Skip to main content

Full text of "Historicorum romanorum reliquiae. Iteratis curis disposuit recensuit praefatus est"

See other formats 


^ieha 


HISTORICORVM  ROMANORVM 
RELIQVIAE 


ITERATIS  CVRIS 
DISPOSVIT  RECENSVIT  PRAEFATVS  EST 


HERMANXVS  PETER 

VOLVMEN  PRIVS 


IN  AEDIBVS  B.  G.TEVBXERI  LIPSIAE  MCMXIV 


V.L 


COPYRIGHT  1914  BY  B.  G.  TEUBNKJR  IX  LKIPZIG. 


LIPSIAE :  TYPIS  B.  G.  TEVBNERI 


MEMORIAE 

CAROLI  •  PETERI 

HISTORICI  •  ROMANI 

PRAECEPTORIS • CELEBRIS 

PATRIS  •  OPTIMI 

S 


Volenti  rnihi  hoc  seni  contigit,  ut  quod  opus  adulescens  in- 
cohaueram,  iuuenis  intenta  lucubratione  perfecerani,  diuenditis 
exemplaribus  nunc  denuo  retractare  et  emendare  potuerim.  multa 
enim  siue  mea  meditatione  edoctus  siue  alienis  auxiliis  adiutus 
correxi  speroque  me  rinter  folia  fructus'  uidisse  et  decerptos  in 
granaria  mea  comportasse;  plura  tamen,  quae  alii  refutauisse 
sibi  uisi  sunt,  retinui  re  iterum  diligenter  examinata  et  perpen- 
sitata,  aut  quae  noua  sibi  quidam  excogitauisse,  enumerare  su- 
persedi,  ne  hunc  librum  coniecturis  iam  obliuione  obrutis,  cum 
nihil  ex  eis  ad  haec  studia  promouenda  redundaret,  onerarem 
certaque  dubiis  uel  falsis  inmixtis  turbarem.  Ex  prolegomenis 
caput  tertium,  quo  historiae  Romanae  aetates  primis  lineis  ad- 
umbraueram,  nunc  hac  quaestione  ex  altioribus  fontibus  libro 
meo  '  Wdhrheit  und  Kunst,  GeschicJrfschreibung  und  Plagiat  im 
JdassiscJien  Mtertum'  repetita  seclusi  atque  artes  singulorum 
deinceps  scriptorum  accuratius  distinxi.  sic  in  disputationibus 
de  uitis  et  scriptis  eorum  institutis  maior  pars  mutata  est. 
contra  fragmentorum  numeros  editionis  superioris  non  tetigi, 
cum  plerique  uiri  docti  eis  citare  solerent.  itaque  fragmenta 
etiam  nunc  ita  disposui,  ut  ea,  quae  ad  certam  aliquam  rem 
referri  possent,  siue  additis  numeris  librorum  siue  non  additis 
excerpta  essent,  ceteris  eiusdem  libri  praeponerem,  ea  tamen, 
quae  eo  numero  carerent,  asterisco  notarem;  cetera  ita  ordinaui, 
ut  quae  ab  antiquioribus  scriptoribus  seruata  essent,  prima  loca 
obtinerent  aut,  si  multa  eiusdem  historici  ab  eodem  (uelut  Si- 
sennae  a  Nonio),  similes  res  cum  similibus  coniungerentur.  ea 
uero  fragmenta,  quae  aliena  loca  possedisse  mihi  persuasi,  reli- 
qui  sed  uncis  inclusi  litterisque  minui,  ea  autem,  quae  nunc 
accesserunt,  litteris  maioribus  significata  (A)  ceteris  subiunxi. 
pauca  haec  sunt;  nam  etiam  nunc  praeter  fr.  12  Claudii  Quadri- 


VI* 

garii  coniecturis  peperci  neque  ullum  ex  libello  de  origine 
gentis  Ronianae  admisi,  cuius  auctores,  etsi  argumenta  ex  cer- 
tioribus  fontibus  collegerunt,  omni  fide  indigni  sunt. 

Textus  autem  uerba  secundum  optimam  quamque  editionem, 
si  qua  interim  publici  iuris  facta  erat,  ratione  recensui.  tum  in 
apparatu  critico  componendo  id  tenui;  ut  quae  ad  uerba  ex  ue- 
teribus  annalibus  excerpta  essent,  tota  mole  discrepantiarum 
instruerem  orthographia  excepta,  de  ceteris  potiores  elige- 
rem,  quae  ad  argumenta  interpretanda  aut  ad  uerba  fortasse  ex 
uetustate  translata  pertinerent,  plures  tamen  addere  mallem 
quam  ad  diuersas  editiones  euoluendas  usum  reuocare.  de  so- 
lis  Gellio  et  Nonio  omnibus  locis,  ut  chartae  parcerem,  etiam 
sigla'  M.  Hertzii  et  L.  Muelleri  retinui  neque  h.  1.  tacebo  ante 
annos  sex  et  quadraginta  apparatu  illius  Gelliano,  G.  Thilonis 
Seruiano  uti  mihi  licuisse.  Coniecturis,  ne  traditionem  per  se 
saepe  incertam  magis  turbarem  historicaque  studia  occuparem, 
praesertim  in  truncis  paucorum  uerborum,  raro  indulsi,  item  de 
clausulis  numerandis,  quarum  quaedam  exempla  Fr.  Leo  animad- 
uertit  (Boem.  Lit.  I  p.  330  n.  2.  339  n.  4.  346  n.  1),  manus  abs- 
tinui. 

Deinde  adnotatione  textum  suppleui  et  eorum  fragmento- 
rum,  quae  etiam  aliis  locis  seruata  sunt,  et  eorum  locorum, 
qui  ex  eodem  auctore  ex  quo  fragmenta  originem  duxerunt  uel 
duxisse  uidentur,  denique  in  eam  ex  uariis  libris  libellisque 
omnia  ea  contuli,  quae  cum  probabilitate  quadam  ad  intelle- 
genda  aestimandaque  fragmenta  inuenta  erant. 

De  emendando  hoc  libro  Ioannes  Gilbert,  discipulus  olim 
meus,  tum  collega  Afranus,  nunc  amicus,  optime  meritus  est, 
cuius  singulari  subtilitati  et  indefessae  diligentiae  debitam  iu- 
stamque  gratiam  habere  non  desinam. 

Misniae  mense  Ianuario  a.  mcmxiv. 

HERMANNVS  PETER. 

Diem  mensis  Februarii  sextum  decimum  Hermannus  Peter 
scribens  paene,  certe  scripturiens  obiit  supremum  summo  per 
extremos   dies   occupatus   desiderio   hanc  editionem   usque  ad 


VII* 

ultimam  lineam  conficiendi.  At  mors  ultima  linea  rerum  est; 
qui  cum  aliis  tum  maxime  sibi  ipse  imperare  didicerat,  maiori 
cessit7  reliquit  amicis  atque  tiliae  ultimas  plagulas  emendandas 
et  indices  renouandos.  Qui  operam  libenter  susceptam  ut  pote- 
rant  praestabant  dubiis  in  rebus  auctoritatem  unici  arbitri 
acerbe  desiderantes. 

C.  S. 


Adnexui  breuem  earum  editionum  conspectum,  quibus  in  recensen- 
dis  fragmentiB  usus  sum,  si  plura  eiusdem  auctoris  maximeque  si  ad 
uerba  tradita  recepta  sunt,  sed  etiam  de  ceteris  optima  quaeque  sub- 
sidia  adhibui  et,  si  opus  erat,  enotaui.    sunt  igitur  illae: 

Appiani  editio  Schweighaeuseri  (1785),  I.  Bekkeri  (1852),  L.  Men- 
delssohnii  (1879.  1881). 

Arnobii  ed.  Reiiferscheidii  (1874),  apud  quem  unius  antiqui  codi- 
cis  (Parisiensis)  collatio  extat. 

Asconii  post  A.  Kiesslingii  et  R.  Schoellii  ed.  (1875)  etiam  Th. 
Stanglii  ed.  (1912),  in  qua  tria  apographa  codicis  Sangallensis,  emen- 
datiora  Poggii  (P,  Matritense),  Bartholomaei  de  Montepulsiano  (M,  Lau- 
rentianum),  ipsum  Sozomeni  (S,  Pistoiense)  diligenter  enotata  sunt. 

Censorini  ed.  0.  Jahnii  (1845)  et  Fr.  Hultschii  (1865)',  a  quibus 
adiectas  optimorum  librorum  discrepantias  (Darmstad.  et  Vatic.)  mutua- 
tus  sum. 

Charisii  ed.  H.  Keilii  cum  tota  cod.  Neapolitani  discrepantia  (1857) 
in  eius  Grammaticis  Latinis  I  p.  1  —  296  (cum  excerptis  Cauchianis 
p.  607  sqq.). 

Ciceronis  ed.  altera  Orellii  et  bibliothecae  Teubnerianae. 

Diomedis  ed.  H.  Keilii  in  Gramm.  Lat.  I  p.  297 — 529  cum  discre- 
pantiis  cod.  Paris.  A  7494  et  B  7493,  Monac.  M. 

Dionysii  Halicarnasensis  archaeologiae  ed.  Reiskii  (1775),  Kiess- 
lingii  (1860—1870),  C.  Iacobyi  (1885—1905),  ex  quibus  potiores  discre- 
pantias  ut  scriptoris  Graeci  librorum  I— X  (codicum  Chisiani  58,  Vrbi- 
natis  105,  Coisliniani,  Regiorum  Parisinorum  1654.  1655,  Vaticani  133, 
Vrbinatis  106),  sumpsi,  in  libris  XI— XX  praeter  hos  excerptis  Constan- 
tini  nunc  denuo  editis  usus.  v 


VIII* 

Festi  ed.  C.  0.  Muelleri  (1839)  adiectis  codicis  Farnesiani  scriptu- 
rarum  supplementis ,  quae  H.  Keil  in  mus.  Rhen.  VI  618  sqq.  edidit,  et 
W.  Lindsayi  (1913). 

Frontini  strategematum  ed.  Oudendorpii  (1779)  et  Gundermanni 
(1888),  in  qua  apparatus  criticus  textui  subiunctus  est. 

Frontonis  ed.  Naber  (1867)  secundum  descriptionem  palimpsesti  a 
n.  d.  Du  Rieu  confectam. 

Gellii  ed.  Gronouiana,  Hertzii  (1883),  Hosii  (1903).  Etiam  nunc 
M.  Hertzii  beneuolentiae  gratiam  habeo,  qua  R.  Peiperum  in  meum  usum 
ante  hos  46  annos  ex  thesauris  discrepantias  horum  fr.  depromere  passus 
est;  nunc  editio  maior  mihi  praesto  est  supplemento  apparatus  multis 
locis  correcta  (1894).  Hic  ut  operae  et  chartae  parcerem,  Hertzii  codd. 
singulis  eius  litt.  significaui 

per  libros  I — VII: 

A  cod.  palimpsest:  Vat.-Palat.  XXIV,  saec.  fere  VII  (?) 

V  c.  Vatic.  3452  s.  XIII 

P  c.  Paris.  5767  s.  XIII 

R  c.  Lugd.  Bat.  Gron.,  olim  Rottendorfianus  21,  s.  XII. 

per  libros  IX — XX: 

Q  c.  Paris.  8664  s.  XIH 

Z  c.  Lugd.  Bat.  Voss.  F  7  (Voss.  mai.)  s.  XIV 

B  fr.  c.  Bern.  404  s.  XII 

0  c.  Christinae  in  Vat.  I  s.  X 

X  c.  Lugd.  Bat.  Voss.  F  112  (Voss.  min.)  s.  X 

n  c.  Christ.  in  Vat.  II  1646  s.  XH 

N  c.  bibl.  Magliabecch.,  Flor.  329,  s.  XV. 

per  libros  omnes: 

T  anthol.  Gellio-Valeriana  Thuanea  (cod.  Paris.  4952.  olim  Colbert. 
s.  XII) 

T  olim  Vrsiniana  (cod.  Vat.  3307  s .  XII) 

§  lectiones  ex  c.  Buslidiano  olim  excerptae 

a  Casp.  Scioppii  excerpta 

s  codd.  recentiores  uel  omnes  uel  quidam. 

Isidori  originum  ed.  Areuali  et  Ottonis  (1833). 

Lactantii  institutionum  ed.  Brandtii  (1890). 

Liuii  primae  decadis  excerpsi  apparatum  criticum  ex  edit.  Al- 
schefskii  (1841  sqq.)  et  maiore  A.  Zingerlei  (a.  1898)  collatum  cum  ap- 
pendicibus  H.  I.  Muelleri,  ed.  Weissenborni,  c.  Veronensis  a.  Th.  Momm- 
seno  editi  et  recensionis  Symmachorum  et  Nicomachorum :  Medicei  pl. 
63,19;  Paris.  n.  5725,  Floriacensis  5724.  Vpsaliensis;  Romani  s.  Vati- 
cani  n.  3329,  Marciani  n.  326,  Leidensis  pr.  6a,  bibl.  Benedict.  Carinth. 

tertiae  ex  ed.  A.  Luchsii  (1888,  c.  Puteani  s.  Paris.  5730,  Colber- 
tini  s.  Paris.  5731,  Medicei  63,20;  c.  Bambergensis  IV,  9,  et  Spirensis 
deperditi,  apographis  cogniti  X). 


IX- 

quartae  ex  ed.  I.  Th.  Kreyssigii  (1839,  qui  editioni  suae  1.  XXXIII 
uarietatem  buius  decadis  ex  Barnbergensi  et  quae  de  cod.  Moguntino  ex 
editione  Moguntina  recentioribusque  codd.  constabant,  addidit,  suppleta 
niaxime  a  Maduigio  . 

quintae  ex  ed.  niai.  Zingerlei  (189!)),  qui  ultimus  omnes  discre- 
pantias  ex  cod.  unico  Laurishainiensi  accuratissime  enotauit. 

Praeterea  ed.  Drakenborcbii,  Weissenbornii  et  H.  I.  Muelleri,  Hertzii, 
Maduigii  adhibui. 

Ioannis  Lydi  ed.  Bekkeri  (1837)  et  Wuenschii  (de  magistr.  1903, 
de  mensibus  1898). 

Ioannis  Malalae  ecl.  L.  Dindorfii  (1831). 

Macrobii    ed.   Ianii   (Saturn.    1852)    et  Eyssenhardtii  (1868  . 
codd.  Parisinum  et  Bambergensem  accurate  excussit. 

Minucii  Felicis  ed.  C.  Halmii  (1867). 

Nonii  ed.  Fr.  D.  Gerlachii  et  C.  L.  Rothii  (1842),  Luc.  Muelleri 
(1888),  I.  H.  Onionsi  (libr.  I — III  1895),  W.  Lindsayi  (Orionsianis  copiis 
usi  1903),  cum  suo  quaeque  apparatu  critico.  codicum  stemmata  Lindsay 
(p.  xxx — xxxn)  per  capita  (I — III,  IV,  Y — XX)  depinxit  omni  ex  parte 
probanda.  nam  auctoritas  multorum  codicum  qui  praesertim  maximam 
partem  cum  aliis  libris  comparati  et  diuersis  manibus  correcti  sint, 
etiam  singulorum  ex  diuersis  arcbetypis  descriptorum  uaria  est  atque 
per  partes  suas  cum  recentioribus  eisdem  modo  consentit  modo  dis- 
crepat.  tres  tamen  praecipua  loca  obtinent,  qui  totum  opus  continent 
et  a  Muellero  accurate  descripti  et  significati  sunt: 

L.  Lugdunensis  (Voss.)  n.  73  s.  X  uel  IX  (etiam  a  me  quondam  collatus  . 

H.  Harleianus  mus.  Britann.  n.  2719  s.  LX  uel  X. 

G.  Guelferbytanus  (Gudianua  96)  s.  X  (item  a  me  collatus). 

quibus  addo  priorem  partem  (c.  I — III  p.  1 — 232)  codicis. 

F.  Florentini  (Laurentiani)  plut.  48,  1  s.  X  uel  XI  (olim  a  me  in- 
uenti  et  descripti,  ab  Onionsio  praef.  X  ceteris  longe  praelati),  suppleti 
quattuor  saec.  post. 

SimiHs  ratio  Onionsio  intercedere  uidetur  inter  duas  partes  (c.  I— 
III,  IV — XX)  cod.  E.  Escorialensis  M.  III  14  s.  X,  ita  tamen  ut  etiam 
prior  media  diuidatur. 

Deinde  idem  conectit  tres  codices,  qui  auctoritate  sua  p.  1  — 10 
excellunt,  tum  pauca  exempla  addunt,  1.  III  et  IV  omnino  omittunt, 
tum  etiam  exempla  exhibent: 

Bamb.  Bambergensem  (M  V  18)  s.  X. 

P.  Paris.  n.  7067  s.  X. 

Lugd.  alter  Lugdunensem  alterum  n.  116  s.  X — XI  (ab  On.  X  signi- 
ficatum,  etiam  a  me  collatum). 

minus  altera  eius  familia  cod.  mancorum  nobis  profuit;  nam  raro 
exempla  addiderunt:  cod.  Paris.  7665  (D),  Montepessulanus  (n.  21^),  Ox- 
fordienses  (bibl.  Bodl.  n.  279),  s.  X  ueLXI. 


X* 

Mueller  primariis  suis  addidit  ex  mancis  Genfeuensem  n.  84)  et 
duos  Bernenses  B  (n.  83)  et  A  (n.  347)  item  s.  X. x) 

Orosii  ed.  Zangemeisteri  (1882)  cum  pleno  apparatu  critico,  quem 
excerpsi. 

Plinii  nat.  hist.  ed.  Silligii,  Iani,  Detlefseni  (1866— 82),  Mayhoffii 
(1906.  1909.  1875—97),  ex  quo  discrepantias  librorum  eorumque  notas 
transscripsi.  inter  uetustioros  praeter  fragmenta  (cod.  Monei  et  Chate- 
lainii  Riccardianique,  Sessoriani,  Parisini  9378)  nominandi  sunt  Leiden- 
sis  Vossianus  f.  4  s.  IX  (2,  196—6,  51)  et  Bambergensis  s.  X  (32 — 37), 
inter  recentiores  Vaticanus  3801,  Parisini  6796  pars  quaedam,  Leidensis 
f.  61  s.  XI  olim  coniuncti  et  exscripti  in  Leidensi  Lipsii  7  s.  XI. 

Plutarchi  uitarum  ed.  maior  Sintenisii  (1839),  adhibita  tamen 
etiam  altera  eiusdem  ed.  Teubneriana  (1879).  moralium  quae  uocantur 
praesto  mihi  erat  praeter  Didotianam  ed.  Bernadakisii  (1888). 

Polybii  ed.  Hultschii  (1888.92.  1870.  72),  ex  qua  uarietatem  scrip- 
turae  sumpsi. 

Prisciani  ed.  Hertzii  (1855). 

Quintiliani  ed.  Halmii  (1868). 

Scholiastarum  Vergilii:  Seruii  I.  II.  III  1  ed.  G.  Thilonis  (1881) 
et  H.  Hageni  Appendicis  Seruianae  III  2  (1902)  Iunium  Philargyrium, 
Anonymi  breuem  expositionem,  Probi  commentarium ,  Scholia  Vero- 
nensia,  tria  glossaria,  rVergilium  Aspri'  continentis.  Scholia  Bernensia 
Hagen  iam  antea  (1867)  in  Fleckeiseni  supplementis  (IV)  separatim 
ediderat. 

Solini  codices  secundum  Mommseni  ed.  alteram  (1895)  per  tres 
classes  distribui. 

Strabonis  ed.  maior  Krameri  (1844)  et  Meinekii  (1852). 

Suidae  ed.  Bernhardyi  (1853). 

Syncelli  ed.  G.  Dindorfii  (1829). 

Tertulliani  ed.  maior  Oehleri  (1854)  et  Reifferscheidii-Wissowae 
(I  1890). 

Valerii  Maximi  ed.  Halmii  (1865)  et  Kempfii  (1888). 

Varronis  de  lingua  latina  ed.  A.  Spengelii  (1885)  atque  G.  Goetzii 
et  Fr.  Schoellii  (1910);  de  rebus  rusticis  ed.  H.  Keilii  (1884). 

Vellei  post  Kritzium  et  Haasium  ed.  Halmii  (1876),  in  qua  appa- 
ratus  criticus  commode  descriptus  est. 


1)  Henrici  Meylan  collatixmes  codd.  Paris.,  Geneu.,  Bernens.  omisi, 
praesertim  cum  non  omni  fide  dignae  sint  (L.  Mueller  Aduers.  Non. 
p.  307),   item  Quicheratii  (1872)  editionem  praeter  paucas  coniecturas. 


PROLEGOMENON 

CAPITA  TKIA 


I.  DE  ANNALIBVS  MAXIMIS1) 

Historiae  Romanae  primordia  repeti  solent  a  pontificis  maximi 
annalibus  ael  annalibus  maximis,  de  quibus  duo  habemus  inlustria 
testimonia,  unum  Ciceronis  (de  orat.  2, 12,  52),  alterum  Seruii,  qui 
dieitur  Danielis  uel  auctus  (ad  Verg.  Aen.  1,  373),  ita  comparata,  ut 
egregie  alterum  altero  aut  suppleatur  aut  corrigatur.  ille  enim  An- 
tonium  de  uetere  bistoria  Romana  sic  disserentem  facit:  Erat  enim 
historia  nihil  aliud  nisi  annalium  confectio;  cnius  rei  memoriae- 
que  publicae  retinendae  causa  ab  initio  rerum  Romanarum  usque 
ad  P.  Mucium  pontificem  maximum  res  omnes  singulorum  anno- 

1)  De  annalibus  maximis  egerunt  peculiaribus  libris  uel  commenta- 
tionibus  1.  G.  Hulleman  Disputatio  critica  de  ann.  max.  (Amstelodami 
1855)  (de  qua  recte  iudicauit  K.  Niemeyer  in  Ztschr.  f.  Gymnasiahcesen 
XII  1858  p.  423 — 428),  E.  Huebner  Die  ann.  max.  der  Boemer  in  Iabni 
annal.  LXXIV  (1859)  p.  401—423 ,  0.  Seeck  Die  Kalendertafel  der  Ponti- 
fices  (Berol.  1885),  C.  Cichorius  B.  E.  I  c.  2248  —  2256,  G.  Soltau  Die 
ann.  max.  in  Philol.  LV  p.  255  —  276,  qua  disputatione  ea,  quae  in 
cbronologia  Romana  p.  445  sqq.  mibi  adsensus  scripserat,  retractauit, 
A.  Enmann  Die  aelteste  Bedaction  der  Pontificalannalen  in  mus.  Rben. 
LVE  p.  517 — 533,  E.  Kornemann  Der  Priestercodex  in  der  Begia  und 
die  Entstehung  der  altroem.  Pseudogeschichte  (1912;  frustra  quaesiui 
L.  Cantarelli  Origine  degli  ann.  max.  [Turini  1898]  et  G.  Amatucci 
Gli  ann.  max.  in  Bivista  della  Fil.  class.  XXIV  p.  208 — 233),  praeterea 
multi  alii  occasione  oblata  plus  minusue  copiose,  ex  quo  numero  nunc 
nomino  Schweglerum  in  bist.  Rom.  I  p.  7 — 12,  C.  Wachsmuthium  in  Ein- 
leitung  in  die  alte  Geschichte  p.  618  sqq.,  E.  Paisium  Storia  di  Boma  I  1 
p.  27 — 38,  H.  Nissenum  Untersuchungen  ueber  die  Quellen  des  Livius 
p.  86  sqq. ,  L.  Wuelkerum  Prodigiemvesen  bei  den  Boemern  p.  50 — 70. 
ipse  in  tanta  testimoniorum  inopia,  tanta  opinationum  et  coniectura- 
rum  abundantia  certissima  quaeque  proponere  malui  quam  haerere  in 
multis  inuentis  refutandis,  praesertim  cum  iam  ab  Hullemano  et  Hueb- 
nero  maximam  partem  expulsa  sint.  itaque  K.  W.  Nitzschii  librum 
Die  roem.  Annalistik  von  ihren  ersten  Anfcingen  bis  auf  Valerius  Antias 
(Berol.  1873)  bic  semel  citaui,  qui  memoriam  Romanam  non  ab  initiis 
tabularum  et  annalium  pontificum  eed  ab  aedilibus  plebis  repetiit,  qui 
Cereris  tempU  antistites  fuissent  (uid.-  p.  204  sqq.). 

I* 


IV  PROLEGOMENON 

rum  mandabat  litteris  pontifex  ferebatque1)  in  album  et  propone- 
bai  tabulam  domi,  potestas  ut  esset  populo  cognoscendi ;  i  qui  eliam 
nunc  annales  maximi  nominantur.  hanc  similitudinem  scribendi 
multi  secuti  sunt,  qui  sine  ullis  ornamentis  monumenta  solum  tem- 
jiorum,  hominum,  locorum  gestarumque  rerum  reliquerunt.  Seruii 
uerba  haec  sunt:  Ita  autem  annales  conficiebantur:  tabulam  de- 
albatam  quotannis  pontifex  maximus  habuit,  in  qua  praescriptis 
consulum  nominibus  et  aliorum  magistratuum  digna  memoratu  no- 
tare  consueuerat  domi  militiaeque  terra  marique  gesta  per  sin- 
gulos  dies,  cuius  diligentiae  annuos  commentarios  in  octoginta 
libros  ueteres  retulerunt  eosque  a  pontificibus  maximis,  a  quibus 
fiebant,  annales  maximos  appeUarunt.2) 

Hinc  igitur  de  annalibus  maximis  disputantibus  nobis  proficiscen- 
dum  est.  antea  tamen,  ut  omnis  arceatur  confusio  aliorumque  de 
illis  errores  tacite  corrigantur,  pauca  explicanda  esse  uidentur  de 
ceteris  eiusdem  pontiiicum  collegii  scriptis.    erant  baece3): 

1.  Libri  pontificum  siue  pontificales  siue  pontificii;  in  quibus 
inerant  et  praescripta  de  sacris  publice  priuatimue  faciendis  et  ius 


1)  referebatque  Lambinus. 

2)  Cf.  etiam  Macrob.  3,2,17:  Pontificem  Aenean  uel  ex  nomine  re- 
ferendorum  laborum  eius  ostendit  (Vergilius)  pontificibus  enim  permissa 
est  potestas  memoriam  rerum  gestarum  in  tabulas  conferendi  et  hos  an- 
nales  appellabant  equidem  maximos  quasi  a  pontificibus  maximis  factos, 
unde  ex  persona  Aeneae  ait: 

Et  uacat  annales  tantorum  audire  laborum. 
quae  uerba  ex  eodem  fonte  ex  quo  Seruii  bausta  esse  dudum  intellectum 
est.  primum  enim  idem  Vergilii  uersus  affertur  a  Macrobio,  ad  quem  illa 
de  annalibus  maximis  adnotauit  Seruius,  tum,  quae  de  Aeneae  pontificatu 
nugatur  Macrobius,  cognationem  quandam  habent  cum  eis  quae  1.  s.  s. 
adnexuit  Seruius:  unde  quidam  ideo  dictum  ab  Aenea  ^annales''  aiunt, 
quod  et  ipse  religiosus  sit  et  a  poeta  tum  pontifex  inducatur. 

3)  Secutus  sum  in  plerisque  Schweglerum  H.  R.  I  p.  31  sqq.,  quo- 
cum  fere  consentiunt  Hulleman  p.  10  sqq.  et  Huebner  1.  s.  p.  408.  nunc 
tamen  cum  Reifferscheidio  in  Bursiani  annalibus  XXIII  p.  274  sq.  P.  Prei- 
bisch  {Quaest.  de  libris  pontificiis.  Diss.  Vratisl.  1874),  qui  in  program- 
mate  Tilsit.  a.  1878  fragmenta  collegit,  P.  Regell  (De  augurum  publi- 
corum  libris  part.  1.  Diss.  Vratisl.  1878),  G.  Wissowa  (ap.  Marquardtium 
Staatsverw.  III2  p.  300.  400.  B.  E.  II  c.  2323.  Rel.  d.  Roem.*  p.  5  sq.) 
libros  pontificum  commentariosque,  cum  ab  antiquis  auctoribus  con- 
fundantur,  non  distinguunt.  at  breui  conspectu  usui  pontificum  consul- 
tum  esse  per  se  ueri  simile  est  neque  illos  in  talibus  rebus  satis  diligen- 
tes  fuisse  constat,  qui  etiam  acta  et  commentarios  promiscue  citauerunt. 
commentariorum  amplior  notio  libros  complexa  est.  cf.  Geschichtl.  Lit- 
teratur  I  p.  205.  234  sq. 


I.  DE  ANNALIBVS  MAXIMIS  V 

diuinum  pontificiumque.  exempla  pauca  ex  eis  seruata  lubet  ponere, 
ex  quibus  quae  eorum  fuerit  indoles,  facillime  perspiciatur:  Fest. 
s.  u.  opima  p.  189:  Testimonio  esse  libros  pontificum,  in  quibus  sit: 
Pro  primis  spoliis  boue,  pro  secundis  suouetaurilibus ,  pro  tertiis 
agrto  publice  fieri  debere.  Seru.  georg.  1,  272:  Quoniam  cautum 
in  Ubris  sacris  est,  feriis  denicalibus  aquam  in  pratum  ducere 
nisi  iegilimam  non  licet.  —  sane  quae  feriae,  a  quo  genere  ho- 
minum  uel  quibus  diebus  obseruentur  uel  quae  festis  diebus  fieri 
permissa  sint,  si  quis  scire  desideral,  libros  pontificales  legat. 
Seru.  Aen.  12,603:  Cautum  fuerat  in  pontificalibus  libris,  ut  qui 
laqueo  uitam  finisset,  insepultus  abiceretur.  Ilorum  librorum  pars 
quaedam,  qua  et  nomina  deorum  et  rationes  ipsorum  nominum  con- 
tinebantur,  indigitamenta  fuerunt.  nam  Seruius  ad  Vergilii  uerba 
georg.  1,21  siudium  quibus  arua  tueri  haec  adnotauit:  Xomina  haec 
numinum  in  indigitamentis  inueniuntur,  i.  e.  in  libris  pontificali- 
bus,  qui  et  nomina  deorum  et  rationes  ipsorum  nominum  continent, 
quae  etiam  Varro  dicit.  nam,  ut  supra  diximus,  nomina  numini- 
bus  ex  officiis  constat  inposita,  uerbi  causa  ut  ab  occatione  deus 
Occator  dicatur,  a  sarritione  Sarritor,  a  stercoratione  Stercxdi- 
nius,  a  satione  Sator})  in  libris  igitur  pontiticiis  praeter  'deorum 
nomina  et  deorum  ipsorum  rationes'  multa  alia  scripta  fuisse  uel 
ex  eis-quae  supra  attuli  exemplis  satis  apparet. 

2.  Commentarii  pontificum,  qui  responsa  et  decreta  pontificum 
de  sacris  faciendis  descripta  comprehendebant.  quod  quasi  promptua- 
rium  quoddam  apud  Romanos  exemplorum  studiosissimos  utilissi- 
mum  habebatur.  cf.  CicBrut.  14,55:  Possumus  —  suspicari  diser- 
tum  —  Ti.  Coruncanium  [cos.  a.  280.  474,  quem  pontificem  maxi- 
mum  fuisse  hic  est  tenendum2J,  quod  ex  pontificum  commentariis 
longe  plurimum  ingenio  ualuisse  uideatur.  de  dom.  53,  136:  Vt 
reuertar  ad  ius  publicum  dedicandi ,  quod  ipsi  pontifices  semper 


1)  Cf.  etiam.  Gell.  13,23,4:  Conprecationes  deum  inmortalium,  quae 
ritu  JRomano  jiunt,  expositae  sunt  in  libris  sacerdotum  populi  Homani. 
Censor.  de  die  n.  3,  4 :  alii  sunt  praeterea  dei  conplures  hominum  uitam 
pro  sua  quisque  portione  administrantes ,  quos  uolentem  cognoscere  indi- 
gitamentorum  tibri  satis  edocebunt.  accuratius  interpretantes  uiri  docti 
dissentiunt,  hoc  constat  cautum  eis  libris  esse,  ne  homines  frustra 
deos  inuocarent. 

2)  Cf.  Pompon.  de  orig.  iur.  38  p.  4  Momms. :  Post  hos  fuit  Tiberius 
Coruncanius,  ut  dixi,  qui  primus  profiteri  coepit.  cuiu-s  tamen  scriptum 
nullum  exstat,  sed  responsa  complwra  et  memorabilia  eius  fuerunt,  ubi 
Mureti  coniectura  feruntur  pro  fuerunt  mihi  adridet. 


VI  PROLEGOMENON 

non  solum  ad  suas  caerimonias  sed  etiam  ad  populi  iussa  accommo- 
dauerunt:  habetis  in  commentariis  uestris  C.  Cassium  censorem 
de  signo  Concordiae  dedicando  ad  pontificum  collegium  rettulisse, 
eique  M.  Aemilium  pontificem  maximum  pro  collegio  respondisse, 
nisi  eum  populus  Romanus  nominatim  praefecisset  atque  eius  iussu 
faceret,  non  uideri  eam  posse  recte  dedicari.  Quid?  cum  Licinia, 
uirgo  Vestalis,  summo  loco  nata,  sanctissimo  sacerdotio  praedita, 
T.  Flaminino  Q.  Metello  consulibus,  aram  et  aediculam  et  puluinar 
sub  saxo  dedicasset,  nonne  eam  rem  ex  auctoritate  senatus  ad  hoc 
collegium  S.  Tulius  praetor  rettulit?  cum  P.  Scaeuola,  pontifex  ma- 
ximus,  pro  collegio  respondit,  quod  in  loco  publico  Licinia,  Gai 
filia,  iniussu  populi  dedicasset,  sacrum  non  uiderier.1)  Itaque,  quon- 
iam  omnis  pontificum  ars  hoc  exemplorum  thesauro  nitebatur  (Mar- 
quardt  Staatsverw.  III2  p.  300),  facile  est  intellectu,  dum  soli  patricii 
ad  pontificatum  aditum  habebant,  clausos  hos  commentarios  fuisse 
plebis  oculis;  id  quod  querentem  facit  C.  Canuleium  tribunum  ple- 
bis  Liuius  (4,  3;9).  hi  uero  commentarii  ut  saepe  cum  libris,  ita 
a  multis,  quorum  errores  enumerare  longum  est,  cum  annalibus 
confusi  sunt.  nam  perpaucis  locis  exceptis  (ut  fortasse  Cic.  Brut. 
15,60.  18,72.  uid.  uol.  II  p.  XXV  sqq.)  semper  a  Romanis,  si  dili- 
genter  loquebantur,  discrimen  factum  est  inter  commentarios  et  an- 
nales  uel  historias,  cum  numquam  a  comminiscendo  commentario- 


1)  Antiquissimae  partea  horum  pontificum  scriptorum,  et  librorum 
et  commentariorum ,  uidentur  fuisse  leges  regiae  et  commentarii 
regum.  Schwegler  I  p.  26  sq.  Teuffel  Boem.  IAtteraturgesch.5  p.  116. 
Mommsen  Staatsr.  II3  1  p.  41  sqq.  Bnins  Fontes  iur.  Bom.  ant.5  p.  1 — 14. 
hoc  enim  et  per  se  est  ueri  simillimum  et  eo  confirmatur,  quod  eadem 
lex  de  spoliis  opimis  a  Festo  (s.  u.  opima  p.  189  secundum  Varronem) 
et  Pompilii  regis  dicitur  et  ex  libris  pontificum  adfertur.  accedit  aliud 
testimonium  uulgo  omissum:  posteaquam  enim  Liuius  6, 1,  2  commen- 
tarios  pontificum  incensa  a  Gallis  urbe  interiisse  narrauit,  1,  10  sic  per- 
git:  In  primis  foedera  ac  leges  (erant  autem  eae  duodecim  tabulae  et  quae- 
dam  regiae  leges)  conquiri,  quae  conparerent,  iusserunt  [tribuni  militumj. 
alia  ex  eis  edita  etiam  in  uulgus;  quae  autem  ad  sacra  pertinebant,  a 
pontificibus  maxime,  ut  retigione  obstrictos  haberent  multitudinis  animos, 
suppressa,  i.  e.  in  tablinum  suum  recepta,  unde  postea  siue  per  com- 
mentarios  siue  per  Hbros  distributa  sunt;  nam  etiam  hic  linea  inter 
eos  incerta  est,  ita  ut  pro  libris  Numae,  quos  Varro  (ap.  Festum  1.  8.) 
attulerat,  Plutarchus  Marc.  8  vno^vijnarix  substituat.  Cf.  M.  Voigt,  Ueber 
die  leges  regiae  (Abhandl.  der  Leipz.  Ges.  d.  Wiss.  hikt.-phil.  Kl.  VII  p.  555 
— 826) ,  ubi  quae  horum  librornm  reliquiae  ferebantur,  diligenter  col- 
lectae  sunt,  qnae  disputata  de  summa  eorum  auctoritate,  prorsus  dis- 
plicent. 


I.  DE  ANNALIBVS  MAXIMIS  VII 

rum  uocabulum  originem  ducere  immemores  essent.  ut  igitur  qui- 
dam  rhetores  cum  commentariis  in  rostra  escendere  solebant,  in  quo 
causae  agendae  summa  capila  perscripta  erant  (Senec.  controu.  3, 
prooem.  6),  ut  pueri  quae  aliis  declamantibus  laudata  erant,  in  com- 
mentarios  regerebant  (Ouintil.  inst.  2, 11,  7),  ut  Cicero  Lucceio  si 
de  rebus  suis  scribere  uelit,  confecturum  se  pollicetur  conmentarios 
rerum  omnium  (ad  fam.  5, 12, 10),  ita  hi  a  pontificibus  commentarii 
in  collegiorum  memoriam  collecti  erant,  ut  comminisci  possent,  quae 
in  similibus  rebus  facta  essent,  multumque  differebant  ab  annalibus. 

3.  Denique  quin  non  solum  cetera  sacerdotum  collegia  sed  etiam 
pontifices  habuerint  acta  sua  et  album,  etsi  nusquam,  quod  sciam, 
memoriae  proditum  est,  uix  est  cur  dubitemus.  quorum  librorum 
hoc  genus  singulorum  collegarum  indices  ex  temporis  ordine  dige- 
stos  continebat  (quorum  constat  etiam  ad  nostram  aetatem  perue- 
nisse  exempla,  C.  I.  L.  VI  1  p.  441  sqq.  n.  1976 — 2009),  illorum 
multa  sub  commentariorum  inscriptione  latere  uidentur.  acta  quidem 
fratrum  Arualium  atque  fcommentarium  ludorum  saecularium  XV  uir. 
sacris  faciundis'  ex  eodem  scriptionis  genere  originem  ducunt,  quo 
quae  collegae  egerant,  perscribebantur  (Protokolle). 

Atque  hi  quidem  sunt  libri  a  pontificibus  in  usum  collegarum 
confecti.  aliae  autem  ab  eisdem  tabulae  in  uitae  communis  usum 
proponebantur,  fasti  calendares  uel  hemerologia  et  fasti 
consulares,  quas  tabulas  saepe  inter  se  confusas  recte  distinxit 
Mommsen  in  chronol.  p.  16  sqq.  101.  209.  quamquam  etiam  nunc  de 
hac  re  certa  testimonia  desideramus.  ac  tamen  pontifices  potissimum 
periti  caeli  dimetiendi  rationis  fuerunt,  atque  cum,  ut  certo  scimus, 
antiquis  temporibus  pontifex  populo  in  Capitolium  conuocato  unius 
cuiusque  mensis  kalendis  nonas,  nonis  ferias  regis  sacrificuli  iussu 
uoce  calauerit  et  anno  191.  563  pontificum  arbitrio  ex  M.'  Acilii 
Glabrionis  lege  intercalandi  ratio,  cuius  scientia  etiam  usque  ad 
Iulium  Caesarem  penes  eos  solos  erat  (Plut.  Caes.  59),  permissa 
fuerit  (Mommsen  Chron.  p.  40  sqq.),  quid  est  ueri  similius  quam  ab 
cisdem  pontificibus  hemerologia  illa  composita  et  per  singulos  annos 
in  atrio  regiae  adfixa  esse  (Huebner  p.  410)?  ut  uero  hisce  tabulis 
singulorum  annorum  ratio,  ita  fastis  consularibus  ipsorum  annorum 
ordo  constituebatur,  qui  fasti  et  nomine  et  re  tam  arte  inter  se 
conexi  sunt,  ut  fieri  non  possit,  quin  ad  eorundem  auctoritatem 
redeant,  praesertim  cum  publice  consulum  nomina  et  ordinem  quasi 
sancta  fuisse  uel  inde  appareat,  quod  etsi  qui  quo  ordine""  primis 
centum  annis  liberae  rei  publicde  consules  essent,  non  esse  dili- 


Viii  PROLEGOMENON 

genter  perscriptum  et  posteris  traditum  esse  concedetur,  tamen 
etiam  de  illorum  annorum  consulibus  omnes  scriptores  paucis  ex- 
ceptis  non  minus  inter  se  consentiunt  quam  de  posteriore  aetate 
(Mommsen  Chron.  195).  *) 

Nunc  tandem,  quoniam  uiam  tot  obstaculis  obstructam  aperui- 
mus;  ut  ad  ipsos  annales  pontificum  perueniamus,  primum  qualis 
fuisse  uideatur  eorum  origo  exponendum  est.  Mommsen  enim  (H.  R. 
I9  p.  463)  initio  quasi  corollarium  quoddam  grauissimarum  rerum 
gestarum  conspectum  additum  esse  fastis  consularibus  censuit,  tum 
demum,  cum  fastorum  margo  adnotationem  non  caperet,  iuxta  eos 
aliam  tabulam,  in  qua  soli  annales  scriberentur,  a  pontificibus  esse 
adfixam,  quam  coniecturam  satis  probasse  sibi  uisus  est  tabularum 
paschalium  exemplo  multosque  nanctus  est,  qui  uel  sequerentur  uel 
ab  eo  exordirentur,  primum  Huebnerum  (p.  419  sq.),  qui  hoc  ad- 
didit,  eius  rei  uestigia  quaedam  apparere,  cum  in  fastis  Capitolinis 
et  Venusinis  adscriptum  esset  consulum  nominibus,  quod  bellum 
sub  eis  susceptum  esset,  ut  bellum  Gtallicum  Cisalpinum  (a.  225. 
529  p.  24  C.  I.  L.  P),  b.  Philippicum  (200.  554  p.  25),  b.  Antiochi- 
num  (a.  191.  563  p.  25),  b.  Persicum  (171.  583  p.  25),  similia.2) 
deinde  0.  Seeck  (1.  s.  p.  57 — 75)  fastos,  in  quibus  omnes  dies  enu- 
merati  essent,  initio  anni  a  pontificibus  in  atrio  regiae  propositos 
et  per  singulos  dies  ad  eos  significandos  quasi  notas,  si  quid  quon- 
dam  memorabile  eis  gestum  esset,  adscriptas  esse  pluribus  dispu- 
tauit,  cuius  sententiam  Cichorius  (I.  s.  c.  2249  sqq.)  ita  immutauit, 
ut  initio  eas  res,  quae  ad  pontifices  pertinerent,  adnotatas  esse  cen- 
seret,  tum  paulatim,  cum  omnis  uita  Romana  publica  a  sacris  pen- 
deret,  etiam  alias  adiunctas,  persuasitque  hoc  Wachsmuthio  (Einleit. 
p.  618  sqq.),  Schanzio  (Roem.  Literaturgesch.  I  l3  p.  36  sq.),  Wuel- 


1)  Iam  hoc  loco  moneo  fastos  (consulares)  et  tabulas  pontificum 
me  etiam  nunc  distinguere,  etsi  E.  Kornemann  ].  c.  contrariam  sen- 
tentiam  disputatione  sua  defendit. 

2)  Plura  in  fast.  Venus.  a.  34.  720—28.  726  p.  66.  —  Mos  postremis 
temporibus,  dum  consules  creabantur  et  numerabantur,  hic  illic  in 
eorum  fastis  etiam  leuiores  res,  uelut  signa  caelestia,  terrae  rnotus 
aliaque  miracula  adnotandi  remansit  (uid.  Chronica  min.  in  Monumentis 
Germ.  I  p.  199  sqq.),  sed  primis  liberae  rei  p.  saeculis  nihil  additum  est 
nisi  quod  ad  eam  gerendam  pertineret,  tum  (a  scholastico  aliquo)  anni 
initii  belli  Iugurthini  et  Catilinae,  nati  Ciceronis,  Sallustii,  Vergilii 
aliique  similes  usque  ad  Christum,  inde  eius  aliorumque  sanctorum 
passiones  aliquot.  hi  igitur  fasti,  quemadmodum  cycli  paschales,  me- 
moriae  posteritatis  seruierunt  eisque  cesserunt. 


I.  DE  ANNALD3VS  MAXIMIS  IX 

kero  1.  s.  p.  51  aliis.  at  ut  illud  omittamus,  quod  Soltau  (1.  s.  p.  258 sq.) 
necessitatem  singulorum  annorum  fastos  promulgandi  non  fuisse 
demonstrauit;  nusquam  his  rerum  gestarum  memoriam  propagatam 
esse  commemoratur,  sed  in  tabula  ad  id  ipsum  quotannis  exposita 
addilo  die  res  modo  gestas  notatas  esse,  quantamque  fuisse  arbi- 
traris  illam  tabulam  dealbatam  ad  recipiendos  dierum  linearumque 
plus  trecenarum  quinquagenarum  numeros  satis  grandes,  ut  facile 
cognosci  possent,  ((uantam  incommoditatem,  si  pluribus  deinceps 
diebus  res  plures  notandae  essent?  denique  et  eis  quae  ad  tabulas 
paschales1)  et  eis  quae  ad  fastos  adiciebantur,  hoc  spectabatur,  ut 
etiani  postea  lemporis  praeteriti  memoria  retineretur:  sed  pontifices, 
cum  tabulas  per  singulos  annos  publice  et  ita  suspenderent,  ut  ab 
omnibus  Romanis  quouis  tempore  conspici  possent,  num  hac  de 
causa  id  iecisse  contendes,  ne  apud  posteros  rerum  gestarum  me- 
moria  obliuione  obrueretur?  immo  si  quid  uideo,  initio  eodem  con- 
silio  res  conscriptas  et  publice  propositas  esse  existumo,  quo  postea 
Caesar  consul  populi  diurna  acla  composuit  et  publicauit,  ut  in 
eorum  qui  tum  uiuebant  notitiam  quam  celerrime  perferrentur 
eaeque  ita  consignatae,  ut  patribus  pontificibusque  placeret.  nam 
antiquitus  ciuitatis  interfuisse  res  domi  militiaeque  gestas  publice 
cognoscere  pluribus  exponere  superuacaneum  est.  ut  igitur  post 
cladem  ad  Trasumennum  acceptam  M.  Fomponius  praetor  a  multi- 
tudine  euocatus  pro  curia  pugna  magna  exercitum  uictum  esse  cla- 
mauit  (Polyb.  3,  85,  8.  Liu.  22,  7,  8),  ita  omnino  priscis  temporibus, 
si  quid  maioris  momenti  intercidisset,  uoce  a  magistratu  aliquo  per 
praeconem  id  pronuntiatum  esse  censeo,  tum,  cum  et  multitudo  populi 
Romani  resque  ab  eo  gestae  et  studium  eas  cognoscendi  augerentur 
et  nonae  aut  feriae  a  sacerdotibus  calari  desitae  essent2),  sed  descrip- 
tae  in  tabulis  proponerentur,  hoc  pontificibus  officium  demandatum, 
ut  res  in  tabulas  relatas  in  regia  ad  forum  sita  publicarent,  quo,  ut 
temporis  rationis  cognitionem  peterent,  frequenter  ciues  confluebant. 

1)  Infra  (p.  xxv  sqq.)  ostendere  studebimus,  ut  ex  tabulis  paschalibus 
adnotatis  historiae  Germanae  primordia,  sic  ex  publicatis  pontificum 
annalibus  Pisonis,  Heminae,  Sempronii,  aliorum  historiam  ortam  esse. 
tabulae  igitur  paschales  ipsae  cum  pontificum  tabulis  dealbatis,  in  qui- 
bus  consulum  et  aliorum  magistratuum  nomina  praescripta  erant, 
publice  propositis  comparandae  sunt. 

2)  Priscis  temporibus,  dum  solarium  horologium  ante  aedem  Quirini 
statueretur,  etiam  meridiei  tempus  ab  accenso  consulum  pronuntiabatur 
(Plin.  n.  h.  7,  212),  deinde  quater  per  diem  horae  a  praetoris"  accenso 
(Varro  de  1.  I.  6,  89). 


X  PROLEGOMENON 

Alia  autem  fuit  causa  in  tabulis  notandi,  alia  tabulas  adseruandi 
et  in  tablino  reponendi.  nam  cum  boc  pontifices  maximi  facerent, 
ut  posteritatis  memoriae  inseruirent,  paulatim  et  apud  alios  et  apud 
hosce  ipsos  opinionem  nasci  potuisse  non  nego  eadem  causa,  qua 
seruabantur,  annales  illos  etiam  compositos  esse.  quid?  quod  postre- 
mis  temporibus  etiam  tum  cum  componerentur,  posterorum  magis 
rationem  babitam  esse  quam  eorum  qui  tum  uiuebant  etiam  ipse 
adsentior.  sed  iam  antiquis  memoriae  retinendae  causa  a  pontifice 
maximo  res  singulas  litteris  mandatas  et  loco  illo  insigni  propositas 
esse  mihi  nondum  persuasum  est,  neque  quidquam  Cichorii  (1.  s. 
c.  2249)  argumentatio  ualet  caritatem  annonae  ciues  ipsos  expertos 
esse,  lunae  aut  solis  defectiones  talesque  res,  quarum  ieiunitatem 
Cato  pontificum  tabulis  exprobrat  (fr.  77),  uidisse  explicantis.  nam 
si  frumenta  in  mari  aduehi  aut  prodigia  procurata  esse  aut  pro- 
curari  addebatur *)  ratioque  sacrificandi  suadebatur  (Marquardt 
Staatsverw.  III2  p.  257  sqq.),  erat  cur  populus  eo  conueniret,  idque 
etiam  saluti  publicae  conducebat,  ut  eius  incitatio  et  perturbatio 
animorum  sedaretur.  eatenus  certe  Seeck  (p.  61 — 65)  mecum  con- 
sentit,  ut  pontificem  per  singulos  dies  res  adnotasse  censeat,  etiam 
magis  Soltau  (uid.  Chronol.  Rom.  p.  445  sqq.),  cuius  tamen  docta 
argumentatio  eo  deducitur,  ut  pontificem  non  solum  a  Cn.  Flauii 
aedilitate  incohantem  notas  suas  in  tabula  publica  posuisse  sed  etiam 
a.  249.  505  posteritatis  causa  totius  anni  res  complecti  coepisse 
statuat  (p.  270 — 276),  quam  sententiam,  etsi  a  L.  Cantarelli  (uid.  s. 
p.  iii)  pluribus  explicata  et  defensa  est,  recte  Wuelkerus  (p.  50 — 70) 
refutauit. 

Sed  omnes  difficultates  non  remouebimus,  nisi  Ciceronis  et 
Seruii  testimonia  accuratius  examinauerimus.  atque  ille  quidem 
primum  res,  simulatque  accidissent,  pontificem  priuatim  litteris  con- 
signasse  dicit,  tum  demum,  cum  annus  exactus  esset,  simul  omnes 
totius  anni  in  tabulam  translatas  et  in  regia  propositas,  ut  populus, 
quid  quoque  anno  gestum  esset,  uidere  posset.2)  contra  Seruio  teste 

1)  Cf.  fr.  4.  Soltau  1.  s.  p.  265.  infra  p.  xxvnsq.  Ex  multis  locis  qui- 
bus  Liuius  prodigia  commemorauit,  duos  hic  exscribam,  quibus  ad  pro- 
curationem  populum  conuocandum  fuisse  appareat:  Eo  anno  prodigia 
multa  fuerunt,  quorum  auerruncandorum  causa  supplicationes  senatus 
in  biduum  dccrcuit.  publice  uinum  ac  tus  praebitum ,  supplicatum  iere 
frequentes  uiri  feminaeque  (10,  23,  1).  ea  prodigia  maioribus  hostiis  pro- 
curata.  editi  a  collegio  pontificum  dei,  quibus  sacriflcaretur  (30,  2,  13). 

2)  A  Cicerone  profecti  Klotzius  (Lat.  Litteraturgesch.  I  356  sqq.), 
Hullemanus  p.  34  sq.,   alii,   antequam  tabulae  illae  propositae   essent, 


I.  DE  ANNALD3VS  MAXIMIS  XI 

pontifex  in  ipsa  tabula,  cum  iam  in  regia  adfixa  esset1),  singulorum 
annorum  praescriptis  consulum  nominibus  et  aliorum  magistratuum, 
quos  per  ipsos  annos  uno  quoque  tempore,  cum  opus  esset,  certo 
sciendi  potestatem  babere  plurimum  populi  interesset,  quae  digna 
cognitione  essent,  per  singulos  dies  notabat,  id  est  non  universas 
res  totius  anni  sed  singulas  quasque  eisdem  quibus  gestae  erant 
diebus  uel  quibus  de  eis  certior  factus  erat.  quaeritur,  uter  auctor 
praeferendus  sit,  neque  enim  quod  inter  eos  discrimen  intercedit, 
cum  Hullemano  (p.  35)  aliisque  oblini  poterit.  uel  obiter  uero 
utriusque  uerba  inter  se  comparanti  hoc  apparebit  Ciceronem  de 
bistoriae  Romanae  initiis  agentem  tabulas  pontificis  atque  editos 
annales  maximos  confudisse,  cum  etiam  illas  per  singulos  annos  a 
pontifice  max.  in  aibum  latas  (uel  relatas)  et  domi  propositas  esse 
scriberet,  'potestas  ut  esset  populo  cognoscendi',  in  quem  quidem 
errorem  etiam  Diodorus  (uid.  infra)  incidit.  parum  igitur  diligen- 
ter  quae  de  annalibus  maximis  et  tabulis  ab  auctore  suo  (fortasse 
Attico)  exceperat,  coniuncta  ad  tabulas  antiquiores  transtulisse  uide- 
tur  multoque  auctoritate  Seruio  cedit  tabularum  usum  annalesque 
editos  curiose  distinguenti.  nimirum  cum  multis  locis  tum  huic 
optima  siue  Varronis  siue  Verrii  Flacci  (sic  Seeck  p.  88  sqq.)  aucto- 
ritas  subest  aptissimeque  etiam  cum  Cicerone  de  tabulis  concinit, 
si  quae  hic  ex  confusione  sua  de  annalibus  immiscuit,  deleuerimus. 
Tabula  igitur,  in  qua  scribebatur,  erat  lignea  gypsoque  oblita,  quo 
genere  tabularum  et  Graeci  et  Romani  multum  antiquitus  uti  sole- 
bant2),  suspendebaturque  quotannis  pro  superiore  notis  completa 
ineunte  anno3)  uacua  a  pontifice  max.  in  atrio  domi  suae  atque  sub 


pontifices  maximos  rerum  gestarum  indices  litteris  mandasse  suspicati 
sunt,  sed  ita  ut  eos  in  pontificum  penetralibus  reponerent.  contra  quam 
sententiam  Niemeyerus  (1.  c.  425)  et  Huebnerus  p.  421  aduersarii  exsti- 
teront.  Cf.  Schwegler  H.  R.  I  p.  45:  Vielleicht  ist  es  ein  psychologisches 
Naturgesetz ,  dass  eminent  praktische  Voelker,  deren  ganzes  Sinnen  und 
Trachten  in  der  Gegenivart  aufgeht,  ohne  historischen  Sinn  tind  ohne 
Interesse  fuer  objektiv  historische  Forschungen  sind. 

1)  Dubitari  non  potest,  quin  Seruius  1.  s.  s.  cum  adderet  t.  deal- 
oatam,  eam  tabulam  quam  pont.  m.  publice  exponebat,  in  animo  habuerit, 
non  pugillarem  illam,  in  qua  ex  Ciceronis  opinione  pontifex  priusquam 
ederet,  res  memoratu  dignas  colligebat. 

2)  Vid.  Schwegler  I  p.  37.  Kornemann  1.  s.  p.  18  locosque  ibi  citatos. 

3)  Sic  etiam  Huebner  p.  420,  qui  in  aliis  rebus  Mommsenum  se- 
quitur.  quod  Hulleman  p.  35  exacto  anno  tabulam  suspensam  esse  arbi- 
tratur,  haec  sententia  cum  testimonii  Ciceroniani  fide  concidit.  —  Alius 
mos  orat  res  memoratu  dignas   in  «xternis  templorum  parietibus  inci- 


Xii  PROLEGOMENON 

auspiciis  magistratuum  praescriptis  singulas  deinceps  res  modo 
nuntiatas  pontificique  memoratu  dignas  uisas  ipsis  diebus1)  exci- 
piebat.  quae  autem  'domi  militiaeque  gestae'  uisae  sint,  sic  Cato 
inrisit  sibi  non  lubere  in  originibus  scribere  professus,  rquod  in 
tabula  apud  pontificem  maximum  esset2),  quotiens  annona  cara, 
quotiens  lunae  aut  solis  lumine  caligo  aut  quid  obstitisset',  unde 
exorsi  magna  cum  probabilitate  argumenta  et  sonum  agnoscere  nobis 
uidemur  non  solum  in  eis  quae  Liuius  de  bis  ipsis  rebus  memorauit, 
sed  etiam  diuersis  locis,  si  qui  sacerdotes  mortui3)  aut  aedes  dedicatae 
erant,  si  census  factus;  coloniae  deductae,  ludi  funebres  editi,  signa 
ab  aedilibus  plebis  ex  multaticio  argento  posita,  atque  etiam  quae 
et  initio  et  exitu  singulorum  annorum  uno  aspectu  satis  exiliter 
coniungere  solet  de  comitiis  consularibus  et  praetoriis,  de  ludis 
Romanis  et  plebeiis,  tum  de  prouinciis  consularibus  et  praetoriis 
et  de  prodigiorum  procuratione. 

Cognitio  autem  earum  tabularum  non  solum  in  regia  patebat 
propositarum  ut  Catoni  sed  etiam  in  sacrario  repositarum.  Polybium 
quidem  strenua  cum  diligentia  etiam  ex  reconditis  tbesauris  materiam 
colligentem  eas  ipsas  inspexisse  ex  loco  quodam  Dionysii  (1,  74,  3) 
apparet;  hoc  enim  eius  testimonium  est:  Ov  yuQ  t)£,Covv  cbg  TIoXv- 
(Hiog  6  MeyaXo%oXCxr\g  xo6ovxo  ^iovov  elTtetv,  oxl  v.axu  xo  OevxeQov 
exog  xfjg  s^do^nqg  6Xv{i7Ciddog  xijv  'Pcb^irji/  £xxi6&ai  itei&oyLai, 
ovd'  h%\  xov  itaQa  xolg  aQ%L£Qev6t,  xet^idvov  7tCvaxog  ivog  %a\ 
liovov  xi]v  7iC6xiv  afia6ccvL6xov  xaxuXtTiSLV,  dXXd  xovg  ejiLXoyt- 


dendi  (Iordan  Topographie  I  2  p.  300).    hic  enim   ab   initio  posteritatis 
recordationi  seruiebat. 

1)  Haec  interpretatio  Seruii  u.  per  singulos  dies  et  ipsius  Ciceronis 
testimonio  (fr.  3)  et  locis  multis  Liuianis  per  annales  maximos  (Soltau 
p.  259.  262)  ad  tabulas  redeuntibus  confirmatur.  quod  uno  Liuius  (38, 
36,  4)  horam  tenebrarum  luce  obortarum  addidit,  diem  oblitus  est,  hoc 
ita  explicandum  est,  hunc  omissum  esse,  cum  in  tabula  supplicatio 
prodigii,  quem  ad  modum  etiam  aliis  annis,  cum  nouorum  magistratuum 
in  prouincias  profectione  coniuncta  esset,  unde  quantum  diligenti  tem- 
poris  notationi  tributum  sit  intellegitur.  —  Cf.  Asell.  fr.  1. 

2)  Mirum  est  quod  Hulleman  p.  38  commentarios  pontificum  a  Ca- 
tone  dictos  esse  magna  cum  fiducia  affirmat.    causae  eius  nullae  sunt. 

3)  Vid.  Nissen  (Quellen  d.  Livius  p.  57.  88),  qui  recte  cum  ex  multis 
tum  ex  ea  re,  quod  sacerdotum  tantum  modo  mortes  eaeque  saepissime, 
nusquam  fere  aliorum  uirorum  uel  clarissimorum  a  Liuio  adlatae  sunt, 
et  has  eius  partes  ex  annalibus  maximis  (siue  tabulis  pont.)  fiuxisse 
animaduertit  et  sacerdotum  potissimum  rerum  rationem  in  eis  habitam 
esse.  uid.  Nitzsch  AnnalistiTc  p.  193  sq.    Mommsen  B.  F.  I  p.  82  sqq. 


I.  DE  ANNALIBVS  MAXIMIS  X1II 

6uovg,  olg  avtbg  7TQ06£d-£[ir]v,  elg  [i£6ov  vnsv&vvovg  rolg  (5ovlrj- 
dsl6tv  t6ousvovg  £%£vsyx£iv.  quod  perperam  in  editione  priore 
inter  annalium  fragmenta  (1)  receperam.  nam  Dionysius  nihil  dixit 
nisi  hoc,  Polybii  rationem  se  sequi  nolle,  qui  satis  halmisset  eausis 
rationibusque  omissis  auctoritatem  uelut  tabulae  pontiiicum  attulisse, 
se  argumentationem  suam  explicaturum  esse.  sic  enim  recle  O.Hirsch- 
feld  (Herm.  IX  p.  106  sq.)  haec  uerha  interpretatus  est  frustraque 
Seeck  (p.  65  sq.)  oblocutus  est.  illud  tamen  constat  Polyhium  liaud 
raro  illarum  tahularum  auctoritate  usum  esse. *) 

Nunc  uero,  ne  quis  illa  Liuiana,  quia  ex  editis  annalihus  fluxe- 
rint,  nihil  pertinere  arhitretur  ad  tahularum  indolem  adumbrandam, 
quo  tempore  quoque  consilio  et  ratione  hae  in  publicum  missae 
sint,  disputabimus.  nam  Cicerone  teste  ille  mos  res  publice  pro- 
ponendi  non  mansit  ultra  P.  Mucium  Scaeuolam  (trib.  pleb.  a.  141. 
613,  cos.  a.  133,  621).  fuit  is  pontifex  maximus  a.  123.  631,  quo 
T.  Flaminino  Q.  Metello  coss.  pro  collegio  pontificum  eum  respon- 
disse  Cicero  pro  domo  53,  136  dixit,  sed  nec  quo  anno  pontifex 
max.  cooptatus  sit  accepimus  nec  quo  anno  anno  mortuus.  nihil  igi- 
tur  accuratius  adfirmari  potest  quam  circiter  a.  123.  631  tabulas  pro- 

1)  Cum  apud  Dionysium  1.  s.  Polybii  rationem  scribendi  uituperan- 
tem  ixaQa  roig  «p^j.spe-utfi  non  libris  sed  Niebubrii  (H.  R.  I  p.  248  n.  606) 
sagacitati  debeamus,  paucis  uerbis  de  boc  loco  agere  opus  est,  ut  scrip- 
turam  a  nobis  receptam  a  dubitatione  quadam,  quam  Schwegler  H.  R. 
I  p.  8  n.  4  mouit,  defendamus.  nam  ante  Kiesslingium  edebatur  sic 
i-xX  xov  ■n.aqa  roig  'Ay%t,6tv6i  x£i[i£vov  7iLvav.og  et  Polybium  tabula  qua- 
dam  Anchisensium  de  urbis  Romae  anno  natali  usus  esse  putabatur. 
afferuntur  uero  duae  eius  nominis  urbes,  Ancbisa,  urbs  Italiae,  a  Romo 
Aeneae  filio  sui  bonoris  causa  condita  (Dion.  1,  73,  3  coll.  Stephano 
Byz.  s.  u.  p.  24  Mein.)  et  Ancbisus,  urbs  Epiri  maritima,  unde  Ancbises 
in  mare  Ionium  nauigasse  dicebatur  (Dion.  1,  51,  2.  Procop.  b.  G.  IV  p.  22 
p.  577  Dind.,  qui  scriptores  urbem  dicere  uidentur).  at  priorem  urbem 
in  fabulis  esse  sitam,  non  in  Italia  iam  Niebubr  intellexit,  idemque  de 
altera  Huebner  p.  414  suspicatus  est,  quem  in  plerisque  secutus  sum. 
sed  ut  utramque  urbem  tum  fuisse  largiamur,  tamen  paruae  et  ignobiles 
latebant,  quarum  annales  Polybium,  cum  de  rebus  Romanis  quaereret, 
quis  non  solum  consuluisse  credet,  sed  etiam  eis  et  ipsum  fidem  habuisse 
et  ut  legentes  haberent,  postulasse?  Niebuhrii  autem  coniectura  pro- 
bata  (quae  etiam  adiuuatur  scriptura  librorum  Chisiani  et  Vrbinatis 
ay%i6T£vci)  non  mirabimur,  quod  Polybius  hanc  auctoritatom  simpliciter 
posuisse  satis  habuit,  a  quo  semper  pro  pontifice  maximo  aQ%i£Qsvg 
usurpatur  (23,  1,  2.  32,  22,  5),  nec  offendet  pluralis  numerus  aQ%isQ£v6i 
collato  Cicerone  de  legg.  1,2,6  annales  pontificum  maximorum  (Huebner 
p.  414)  aut  singularis  inl  rov  xivaxog,  nam  eum  dixit,  in  quo  quod 
quaerebatur  exstabat. 


Xjy  PROLEGOMENON 

poni  desitas  esse,  ita  tamen,  ut  nec  citra  a.  132.  622  subsistere  nec 
ultra  a.  114.  640  euagari  possimus.  illo  enim  anno  P.  Licinius  Cras- 
sus  Mucianus,  qui  pontifex  max.  L.  Cornelio  Scipioni  Nasicae  anno 
proximo  Pergami  mortuo  successerat,  ab  Aristonico  uictus  et  occisus 
est;  hoc  (114.  640)  iam  L.  Metellus  Delmaticus  pontificum  collegio 
praeerat.1)  quod  uero  P.  Mucius  potissimum  illi  consuetudini  finem  im- 
posuit,  ciuium  expectationem  nouaque  cognoscendi  studium  aliis  ratio- 
nibus  expleri  iudiciumque  occupari  intellexerat  (Hulleman  p.  41  sqq. 
Teuffel  Roem.  Literaturg.  p.  120.  Cichorius  1.  s.  c.  2251)  auctorita- 
temque  tabularum  minutam  esse  magisque  minui,  quo  celerius  res 
urbanae  factionum  cupiditatibus  corrumperentur  et  per  urbem  uul- 
garentur.  quod  ipse  uetera  monumenta  ex  tablino  in  publicum 
edidit,  diuersae  causae  in  mentem  ueniunt.  forsifan  Mucius  indigna- 
tus,  quod  tabularum  textus  in  tablino,  ubi  aliorum  usui  patebant, 
a  gentium  ambitiosarum  libidine  defendi  non  possent,  eos  quasi  ponti- 
ficum  auctoritate  sanctos  omnium  cognitioni  proponere  simulque, 
quam  obnoxia  regia  incendii  periculis  esset  expertus  hanc  ueterem 
memoriam  publicatam  seruare  et,  ut  etiam  ius  ciuile  ex  antiquitate 
auctoritatibus  repetitis  fundauit,  idem  historiae  incrementis  libello- 
rumque  cupiditatibus  et  inuentis  auctoritatem  ueterum  pontificum 
opponere  uoluerit.2) 

Sed  quaecumque  huius  rei  causa  fuit,  alia  difficultas  oboritur 
octoginta  librorum  multitudine,  in  quos  annuos  commentarios  (i. e. 
tabulas)  relatos  esse  Seruius  testatur,  magnam  hercle  librorum  mo- 
lem;  nam  Liuius  idem  fere  temporis  spatium  sexaginta  comprehendit. 
itaque  Mucium  uel  cui  annales  publici  iuris  faciendos  mandauit, 
etiam  res  in  ampliorem  modum  auxisse  et  exornasse  sequeretur, 
quod  a  probabilitate  abhorrere  cum  multi  uidissent,  uarias  rationes 
excogitauerunt,  quibus  eum  numerum  explicarent.  uelut  Cichorius 
(1.  s.  c.  2254)  ipsos  pontificum  fastos  omnibus  diebus  expletis 
in  illos  libros  receptos  esse  coniecit,  quae  opinio  per  se  parum 
probabilis  (uid.  Soltau  p.  259),  si  recte  fastos  ab  annalibus  ma- 
ximis  separauimus,  concidit,  Hulleman  autem  (p.  51)  etiam  post 
P.  Mucium  annales  a  pontificibus  usque  ad  Verrii  Flacci  fere  aetatem 


1)  Vid.  C.  Bardt  Die  Priester  der  vier  grossen  Cotlegien  aus  roemisch- 
repubtikanischer  Zeit.  Progr.  gymn.  Berol.  Guil.  1871  p.  5  sqq.  Muenzer 
B.  E.  IV  c.  1504. 

2)  Paucis  annis  ante  (148.  606)  uasto  incendio  Bomae  cum  regia 
quoque  ureretur,  sacrarium  et  ex  duabus  altera  iaurus  ex  mediis  ignibus 
inuiolatae  exstiterunt  (Obseq.  19).    Vid.  Jordan  Topogr.  I  2  p.  426  sq. 


I.  DE  ANNALIBVS  MAXIMIS  XV 

continuatos  et  cum  antiquis,  quos  ille  ediderat,  coniunctos  esse  in- 
felici  testimoniorum  interpretatione  elicuisse  sibi  uisus  est  (cf.  Nie- 
meyer  1.  s.  p.  426),  Soltau  (p.  265  sqq.)  senatus  consulta,  populi  de- 
creta,  relationes  aliamque  materiam  receptam,  Pais  (II.  H.  1 1  p.  27  sqq.) 
documentis  subditiciis,  quibus  pontificum  memoria  stabiliretur,  illam 
molem  exaggeratam  esse,  idque  non  primum  a  Mucio  sed  iam  anti- 
quiore  aetate,  fortasse  a  Cornelio  aliquo,  qui  etiam  Ennii  arte  fingendi 
uteretur,  similiterque  Enmann  (m.  Rh.  57,517 — 533)  *)  etiam  ad 
Ti.  Coruncanium  (cos.  280.  474),  qui  primus  ex  plebe  pontifex  ma- 
xiimis  creatus  est  (Liu.  per.  18),  memoriam  Romanam,  qualem  po- 
stea  Naeuius,  Ennius,  Cato  ceterique  scriptores  uulgauerunt,  rettulit. 
quae  omnes  suspiciones  cum  fundamentis  careant  (cf.  Wuelker 
p.  62  sq.),  etiam  pugnant  cum  eis  testimoniis  quae  de  horum  anna- 
lium  indole  certa  accepimus.  nam  etsi  pontifices  a  tabularum  textu 
manus  non  abstinuisse  edentes  concedo  (uid.  P.  Krueger  Geschichte 
des  roemischen  Rechts  p.  10  sq.),  de  qua  re  infra  pluribus  agemus, 
eosdemque  rerum  per  singulos  dies  dispersarum  genera  (uelut  pro- 
digiorum)  per  annos  congessisse2),  monumenta  tamen  eorum  anna- 
les  sine  ullis  ornamentis  temporum,  hominum,  locorum  gestarumque 
rerum  fuisse  Cicero  1.  s.  s.  testatur  idemque  Atticum  de  legibus  1, 2,  6 
dicentem  facit:  Post  annalis  pontificum  maximorum,  quibas  nil 
potest  esse  ieiunius5),  si  aut  ad  Fabium  aut  ad  eum,  qui  tibi  sem- 

1)  Iam  Closset,  qui  etiam  alias  res  alienas  cum  pontificum  annali- 
bus  miscuit,  ex  loco  Bruti  14,55,  quo  de  Ti.  Coruncanio  agitur  (quod 
ex  pontificum  commentariis  longe  plurimum  ingenio  uatuisse  uideatur), 
uel  cum  eloquentia  quadam  a  pontificibus  annales  scriptos  esse  deduxit 
(p.  428).  neglexit  tamen  et  Ciceronem  non  ad  annales  reuocare  sed  ad 
commentarios  pontificum  (uid.  s.  p.  v)  et  ab  eo  non  hoc  dici,  eloquen- 
tiam  Coruncanii  ex  libris  illis  elucere,  sed  cum  ex  eis  longe  plurimum 
ingenio  ualuisse  uideretur,  inde  eum  disertum  fuisse  posse  conici. 

2)  Restare  tamen  ueteris  secundum  dies  denuntiationis  indiciaWuelker 
p.  55  animaduertit  (nam  eodem  anno  a  Liuio  43, 13,  4  et  44,  18,  6  la- 
pidatum  esse  tradidit),  id  quod  non  saepius  factum  esse  inde  explica- 
tur,  quod  res  ferebat,  ut  prodigia  simul  et  procurarentur  et  nuntiarentur. 

3)  Libri  manu  scripti  habent  iucundius.  ieiunius  est  coniectura 
Vrsini,  quae  nunc  ab  omnibus  paene,  etiam  a  Vahleno  (uid.  eius  edi- 
tionem  alteram  p.  8)  probatur  et  Dauisii  incomtius  praefertur.  etsi  Ba- 
kio  (in  edit.  ad  h.  1.)  et  Hullemano  (p.  63)  placuit.  solus  Huebner  p.  412 
codicum  scripturam  tuetur.  at  quod  defendit:  Warum  sollte  nicht  Cicero 
an  jener  kunstlosen  exilitas  der  altcn  Priesterannaien  so  gut  ein  gewisses 
Vergnugen  empfunden  haben,  wie  wir  an  manchen  alten  Chroniken?  hoc 
et  a  Ciceronis  ingenio  abhorret  et  a  toto  huius  loci  tenore.  cf.  etiam 
de  orat.  1.  e.  s. 


XVI 


PROLEGOMENON 


per  in  ore  est,  Catonem  aut  ad  Pisonem  aut  ad  Fannium  aut  ad 
Vennonium  ucnias,  quamquam  ex  his  alius  alio  plus  habet  uirium, 
tamen  quid  tam  exile  quam  isti  omnes?  quocum  consentit  Quinti- 
lianus  inst.  orat.  10,  2,  7:  Quid  erat  futurum,  si  nemo  plus  effecisset 
eo  quem  sequebatur?  nihil  in  poetis  supra  Liuium  Andronicum, 
ni/iil  in  historiis  supra  ponti/icum  annales  haberemus,  ratibus  ad- 
huc  nauigaretur.  Ciceronem  autem  in  pontificum  sacrarium  non  pene- 
trauisse  sed  in  editis  annalibus  acquieuisse  consentaneum  est,  si  qui- 
dem  ipse  perlustrauit,  non  amici  anliquitatis  scientiae  sua  debet.  sed 
maxime  hanc  editorum  annalium  conformationem  Liuii  narratio  con- 
firmal,  in  qua  quorundam  annorum  res  eadem  exilitate  et  ieiuni- 
tate  transiguntur.  exempla  infra  p.  xxvi  sqq.  proponam.  nunc  eas  in 
quarta  potissimum  quintaque  decade  ita  comparatas  inueniri  moneo, 
ut  ad  res  domesticas  et  quae  memoratu  pontificum  dignae  fuisse 
uideantur  (uelut  collegarum  mortes)  pertineant,  has  autem  copiae 
rerum  maxime  bellicarum  inspersas  esse,  memoriam  igitur  uetustam 
pontificum  et  additamenta  ornamentaque  inferiorum  scriptorum  mixta 
esse.1)  redeunt  haec  siue  ad  Claudium  Quadrigarium  siue  ad  Vale- 
rium  Antiatem  siue  alios  eius  generis  scriptores,  qui  gentis  suae 
bellicosae  studio  id  tribuerunt,  operis  sui  aequabilitatem  turbare 
non  ueriti.  ieiunitas  autem  illa  memoriae  apud  Liuium  ex  annalibus 
maximis  remansit;  qua  qui  loci  etiam  in  superioribus  decadibus  ab 
eius  ubertate  abhorrent,  iure  nostro  ab  eisdem  deducemus.  nam 
eorum  memoriam  ab  antiquissimis  temporibus  atque  etiam  ab  urbe 
condita  repetitam  esse  accepimus.  in  libris  quidem  de  re  publ.  2, 
15,  28  Cicero  M.  Manilium  iuris  consultum  adeuntem  fecit  'annales 
publicos',  ut  num  rex  iNuma  Pythagorae  ipsius  discipulus  fuisset  aut 
certe  Pythagoreus,  erueret2),  unde  aliud  eius  testimonium  libri  de 
orat.,  quod  initio  huius  capitis  exscripsimus,  eodem  fere  tempore 
scriptum  in  eam  sententiam  interpretandam  esse  euincitur. 

Certum  autem  nomen  annalium  maximorum  tum  demum 
illis  pontificum  tabulis  inditum  est,  cum  in  unum  corpus  redactae 
et  editae  sunt.  nam  qui  soli  scriptores  ante  hoc  tempus  earum 
mentionem  iniecerunt,  Cato  in  orig.  fr.  77  et  Polybius  (ann.  max. 


1)  Vid.  Nissen  Untersuch.  p.  56  sqq.  292  sqq.  Soltau  Philol.  52,  644. 
55,  262  sqq.  272  sqq. 

2)  Sermonem  illum  a.  129.  625  habitum  esse  Cicero  cum  uoluerit, 
tum  Mucium  Scaeuolam  iam  munere  suo  pontificis  perfunctum  esse  fa- 
cile  quis  arbitratus  sit,  qui  illum  in  talibus  rebus  parum  curiosum 
fuisse  nesciat. 


I.  DE  ANNALIBVS  MAXIMIS  XVII 

fr.  1)  ita  eas  significauerunt,  ut  dicerent  tabula  quae  apud  ponti- 
ficem  maximum  est  [iziX  xov  tcccqcc  rolg  uq%ieqsv6i  y.sicisvov  ■xi- 
vccxoc;),  quorum  utrunique,  si  nouisset,  illum  breuiorem  titulnm 
spreturum  fuisse  non  est  credibile.  post  Mucium  autem  hic  apud 
omnes  increbuit  eiusque  origo  postea  inde  deducebatur,  quod  pontifex 
maximus  eos  condidisset.1)  nunc  autem  uulgo  eos  annales,  cuni 
ederentur,  propter  annorum  librorumque  multitudinem  maximos  et 
fuisse  et  nominatos  esse  existimatur,  atque  nescio  an  etiam  Cicero 
eandem  sententiam  secutus  sit.  nam  quod  1.  s.  s.  qui  etiam  nnnc 
inquit  annales  maximi  nominantur,  ea  uerba  uix  poterunt  aliter 
explicari  nisi  illos  annales,  etsi  aliis,  ut  Cn.  Gellii  libris  minimum 
nonaginta  septem,  admodum  prolixis  superati  essent  magnitudine, 
tamen  etiam  tunc  maximos  appellatos  esse.2)  praeterea  eidem  an- 
nalesaliquot  locis  propter  scriptores  pontiftcum  maximorum  annales 
(Cic.  de  legg.  1,  2,  6.  Quint.  10,  2,  7)  et  propter  auctoritatem  qua 
utebantur  \mblicam  publici  dicuntur  (Cic.  de  re  p.  2, 15,  28.  Diomed. 
3  p.  484  K.)3),  neque  tamen  sic  eos  inscriptos  esse  quisquam  col- 
legerit. 

Quoniam  igitur  tabulas  publice  in  regia  propositas,  post  in  ta- 
blino  repositas  et  annales  a  Mucio  editos  distinximus,  quaerendum 
erit,  qua  aetate  illae  proponi  coeptae  sint.    cuius  rei  cum  omnibus 


1)  Paulus  s.  u.  p.  126:  Maximi  annaJes  appelJabantur,  non  magni- 
tudine  sed  quod  eos  pontifex  maximus  confecisset.  Macrob.  sat.  3,2,  17: 
Hos  annaJes  appeJJant  equidem  maximos  quasi  a  pontificibus  maxitnis 
factos.    Seru.  p.  iv. 

2)  Hulleman  p.  53  sic  interpretatus  est:  Crede  mihi  *etiam  nunc' 
dixit,  quod,  quamuis  esset  liistoriae  scribendae  cura  pridem  ad  pontifices 
minores  detata,  ut  tum  pontificum  scribae  audiebant,  nihiJo  minus  uetus 
nomen  manebat  'annaJes  maximi'.  sed  profectus  est  in  ea  re  ab  opi- 
nione,  quam,  cum  nec  per  se  probabilis  esset  nec  ullo  niteretur  testi- 
monio,  falsam  esse  iam  supra  p.  xiv  monuimus.  itaque  ne  illi  quideni 
interpretationi  adsentimur. 

3)  Yerba  Diomedis,  qui  temere  ita  loquitur,  quasi  etiam  sua  aetate 
mos  annales  max.  conficiendi  maneat,  haec  sunt:  Epos  Latinum  primus 
digne  scripsit  is  {Ennius  coni.  Pteifferscbeid),  qui  res  Bomanorum  decem 
et  octo  conpJexus  est  Jibris,  qui  et  annaJes  inscribuntur,  quod  singuJorum 
fere  annorum  actus  contineant,  sicut  pubJici  annaJes,  quos  pontifices 
scribaeque  conficiunt.  —  Quod  uero  hice  annales  publici  appellabantur. 
minime  sequitur  eosdem  annales  popuJi  Romani  nominari  potuisse.  mul- 
tum  enim  inter  annales  publicos  et  a.  populi  Romani  interest.  caue 
igitur  Ciceronem  (de  dom.  s.  32,  86),  ubi  ad  annaJes  —  popuJi  Romani 
et  monumenta  uetustatis  prouocat,  annales  maximos  in  animo  frabuisse 
existimes.    cf.  Hulleman  p.  53. 

Hist.  Eom.  rel.  I,  ed.  Peter.   Ed.  alt.  II 


XVIII  PROLEGOMENON 

indioiis  destituti  simus,  ex  fide  memoriae  coniectura  capienda  est. 
nam  auctoritatem  rerum  eo  ipso  tempore,  quo  cum  gererentur  lit- 
teris  consignarentur,  auctam  esse  consentaneum  est.  atqui  Vestales 
post  cladem  Aliensem  omnia  sua  sacra  auferre  potuisse  traditum  est 
(Liu.  5,40,  7.  Plut.  Cam.  20),  commentarios  autem  uel  libros  ponti- 
ficum  flammis  combustos  esse  Liuius  plane  narrauit1):  an  tabulas 
illas,  si  iam  antea  propositae  erant,  quae  et  graues  onere  nec  tantae 
curae  essent  pontificibus  quantae  commentarii  uel  libri,  in  quibus 
omnes  caerimoniae  continerentur,  ab  eis  anxie  seruatos  esse  existi- 
mabis?  praesertim  cum  munere  suo  diurno  functae  essent.  itaque 
Liuius  etsi  post  urbem  recuperatam  cum  aedificaretur,  a  tribunis 
militaribus  foedera  ac  leges  conquisitas  esse  commemorauit  (6, 1, 10), 
illarum  tabularum  nusquam  mentionem  fecit,  durat  autem  dubia  et  in- 
certa  rerum  Romanarum  memoria  etiam  per  quinquaginta  fere  annos; 
inferiore  igitur  demum  aetate,  cum  studium  res  Romanas  noscendi 
augeretur  multumque  ciuitatis  interesse  coepisset,  ut,  quantum  fieri 
posset,  eadem  apud  omnes  fama  ualeret,  hoc  pontificibus  esse  datum 
negotium  uidetur,  ut  rumorum  uarietate  remota  unam  rerum  memo- 
riam  propagarent.  hi  enim  praeter  ceteros  sacerdotes  ad  id  idonei 
erant,  quia  mensurae  et  numerorum  periti  etiam  hemerologia  publi- 
cabant.  illucescere  autem  cum  bellis  Samniticis  certior  rerum  cogni- 
tio  uidetur  eaque  per  longum  temporis  spatium  pontificum  tabulis 
nixa,  quas  iam  aliquot  annis  ante  institutas  esse  probabile  est.  nam 
quod  res  ne  a  consulibus  quidem  a.  298. 456  gestae  publica  auctoritate 
diuisae  sunt,  eo  factum  est,  quod  in  tabulis  praescriptis  magistratuum 
nominibus,  quibus  annus  significaretur,  consulum  nomina  non  itera- 
bantur  (cf.  Catonis  or.  fr.  88),  sed  res  tantum  modo  gestae  in  ciui- 
tatis  cognitionem  proferebantur;  postea  igitur  in  annalibus  eiusdem 
anni  nomina  facile  mutari  potuerunt,  ut  tanta  intercesserit  discre- 
pantia  de  rebus  eiusdem  anni  consulum,  uelut  inter  L.  Cornelii  Sci- 
pionis  Rarbati  elogium  marmori  incisum  et  Liuium,  qui  unus  eius  res 
narrauit  (uid.  infra  p.  XLiisq.).  etiam  prodigia,  quorum  procuratio 
penes  pontifices  erat2),  quoniam  ea  ante  a.  249.  505  publice  non 


1)  Haec  plerorumque  u.  d.  sententia  est,  Niebuhrii  H.  R.  I  p.  257  sq.t 
Beckeri  Antiq.  I  7,  Schwegleri  H.  R.  I  p.  38  sqq.  H  3.  in  270  sqq.  Momm- 
sen  H.  R.  I  p.  462.  Pais  H.  R.  I  1  p.  33.  ceterum  etiam  poBtea  pontifi- 
cum  tabulae  in  summo  periculo  fuerunt.  identidem  enim  regia  incendio 
flagrauit.    uid.  supra  p.  xiv. 

2)  Marquardt  Staatsverw.  HP  p.  259  sqq.  cf.  Wissowa  Eelig.  d.  Eoe- 
mer"  p.  390  sqq. 


I.  DE  ANNALIBVS  MAXIMIS  XIX 

esse  adnotata  Mommsen  animaduertit1),  ab  eo  tempore  omnia  post 
procurationem  in  tahulis,  in  quibus  solis  loeus  eis  fuit,  proposita 
esse  sequitur;  manent  tamen  alia  ante  eum  annum  nuntiata,  de  quibus 
cur  dubitemus  causa  non  est:  itaque  Wuelker  (p.  58  sqq.)  iam  a.  fere 
304.  450  prodigia  publice  litteris  mandata  esse  maluit.  denique 
multas  res  de  saeculo  quinto  a.  Cb.  narratas  tanta  similitudine  cum 
rebus  saeculo  quarto  gestis  excellere  (Pais  I  2  p.  322  sqq.  et  passim) 
uidit,  ut  has  ueritati  respondere,  illas  eorum  exemplo  fictas  esse 
existimandum  sit.  proinde  quod  Soltau  p.  270  sq.,  Pais  1.  c.2),  Korne- 
mann  Enmannum  secutus  p.  36  sqq.  47  suspicati  sunt,  ut  aliquem 
numerum  ponamus,  a.  fere  300.  454  res  quae  gererentur  in  tabulis 
notatas  esse  sumamus. 

Fastos  autem  consulum  iam  antea  in  certum  ordinem  redactos 
esse  ex  indice  eorum  elucet.  nam  post  a.  463.  291 3)  multasque 
corruptiones4)  raro  ab  eo  disceditur.  itaque  iam  ante  eum  annum 
in  uita  publica  desiderium  excitatum  erat  haec  monumenta  tempo- 
rum  rationis  firmandi  et  quasi  sanciendi,  quam  ob  rem  talia  potissi- 
mum  post  urbem  recuperatam  conquisita  sunt.  cum  uero  scientia 
antiquitatis  in  uita  ciuili  publice  opus  esse  inciperet  atque  in  regia 
quoque,  quanta  eius  recordationis  inter  ciues  uis  esset,  perspectum 
esset,  etiam  pontifices,  in  quorum  tablino  largi  scaturiebant  fontes 
commentariorum  et  librorum,  tenacitate  sacerdotali  adiuti,  ut  qua- 
lem  memoriam  ab  initio  esse  uellent,  talis  stabiliretur  et  uulgaretur, 
eam  conformare  deereuerunt,  diligentius  eas  res,  quas  memoria  ho- 
minum,  qui  tum  uiuebant,  atque  eorum  patrum  complectebatur, 
perscrutati  et  seeuti,  ultra  eam  autem  monumenta  quaecunque  pot- 
erant  conquirentes,  ne  famam  quidem  aut  commentaria  gentilia  aut 
Graeca  inuenta  spernentes.  in  specie  tamen  tabularum  similitudi- 
nem  imitabatur  uel  unus  ille,  qui  semel  illud  opus  confecit,  uel  per 
interualla  plures  deinceps,  saepe  haud  inscite  et  inerudite;  nam  iam 
defectiones  solis  inde  ab  a.  403.  351  (uel  400.  354)  uel  ex  aliis 
monumentis  in  annales  suppletam  transtulerunt  uel  computatione  et 
ratione  ipsi  inuenerunt.5)   fides  tamen  supplementorum  omnino  di- 

1)  in  praef.  Jahnii  perioch.  Liuian.  edit.  p.  xx  =  Opusc.  phil.  p.  168  sqq. 
cf.  Bernays  Opusc.  H  p.  307  sq.  Wuelker  p.  7  sq.  56  sqq. 

2)  Quamquam  non  omnino  ei  adsentior;  quae  tamen  restant  simili- 
tndines  ad  hunc  terminum  definiendum  sufficiunt. 

3)  Mommsen  H.  R.  I  p.  462.    Chronol.  p.  110  sqq. 

4)  Cf.  Cichorius  De  fustis  consularibus  antiquissimis  in  Lpz.Stud. 
IX  p.  171  sqq. 

5)  Ceterum   admiratur   h.  1.    Cicero   eorum   rationem   atque   soller- 

II* 


XX  PROLEGOMENON 

uersa  fuit,  quid?  quod  ne  in  pontificum  quidern  tablino  haec  me- 
moria  corruptionibus  libera  fuit,  intra  cuius  parietes  gentes  quae- 
dam  superstites  ultra  a.  366.  388  et  in  consulum  fastis  indices  et 
in  tabulis  res  ab  eis  gestas  ambitione  sua  infecerunt.  sed  de  bac  in 
proximo  capite  disputabimus. 

In  tanta  tamen  annorum  multitudine,  quam  annales  maximi  com- 
prehendebant,  ambitus  librorum  singulorum  Liuianum  aequare  non 
potuit.  itaque  quoniam  non  solum  tabulae  (oYArot),  6sMdss,  uolu- 
mina,  libri  inter  se  numeris  distincta  sed  etiam  ampliores  tabulae 
in  partes  quasdam  capitaque  diuisae  sunt  (Geschichtl.  Litter.  I 
p.  232  sqq.),  speciem  quandam  illarum,  cum  unum  corpus  efficerent, 
etiam  annales  editos  retinuisse  atque  horum  lihros  tabularum  breui- 
tatem  imitatos  esse  ueri  simile  est.1) 

Etiam  apud  Graecos  similiter  rerum  gestarum  memoriae  pro- 
uisum  est,  neque  casui  hoc  tribuo,  apud  eos  ex  indicibus  magistra- 
tuum  sacerdotumque  (avayQacpaZs)  in  multis  ciuitatibus  annales 
(JoQOvg)  exortos  et  Persarum  bellorum  aetate  in  publicum  primum  a 
Charone  Lampsaceno  editos  esse  eademque  fere,  certe  diu  ante  Phi- 
lochorum  (qui  a.  261  occisus  est),  etiam  Athenis  hoc  litterarum 
genus  exstitisse  uideri  (Wachsmuth,  Eirileitung  p.  554  sqq.).  multae 
quidem  inter  eos  similitudines  intercedunt,  et  scriptorum,  quoniam 
ut  pontifices  Romani  tabulas  illas  scribebant  edideruntque,  sic  inter 
atthidum  scriptores  rerum  sacrarum  interpretatio  quorundam  (i^rjyrj- 
xg)v)  certis  testimoniis  constat  (V.  Koehler  Herm.  XXVI  p.  45  n.  6), 
et  formae,  qua  etiam  apud  hos  ad  annos  signandos  magistratuum 
nomina  praescrihehantur,  et  argumentorum;  nam  etiam  in  Grae- 
corum  annalibus  adnotabatur  piscibus  pluisse,  hirundinem  albam 
suemque  pennatum  uisum,  eodem  anno  ficos,  uites,  pomos  bis 
fructus  reddidisse2),  quin  etiam  cum  annales  ederentur,  ultra  illa- 


tiam,  qui  ex  hac  solis  defectione  omnes  superiores  usque  ad  Romulum 
reputauerint  dicitque  illius  diem  apud  Ennium  et  in  annalibus  maxi- 
mis  consignatum  esse,  nihil  uero  addit  id  ibidem  exstare,  quod  Seeck 
p.  127  sq.  et  Soltau  p.  260  inde  elicuerunt. 

1)  Non  borum  annalium  imitatores  Polybius  (5,  33)  in  animo  babet, 
ut  Kornemann  p.  16  uult,  (Siotl  tcov  xa&'  r)ii&g  rivsg  ygacpovraiv  icro- 
giav  tv  tqigIv  t)  TiTTaQGiv  i £ r\ y r\ 6 d ;i s vo i  6eli6iv  rj^ilv  rbv  Pa>- 
liaicov  v.a.1  KaQ%ridovUov  7t6ls[iov  cpa6l  rk  na&olov  yQacfSiv)  sed  eos 
aequales,  qui  in  omnium  gentium  historia  illud  bellum  nimis  breuiter 
transegerant. 

2)  R.  Stiehler,  Die  griechischen  Horographen  in  Philol.  VIII  (1853) 
p.  395—413. 


I.  DE  ANNALIBVS  MAXIMIS  XXI 

runi  tabularum  fidem  ab  origine  urbis  res  repetitae  sunt1)  itaque 
etiam  in  hoc  genere  Romanos  Graecorum  imitatores  et  in  curiositate 
adnotandi  et  in  audacia  supplendi  fuisse  statuendum  est,  de  tempore 
tamen,  quo  illi  haec  exempla  secuti  sunt,  nihil  hinc  redundat. 

Alia  est  quaestio,  qua  fide  pontifices  res  Romanas  in  ciuium 
cognitionem  protulerint,  sed  etiam  haec,  cum  paucae  res  cum  aliqua 
probabilitate  ad  annales  maximos  referendae  sint,  nec  quantum  eius 
memoriae  quae  nohis  est  tradita,  pontificibus,  quantum  inferioribus 
rerum  scriptoribus  trihuendum  sit;  discernere  possimus,  certo  euentu 
caruit;  neque  tamen  illorum  dignitali  iniuriam  inferemus,  si  saepe 
magis  puhlicae  salutis  aut  optimatium  quam  ueritatis  rationem  sibi 
hahendam  esse  arbitratos  eos  suspicamur,  resque  non  ut  gestae 
erant  sed  ut  eas  uideri  uolebant,  ab  eis  propositas  esse.  nam  et 
mentiri  honi  uiri  esse  tum  uulgo  existimabatur2),  neque  mendacia, 
quibus  ut  aut  odium  explerent  aut  gratiam  aucuparenlur,  ne  in 
hemerologiis  quidem  pepercissent,  Censorinus  pontificibus  exprobrare 
ueritus  est.3)  denique  in  memoria  Romana  constituenda  iam  ante 
Mucii  aetatem  ex  Graecae  historiae  cognitione  pontificum  iudicium 
studiumque  ueritatis  infectum  turbatumque  esse  aliis  litterarum 
generibus  comparatis  non  mirahimur  (Geschichtl.  Litter.  I  p.  80. 
II  p.  180  sqq.). 

Sed  cum  annales  maximi  rerum  Romanorum  antiquissimi  fontes 


1)  Vid.  Seeck  Klio  IV.  p.  292  sqq.  Kornemann  1.  s.  p.  69. 

2)  Cf.  Wahrheit  und  Kunst  p.  289.  331  sqq.  429. 

3)  De  die  nat.  20,  6:  Quod  delictum  ut  corrigeretur,  pontifcibus  datuvi 
negotium  eorumque  arbitrio  intercalandi  ratio  permissa.  sed  horum  plerique 
ob  odium  uel  gratiam,  quo  quis  magistratu  citius  abiret  dmtiusue  fun- 
geretur  aut  publici  redemptor  cx  anni  magnitudine  in  lucro  damnoue 
esset,  plus  minusue  ex  libidine  intercalando  rem  sibi  ad  corrigendum 
mandatam  ultro  quia  deprauarunt,  adeo  aberratum  est,  ut  C.  Caesar  et 
q.  s.  ex  eodem  fonte  quo  Censorinus  (Varrone?)  sua  hausisse  uidetur 
Macrobius  sat.  1,14,1:  Verum  fuit  tempus,  cum  propter  superstitionem 
intercalatio  omnis  omissa  est,  non  numquam  uero  per  gratiam  sacerdo- 
tum,  qui  publicanis  proferri  uel  imminui  consulto  anni  dies  uolebant, 
modo  auctio  modo  retractio  dierum  proueniebat  et  sub  specie  obseruationis 
emergebat  maior  confusionis  occasio.  sed  postea  C.  Caesar  et  q.  s.  (Sueton. 
Caes.  40  fastos  correxit  iam  pridem  uitio  pontificum  per  intercalandi 
licentiam  turbatos).  Solin.  1,  43:  Quod  cum  in  initio  Komani  probassent, 
contemplatione  yiumeri  parilis  offensi  neglectum  breui  perdiderunt,  trans- 
lata  in  sacerdotes  intercalandi  potestate,  qui  plerumque  gratificantes 
rationibus  publicanorum  pro  libidine  sua  subtrahebant  tempora  uel^auge- 
bant  (ex  eo  partim  ad  uerba  Ammian.  Marc.  26,  1,  12).  cf.  Marquardt 
Staatsveriv.  III2  p.  286  sq.  , 


XXII  PROLEGOMENON 

habiti  sint,  paucissima  eorum  testimonia  exstant.  nam  longe  alia 
fuit  apud  ueteres  ratio  auctores  adhibendi  et  indicandi,  alia  nunc 
est.  tunc  enim  multo  rarius  quam  nunc  scriptor  aliquis  propter 
auctoritatis  grauitatem  laudabatur,  saepius  ut  eius  memoria  refuta- 
retur.  quam  ob  rem,  cum  auctoritatem  annalium  publicorum  tantam 
fuisse  existimandum  sit,  ut  nemo  fere  de  ea  dubitare  auderet,  ea 
citandi  causa,  quae  tum  frequentior  esse  solebat,  hic  omnino  deerat. 
deinde  is  illa  aetate  potissimum  auctor,  qui  proxime  scripserat,  in 
usum  uocabatur  et  si  qui  in  eo  inesse  uidebantur  errores,  ut  re- 
fellerentur,  citabatur,  unde  apud  Liuium  frequentissime  Valerii  An- 
tiatis  et  Claudii  Ouadrigarii  nomina  nobis  occurrunt.  itaque  a  priscis 
quidem  rerum  scriptoribus  suorum  librorum  lineamenta,  ut  ita  dicam, 
secundum  annales  maximos  depicta  esse  etsi  nusquam  confirmatur, 
tamen  uix  a  quoquam  negabitur.  sed  quoniam  ei  scriptores,  quorum 
libri  seruati  sunt,  multum  aetate  a  Mucio  Scaeuola  distant  et  anna- 
lium  max.  uerba,  ut  a  superioribus  historicis  recepta  erant  —  per- 
raro  enim  qui  postea  scribebant,  ultra  proximos  auctores  ad  eos 
ipsos  redisse  statuendum  est  —  plurimorum  manibus  propagata 
et  ornata  erant,  dum  ad  illos  peruenirent,  factum  est,  ut  paulatim 
eius  usus  expressa  indicia  detrita  euanescerent,  paucissima  etiam 
nunc  conspiciantur.  *) 

INam  post  Polybium,  quem  quo  erat  antiquitatis  studio,  in  tabli- 
num  regiae,  ut  tabulas  consuleret,  penetrasse  supra  (p.  xii  sq.)  ex- 
posuimus,  atque  Fabium  Cinciumque,  quos  historiam  scribere  non 
potuisse,  nisi  ad  eas  adirent,  infra  uidebimus,  annalium  maximorum 
primus  meminit  Cicero,  cum  a.  55.  699  et  54.  700  in  libris  de 
oratore  et  de  re  publica  componendis  uersaretur;  originem  enim 
historiae  Romanae  ab  illis,  quos  parum  diligenter  explicat,  deducit 
(supra  p.  iv);  semel  eos  citat  (fr.  3)  eorumque  ieiunitatem  repre- 
hendit  (u.  s.  xvsq.),  fortasse  ab  Attico  ad  eos  inspiciendos  adduc- 
tus2),   tum  Verrius  Flaccus  (fr.  4),   ex  quo  addita  annalium  max. 


1)  Multo  quidem  plura  collecta  edidit  Clericus  (Les  journeaux  chez 
les  Rom.  p.  344  sqq.),  sed  eius  opera  prorsus  irrita  fuit.  sine  ullo  enim 
iudicio  ex  eis  locis,  quibus  simpliciter  annales  uel  annalium  monumenta 
commemorata  erant,  etsi  iam  Beaufort  (I  c.  4),  ne  quibus  locis  annales 
simpliciter  laudarentur,  annales  maximi  intellegerentur  caueri  iusserat, 
uiginti  fere  sepositos  ad  maximos  pertinere  opinatus  est.  si  quis  ea 
somnia  cognoscere  uelit,  eum  ad  Hullemanum  p.  12 — 32  relego. 

2)  Seeck  p.  89  sq.  Plurima  ex  ann.  max.  cum  de  re  p.  disputaret, 
hausisse  Ciceronem  suspicatus  est  Hulleman  p.  68.  at  auctor  primariue 
ei  tum  fuit  Polybius. 


I.  DE  ANNALIBVS  MAXIMIS  XXIII 

auctoritate  Gellius  fahulam  etiam  uersu  Hesiodi1)  eleganter  in  La- 
tinum  sermonem  translato  distinctam  in  noctes  suas  Atticas  recepit. 
nam  et  hunc  non  ipsum  eos  uidisse  sed  in  lihris  Verrii  inuenisse 
post  Mercklinum  [Citiermethode  d.  Gell.  p.  651)  inter  omnes  con- 
stat  et  eorum  auctoritate,  quae  ad  solam  statuam  Horatii  Coclitis  de 
caelo  tactam  procurandamque  pertineret,  falso  etiam  fabulam  am- 
plexum  esse;  omnino  enim  eius  copia  cum  annalium  ieiunitate 
discrepat  atque  ea  ui  uocis  consultoris  utitur,  quae  ab  illa  aetate 
(i.  e.  quinto  urbis  saeculo)  abhorret  (Buecheler  mus.  Rh.  41  p.  2).3) 
itaque  quoniam  Verrii  temporibus,  qui  etiam  undecimum  librum  ci- 
tauit,  supererant,  ex  sola  illa  historicorum  consuetudine  auctores 
recentiores  quosque  praeferendi  et  si  reprehendi  potuerint,  nomi- 
nandi  causa  repetenda  est,  cur  nec  Liuius  nec  Dionysius  eorum 
annalium  ullam  mentionem  iniecerint.  nam  quod  hic  1,  73,  1  ut 
opus  suum  archaeologiae  excusaret,  sic  scripsit:  Ilcclaibg  psv  ovv 
ovxs  6vyyQucpsvg  ovxs  AoyoyQucpog  £6x1  'PcopuCcov  ovds  slg'  ix 
TtaXaiav  {tivxoi  Xoycov  iv  tsoaig  diltoig  6co£o[iivcov  sxu6xog  xi 
•xuquXu^cov  aviyoarptv ,  uulgatam  opinionem,  quam  ex  Cicerone 
cognouimus,  Polybianae  Iectionis  auxilio  (1,74, 3)  correxit.  ubi  autem 
(4,  30,  3)  ad  evtavGiovg  avayoacpag  contra  Fabium  (cf.  fr.  llb) 
prouocat,  omnino  annales  dicit  easdemque  auctoritates  8,  56,  1,  ubi 
trjv  ysvouivrjV  STitcpdvsiuv  xfjg  dsov  (Fortunae  Muliebris)  xax 
ixslvov  xbv  %q6vov  (Coriolani)  ov%  uTtai,  dXXa  xal  dlg  ita  nar- 
rat,  ut  at  xav  isoocpavxcbv  (pontificum)  7iEQii%ov6i  yQacpaC,  et 
11,  62,  3,  ubi  se  confidere  dicit  non  xalg  'Pco[icdxalg  %QovoyQa- 
cpCaig  sed  xulg  ix  xcov  lsqcjv  xs  xui  uTto&ixcov  (3C(5Acav  uaQxvQCacg, 
quorum  locorum  ui  coniuncta  ad  commentarios  uel  libros  pontificum 


1)  Est  Hesiodi  %gy.  x.  ijfi.  266  r\  6h  xaxrj  (tovXrj  ra  fiovXsvoecvTi  xa- 
•xicr?],  qui  iam  Varronis  temporibus  apud  Romanos  in  prouerbium  uenit 
(de  re  rust.  3,  2, 1):  non  solum,  quod  dicitur,  malum  consilium  consultori 
est  pessimum.  cf.  Otto  Sprichwoerter  p.  90.  Sine  dubio  imitatio  histo- 
ricorum  Graecorum  subest.  uelut  Duris  iv  ZayiLav  copoi?  (fr.  47.  49.  68. 
cf.  80.  82  ap.  Mueller.  F.  H.  G.  II  p.  466  sqq.)  prouerbia  explicauerat  atque 
Demon  et  Atticos  annales  et  opus  -xsqI  nccQoi[LL&>v  scripserat,  quod  mul- 
tum  a  uiris  doctis  in  usum  uocatum  eBt  (F.  H.  G.  I  p.  379 — 383).  imitati 
autem  non  erant  pontifices  sed  Verrius  Flaccus. 

2)  0.  Hirschfeld  Herm.  IX  p.  98  sqq.  fastos  Capitolinos  auctore  Augusto 
paulo  post  a.  12.  742  ex  ann.  max.  erutos  esse  censet,  Seeck  1.  s.  p.  92 
etiam  dies  triumphorum  atque  (p.  96)  uictoriarum,  quas  Ouidius  in 
fastorum  libro  sexto  (461.  465.  563.  567.  721.  765.  769.  770)  enumerat, 
per  Verrium  ei  notos  fuisse.     < 


XXiv  PROLEGOMENON 

trahimur1);  denique  quod  10,1,4  ad  legem  Terentiliam  pergens 
inter  uetera  patrum  consularisque  imperii  describit  maxime  bliya 
xiva  hv  feoalg  (ivfiloig  axoxeitieva,  a  v6[icov  £i%£  dvva^iiv^  cov 
01  %axoixiOi  T)]v  yvco6vv  £i%ov  [idvoi  diu  xag  ev  atixu  8iaxoi- 
(lag  xxL,  dierum  fastorum  nefastorumque  tabulas  dicit,  quas  ex 
pontificum  penetralibus  decemuiri  populo  patefecerunt,  anno  304.  450 
Cn.  Flauius  denuo  edidit.2)  Rer  quos  uero  Vopiscus  (fr.  2),  quae  in 
annalibus  max.  —  bi  enim  sine  dubio  apud  eum  intellegendi  sunl  — 
de  interregno  illo  post  Romulum  iuito  memoriae  tradita  essent,  ac- 
ceperit,  non  liquet.    utique  ipse  eos  non  uidit. 

Quae  in  commentarios  poetarum  Romanorum  eorum  memoria 
propagata  est,  continetur  eis;  quae  Seruius  ad  Vergilii  uersum  (1, 373), 
quo  Aeneas  annales  laborum  suorum  commemorantem  facit,  nescio 
ex  quo  grammatico  adnotauit,  eisque  quae  Porpbyrio,  qui  ad  Hora- 
tium  in  epistula  2,  1,  26,  ut  ueterum  fautores  inrideret,  illis  uel 
duodecim  tabulas,  pontificum  libros,  annosa  uolumina  uatum  ex 
Musarum  ore  fluxisse  iocantem:  utriim  annales  an  ius  pontificale 
significat? 3) 

Sed  ut  unde  egressa  est  disputatio  mea  redeat:  non  solum  res, 
quae  pontificum  tabulis  et  annalibus  expositae  erant,  ab  historicis 
Romanis  in  libros  suos  transferebantur  et  ab  uno  alteri  traditae 
propagabantur,  uerum  etiam  dispositio  et  descriptio  et  ieiunum  di- 
cendi  genus  quasi  exemplum  eis  erant  proposita  ^Cic.  1.  p.  III  cit. 
de  orat.  2,  12,  52). 4)  itaque  factum  est,  ut  bi  pontificum  annales 
etiam  initia  ipsius  bistoriae  Romanae  fuisse  existimarentur.5) 

1)  Sic  iarn  Becker  Antiq.  I  12,  n.  18.    Hulleman  p.  8  sq. 

2)  Mommsen  Chronol.  p.  210.  C.  I.  L.  P  p.  283.  —  Maschke  {Das 
aelteste  Fragment  der  Stadtchronik  in  Philol.  LIV  p.  150—162)  Plinium 
quae  in  nat.  hist.  33,  17 — 20  de  Cn.  Flauio  Appii  Claudii  scriba  narraret, 
ex  Valerio  Antiate  sumpsisse,  hunc  uero  annales  max.  exornasse  coniecitr 
neque  tamen  feliciter,  id  quod  Muenzer  Quell.  d.  Plin.  p.  225  sqq.  de- 
monstrauit. 

3)  Quos  'antiquos  annales:i  Gellius  7,  7  de  Acca  Larentia  et  C.  Ta- 
racia  citavit,  non  fuerunt  ann.  max.,  ut  Pais  h.  R.  I  1  p.  30  uoluit,  sed 
inferioris  scriptoris,  ut  Valerii  Antiatis  a  Masurio  Sabino  citati.  uid. 
Mercklini  Citiermeth.  p.  645. 

4)  Cf.  Ph.  Fabia  in  Journ.  dcs  Savants  1900  p.  433—443  (La  regle 
annalistique  dans  Vhistoriographie  jRom.) 

5)  Cic.  de  legg.  1,  2,  6.  Quintil.  10,  2,  7.  —  Quod  Seeck  p.  85  sqq. 
annalium  max.  libros  octoginta  a  solis  Cicerone  et  Verrio  Flacco  in- 
spectos,  in  publicum  non  editos  esse  posuit,  recte  hoc  Soltau  maxime 
eorum  ieiunitatis  indolisque  pontificiae  in  historia  Romana  uestigiis- 
demonstratis  refutauit  (p.  266  sqq.-). 


I.  DE  ANNALIBVS  MAXIMIS  xxv 

Denique  quoniam  quae  ratio  intercesserit  inter  pontificum 
tabulas  annalesque  et  eos,  qui  postea  historiae  operam  de- 
derunt.  explicare  temporum  iniquitate,  quae  satis  amplas  annalium 
reliquias  ad  nos  peruenire  noluit,  negatum  est,  nostrae  historiae 
similitudinem  comparenms,  qua  nescio  an  etiam  Homanae  primordia 
aliqua  ex  parte  inlustrentur.  nam  quo  Ioco  apud  Homanos  pontifi- 
cum,  eo  apud  nos  tabulae  paschales  positae  sunt.  etenim  cum 
festi  dies  paschales  a  solis  et  lunae  cursu  penderent  magnaque  ex 
ea  uarietate  perturbatio  orta  esset,  complures  deinceps  uiri  docti,  ut 
is  error  tolleretur,  cyclis  quibusdam  repertis  tabulas  paschales,  quae 
dicebantur,  descripserunt,  ex  quibus  undeuiginti  annorum  cyclus 
obtinuit.  itatpie  per  omnes  ecclesias  et  monasteria  tabulae  ita  com- 
positae  peruulgabantur,  ut  singulis  cyclis  singulae  aut  binae  codicis 
paginae  exj)lerentur,  margo  autem  pro  operis  dignitate  satis  amplus 
relinqueretur,  qui,  ut  cum  Pertzio  loquar,  uel  tardioris  ingenii  ho- 
minem  ad  adnotandos  praecipuos  cuiusque  anni  euentus  inuitaret. l) 
hinc  igitur,  posteaquam  mos  ad  rerum  memoriam  seruandam  fastis 
consularibus  utendi  cum  consulibus  ipsis  aboleuit  (uid.  p.  vin),  ille 
usus  saeculo  sexto  in  Britannia  orsus  per  monachos  Hibernos  uel 
Scotos  ad  Francos,  inde  celeriter  ad  Belgas  et  Germanos  transiit 
ansamque  praebuit  monachis  notas  ex  tabula  paschali  separatim 
transcriptas  in  unum  quasi  corpus  redigendi  et  usque  ad  suam  aeta- 
tem  continuandi.-)  Sed  apponam  aliquot  tabularum  illarum,  quas 
plurimas  Pertzius  edidit,  notas,  ut  ex  annalibus  Einsidlensibus  (1.  s. 
script.  III  p.  142): 

940.  Otto  rex  in  Galliam  nsque  Sequanam.  Hugo  et  Heribertus 
uenerunt  ad  eum.    Et  postea  Hug,  filius  Richarti,  uenit. 

942.  Sidus  simile  cometae  per  14  noctes  uisum  manifestius 
est;  et  inmensa  mortalitas  boum. 

946.  Otto  rex  in  Galliam  inferiorem. 

947.  Mirmidona  uulcano  consumitur. 
et  ex  annalibus  Casinatibus  (1.  s.  p.  172): 

969.  Hoc  anno  sol  obscuratus  est,  et  magnus  Otto  Calabria 
ingressus  est  et  accepit  coniugem  filio  suo  Ottoni  neptem  Iohanni 
Constantinopolitani  imperatori,  qui  cognominaius  est  Cimiski. 

986.  Hoc  anno  defunctus  est  domnus  Aligernus  uenerabilis 


1)  Bxempla  Pertzius  in  tabula  prima  Monum.  German.  scr.  III  ad 
p.  18  depinxit. 

2)  Pertz  Monum.  German.  scr.  I  p.  1  aqq.   Wattenbach  DeutschJands 
GescltichtsqueUen  I7  p.  64  sq.,  155  sqq. 


XXVI  PROLEGOMENON 

abbas,  id  est  indictione  14.  et  Manso  in  loco  eius  constitutus  est 
abbate,  nobis  inuitis,  hab  Aloara  principissa  cum  filio  suo,  adhuc 
puer  princeps. 

992.  IIoc  anno  Landenolfus  princeps  Capuanus  a  suis  cru- 
deliter  interfectus  est,  et  Laydolfus  germanus  eius  princeps  con- 
stituerunt. 

In  quibus  notis  idem  est  sonus  qui  in  eis  Liuii  partibus,  quae 
etsi  non  ex  ipsis  pontificum  annalibus,  tamen  ex  eis,  qui  paucis 
rebus  et  uerbis  mutatis  ex  illis  descripti  sunt,  originem  trabere 
uidentur.    exempla  haec  sunto: x) 

2,  16,  1  (505.  249):  Consules  M.  Valerius  P.  Postumius.  eo 
anno  bene  pugnatum  cum  Sabinis.  consules  triumpharunt.  maiore 
inde  mole  Sabini  bellum  parabant. 

2,  19,  1  (500.  254):  Consules  Ser.  Sulpicius  M\  Tullius.  nihil 
dignum  memoria  actum.  T.  Aebutius  deinde  et  C.  Vetusius.  his 
consulibus  Fidenae  obsessae,  Crustumeria  capta,  Praeneste  ab 
Latinis  ad  Bomanos  desciuit.  nec  ultra  bellum  Latinum  gliscens 
iam  per  aliquot  annos  dilatum  et  q.  s. 

2,  40,  14  (487.  267):  Consules  T.  Sicinius  et  CAquilius.  Si- 
cinio  Volsci,  Aquilio  Hernici  (nam  ii  quoque  in  armis  erantj  pro- 
uincia  euenit.  eo  anno  Hernici  deuicti,  cum  Volscis  aequo  Marte 
discessum  est. 

3,  31,  1  (456.  298):  Deinde  31.  Valerius,  Sp.  Verginius  con- 
sules  facti.  domi  forisque  otium  fuit;  annona  propter  aquarum 
intemperiem  laboratum  est.  de  Auentino  publicando  lata  lex  est. 
tribuni  plebis  idem  refecti. 

4,  30, 4  (325.  429):  Consules  L.  Sergius  Fidenas  iterum,  Hostus 
Lucretius  Tricipitinus.  nihil  dignum  dictu  actum  his  consulibus. 
secuti  eos  consules  A.  Cornelius  Cossus,  T.  Quinctius  Poenus  ite- 
rum.  Veientes  in  agrum  Romanum  excursiones  fecerunt.  fama 
fuit  quosdam  ex  Fidenatium  iuuentute  participes  eius  populationis 


1)  Niebuhr  H.  R.  II  p.  5.  Diodorus  in  annalibus  suis  Romanis  ei 
consulum  fastis  aliquid  addit,  eidem  paene  semper  breuitati  studet, 
quam  supra  ex  Liuio  notauimus.  cf.  Nitzsch  Annal.  p.  202  sqq.  contra 
apud  Dionysium,  quas  res  supra  breuiter  indicatas  uides,  copiose  enar- 
ratas  et  exornatas  legis.  cf.  maxime  Liu.  2,  16,  1  et  Dion.  5,  37 — 39. 
L.  2,  19,  1  et  D.  5,  52—58.  L.  2,  21  et  D.  5,  59—6,  34.  L.  2,  40,  14  et 
D.  8,  64 — 68,  quae  exempla  optime  et  annalium  maximorum  earumque 
historiarum,  quae  primae  a  Romanis  scriptae  sunt,  ut  Fabii  Cinciique, 
breuitatem  et  posteriorum  prolixitatem  inlustrant. 


I.  DE  ANNALIBVS  MAXIMIS  XXvil 

fuisse,  cognitioque  eius  rei  L.  Sergio  et  Q.  Seruilio  et  Mam.  Aemilio 
permissa.  quidam  Ostiam  relegati,  quod,  cur  per  eos  dies  a  Fidenis 
afuissent,  parum  constabat.  colonorum  additus  numerus  agerque 
iis  bello  interemptorum  adsignatus.  siccitate  eo  anno  plurimum 
laboratum  est,  nec  caelestes  modo  defuerunt  aquae,  sed  terra 
quoque  ingenito  umore  egens  uix  ad  perennes  suffecit  amnes. 

6,  5, 6  —  6, 2.  7, 15, 9.  9,  20, 1  —4;  43, 25—26.  10, 47, 6—7. 

Haec  tamen  exempla  cum  maximam  partem  ad  eos  annos  per- 
tineant,  quilms  tabulae  dealbatae  nondum  in  regia  publice  propone- 
bantur  et  in  tablino  recondebantur,  cum  Soltauio  (Livius  p.  23), 
simul  ut  eos,  qui  annales  pontificum  suppleuerunt  Liuioque  materiam 
suppeditauerunt,  tabulas  dealbatas  et  eper  singulos  dies'  notis  con- 
signatas  imitatos  esse  demonstrarem,  unum  ex  tertia  Liuii  decade, 
quo  totius  anni  203.  551  res  comprehensae  sunt,  eligere  malui 
quam  plura  breuiora  fragmenta  coaceruare.  aspectus  igitur  tabulae 
dealbatae  et  cper  singulos  dies'  notis  consignatae,  priusquam  exeunte 
anno  in  tablinum  reconderetur,  hic  fere  fuit  (30,  26): 

(M.  Seruilius,  qui  tum  magister  equitum  erat,  et  Tib.  Claudius 
Nero  consules.J  —  Legatos  ad  regem,  qui  haec  aduersus  foedus 
facta  uideri  patribus  nuntiarent,  mittendos  censuit  senatus.  missi 
C.  Terentius  Varro  C.  Mamilius  M.  Aurelius.  iis  tres  quinque- 
remes  datae. 

Annus  insignis  incendio  ingenti,  quo  cliuus  Publicius  ad  solum 
exustus,  et  aquarum  magnitudine  et  annonae  uilitate  fuit,  praeter- 
quam  quodpace  omnis  Italia  erat  aperta,  etiam  quod  magnam  uim 
frumenti  ex  Hispania  missam  M.  Valerius  Falto  et  M.  Fabius  Buteo 
aediles  curules  quaternis  aeris  uicatim  populo  discripserunt. 

Eodem  anno  Quintus  Fabius  Maximus  moritur  exactae  aetatis 
(sequitur  breuis  laudatio).  augur  in  locum  eius  inauguratus  Quin- 
tus  Fabius  Maximus  filius,  in  eiusdem  locum  pontifex  (nam  duo 
sacerdotia  habuitj  Ser.  Sulpicius  Galba. 

Ludi  Romani  diem  unum,  plebeii  ter  toti  instaurati  ab  aedi- 
libus  M.  Sextio  Sabino  et  Cn.  Tremellio  Flacco.  hi  ambo  praetores 
facti  et  cum  iis  C.  Liuius  Salinator  et  C.  Aurelius  Cotta. 

Religiosissime  autem  pontifices  prodigia  litteris  mandare  sole- 
bant  simul  cum  eorum  procuratione,  idque  maxime  ut  ciuium  animi 
sedarentur,  priusquam  consules  praetoresque  in  prouincias  pro- 
ficiscerentur,  quae  auctor  quidam  Liuii  ad  uerbum  describere  so- 
lebat  Liuiusque  in  tertia,  quarta,  quinta  decade  ex  eo,  alius  tamen 
ne  ab  eis  quidem  indicibus  manus  abstinuit.    discrimen  igitur  ieiu- 


XXVIII 


PROLEGOMENON 


35,  40,  7 :  Romae 
per  idem  tempus  duo 
maximi  fuerunt  ter- 
rores.  —   terra  dies 

duodequadraginta 
jjiouit.  per  totidem  dies 
feriae  in  sollicitudine 
ac  metu  fuere;  tri- 
duum  eius  rei  causa 
supplicatio  haoita  est. 


nitatis  ipsorum  annalium  maximorum  et  artis  copiaeque  quorun- 
dam  scriptorum  aetate  inferiorum  ex  comparatis  hisce  locis  ap- 
parebit1);  nam  Liuius  eiusdem  anni  prodigia  procurationemque  ex 
utroque  genere  auctorum  sub  diuersis  annis  (192.562  et  193.561) 
in  opus  suum  leuiter  recepit: 

34,  55,  1 — 4:  Principio  anni}  quo  L. 
Cornelius  Q.  Minucius  consules  fuerunt,  ter- 
rae  molus  ita  crebri  nuntiabantur,  ut  non 
rei  tantum  ipsius  sed  feriarum  quoque  ob  id 
indictarum  homines  taederet,  nam  neque 
senatus  haberi  neque  res  publica  admini- 
strari  poterat  sacrificando  expiandoque  oc- 
cupatis  consulibus.  poslremo  decejnuiris  ad- 
ire  libros  iussis  ex  responso  eorum  suppli- 
catio  per  triduum  fuit.  coronati  ad  omnia 
puluinaria  supplicauerunt,  edictumque  est, 
ut  omnes  qui  ex  una  familia  essent  suppli- 
carent  pariter.  item  ex  auctoritate  senatus 
consules  edixerunt,  ne  quis,  quo  die  terrae 
motu  nuntiato  feriae  indictae  essent,  eo  die 
alium  terrae  motum  nuntiaret. 

Tum  uero  apud  nos  ad  illarum  tahularum  paschalium  exemplum, 
quibus  eas  tantum  modo  res,  quae  tum  ipsum  gestae  essent,  in 
posteritatis  memoriam  litteris  consignatas  esse  tenendum  est,  etiam 
ab  origine  mundi  res  repetebantur  et,  cum  raro  hic  illic  fabulae 
quaedam  insererentur,  plerumque  eorum,  qui  ante  scripserant,  etiam 
uerba  iterarentur,  admodum  ieiune  enumerabantur  usque  ad  eius 
qui  scribebat  aetatem,  hae  autem  prolixius  et  copiosius  enarraban- 
tur.  quae  contemplantibus  fieri  non  potest  quin  nobis  in  mentem 
ueniat  Dionysii  de  Q.  Fabio  Pictore  et  L.  Cincio  Alimento  sic  iudi- 
cantis  (1,6,2):  rovrav  ds  x&v  dvdQ&v  ixdrsQog,  olg  [ibv  ccvrbg 
%Qyoig  TtUQsyavero,  dia  rr\v  £htchqCuv  dxQi(3cbg  dveyQurpe,  xa 
8e  aQ%ulu  rcc  [isru  rrjv  zrltiiv  rijg  rtoktcog  ysvdfieva  xscpa- 
Xuccodcbg  STtsdQausv  (uid.  infra  de  Q.  Fabio  P.).  ne  multa,  eandem 
inter  tabulas  pontificum  suppletas  et  ab  origine  urbis  repetitas,  quae 
ut  posteritatis  cognitioni  prodessent,  in  tablino  conditae  seruaban- 
tur,  et  Fabium  Cinciumque  rationem  intercessisse  apparebit,  quam 


1)  Cf.  Wuelker  Prodigienicesen  p.  64  sqq. 


I.  DE  ANNALIBVS  MAXIMIS  XXIX 

nunc  esse  cernimus  inter  tabulas  paschales  adnotatas  et;  ut  exempla 
afferamus,  annales  Quedlinburgenses  et  Hildesheimenses.1) 

Verum  tamen,  ut  noslra  liistoria  ad  altiorem  gradum  escenderet, 
factum  est  eorum  annalium  auxilio,  qui  Carolo  Magno  auctore,  ut 
imperii  gloria  augeretur,  condebantur,  primum  Laurissenses  (maiores) 
qui  dicuntur,  tum  ab  Einhardo  uel  quisquis  illos  Garoli  publicos 
annales  conscripsit,  ab  eo,  ad  cuius  auctoritatem  annales  Bertiniani 
referendi  sunt,  a  Prudentio  episcopo  Turonensi,  deuique  a  monachis 
Fuldensibus. 2)  hic  enim  quamquam  prima  historiae  lex  ueritatis 
neglecta  et  imperatoris  laudi  posthabita  est,  tamen  relicta  illa  labu- 
larum  paschalium  siccitate  et  exilitate  paullatim  liberius  et  copio- 
sius  historia  euagari  coepit,  unde  etiam  illi  historiae,  quae  alia 
ratione  non  habita  solas  res  memoriae  tradiderat,  maior  est  additus 
sonus. 

Sed  ut  apud  nos  imperatores,  sic  apud  Romanos  lamiliae  quae- 
dam  nobiles  eis,  quae  ad  memoriam  laudum  domesticarum  con- 
scripserant,  totam  populi  sui  historiam  maxime  adiuuere  et  pro- 
mouere.    de  his  commentariis  nunc  plurihus  est  disputandum. 


1)  Monum.  III  p.  22—90.    —    Monum.  III  p.  22-116.     cf.  Watten- 
bach  Geschichtsquellen  V  p.  377  sqq.  384. 

2)  L.  Ranke  Zur  Kritik  frankisch-deutscher  Beichsannalisten  Oper.  LI 
p.  115  sqq.    Wattenbach  I7  p.  210  sqq.  277  sq.  244  sqq. 


II.  DE  LITTERARVM  MONVMENTIS  PRIYATIS1) 

Apud  Athenienses  antiquitus  in  originem  gentium  docte  inqui- 
situm2)  neque  tamen  fictionibus  fraudibusque  temperatum  esse 
Ioannes  Toepffer  peculiari  libro  (Attische  Genealogie  1889)  ex- 
posuit.  uelut  Theodorus  f6  Ilccvay^g  TtQoGayoQevo^iavos'  gentem 
suam  Cerycum  a  Ceryce  Mercurii  et  Aglauri,  filiae  Cecropis,  filio 
pluribus  libris  repetiuit  (p.  81  sq.),  Andron  Atheniensis  Eumolpidis, 
cum  agrestem  ferumque  Thraecem  Eumolpum  perhorrescerent,  unum 
ex  eius  posteris,  uatem  pium  Eleusinium,  filium  Musaei,  auctoris  sacro- 
rum  Eleusiniorum,  substituit  (p.27sq.),  multosque  rerum  scriptores 
in  eo  genere  uersatos  esse,  Hecataeum,  Acusilaum,  Hellanicum,  constat 
idque  Romae  uiros  litteratos  imitatos  esse  (uid.  infra  p.  xxxviii  sq.). 
sed  his  etiam  ipse  fastus  gentilis  antiquitus  erat  insitus  et  coniunc- 
tione  sanguinis  propagabatur,  quamquam  totos  se  soli  rei  publicae 
dare  religionis  Romanae  esse  censebant.  magnum  est  enim,  ut  ait 
Cicero  de  off.  1,  17,  55,  eadem  habere  monumenta  maiorum,  eis- 
dem  uti  sacris,  sepidcra  habere  communia,  atque  etiam  populus 
'stupebat  in  titulis  et  imaginibus',  ut  Horatius  (sat.  1,  6,  17)  risit. 

Hinc  igitur  illud  ius  gentilicium  exortum  est  in  alarum  parie- 
tibus  maiorum  cereas  imagines  constituendi  et  stemmata  depingendi8), 
subscribebanturque  illis  tituli  et  elogia,  quae  non  solum  mera  no- 
mina  et  nudos  honores  continebant  sed  etiam  rerum  gestarum  bre- 
uem  conspectum.4)    itaque  semper  gentilibus  gentis  suae  memoriae 


1)  Vid.  W.  Soltau  Die  roem.  Laudationen  und  ihr  Einfluss  auf  die 
Annalistik  in  Ztschr.  f.  Geschichtswiss.  1897/8  p.  105 — 121  et  Liuius  p.  95 
—100. 

2)  Herod.  2,  143  tcqotsqov  ds  'Exaraia  ta  loyoitoia  iv  0^§r]6i  ys- 
vsi\Koyr\6avxi  xs  icovtbv  nai  ava8rj6avri  rr\v  7Taroir}v  £g  hy.iiaidiy.arov  ftsov 
i-xoir\6av  oi  igssg  rov  Aibg  olov  rt  v.ai  iuoi  ov  ysvsr\loyr'\6avri,  i^scavrov. 

3)  V.  praeter  alios  Mommsen  Staatsr.  I8  442  sqq.  C.  I.  L.  I*  p.  185  sqq. 

4)  Prima  qnaeque  Suetonii  uitarum  capita  originem  ducere  ex  elo- 
giis  saepe  est  animaduersum.  cf.  Galb.  3:  Imagines  et  elogia  uniuersi 
generts  exsequi  longum  est.  Mommsen  B.  F.  I  p.  251  n.  2.  Versibus  elogia 
antiquitus  conscripta  esse  Huelsen  (in  C.  I.  L.  1.  s.)  ex  Graecorum  u. 
ilsyslov  deduxit. 


II.  DE  LITTERARVM  MONVMENTIS  PRIVATIS  XXXI 

quasi  summarium  ante  oculos  erat  propositum:  qua  re  cui  Romano 
non  iniectum  esse  existimas  studium  et  in  superiores  res  inquirendi 
nobilitatemque  generis  augendi  et,  ne  qua  res  a  se  gesta  obliuione 
obrueretur,  praesentes  in  scriptum  referendi?  qui  mos  ex  arcanis 
domesticis  etiam  in  publicum  penetrauit.  nam  Appius  Claudius 
Pulcher,  qui  a.  79.  675  consul  fuit1),  clipeatas  imagines  maiorum 
suorum  omnibus  honoribus  additis  in  Bellonae  templo2)  publice  in 
excelso  posuit,  atque  etiam  uiri  docti  in  eruendis  uirorum  clarorum 
originibus  magnam  partem  industriae  et  doctrinae  suae  posuerunt, 
maxime  T.  Pomponius  Atticus,  qui,  ut  alios  eius  libellos  nunc  omit- 
tam,  etiam  in  annali  suo  csic  familiarum  originem  subtexuit,  ut 
ex  eo  clarorum  uirorum  propagines  possimus  cognoscere'  (Corn.  Nep. 
Att.  18,  2). 

Diserta  tamen  unius  gentis  curae  gentiliciae  memoria  nobis 
seruata  est,  Porciae  (plebeiae)  a  Gellio  (n.  Att.  13,  20,  17),  qui 
locus  cum  omnem  eius  historiam  libris  commentariis  tum  lauda- 
tiones  funebres  ea  comprehensas  esse  docet:  Haec  Sulpicius  Apolli- 
naris  audientibus  nobis  [de  filiis,  nepotibus,  pronepotibus  M.  Porcii 
Catonis  CensoriiJ  dixit.  quae  postea  ita  esse,  uti  dixerat,  cogno- 
uimus,  cum  et  laudationes  funebres  et  librum  commenta- 
rium  de  familia  Porcia  legeremus.  Nam  iam  primo  liberae  rei 
publicae  anno  P.  V alerium  L.  lunii  Bruti  collegae  mortui  memoriam 
funebri  oratione  seu  laudatione  prosecutum  esse  accepimus  (Dion. 
5,17.  Plut.Popl.9.  Ioann.Lyd.demag.I33p.145Bk.34W.).3)  quod 
etsi  ex  inferiore  aetate  ad  illam  superiorem  relatum  esse  consenta- 
neum  est,  tamen  quin  is  mos,  quem  summa  eius  admiratione  im- 


1)  Plinius  (nat.  hist.  35,  12),  cui  hanc  rem  debemus,  quod  ad  Ap- 
pium  Claudium  consulem  a.  259.  495  rettulit,  erroris  conuictus  est  a 
Mommseno  1.  s.  nunc  B.  Starkium  secutus  Muenzer  (Quellen  d.  Plin. 
p.  124  sq.  B.  E.  III  c.  2849)  illos  clipeos  App.  Claudium  Pulchrum  cos. 
a.  79.  675  dicasse  coniecit,  cui  coniecturae  fauet,  quod  Plinius  pergit: 
Post  eum  M.  Aemilius  collega  in  consulatu  Q.  Lutatii  (i.  e.  a.  78.  676) 
non  in  basilica  modo  Aemilia,  uerum  et  domi  suae  posuit,  id  quoque 
Martio  exemplo. 

2)  Liu.  10,  19,  17.  cf.  Jordan-Huelsen  Bom.  Topogr.  III  p.  552  sq. 

3)  Vid.  de  laudationibus  Perizonius  animadu.  hist.  p.  213  sqq.  ed. 
Harl.  Westermann  Gesch.  d.  rom.  Beredtsamkeit  I  p.  29  sq.  Cadenbach  De 
Boman.  laudat.  orat.  in  progr.  Essens.  1832.  E.Huebner  Herm.  I  p.  438  sqq. 
Fr.  Vollmer  Laudationum  funebrium  Bomanorum  historia  et  reliquiarum 
editio  (Suppl.  ann.  phil.  XVIH  p.  447—528°.  cf.  Berlin.  phil.  Wochenschr. 
XH  [1892]  c.  1421—24).  —  H.  Graffii  de  Romanorum  laudationibus  com- 
mentationem  (Dorpat  1862)  non  noui. 


XXXII  PROLEGOMENON 

butus  descripsit  Polybius  6;  53 — 54;  autiquissimus  fuerit,  uon  potest 
dubitari.1)  omnino  diuersus  autem  erat  a  more  Graeco;  ut  iam  ab 
antiquis  scriptoribus  animaduersum  et  expositum  est  (Dionys.  1.  s.). 
neque  enim  apud  Romanos  plurium  mortes  una  oratione  simul  cele- 
brabantur  sed  uniuscuiusque  nobilium. 2)  cum  eius  corpus  in  forum 
deportatum  erat;  separatim  is  bonos  pro  rostris  babebatur;  uel  ab 
uno  ex  cognatis  uel  adfinibus  uel  in  funere  publico  a  magistratu 
aliquo;  cui  id  negotium  ex  senatus  consulto  mandalum  erat. 3)  tum 
primum  uirtutes  et  res  gestae  enarrabantur  et  ornabantur  maiorum4), 


1)  Iniuria  Huebner  Herm.  I  p.  440  Marquardtum  eo  nomine  repre- 
hendit,  quod  (ant.  5,  1  p.  58)  de  huius  laudandi  moris  uetustate  dubi- 
tauerit.  agit  enim  eo  loco  uir  ille  doctissimua  de  mulierum  tantum 
modo  laudationibus. 

2)  Etiam  mulieres,  posteaquam  Q.  Lutatius  Catulus  cos.  a.  102.  652 
initium  in  Popillia  matre  fecit  (Cic.  de  orat.  2, 11,  44),  laudari  solebant. 
antea  singulis  quibusdam  is  honos  extra  ordinem  decernebatur,  ut  ma- 
tronis  illis,  quae,  ut  Gallis  summa  pactae  mercedis  solueretur,  aurum 
contulerant  (Liu.  5,  50,  7.  Plut.  Cam.  8).  duarum  laudationum  de  mulie- 
ribus  (Turia,  ut  quibusdam  uisum  est,  et  Matidia,  Hadriani  socru)  ha- 
bitarum  et  in  marmore  incisarum  fragmenta  ediderunt  et  commentario 
instruxerunt  Th.  Mommsen  (Zicei  Sepulcralreden  aus  der  Zeit  Augusts 
und  Hadrians  in  Phil.  u.  hist.  Abhandl.  der  Berl.  Acad.  1863  p.  455  sqq. 
=  C.  I.  L.  VI  n.  1527.  XIV  3579)  et  Vollmer  1.  s.  p.  491—515.  516—526. 
sed  ut  utrum  Murdiae  laudatio  (C.  I.  L.  VI  n.  10230)  ita,  ut  antea  habita 
erat,  lapidi  insculpta  an  scripta  tantum  modo  sit,  in  medio  reliquit 
Rudorff,  qui  copiose  de  ea  egit  in  Phil.  u.  hist.  Abhandl.  d.  Berl.  Acad. 
1868  p.  217 — 268,  ita  de  Turiae  dubitauit  Mommsen  (p.  464),  quippe 
qua  maritus  non  populum  sed  solam  coniugem  alloqueretur;  utrique 
locum  suum  inter  laudationes  restituere  conatus  est  Vollmer  p.  484  sq. 
494  sq. 

3)  Quintil.  inst.  3,  7,  2.  uid.  Vollmer  p.  454  sq.  peruulgatum  eum 
morem  fuisse  iam  ante  a.  43.  711,  quo  certa  eiua  exempla  tradita  sunt, 
ex  haud  exiguo  numero  uirorum  eo  ipso  anno  publice  elatorum  patet, 
uid.  Vollmer  (De  funere  pubJico  Bomanorum  1892,  in  supplem.  ann. 
phil.  XIX  p.  321 — 364)  p.  340,  ceterorum  funerum  frequentia  ex  Ho- 
ratii  sat.  1,  6,  43:  At  hic,  si  plostra  ducenta  concurrantque  foro  tria 
funera  magna,  sonabit  cornua  quod  uiyxcatque  tubas. 

4)  Exemplo  sit  huius  laudationum  partis  fragmentum  quoddam  ex 
Caesaris  oratione,  cum  quaestor  Iuliam  amitam  laudaret,  a  Suetonio 
decerptum  Caesarisque  uitae  (c.  6)  insertum:  Amitae  meae  Iuliae  mater- 
num  genus  ab  regibus  ortum,  patemum  cum  diis  inmortalibus  coniunc- 
tum  est.  nam  ab  Anco  Marcio  sunt  Marcii  Beges,  quo  nomine  fuit 
mater,  a  Venere  Iulii,  cuius  gentis  familia  est  nostra.  est  ergo  in  genere 
et  sanctitas  regum,  qui  plurimum  inter  homines  pollent,  et  caerimonia 
deorum,   quorum  ipsi  in  potestate  sunt  reges.    Imitati   sunt  in  hac    re 


II.  DE  LITTERARVM  MONVMENTIS  PRIVATIS        XXXIII 

qui  cereis  imaginibus  repraesentati  in  sellis  eburneis  circum  sede- 
bant,  initio  ab  auctore  generis  facto1),  deinde  ipsius  qui  mortuus 
erat2),  idque  ita,  ut  eum  aut  respondisse  illorum  nobilitati  aut  bu- 
milius  genus  illustrasse  factis  doceretur,  cuius  rei  larga  materia  et 
doctrina  in  rbetorum  scholis  praecipiebatur  (cf.  Cic.  de  orat.  2,  11, 
44sqq.;  84,  340  sqq.). 

Ex  his  autem  laudationibus  quaedam  litteris  mandatae  etiam  in 
publicum  emissae  sunt,  ut  extra  gentem  legerentur.  in  nostram 
cognitionem  peruenerunt  baece3): 

1.  (1  Vollm.)  Laudatio  L.  Caecilii  Metelli  omnium  antiquissima 
a.  221.  533  a  filio  babita,  a  Plinio  n.  b.  7, 139  citata  (Muenzer  R.  E. 
III  c.  1203  sq.). 

2.  (3  Vollm.)  laudatio  M.  Claudii  Marcelli  a.  208.  546  a  M.  filio 
habita,  in  qua  pluribus  eius  mors  erat  enarrata,  qua  etiam  Coelius 
Antipater  usus  est,  fr.  29  (Liu.  27,  27,  13). 

3.  (2  Vollm.)  laudatio  Q.  filii  consularis,  quam  habuit  Q.  Fabius 
Maximus  Cunctator  inter  a.  207.  547  et  203.  551.  Muenzer  R.  E.  VI 
c.  1789  sq.    Plut.  Fab.  1:  ov  yag  £7if\v  (boai'6ubs  ovde  xevi)  v.al 


Romani  Graecos,  cf.  Thucydidis  orationem  Periclis  2,  36:  "Aq^oliui  6' 
ccnb  rcov  TtQoyovcav  TtQcorov. 

1)  Hunc  enim  ordinem  per  se  consentaneum  diserte  indicat  Poly- 
bius  6,  54,  1  7tXi]v  o  ys  Xiycov  viisq  xov  &u7trs6&ui  LiiXXovrog,  iTtuv 
diil&w  rbv  ttsqI  rovrov  Xoyov,  uq%stul  rcov  aXXcov  unb  rov  TtQoysvs- 
gtutov  rcov  Ttapovrcov  xul  Xiysi  rug  iTtirvyiug  iy.u6rov  xul  rug  itQci^sig, 
dummodo   iituv  diilQ,i]   recte   interpretemur   'postquam  persequi  coepitf 

Coll.    1,  13,  10   l3qU'/V    i7tLLLsXt6TSQ0V  7tSlQU66LLS&U  dlSlfTSLV  V71SQ  TOV   TtQCOTOV 

6v6rdvrog  7toXi\iov  'PcoLLuiotg  v.al  KuQ%rtSovioLg  TtsQt  HtxsXiug,  quacum 
interpretatione  Tacitus  consentit  ann.  13,  3:  Die  funeris  laudationem 
eius  [Claudii  Nero]  princeps  exorsus  est,  dum  antiquitatem  generis,  con- 
sulaius  ac  triumphos  maiorum  enumerabat ,  intentus  ipse  et  ceteri;  libe- 
ralium  quoque  artium  commemoratio  et  nihil  regente  eo  triste  rei  publicae 
ab  externis  accidisse  pronis  animis  audita:  postquam  ad  prouidentiam 
sapientiamque  flexit,  nemo  risui  temperare,  quamquam  oratio  a  Seneca 
composita  multum  cultus  praeferret. 

2)  Xiyst  tisqI  xov  TsrsXsvrr^orog  rag  ciQsrug  xul  rug  inirsrsvyLiivug 
iv  rco  gfjv  TtQu^sig  Polyb.  6,  53,  2. 

3)  Omisi  et  eas,  quas  nihil  aliud  nisi  dictas  esse  accepimus,  et 
elogia  in  lapidibus  insculpta,  quae  num  uere  in  laudationum  locum 
substituta  sint,  parum  constat,  et  id  libellorum  genus,  quo  mortuorum 
memoriam  scriptores  ad  suas  quisque  rationes  referebant,  ut  Cicero 
Catonis  Vticensis  uel  Porciae  (ap.  Baiter.  XI  p.  67.  69.  Mueller.  IV  3 
p.  327.  330),  ex  quo  'exitus  illustrium  uirorum'  Neruae  Traianique  actate 
effloruerunt.  Geschichtl.  Litter.  I  p.  184  sqq.  Omnium  fragmenta  com- 
posuit  et  explicauit  Vollmer  p.  480—527. 

Hiut.  Kom.  rel.  I,  od.  Peter.   Ed.  alt.  III 


XXXIV  PROLEGOMENON 

dyoQaiog  %ccQig,  dkkd  vovg  XSiov  xul  TtSQtttbv  sv  yvco^ioXoycaig 
6%fma  xal  fid&og  £%ov,  dg  {idfo6ra  talg  GovxvdCdov  % qoGeoi- 
xivai  ksyovd.  d ia6cot,stai  yccQ  avtov  koyog,  bv  sItcsv  sv  ta 
dfjfup,  tov  naidbg  avtov  [isfr  vnatsCav  djio&avovtog  syxca\xiov. 
cf.  Cic.  de  senect.  4,  12,  ubi  Catonem  loquentem  facit  'est  in  mani- 
bus  laudatio\ 

4.  5.  (4  Vollm.)  laudationes  P.  Scipionis  Africani  a.  129.  625  a 
C.  Laelio  Q.  Tuberoni  et  Q.  Fabio  Maximo  scriptae.  quarum  illam 
Cicero  commemorauit  (de  or.  2,  84,  341),  ex  bac  scholiasta  Bobiensis 
Ciceronis  (pro  Mil.  II  283  Or.  cf.  Cic.  pro  Mur.  36,  75)  fragmentum 
seruauit.  Meyer  or.  Rom.  rel.  p.  174sq.  Vollmer  1.  s.  p.  460.  Muenzer 
R.  E.  IV  c.  1460. 

6.  (5  Vollm.)  laudatio  Iuliae  amitae  a  Caesare  quaestore  a.  68. 
686  habita,  ex  qua  Suetonius  fragmentum  attulit  (uid.  p.  xxxn 
n.  4).   Meyer  p.  413  sq.1) 

7.  (10  Vollm.)  laudatio  M.  Claudii  Marcelli  a  Caesare  Augusto 
a.  23.  731  habita,  ex  qua  Seruius  (auctus  in  Verg.  Aen.  1,  712) 
uerba  quaedam  citauit  quamque  Plutarchus  (Marc.  30.  comp.  c.  Pelop.  1) 
uel  eius  auctor  inspexisse  uidetur.    Meyer  p.  520  sq. 

8.  9.  (6.  7  Vollm.)  laudationes  Appii  Claudii  Pulchri  soceri,  qui 
a.  48.  706  in  Euboea  mortuus  est,  et  M.  Porcii  Catonis  auunculi, 
qui  a.  46.  708  Vticae  se  interemit,  a  M.  Iunio  Bruto  eo  consilio 
scriptae  erant,  ne  illo  honore  carerent,  quarum  ex  illa  pauca  uerba 
Diomedes  (p.  327,  26  R.)  seruauit,  de  hac  a.  45.  709  Caesar  ad 
Ciceronem  scripsit,  Cicero  ad  Atticum  (ad  Att.  13,  46,2.  12,  21, 1). 
Meyer  p.  448  et  450. 2) 

Sed  etiam  ceterae  laudationes  litteris  consignabantur,  ut  et 
scientiam  rerum  a  maioribus  gestarum  apud  posteros  conQrmarent, 
quas  nescire  Cicero  nobilibus  etiam  opprobrio  dat  (o  dvi6t0Qr\6iav 
turpem  ad  Att.  6,  1,  17),  et  aliorum  gentilium  usui  seruirent,  de 
quo  haec  Cicero  uerba  fecit  (Brut.  16,  61):  Nec  uero  habeo  quem- 
quam  [Catone  CensorioJ  antiquiorem,  cuius  quidem  scripta  pro- 


1)  Num  Corneliae  uxoris  laudationem,  iteni  e  more  pro  rostris  ha- 
bitam,  publicauerit  (Suet.  Caes.  62.    cf.  Plut.  Caes.  5),  non  constat. 

2)  Laudationes  Porcias  ideo  supra  non  recensuimus,  quia  non  potest 
dignosci,  de  quibus  dictae  sint,  quamquam  ex  eis  quae  antea  (c.  20,  10) 
exposuerat  Gellius  de  M.  Porcii  Censorii  nepotis  (cos.  118.  6b6)  elo- 
quentia  cum  aliqua  probabilitatis  specie  laudationes  ab  hoc  habitas 
Gellio  in  manibus  fuisse  colligi  potest.  Mercklin  Citiermeih.  d.  Gell. 
p.  678. 


II.  DE  LITTERARVM  MONVMENTIS  PRIVATIS         XXXV 

ferenda  putem,  nisi  quem  Appi  Caeci  oratio  haec  ipsa  de  Pyrrho 
et  nonnullae  mortuorum  laudationes  forte  deleclant.  et  hercules 
hae  quidem  exstant:  ipsae  enim  familiae  sua  quasi  ornamenta  ac 
monumenla  seruabant  et  ad  usum,  si  quis  eiusdem  generis  occi- 
disset,  et  ad  memoriam  laudum  domesdcarum  et  ad  illustrandam 
nobilitatem  suam  et  q.  s. *) 

Materia  igitur  sic  composita  (i.  e.  laudationes  funebres  et  liber 
coramentarius  de  familia,  quae  recte  a  Gellio  coniuncta  esse  uidebis) 
posteris  laudaturis  suppetebat,  a  quibus,  cum  laudarent,  etiam  eas 
res,  quas  ipsorum  memoria  complectebatur,  si  fama  gentilis  nondum 
satis  superiecerat,  ne  nimis  a  maiorum  uirtute  deficerent,  arte  et 
ratione  auctas  esse  per  se  probabile  est.  adiuuabantur  actis,  quae 
ipsi  gentiles,  dum  magistratus  administrabant,  publice  litteris  manda- 
uerant;  antiquus  enim  is  erat  mos,  ut  eis  perfuncti  omnes  eas  tabulas 
uel  publicas  uel  priuatas  commentariosque  in  suis  tablinis  repone- 
rent*),  quoniam  baec  tradidit  Festus  s.  u.  p.  356:  Tablinum  proxime 
atrium  locus  dicilur,  quod  antiqui  magistratus  in  suo  imperio  ta- 
bulis  (reponendis  eum  destinauerant/  et  Plinius  n.  b.  35,  7  (post- 


1)  Idem  decem  ante  annis  de  orat.  2,  84,  341  Antonium  artificiose 
Graecorum  laudationes  a  Romanis  ita  discernentem  induxerat,  ut  illos 
eas  legendi  delectandique  causa  scriptitauisse  exponeret,  Romauorum, 
cum  eis  in  foro  uterentur,  aut  brevitatem  testimonii  habere  aut  ad 
funebrem  contionem  scribi  (cf.  de  legg.  2,  24,  62  honoratorum  uirorum 
laucles  in  contione  memorentur),  quae  ad  explicandam  orationis  laudem 
minime  accommodata  esset,  bac  igitur  de  cauaa  praecepta  de  hoc  tertio 
genere  dicendi  recusantem,  nihilo  tamen  minus  eum  locum  tractantem, 
quoniam  eo  esset  'utendum  aliquando'  (sc.  in  foro),  'nonnumquam  etiam 
scribendum'  uel  aliis  uel  sibi  'Graecorum  more'  i.  e.  ornate  delecta- 
tionis  causa,  disputationemque  ita  concludit  (c.  85,  349):  atque  his  locis 
laudandi  ct  uituperandi  saepe  nobis  est  utendum  in  omni  genere  causa- 
rum.  cursum  igitur  Cicero  non  tenuit  oblitus  sensim  Romanae  lauda- 
tionis  mortuorum,  sed  miscuit  diuersa  genera  et  tempora,  ut  iam  in 
eodem  libro  (c.  11,  4»),  ubi  Antonius  se  uehementer  delectatum  esse 
professus  erat,  cum  Q.  Lutatius  Catulus,  uir  ille  elegantissimus  Graecis- 
que  litteris  doctissimus,  Popilliam  matrem  publice  laudaret  (uid.  s. 
p.  xxxn  n.  2). 

2)  Vid.  Mommsen  Sui  modi  usati  da'  Eomani  nel  conservare  e  pub- 
blicare  h  leggi  ed  i  senatus  consulti  in  Opusc.  iur.  III  p.  290  —  313 
(p.  295  sq.):  In  tempi  antichissimi  i  documenti  cosi  concepiti  rimanevano 
senza  dubbio  al  pari  di  altri  atti  pubblici  nelle  mani  di  quel  magistrato 
che  principalmente  avea  procurato  che  si  scrivessero ,  in  quelle  adunque 
de'  consoli.  Lewis  Glaulncurdigk.  d.  rbm.  Gesch.  I  p.  144  uers.  Liebr. 
Geschkhtl.  Litt.  I  p.  205  sq.  223  sqq. 

III* 


XXXVI  PROLEGOMENON 

quam  de  maiorum  imaginibus  et  stemmatis  egit):  Tabulina  codi- 
cibus  implebantur  et  monimentis  rerum  in  magistratu  gesta- 
rum.  quae  consuetudo;  etsi  iam  legibus  Valeriis  Horatiis  arbitrio 
periculoque  priuatim  supprimendi  uel  uitiandi  senatus  consulta 
cautum  erat  (Liu.  3;  55,  13),  ne  Ciceronis  quidem  temporibus  om- 
nino  aboleuerat  (pro  Sulla  14;  41  sq.);  neque  de  lege  quidquam 
accepimus;  qua  idem  de  ueteribus  priuatim  adseruatis  constitutum 
esset. x)  itaque  etiam  Dionysius  Halicarnasensis  Homae  in  complu- 
ribus  familiis  nobilibus  etiam  suae  aetatis  censorios  commentarios 
exstare  et  a  se  inspectos  esse  memoriae  prodidit  exemplumque  ex- 
scripsit,  quo  unius  cuiusque  censurae  res  esse  expositas  praemissis 
et  consulibus  et  annis  liberae  rei  publicae  discimus.2)  quod  autem 
bi  potissimum  commentarii  collecti  anxia  cura  et  separatim  a  patri- 
bus  custoditi  filiis  traditi  sunt;  baec  exemplorum  copia;  si  qui  eius- 


1)  Alia  ratio  erat  eorum  collegarum,  qui  posteaquam  cooptati  uel 
capti  erant,  per  totam  uitam  communi  uinculo  coniungebantur,  i.  e.  sacer- 
dotum.  pontifices  quidem  ut  suam  arcam  ita  suum  tablinum  habuisse 
iam  supra  uidimus.  qua  de  causa  Liuius  ubi  uniuersam  memoriam 
litteris  propagatam  complectitur,  queritur  (6, 1,  2),  fsi  quae  (litterae)  in 
commentariis  pontificum  aliisque  publicis  priuatisque  erant  monumentis', 
incendio  Gallico  cplerasque'  interisse  (Premerstein  R.  E.  IV  c.  755). 

2)  archaeol.  1,  74,  5  Ar\Xovxai  8h  (tempus  ab  initio  consulatus  usque 
ad  incendium  Gallicum)  i£  dXXcov  xs  7toXXoov  xai  x&v  Y.aXovLLsvcov  xiur\- 
xiv.&v  v7touvr\iidxcov,  a  SiaSiisxai  Ttalg  TtaQa  TtaxQog  xai  TtSQi  noXXov 
Ttoihlxai  xoig  lleQ''  savxbv  $6oii£voig  &6itBQ  Ieqcc  naxQcpa  naQaStdovai. 
itoXXol  8'  slalv  ano  xcov  xiiii\xiy.S>v  oi-ncov  av§Qsg  irtupavsig  oi  diacpv- 
Xdxxovxsg  avxd'  iv  olg  svqlGxco  8svx£qco  TtQoxsQflv  hxsi  xf)g  aXcooscog  xiLiriGiv 
V7tb  tov  'PeoLiaicov  8r]iiOv  ysvoLi£vr\v,  rj  TtaQaysyQaTtrai  y.a&drtSQ  xori,  xaig 
dXXaig  %QOvog  ovxog'  'Tnaxsvovxog  Asvv.iov  OvaXsQiov  Tloxixov  v.ai  Tixov 
MaXXiov  KanixcoXivov  (a.  393/2.  361/2)  llsxcx  xr\v  iv.LQ>oXr]v  xcov  fiaaiXscov 
svbg  8sovxi  s'iY.06xcp  nai  hxaxoexio  ixsi.  Censores  tum  fuerunt  C.  Iulius  et 
L.  Papirius  Cursor,  qui  mortuo  collega  M.  Cornelium  Maluginensem 
subrogauit  (Liu.  5,  31,  6.  9,  34,  20).  unde  tabulas  illas,  quas  uidit  Dio- 
nysius,  aut  ex  gente  Iulia  aut  ex  Papiria  aut  ex  Cornelia  originem 
duxisse  probabile  est.  (Aliud  Papiriae  gentis  commentariorum  priuato- 
rum  indicium  Ihne  Hist.  Rom.  I  p.  400  in  ea  re  inesse  existimat,  quod 
quae  res  a  Papiriis  in  Samnitium  bellis  gestae  essent,  ultra  modum 
auctae  sint.)  Distinxi  igitur  baec  priuata  documenta  a  publicis  uel 
tabulis  uel  libris  uel  commentariis,  quae  cuiuis  consulenti  patebant  (ut 
Varroni  Ciceronique,  cf.  Mommsen  Staatsr.  IP  p.  361.  III  245),  itemque 
a  numeris  ciuium  censorum,  qui  a  Dionysio  (4,  22,  2  cog  iv  xoig  xiiir\- 
xiv.oig  cpsQsxai  yQd[iLia6Lv)  citati  in  aede  Nympbarum  a  Sex.  Clodio  in- 
censi  sunt,  ut  memoriam  publicam  recensionis  tabulis  publicis  impressam 
extingueret  (Cic.  pro  Mil.  27,  73). 


II.  DE  LITTERARVM  MONVMENTIS  PRIVATIS       XXXVII 

dem  familiae  ad  illud  munus  ascendissent,  admodum  utilis  fuit.1) 
nam  etiam  praeter  commentarios  tabulasque  publice  constitutas, 
(juibus  disciplina  moresque  ciuium  regebantur,  multa  obseruanda 
erant  quasi  arcana  eius  magistratus. 

llaque  Romae  non  in  uita  publica,  ut  Athenis,  sed  intra  domos 
priuatas  etiam  mutatis  dominis  triumpbantes  f  erat  stimulatio  ingens', 
ut  ait  Plinius  n.  b.  35,  7 ,  fexprobrantibus  tectis  cottidie  imbellem 
dominum  intrare  in  alienum  triumphum',  sed  ne  hic  quidem  uitium 
alienas  imagines  suae  genti  inserendi  probro  censorio  notabat,  quippe 
cui  fetiam  mentiri  clarorum  imagines  esset  aliquis  uirtutum  auior'. 
etiam  Cicero  (qui  Ioco  Bruti  s.  s.  ita  pergit:  quamquam  his  lauda- 
tionibus  historia  rerum  nostrarum  est  facla  mendosior.  multa  enim 
scripla  sunt  in  eis,  quae  facta  non  sunt,  falsi  triumphi,  plures  con- 
sulatus,  genera  eiiam  falsa  et  ad  plebem  transitiones,  cum  homines 
humiliores  in  alienum  eiusdem  nominis  infunderentur  genus:  ut 
si  ego  me  a  M\  Tullio  esse  dicerem,  qui  patricius  cum  Seruio 
Sulpicio  consul  anno  decimo  post  exactos  reges  fuit)  in  eodem 
libro  (11,  42)  rhetoribus  concesserat  fementiri  in  historiis,  ut  ali- 
quid  dicere  possent  argutius'  {Geschichtl.  Litter.  II  p.  185  sqq.), 
similiterque  Liuius  (id  ipsa  eius  narratio  probat)  de  diuersis  famis 
eam  eligere  haud  dubitasse  uidetur,  quae  propter  argutias  magis 
placeret,  dum  mendaciis  offensus  examinandique  molestiis  fatigatus 
extremis  uerbis  libri  octaui  in  uitiatam  funebribus  laudibus  falsisque 
imaginum  tilulis  inuehitur,  quo  loco  quam  potissimum  gentem  in 
animo  habuerit,  infra  explicabimus,  nunc  de  eis  disputabimus,  quas 
nominaverit. 2)  primum  exemplum  est  L.  Minucii,  quem,  cum 
patricia  eius  nominis  gens  non  ultra  a.  366.  388  appareret,  plebeia 
posteritas  Augurinorum  uel  Ruforum  uel  Thermorum  (Mommsen 
R.  F.  I  66  sq.  II  213  sqq.),  ut  laudem  Maelianae  seditionis  oppressae 
sibi  uindicaret,  tum  (a.  439.  315)  ftransisse  a  patribus  ad  plebem 
undecimumque  tribunum  plebis  cooptatum'  esse  finxisse  ffaIsoque 
imaginis  titulo  confirmasse'  uidetur,  quod  mendacium  fquorundam 

1)  Cf.  Ranke  (Dieroem.  Paepste,  Saemtl.  Werke  XXXVII  Torr.p.VII): 
In  Venedig  Itatten  einst  die  grossen  Hduser  fast  sdmtlich  die  Gewohn- 
heit,  sich  neben  einer  Bibliothelc  auch  ein  Cabinet  von  Handschriften  an- 
zidegen.  Die  Natur  der  Sache  bringt  es  mit  sich,  dass  sich  diese  vor- 
nehmlich  auf  die  Angelecjenheiten  der  Bepublik  bezogen:  sie  rcprdsentirten 
den  Antheil,  tcelchen  die  Familie  an  den  offentlichen  Geschdften  ge- 
nommen:  als  Denkmaler  des  Hauses,  zur  Unterstiitzung  seiner 
jiingeren  Mitglieder  wurden  sie  aufbewahrt. 

2)  Exempla  Valeriana  ad  id  caput,  quo  de  Antiate  agam,  seposui. 


XL  PROLEGOMENON 

nominibus  res  notauit  (uide  infra  de  Catone),  hinc  Cicero  in  libro 
altero  de  re  p.  (c.  1)  eundem  exposuisse  rettulit  ob  hanc  causam 
praestare  suae  ciuitatis  statum  ceteris,  quod  non  unius  esset  ingenio 
sed  multorum  nec  unius  hominis  uita  sed  aliquot  constituta  esset 
saeculis  et  aetatibus  —  nimirum  qua  gloria  fruebantur,  hanc  a  re 
p.  ad  ipsos  redundare  sentiebat  — ,  hinc  pontifices  maximi  in  tabulis 
suis  singulorum  uirorum  laudi  satis  prouisum  esse  existumabant, 
si  nomina  consulum  in  summa  tabula  praescripsissent.1)  accedebat 
quod  antiquitus  consules  prouincias  non  sortiebantur  sed  ambo  con- 
iuncti  quod  bellum  suscipiendum  erat  gerebant  neque  si  diuersis 
locis,  binos  nominare  intererat.  quam  quidem  rationem  etiam  Fabius 
Pictor  retinuit,  ut  ex  Liuio  10,  37,  14  haec  de  consulatu  L.  Postumii 
et  M.  Atilii  a.  294.  460  prodente  cognoscimus:  Et  huius  anni  pa- 
rum  constans  memoria  est.  Postumium  auctor  est  Claudius  in 
Samnio  captis  aliquot  urbibus  in  Apulia  fusum  fugatumque,  sau- 
cium  ipsum  cum  paucis  Luceriam  compulsum;  ab  Atilio  in  Etruria 
res  gestas  eumque  triumphasse.  Fabius  ambo  consules  in  Samnio 
et  ad  Luceriam  res  gessisse  scribit,  traductumque  in  Etruriam 
exercitum  (sed  ab  utro  consule,  non  adiecit)  et  ad  Luceriam 
utrimque  multos  occisos  et  q.  s.2)  omnesque  rerum  scriptores  ue- 
terum  temporum,  ut  idem  Liuius  de  a.  502.  252  testatur  2,  17,  3: 
uineis  incensis,  multis  hostium  uulneratis  et  occisis  consulum  quo- 
que  alterum  (sed  utrum  auctores  non  adiciunt)  graui  uulnere  ex 
equo  deiectum  prope  interfecerunt) ,  qui  quidem  etiam  ipse  anni 
proximi  res  inter  consules  non  diuisit  (c.  16,  7 — 9).3)  denique 
aliqua  ex  parte  excusabimus  quod  gentes  nobiles,  ut  titulorum  ho- 
nores  augerent,  in  loca  stemmatum  fastorumque  uacua  inrepserunt 
atque  etiam  aliena  per  fraudem  occupauerunt. 

Tum  uero  cognomina  in  consuetudine  cottidiana  a  nobilibus 
antiquitus  usurpabantur,  in  titulis  sepulcralibus  et  honorariis  et  in 
numis  non  ante  bellum  Hannibalis,  in  legibus  et  senatus  consultis 


1)  Vid.  s.  p.  xi  eq.  cf.  Cicer.  de  re  p.  2,  18,  33:  temporum  illorum 
tantum  fere  regum  inlustrata  sunt  nomina. 

2)  Hinc  huius  ipsius  anni  memoria  suppletis  consulum  nominibus- 
confusa  est,  cf.  adn.  ad  Fab.  fr.  19,  neque  igitur,  si  eadem  res  sub 
diuersis  nominibus  relata  sit,  continuo  de  ueritate  ipsius  rei  dubita- 
bimus. 

3)  De  hac  quaestione  pluribus  disputauit  Ben.  Niese  in  Obserua- 
tionibus  (prioribus)  de  annalibus  Romanis  (in  indice  lect.  Marburgens. 
aest.  a.  1886). 


II.  DE  LITTERARVM  MONVMENTIS  PRIVATIS  XLI 

non  ante  Sullam  (Mommsen  R.  F.  I  p.  46  sqq.)1),  ab  liistoricis 
autem  praeter  notissimos  uiros  non  ante  Licinium  Macrum.2)  itaque 
quoniam  Romani  in  uita  publica  documentisque  publicis  discrimina 
stirpium  non  curahant,  curabant  gentes  in  suis,  facile  intra  cancellos 
publicos  a  gentilibus  cognomina  mutari  uel  fingi  poterant:i),  binc 
autem  omnino  in  uulgus  nominum  incuria  emanare.  quae  quidem 
etiam  iii  fastorum  publicorum  confectionem  inuasit,  qua,  si  apud 
auctores  quidam  consules  diuersa  nomina  gerebant,  utrumque  con- 
iungebant  (Cichorius  p.  232).  contra  gentes  babebant  cur  quam 
plenissime  suos  notarent,  et  in  sarcophagis,  ut  L.  Cornelium  Sci- 
pionem  Barbatum  consulem  a.  298.  456  modo  mortuum  in  margine 
superiore  uno  cognomine,  in  antica  etiam  duobus  (in  ceteris  quoque 
uel  uno  uel  binis),  et  in  bistoria  sua;  neque  enim  casu  factum  est, 
ut  Liuius  (uel  eius  auctor)  ubi  primum  Q.  Fabium  Maximum  Rul- 
lianum  in  scaenam  beliicam  produxit,  etiam  duobus  cognominibus 
ornauerit  (8,  29,  9):  Fabium  Pictorem  secutus  erat.  quodsi  scrip- 
tores  gentiles  suos  ita  praeter  ceteros  cognominibus  insignire  sole- 
bant,  eisdem  consulum  gentilium  etiam  nomina  in  narratione  inter- 
ponere  pronum  erat. 

Denique  illud  breuiter  moneo,  consulum  nomina  ordinemque  om- 
nino  ante  pontificum  tabularum  annaliumque  initia  nondum  omni 
ex  parte  fuisse  constituta,  ut  Liuius  (2,  21,  2)  spe  superiorum  an- 
norum  res  ordinandi  abiecta  de  anno  pugnae  Regillensis  incertus 
exclamet:  Hoc  demum  anno  ad  Regillum  lacum  pugnatum  apud 
quosdam  inuenio:  A.  Posluminm,  quia  collega  dubiae  fidei  fuerit, 
se  consulatu  abdicasse,  dictatorem  inde  facium.  tanti  errores  im- 
plicant  temporum  aliter  apud  alios  ordinatis  magistratibus,  ut  nec 
qui  consules  secundum  quosnam  nec  quid  quoque  anno  actum  sit, 


1)  Quae  ultra  eum  hinc  Nitzsch  p.  26  sqq.  effecisse  sihi  uisus  est, 
E.  Heydenreich  Fabius  Pictor  u.  Livius  (1878)  p.  13  sqq.  redarguit. 

2)  Cichorius  De  fastis  consul.  antiquis  in  Leipz.  Stud.  IX  p.  183  sqq. 

3)  Sic  (cum  Luebberto  De  gent.  Qainct.  comment.  domesticis  p.  20. 
De  g.  Furiae  c.  dom.  p.  9)  Cichorius  p.  259  causam  iteratae  narrationis 
(apud  Liuium  et  Dionysium)  de  seruato  consule  Romano,  et  Sp.  Furio 
a.  464.  290  a  T.  Quinctio  Capitolino  et  L.  Minucio  a.  458.  296  a  L. 
Quinctio  Cincinnato,  expediuit.  nam  cum  'consulem  ab  hostibus  circum- 
uentum  obsessione  Uberatum  esse  a  Quinctio'  in  antiquis  annalibus 
inuenissent,  idque  diuersis  annis,  ne  gentem  Quinctiam  gloria  sua  an- 
numque  rebus  gestis  spoliarent,  aliqui  scriptores  ex  uno  duos  Quinctios 
effecerunt. 


XLII  PROLEGOMENON 

in  tanta  uetustate  non  rerum  modo  sed  etiam  auctorum  digerere 
possis. *) 

Ouae  cum  res  ita  sint  comparatae,  non  mirabimur,  quod  eliam 
qui  elogia  composuerunt  magna  cum  confidentia  gloriae  uirorum 
laudandorum  inseruierunt.  nam  non  solum  numerum  triumphorum 
auxerunt,  ut  L.  Aemilii  Pauli,  qui  regem  Persen  uicit  (tribus  pro 
duobus),  unius  ex  maioribus  suis  naturalibus  in  arcu  Fabiano  sub 
statua  eius  Q.  Fabius  Maximus  (C.  I.  L.  I2  p.  193.  cf.  Mommsen  ad 
b.  1.  et  Roem.  Muenzivesen  p.  633),  sed  etiam  alienas  res  mortuo 
attribuerunt;  sic  elogium  Appii  Claudii  Caeci  (C.  I.  L.  I2  p.  192), 
quod  sine  dubio  ex  memoria  gentili  fluxit,  haec  de  eo  praedicauit: 
Complura  oppida  de  Samnitibus  cepit,  Sabinorum  et  Tuscorum 
exercitum  fudit.2)  consul  hic  fuit  a.  307.447  et  296.  458,  utroque 
cum  L.  Volumnio.  at  uero  priore  eum  Romae  mansisse  Liuius  scrip- 
sit  9,  42,  4,  altero  a  senatu  in  Etruriam  missum  nihil  'scite  aut 
fortunate'  gessisse  et  solo  collegae  aduentu  adiutum  ab  eoque,  cum 
cunctaretur,  coactum  in  tempore  Samnites  ab  illo  in  Etruriam 
pulsos  uicisse  (10,  18 — 20),  cum  Volumnius  et  in  hac  pugna  Tuscos 
sibi  occurrentes  repelleret  et  in  Samnio  tribus  (f  compluribus')  castellis 
potitus  esset  ipsorumque  ex  Etruria  reuersus  in  Campania  ad  sex 
milia  caederet,  duo  milia  et  quingentos  caperet.  haec  igitur  memoria 
admodum  turbata  est,  idque  historia  Fabiana  (quod  ex  multis  rebus 
elucere  infra  demonstrabimus),  ut  Liuius,  quamquam  ad  trinos  an- 
nales  confugit  (10,  17,  11  sq.;  18,  7),  rem  tamen  expedire  non 
posset  et  ipse  sibi  obloqueretur:  illo  tamen  elogio  constat  Volumnii 
laudem  cum  collega  communicatam  et  Sabinis  deuictis3)  cumulatam 
esse.  quae  aberratio  a  ueritate  explicari  uel  excusari  non  potest 
nisi  ita,  ut  in  pontificum  tabulis  res  consulum  nominibus  non  no- 
tatos  esse,  consules  autem  illa  aetate  plerumque  coniunctos  bella 
gessisse  meminerimus  aut  si  diuersis  locis,  eos  in  tabulis  non 
distinctos  esse. 

INunc  etiam  quae  ratio  inter  L.  Cornelii  Scipionis  Barbati 
elogium  in  marmori  sarcophagi  incisum  narrationemque  Liuia- 
nam  (10,  12),  qua  una  res  in  consulatu  eius  gestae  copiosius  ex- 
positae  sunt,  intercedat,  certius  iudicare  posse  nobis  uidemur.  haec 
enim  illud  (C.  L  L.  I  29.  Buecheler  in  carm.  lat.  epigr.  p.  6): 

1)  Cf.  Nitzsch  Annal.  p.  53  sqq. 

2)  Ex  eadem  elogiorum  sylloge  De  uir.  ill.  34,  6. 

3)  Cf.  B.  Bruno  La  terza  guerra  Sannitica  (Roma  1906)  et  Berlin. 
philol.  Wochenschr.  1907  c.  239. 


II.  DE  LITTERARVM  MONVMENTIS  PRIVATIS         XLIII 

Cornelius  Lucius  Scipio  Barbatus  Gnaiuod  patre  prognatus, 
forfis  uir  sapiensque,  quoius  forma  uirtutei  parisuma  fuit,  consol 
censor  aidilis  quei  fuit  apud  uos,  \\  Taurasia  Cisauna  Samnio 
cepit,  subigit  omne  Loucanam  opsidesque  abdoucit. 
Liuius  autem  a.  298.  456  inilio  Lucanos  ad  nouos  consules  uenisse 
narrat,  qui  de  Samnitium  iniuriis  quererentur  et  obsides  iungendi 
foederis  offerrent,  tum  icto  foedere  et  bello  Samnitibus  indicto  di- 
uersos  consules  partitos  in  prouincias  suas  profectos  esse,  Scipionem 
in  Etruriam,  Cn.  Fuluium  in  Samnium.  illum  incerto  Marte  cum 
Tuscis  pugnasse;  tum  omnia  igni  ferroque  uastasse,  etiam  castella 
uicosque,  urbibus  tamen  abstinuisse.  more  annalium  maximorum 
alterius  consulis  laudem  absoluit:  Cn.  Fuluii  consulis  clara  pugna 
in  Samnio  ad  Bouianum  haudquaquam  ambiguae  uictoriae  fuit. 
Bouianum  inde  adgressus  nec  ita  multo  post  Au/idenam  ui  cepit, 
eundem  Fuluium  'de  Samnitibus  Etruscisque'  triumpbasse  acta  Ca- 
pitolina  tradiderunt.  atqui  post  Fr.  Ritschelium  omnes  uiri  docti1) 
hoc  carmen  sexto  urbis  saeculo  incisum  esse  consentiunt,  etiam 
post  filium  mortuum2);  qua  re  eius  auctoritas  minui  uidetur,  cum 
Liuiana  triumphi  testimonio  corroboretur.  itaque  eo  animus  in- 
clinat,  ut  Scipionis  posteros,  quae  consules  aut  consociati  aut  di- 
uersis  locis  feliciter  gessissent,  praetermissa  Etruria  ad  maiorem 
suum  coniuncta  rettulisse  interpretemur,  Liuium  autem  suo  iure 
Fuluium,  cum  triumphasset,  maiore  laude  dignatum  esse;  res  tamen 
falso  inter  consules  distribuisse  aut  eius  auctorem  certiores  fontes 
adisse.3)  similiter  igitur  res  se  habet  atque  in  causa  Claudiana, 
nisi  quod  poeta  Cornelianus  fraudis  crimine  forsitan  absoluendus 
sit;  restet  leuitalis  uel  erroris  atque  in  Lucaiiia  subacta  obsidibusque 
abductis  fastus  gentilis,  quo  quod  arte  consules  effecerant  (Liu. 
c.  11;  13.  cf.  Dionys.  16;  11);  armorum  euentui  adsignatum  est. 

Sed  etiam  in  historia  eiusdem  studii  indicia  inuenimus,   plu- 
rima  et  grauissima  gentisFabiae.    ne  spoliemus  eam  laude  con- 


1)  Mommsen  C.  I.  L.  1  p.  16  sq.  Hist.  Rom.  I9  p.  463.  455.  Bueche- 
ler  1.  s. 

2)  i.  e.  post  a.  240.  514  sec.  Woelfflinum  Sitzungsber.  d.  bayr.  AJcad. 
d.  Wiss.  1892  p.  192  sqq.,  qui  id  ab  Ennio  compositum  esse  suspica- 
tus  est. 

3)  Etiam  honor  flamonii  Dialis  carmini  P.  Cornelii  Scipionis  fort. 
Africani  maioris  fllii.  minoris  patris  adoptiui  in  sarcophago  (C.  I.  L.  I  33 
p.  19)  postea  praepositus  est,  uid.  Buecheler  1.  s.  p.  7.  Totius  inscriptio- 
nis  fidem  obtinet  Ben.  Niese  in  Obseru.  (I)  p.  iv.  Hist.  Rom.3  p.  63.  pro- 
pius  ad  me  accessit  Muenzer  R.  E.  IV  c.  1488  sqq. 


XLIV  PROLEGOMENON 

sulatus,  ad  quem  quasi  sidus  exsurrexerunt,  per  septem  annos 
(485.  269 — 479.  275)  administrati;  qui  honor  ne  Valeriis  quidem 
contigit  Niebuhrioque  (II  p.  198  sqq.)  tam  mirus  esse  uisus  est;  ut 
nouam  tum  rationem  consules  creandi  institutam  esse  coniceret, 
aut  patrum  auctoritatis  contra  Sp.  Cassium  tribunosque  constanter 
defensae;  pergamus  egressum  omnium  Fabiorum  mortemque  praeter 
unum  summa  laude  celebrare,  explicare  subitum  transitum  a  patri- 
bus  ad  plebis  causam;  quo;  priusquam  ad  Cremeram  proficiscerentur, 
ringens'  et  populare  eorum  nomen  factum  est;  admirari  Q.  Fabium 
Maximum  Rullianum;  qui  quinquiens  consul  hostibus  audacter  et 
impauide  petendis  Tuscos  et  Samnites  egregie  perdomuit,  Q.  Fabium 
Maximum  Verrucosum  item  quinquiens  consulem,  qui  cunctando 
restituit  rem. 

Quamquam  fabulis  haec  fundamenta,  quae  fato  et  uirtute  uiro- 
rum  quorundam  insignium  iacta  sunt;  superstructa  et  ornata  esse 
neminem  fugit.  uerum  tamen  uersari  nolumus  in  eis  disserendis, 
quae  admiratio  et  recordatio  popularis  finxit  et  addidit;  nam  docte 
et  diligenter  F.  Muenzer  (B.  E.  VI  c.  1739  sqq.)  exposuit;  quae  in 
ipsis  Fabiorum  rebus  enarratis  cum  fide  pugnare  uideantur.1)  no- 
strum  nunc  erit,  quod  nemodum  dedita  opera  exposuit,  persequi, 
quae  in  eorum  memoria  ita  tradita  sint;  ut  artem  atque  ingenium 
scriptoris  gentilicii  plus  minusue  manufesta  prodant.  atque  primum 
quidem  Liuius,  isque  in  plurimis  rebus  cum  Dionysio  concinens, 
simulatque  ad  Fabios  peruenit;  lactea  sua  ubertate  luxuriatur,  ubi 
mirum  quantum  cum  exilitate  discrepat,  qua  aliorum  annorum  res 
absoluit.  copiosa  in  his  ei  suppetebat  materia  etiam  dictorum  fabel- 
larumque,  qua  eum  fruentem  delectari  quasi  ipsi  legentes  sentimus, 
non  minus  autem  arte  exornandae  et  amplificandae  historiae  in  his 
potissimum  capitibus  excellit,  ut  saepe  numero  in  eis  dubitationem 
nostram  moueat.  quod  igitur  Dionysius  (9,  22)  ubi  fieri  non  potuisse 
disputat,  ut  de  sex  illis  et  trecentis  Fabiis  unus  impubes  puer  Romae 
relictus  gentem  propagaret,  {ivfroLS  drj  tavtd  ys  kui  itlaG^aGi 
fi-eatQLXOig  similia  esse  dicit;  hoc  crimen  etiam  in  Liuium  Fabiana 
inlustrantem  aut  in  auctorem  eius  cadit.  Graecorum  quorundam 
scriptorum  ut  Phylarchi  nobis  in  mentem  uenit. 

Sed  res  in  gratiam  Fabiorum  non  solum  narratae  et  exornatae 
sunt;  sed  etiam  consulto  mutatae  ac  fictae;  saepe  ita  ut  eadem  res 


1)  Cf.  praeter  alios  etiam  Schweglerum  II  p.  494  sqq.  519  sqq.    Du 
Rieu  I)e  gente  Falia. 


II.  DE  LITTERARVM  MONVMENTIS  PRIVATIS  XLV 

diuersis  annis  retractaretur  aut,  si  uiri  qui  gessissent,  dubii  essent 
aut  minus  noti?  Fabii  insererentur.  quod  ut  demonstrem,  a  dicta- 
turis  Q.  Fabii  Maximi  Hulliani  exordiar,  de  quibus  Diodorus,  cui  de 
rebus  Romanis  Fabium  Pictorem  uel  ipsum  uel  alium  aliquem  qui 
Pictorem  exeerpsit,  primarium  auctorem  fuisse  infra  exponemus; 
baec  narrat  (19,  72,  3):  a.  315.  439  eum  cum  Q.  Aulio  magistro 
equitum  contra  Samnites  Roma  missum  esse  exercitumque  eius  ad 
Lautulas  cum  bostibus  conflixisse  et  in  fugam  coniectum  esse  in 
eaque  Aulium,  cum  solus  frustra  restitisset,  ne  ignominiam  haberet, 
morlem  oppetisse;  Romanos  autem  a  Luceria  profectos  belli  fortu- 
nam  restituisse.  tum  de  altera  dictatura  a.  313.  441  (19,  101,  3): 
Fabium  Fregellas  expugnasse,  unde  ducentos  ciues  deductos  Romae 
securi  percussisset,  tum  Calatiam  arcemque  Nolanam,  ubi  magnam 
praedam  uendidisset  militibusque  agros  donasset.  omnia  igitur  ad 
inlustrandam  Q.  Fabii  dictaturam  spectant  ab  eaque  gente  eam  famam 
compositam  esse  uix  quisquam  negabit,  praesertim  si  ex  Liuio 
(9,  22,  4)  suppleuerit  enihil  consulto  dictatore'  magistrum  eq.  solum 
pugnam  commisisse  idque  a  Diodoro  in  excerpendo  neglectum  esse 
suspicatus  erit.  conexus  narrationis  paene  hoc  flagitat.  at  uero 
fasti  consulares  C.  Poetelii  Visoli  dictaturam  eiusque  magistrum 
M.  Poetelium  testantur  eandemque  famam  etiam  Liuius  cognouit, 
qui  (9,  28,  3)  a  C.  Poetelio  dictatore  Fregellas,  tum  in  appendice 
siue  ab  hoc  siue  a  C.  lunio  consule  fnarn  utrumque  me?noratur,J 
captas  esse  tradidit  idemque  capud  quosdam  auctores'  inuenerat 
pugnam  Lautulensem  a.  315.  439  Romanis  aduersam  fuisse  (9,  23,  5). 
etiam  in  tenore  narrationis  dictatoris  laudi,  etsi  eum  bis  milites  ad- 
hortantem  induxit,  pepercit  partemque  eius  cum  C.  Fabio,  quem  in 
locum  Aulii  magistri  eq.  suffectum  esse  rettulit  (c.  23,  6),  commu- 
nicauit  neque  tamen  diuersas  famas  subtiliter  distinxit  sed  miscuit 
resque  horum  trium  annorum,  etiam  loca  et  tempora  omnino  tur- 
bauit.1)  nos  tamen  si  integram  famam  Fabii  Pictoris,  qualem 
Diodorus  seruauit,  cum  Liuio  comparauerimus,  nimis  eum  studio 
gentili  diffisum  anni  313.  441  dictaturam  tacuisse  intellegemus,  de 
priore  autem  Fabianis  ornamentis  fucoque  carere  non  potuisse,  ut 
cum  Diodori  excerptis  haud  ita  discrepet.2) 


1)  Vid.  P.  Binneboessel  Untersuchungen  ueber  Quellen  u.  Geschichte 
des  ziveiten  Samniterlrieges  (Diss.  Hal.  1893),  qui  diligentissime  de  his 
difficuitatibus  egit  p.  7  sqq.  47  sqq.  Mommsen  R.  F.  II  p.  2-42 — 245  de 
C.  Poetelii  dictatura  dubitauit,  Niebuhr  III  p.  275  sq.  de  Fabiana. 

2)  Contra  Diodorus  14,  113,  4  Fabiorum  ante  cladem  Aliensem  Clu- 


XLVI  PROLEGOMENUN 

Pluribus  locis  Liuius  imprudentius  se  Fabii  auctoritati  addixit, 
quod  tum  maxime  elucet,  si  consulibus  coniunctis  bellum  gerentibus 
collegae  secundas  partes  agere  solent  et  uix  significantur,  Fabii  autem 
narratiuncularum  ornamentis  in  scaenam  promouentur  et  saepe  nomi- 
nantur.  exempla  aliqunt  componam:  ut  bellum  Veiens,  quod  ut  suum  et 
quasi  familiare  unus  ex  Fabiis  apud  eum  exposcit  (2,48,  9),  eius  gentis 
quam  maxime  laudibus  expleat,  a.  481.  273  K.  Fabium  consulem  ad  id 
mittit,  Sp.Furium  collegam  contra  Aequos,  fubi  nibil  memoria  dignum 
gestum  est',  illum  autem  cum  equitibus  uicisse  narrat,  cum  pedites 
obsequi  nollent  (2, 43,  qua  re  Dionysio  teste  9,  3  etiam  clades  accepta 
est),  tum  uero  anno  proximo  M.  Fabium  consulem  creatum,  cum  Cn. 
Manlius  collega  iam  seditioni  militum  concessisset,  egregie  et  suos  et 
bostes  superasse  (c.  44 — 47,  uid.  Muenzer  R.  E.  VI  c.  1873  sqq.). 
deinde  a.  479.  275  fa  Veiente  hoste  clades  accepta  temeritate  alterius 
consulis  (T.  Verginii)  actumque  de  exercitu  foret,  ni  K.  Fabius  (ex 
Aequis)  in  tempore  subsidio  uenisset',  ut  Liuius  (2,  48,  5)  scribit; 
a.  423.  331  collega  Q.  Fabii  Vibulani  C.  Sempronius  Atratinus  contra 
Volscos  profectus  fomnia  temere  ac  neglegenter  agit'  primoque  proelio 
fincaute  inconsulteque  commisso  omnibus  locis  cedit',  dum  Sex. 
Tempanius  decurio  equitum  rem  restituit  Fabiusque  in  statione 
ante  urbem  territam  positus  redeuntes  excipit  (4,  37 — 41).  Ne  in 
consulibus  quidem  praedicandis  Fabiorum  admiratio  Liuiana  ad- 
quiescit.  nam  a.  486.  268  K.  Fabius  et  L.  Valerius  quaestores  Sp. 
Cassio  perduellionis  diem  dicunt  (Liu.  2,41, 11,  qui  id  'inuenit  apud 
quosdam  idque  propius  fidem  est'  =  Dionys.  8,  77,  2),  a.  462.  292 
Q.  Fabius,  cum  consules  abessent,  ipse  praefectus  urbis  esset,  atro- 
cissime  C.  Terentilii  Harsae  legi  restitit  (Liu.  3,  9,  6,  at  apud  Diony- 
sium  10,  24  a.  458.  296  L.  Quinctium  Cincinnatum  ab  agro  arcessit), 
a.  437.  317  M.  Fabius  Vibulanus  consularis  legatus  M.  Aemilium  dicta- 
torem  sequitur,  utFidenati  bello  excellat  (4, 19,8),  a.  431.  323  idem 
cum  A.  Postumii  Tuberti  legatus  in  bello  Volscorum  esset,  dictatorem 
consulemque  in  discrimine  uirtute  imperioque  aequat  (4,27,9;  28, 
Muenzer  1.  s.  c.  1881),  a.  390.  364  M.  Fabio1)  pontifice  maximo 
carmen  praefante  seniores  Romae  remanentes  se  pro  patria  Uuiri- 
tibusque  deuouent  ((sunt  qui-iradanf  5,  41,  3),  a.  370.  384  M.  Fa- 


sium  missorum  nomen  omisit,  quia  Pictor  gentem  omni  culpa  motae 
Gallorum  irae  et  expeditionis  liberare  uoluerat;  Liuius  5,  35,  5  eos 
nominauit.     uid.  Mommsen  B.  F.  II  p.  303  sqq. 

1)  Folio  cod.  Veronensis  exhibet,   uid.  Mommsen  R.  F.  I  114;  Plu- 
tarchus  (Cam.  21)  tamen  eum  M.  Fabium  nominat. 


II.  DE  LITTERARVM  MONVMENTIS  PRIVATIS        XLVH 

bius  Ambustus  tribunus  militum,  socer  Stolonis,  legum  Liciniarum 
Sextiarum  non  solum  suasor  sed  etiam  auctor  est  (6,  34,  5  sqq. ; 
36,  7  sqq.),  a.  335.  419  M.  Fabius  ccaptiuus  Romanus'  de  Calibus 
expugnatis  bene  meretur(8, 16,9),  de  qua  laude  nibil  aliunde  notum 
est;  etiam  Dorsuo  ille,  qui  a.  390.  364  de  Capitolio  per  medios 
Gallos  descendit  et  redit,  a  Liuio  eiusque  asseclis  Fabii  nomine  in- 
signitur  et  ad  stalum  genti  Fabiae  in  colle  Qiiirinali  sacrificium 
faciendum  ire  ausus  est  (5,  46,  2).  *) 

Sed  etiam  ratio  et  consilium  obtrectationis  in  rebus  con- 
formandis  ex  Liuii  narratione  perlucet,  simulatque  Fabia  gens  cum 
Corneliis  aut  cum  Appiis  Claudiis  concurrit.  nam  postquam  res 
egregie  contra  Samnites  a.  322.  432  a  dictatore  A.  Cornelio  Aruina 
gestas  enarrauit  (8,  38  sq.),  aliis  libris  comparatis  id  bellum  a  con- 
sulibus,  L.  Fuluio  et.  Q.  Fabio  Maximo,  gestum  esse  eosque  de  Sam- 
nitibus  triumphasse,  Cornelium  autem  ludorum  Romanorum  causa 
dictatorem  creatum  esse  addit2),  qua  discrepantia  excitatus  querellas 
suas  in  haec  uerba  iam  supra  commemorata  de  uitiata  familiarum 
mendaciis  memoria  effudit  (8,  40,  4):  Vitiatam  memoriam  fune- 
bribus  laudibus  reor  falsisque  imaginum  titulis,  dum  familia  ad 
se  quaeque  famam  rerum  gestarum  honorumque  fallenti  mendacio 
trahunt.  inde  certe  et  singulorum  gesta  et  publica  monumenta 
rerum  confusa.  nec  quisquam  aequalis  temporibus  illis  scriptor 
exstat,  quo  satis  certo  auctore  stetur.  quam  indignationem  Fabiae 
gentis  adrogantia,  cuius  laudationis  antea  meminerat,  motam  esse, 
quoniam  de  Fuluia  nihil  compertum  habemus,  certe  ueri  simillimum 
est.  aliud  exemplum  bella  Volscorum  praebent.3)  nam  a.  459.  295 
Liuius  Q.  Fabium  Vibulanum  consulem  egregias  uictorias  de  Volscis 


1)  Cognomen  Dorsuonis  bis  cnm  duobus  aliis  Fabiis  coniungitur. 
Etiam  Mommsen  fabulam  ex  Fabio  Pictore  repetiit  (JR.  F.  II  p.  319  sqq. 
Muenzer  1.  s.  c.  1768).  —  Quaedam  Fabiorum  res  ne  Liuio  quidem  pro- 
bandae  uisae  sunt,  ut  a.  396.  358  C.  Fabius  consul  fincaute  atque  in- 
consulte  aduersus  Tarquinienses  pugnauit'  (7,  15,  9),  saepius  tamen 
clades  acceptas  insecuta  uictoria  compensat  (a.  398.  356,  Liu.  7,  17)  aut 
culpa  liberat  (a.  302.  452:  10,  3,  4.  a.  449.  305:  3,  41,  8  sqq.),  qua  in  re 
hic  illic  Liuio  Dionysius  suffragatur.    Muenzer  1.  s.  c.  1881  sqq. 

2)  Etiam  in  actis  uterque  consul  de  Samnitibus  triumphat,  Fabius 
etiam  de  Apulis  (cf.  Liu.  c.  40,  1 :  quidam  auctores  sunt  —  Fabium  etiam 
in  Apuliam  processisse  atque  inde  magnas  praedas  egisse).  auctor  de 
uir.  ill.  32,  1  solum  Fabii  triumphum  commemorauit,  Plinius  7,  136 
solum  Fuluii. 

3)  Schwegler  II  p.  720  sqq.  Luebbert  De  gentium  Hom.  commmtariis 
domesticis  p.  9 — 15. 


XLVIII  PROLEGOMENON 

ad  Antium  et  de  Aequis  in  Algido  reportantem  fecit  (3,  22  sq.), 
contra  Dionysius  (10,  20  sq.)  in  multis  rebus  cum  eo  consentiens 
Fabium  facili  opera  de  Aequis  Volscisque  in  Algido,  collegam  L.  Cor- 
nelium  Maluginensem,  qui  apud  Liuium  Homae  remanserat,  de  Volscis 
urbemque  Antium  denuo  expugnantem,  utrumque  tamen  triumpban- 
tem,  qua  in  re  acta  triumphalia  cum  eo  faciunt;  sed  idem  res 
a.  485.  269  gestas  ita  inter  Ser.  Cornelium  et  Q.  Fabium  partitus 
est  (8,  82),  ut  illius  bellum  contra  Veientes  parum  gloriosum  uix 
quinque  uersibus,  buius  contra  Volscos  euentum  uiginti  septem  ex- 
ponat.  quodsi  Liuius  I.  s.  (3,  23,  7)  haec  adnotauit:  Eodem  anno 
descisse  Antiates  apud  plerosque  auctores  inuenio.  L.  Cornelium 
consulem  id  bellum  gessisse  oppidumque  cepisse  certum  adfirmare, 
quia  nulla  apud  uetustiores  eius  rei  mentio  est,  non  ausim,  uetu- 
stiores  autem  auctores,  qui  Cornelii  laudem  silentio  texerunt,  Fabii 
auxerunt,  Pictorem  esse  consequitur. 

Similiter  aliqua  ex  parte  res  se  habere  uidetur  de  CJaudiis. 
Ciminiae  quidem  siluae  transitum  solum  Q.  Fabium  Maximum  con- 
sulem,  qua  fuisset  uirtute  et  audacia,  suscepisse  Liuius  memorat 
(9,  36,  1,  Alpium  Hannibalis  reminiscimur),  primumque  eundem 
Diodorus  (20,  35,  4,  cf.  Binneboessel  p.  13sqq.  76  sq.),  neque  tamen 
temere  ille  (qui  fabula  quoque  eum  exornauit),  cum  speculatum  in 
Etruriam  misisset  Marcum  fratrem:  consulis  fratrem  M.  Fabium, 
Caesonem  alii,  C.  Claudium  quidam  ?natre  eadem  qua  consulem 
genitum  tradunt  (c.  36,  3):  etiam  hac  igitur  speculationis  laude 
falii'  C.  Claudium  spoliauerant,  ex  quibus  hoc  quoque  Liuius  hausisse 
uidetur,  quod  Q.  Fabium  in  altero  decemuiratu  iuxta  Appium  Clau- 
dium  (Crassum),  cuius  ministrum  et  ipse  (3,  44,  5)  et  Dionysius 
(11,  28, 5)  in  causa  Verginiae  M.  Claudium  nominauerunt,  principem, 
'egregium  olim  domi  militiaeque'  (de  quo  Diodorus  12,  24, 1  tacuit), 
a  collegis  ita  mutatum  esse  scripsit,  fut  Appii  quam  sui  similis 
mallet  esse'  (3,  41,  8  sq.).  Maxime  tamen  Appii  Claudii  Caeci  impe- 
ratoriis  artibus  et  laudibus  obtrectauit.  nam  cum  iam  a.  308.  446 
Q.  Fabius  consul  falienae  sortis  uictor  belli'  fuisset,  proximi  autem 
App.  Claudius  et  L.  Volumnius  consules  creati  essent,  Appium  Romae 
mansisse,  cut  urbanis  artibus  opes  augeret',  Volumnium  cmulta  se- 
cunda  proelia  fecisse,  aliquot  urbes  hostium  ui  cepisse'  Liuius 
breuiter  memorat,  pluribus  Fabium  imperio  a  senatu  propagato 
cminime  ambigue'  Samnites  uicisse  (9,  42),  ut  alterius  quoque  con- 
sulis  merita  adripuerit,  eademque  ratio  iterata  apud  Liuium  exstat 
10,  16 — 19  in  altero  consulatu  App.  Claudii  et  L.  Volumnii  a.  296. 


II.  DE  LITTKRARVM  MONVMENTIS  PRIVATIS  XLIX 

458,  quo  ueteres  consules  (i.  e.  anni  297.  457)  Q.  Fabius  et  P.  Decius 
'prorogato  in  sex  menses  imperio'  egregie  in  Etruria  et  Samnio 
bellum  gerunt,  App.  Claudius  autem  cum  imperium  suscepisset, 
fnibil  scite  aut  fortunate  gerens'  solo  collegae  aduentu  ex  angustiis 
suis  eripitur  (uid.  p.  liii),  eiusdemque  de  praetura,  qua  in  Etruria 
a.  inseq.  functus  est,  nibil  memorabile  Liuius  tradidit,  plura  de 
Fabii  noui  consulis,  cui  extra  sortem  eius  prouincia  decreta  esset, 
aduentu,  qui  a  militibus  summa  cum  alacritate  salutatus  esset,  quam 
gloriae  occupationem  postea  in  urbe  Appius  criminationibus  ultus 
esset.1)  denique  omnem  historiam  a.  310.  444 — 295. 459  Fabiorum 
arrogantia  confusam  esse  ne  Liuium  quidem  fugit,  qui  postquam  a 
Decio  tres  hostium  urbes  expugnatas  esse  narrauit  (10,  17),  de  his 
urbibus  duas  quosdam  annales  ad  Fabium,  unam  ad  Decium  eius 
collegam  traxisse,  quosdam  ad  nouos  consules,  i.  e.  ad  App.  Claudium 
et  Volumnium,  quosdam  ad  bunc  (Volumnium)  solum  in  appendice 
adnotauit.2)  quin  etiam  aliis  quoque  collegis  Claudiorum  Liuius  ultra 
modum  fauet;  sic  P.  Seruilio  a.  495.  259,  collegae  App.  Claudii 
Sabini,  et  lenitate  indolis  suae  plebem  incitatam  flectenti  et  hostes 
Volscos  uincenti  (2,  23, 15sqq.),  quam  laudem  Dionysius  (6,  23 — 33) 
etiam  exaggerat  triumphoque  eum  cumulat  (c.  30,  2),  aut  T.  Quinctio 
a.  471.  283  eodem  remedio,  cum  milites  App.  Claudium  (Crassum) 
odio  exacerbati  a  Volscis  uinci  uoluissent,  egregiam  uictoriam  ab 
Aequis  reportanti  (Liu.  2,  58 — 60),  item  cum  Dionysio  (9,41 — 50) 
concinens. 

Iam  uero  quaestio  oboritur,  num  qua  causa  eius  gentium 
obtrectationis  fuisse  uideatur.  atqui  fieri  potuisse  concedimus  ut 
antiquitus  Fabii  Corneliis  inuiderent  et,  qua  erant  potentia,  laudes 
suas  auctas  in  pontificum  tabulas  referrent;  neque  enim  tum  inter 
patriclos  factiones  defuerunt  (Schwegler  II  p.  503).  sed  grauissi- 
mum  inter  eos  exarsit  certamen  belli  Hannibalis  aetate  inter  Q.  Fa- 
bium  Maximum  Cunctatorem  et  P.  Cornelium  Scipionem  Africanum. 
Sagunto  enim  capto  bellum  continuo  indicendum  unus  ex  Corneliis 

1)  Liv.  10,  22,  7  —  9;  24,  18;  25,  4—9.  —  10,  25,  13—16;  26,  6. 
cf.  de  uir.  ill.  34,  5. 

2)  Vnde  Liuius  22,  31,  8 — 11  dubitationem  suam  de  Q.  Fabii  Maximi 
dictatura  a.  217.  537  repetierit,  quem,  cum  non  a  consule  sed  a  populo 
dictus  esset,  'pro  dictatore'  dicendum  fuisse  disputat,  nescimus,  certe 
ab  aduersario  aliquo  gentis  Fabiae,  nam  fres  iude  gestas  gloriamque 
insignem  ducis  et  augentis  titulum  imaginis  posteros,  ut  qui  pro  dicta- 
tore  fuisset,  dictator  crederetur,  facile  obtinuisse'.  Vid.  Coelii  fr.  21 
c.  adn. 

Hist.  Eom.  rel.  I.  ed.  Peter.    Ed.  alt.  IV 


L  PROLEGOMENON 

(L.  Lentulus  Caudinus),  antea  res  a  Carthaginiensibus  repetendas 
esse  Fabii  suaserunt,  amplasque  tum  orationes  illos  ipsos  de  armis 
in  Africam  transferendis  Liuius  induxit  (28,  40—44)  atque  etiam 
quindecim  annis  post  in  Pleminii  causa  Fabium  acriter  in  Cornelium 
inuehentem  (29,  19);  denique  ut  notam  famam  Plutarchus  (Fab. 
c.  25  sq.  compar.  2.  cf.  Cat.  mai.  3)  eorum  discidium  pluribus  ex- 
plicauit.  sed  ut  illa  dissensio  de  initiis  belli  Polybii  auctoritate  ov 
fia  Aia  Romanos  de  bello  dubitasse  contra  quosdam  scriptores 
testantis1)  obscurata  est,  ita  omnino  inferiore  aetate,  qua  gens  Cor- 
nelia  et  longe  Fabiam  consulatuum  numero  aliorumque  honorum 
superare  coepit  et  praecones  inuenerat  Ennium  Polybiumque,  Cor- 
neliorum  auctoritati  Fabius  Pictor  cessit.  eo  pluris  euanescentis 
memoriae  reliquiae  aestimandae  sunt. 

Omnibus  igitur  quas  exposui  causis  trahimur  ad  Cunctatoris 
aequalem,  quibus  nunc  etiam  unam  adiungam  ex  Liuii  citatione 
sumptam,  qui  postquam  Q.  Fabii  magistri  equitum  iniussu  dictatoris 
ad  Inbrinium  uictoriam  reportatam  et  uiginli  milia  hostium  caesa 
esse  narrauit  idque  ^antiquissimos  auctores'  secutus,  in  quibusdam 
annalibus  bis  eum  uicisse  inueniri,  in  aliis  totam  rem  praetermissam 
esse  supplet,  tum  autem  de  spoliis  concrematis  Fabium  auctorem 
nominat  (8,  30,  7 — 9  =  Fab.  fr.  18),  ut  illud  significet  a  Fabio  ut 
antiquissimo  auctore  se  eius  rei  memoriam  repetisse,  i.  e.  a  Pictore. 

Claudiis  uero  eum  certa  causa  sua  aetate  adductum  obtrectasse 
argumentari  non  possum.  at  uehementissimum  certamen  inter  Rul- 
lianum  Appiumque  Caecum  centum  annis  ante  fuerat,  iam  in  bello 
altero  Samnitium  gerendo,  quo  a.  307.  447  App.  Claudio  L.  Volumnio 
coss.  Fabio  'maxime  Appio  aduersante  imperium'  prorogatum  est 
(Liu.  9,  42, 2),  tum  uero  in  censura,  qua  Fabius  omnia,  quibus  ille 
in  sua  rsenatum  inquinauerat',  antiquauit  concordiamque  ciuilem 
factione  forensi  turbatam  restituit.  sic  enim  Liuius,  qui  de  hac  re 
Appii  censuram  paucis  uerbis  transegerat  (9,  29,  8),  Fabii  magistra- 
tum  praedicauit  Maximique  cognomen  ab  chac  ordinum  tempera- 
tione'  deduxit  (9, 46, 10  sqq.)  consentitque  etiam  hic  cum  Diodoro, 
qui  cum  Appii  consulatum  breuiter  commemoret  (20,  45,  1)  atque 
res  intestinas  parum  curare  soleat,  eius  censuram  pluribus  celebrat 
(20,36),  in  qua  Tiolla  r£>v  %axQacov  vopit{icov  £xCvr]6s'  xcp  drjn<p 
yag  to  7C£%aQL6{isvov  tiolcov  ovdeva  koyov  eitoulto  rr)g  avyXrjrov. 


1)  Meltzer  Gesch.  d.  Earth.  II  p.  451  sq.  607  sqq.    Muenzer  B.  E.  VI 
c.  1817. 


II.  DE  LITTERARVM  MONVMENTIS  PRIVATIS  LI 

senatum  autem  ueterem  spreta  eius  lectione  conuocatum  eum  ita 
terruisse,  ut  in  uitam  priuatam  se  reciperet,  cum  populus  in  eius 
gratiam  Cn.  Flauium  aedilem  curulem  crearet,  primum  patris  liber- 
tini  filium.  haec  igitur  Fabii  Pictoris  auctoritas  fuit,  quam  cum  Li- 
uius  sequeretur,  ipse  a  se  desciuit;  depinxerat  enim  Appii  familiam 
tamquam  superbissimam  ac  crudelissimam  in  plebem  Homanam  ei(jue 
inuisam  infestamque  (2,56,5;  7),  idque  iudicium  et  illeet  Pionysius 
in  rebus  omnium  gentilium  aestimandis  tenuit  (cf.  max.  9,  34).  re 
uera  tamen  hanc  ueteris  atque  insitae  superbiae  notam,  ut  ait  Taci- 
tus  (ann.  1, 4),  iniuria  eis  inustam  esse  Mommsen  R.  F.  I  p.  285 — 
318  argumentatione  sua  plerisque  uiris  doctis  persuasit;  uerae  igi- 
tur  popularitatis  testimonium  in  hoc  Appio  Claudio  apud  Liuium  re- 
mansit,  quam  aliquot  uerbis  iniquis  frustra  obscurauit.1)  simul  uero 
hoc  intelleximus  fieri  non  potuisse,  quin  Fabii,  cum  senatus  causam 
constanter  tuerentur,  et  Claudii,  cum  popularibus  studiis  fauerent, 
in  uita  publica  inter  se  aduersarentur,  eamque  ambitionem  etiam 
commentariis  domesticis  expressam  et  propagatam  esse  consentaneum 
est.  ne  ultimis  quidem  liberae  rei  publicae  temporibus  haec  ambitio 
exstincta  est.  nam  Claudius  Quadrigarius  fama  Fabiana  de  bellis 
Punicis  spreta  Acilianam  erutam  sequi  maluit  (uid.  infra).  sed  sum- 
mam  rerum  apud  Liuium  et  Diodorum  consentientem  in  hac  causa 
ille  oratoris  ornamento  inuoluit  et  amplificauit.  nam  bellicas  et  ci- 
uiles  artes  inter  Fabium  et  Claudium  distribuit,  et  cum  illum  tam- 
quam  exemplar  imperatoriae  uirtutis,  hunc  ciuilium  artium  confor- 
maret,  originem  certaminis  ex  intima  hominum  indole  repetiuit. 
neque  enim  ciuiles  Claudii  artes,  quarum  opera  (uia  munita  et  aqua 
deducta)  tum  in  omnium  ore  et  admiratione  erant,  detrectare  potuit. 
simultas  igitur  ex  superbia  et  ambitione  Claudii  apud  eum  orta  est, 
qua  in  laudes  Fabii  hereditate  acceptas  inuasit  atque  etiam  L.  Vo- 
lumnii  in  utroque  consulatu  collegae  inimicitias  mouit.  haec  enim 
eum  dicentem  fecit  (10,22,6):  Esse  praeterea  uiros  natos  militiae, 
factis  magnos,  ad  uerborum  linguaeque  certamina  rudes:  ea  in- 
genia  consularia  esse.  callidos  sollertesque  iuris  atque  eloquentiae 
consultos,  qualis  App.  Claudius  esset,  urbi  ac  foro  praesides  ha- 
bendos  praetoresque  ad  reddenda  iura  creandos  esse  atque  Claudio 
exprobrantem,  quod  etsi  quondam  Romae  manere  uoluisset,  fut  ur- 
banis  artibus  opes  augeret,  quando  belli  decus  penes  alios  esset' 

1)  9,29,8:  Appius  iam  inde  antiquitus  insitam  pertinaciam  familiae 
gerendo  solus  censuram  obtinuit;  11:  traditur  —  censorem  etiam  A^tyium 
memori  deum  ira  post  aliquot  annos  luminibus  captum. 

rv* 


LII  PROLEGOMENON 

(9,42,4),  decem  annis  post  confidentius  bellum  gerendum  susci- 
peret  et  eximia  sua  eloquentia  in  bello  uti  mallet  quam  strenue  fa- 
cere  (10, 19,  6  sqq.  cf.  c.  26,  6),  nobiles  autem  Fabio  obiectantes, 
quod  modestius  Appium  in  consulatu  collegam  fugisset  ut  celoquentia 
ciuilibusque  artibus  haud  dubie  praestantem'  (10, 15, 12).  quaeritur, 
num  iam  Pictorem  tam  scite  arte  dicendi  usum  esse  existumandum 
sit.  a  probabilitate  certe  neque  hoc  abhorret  neque  eum  rebus  a 
Cunctatore  gestis  Maximum  Rullianum  exornasse,  id  quod  factum 
esse  compluribus  exemplis  demonstratum  est.1)  quis  enim  illas  accu- 
ratius  cognouerat,  quam  eius  gentilis  et  aequalis?  sed  quoniam 
Pictor  habuit  in  sua  gente,  qui  ei  succederent,  hoc  pro  certo  ponere 
non  audeo,  illud  mibi  constat,  ueteris  simultatis  non  inmemorem 
eum  Claudiae  gentis  laudes  ciuilibus  artibus  coercuisse  ingeniisque 
eius  et  moribus  ultra  ueritatem  et  aequitatem  obtrectauisse. 

Suo  igitur  iure  Ciceronem  et  Liuium  omnino  de  familiarum 
mendaciis  uitiataque  memoria  questos  esse  multis  exemplis  didici- 
mus,  sed  etiam  alia  ratione,  ut  spero,  id  confirmabimus.  nam  quo- 
niam  Mommsen  (B.  F.  I  p.  107 — 110)  eas  gentes  patricias  con- 
sularesque  uno  conspectu  complexus  est,  quae  in  memoria  Romana 
non  inuenirentur  nisi  ante  a.  366.  388,  hunc  perlustrantes  et 
cum  historia  conferentes  multa  mira  nos  offendunt.  primum  enim 
ex  his  triginta  duabus  de  quindecim  gentibus  singuli  consulatu  functi 
sunt,  de  ternis  terni,  de  duabus  quaterni,  de  una  quinque  atque 
(de  Verginiis  Tricostis)  etiam  undecim  uel  de  his  quinquaginta 
quattuor  consulibus  undecim  binis  consulatibus,  duo  ternis,  ceteri 
singulis,  triumpbarunt  autem  tres  gentes  semel,  una  bis;  at  eodem 
temporis  spatio  (a.  509.  245 — 367.  387)  de  aliis  uiginti  gentibus 
quattuordecim  plus  quam  ternos  consulatus  uiderunt  (Fabia  et  Va- 
leria  quaternos  denos,  Furia  decem  etc),  annis  366.  388  —  200. 
554  Cornelia  28,  Fabia  25,  Valeria  21,  Claudia  19,  Aemilia  18; 
similisque  ratio  est  tribunorum  militum  consulari  potestate,  quem 
magistratum  de  exstinctis  gentibus  adeptae  sunt  septem  (uicies  quater 
fere),  de  aliis  solae  gentes  Cornelia,  Furia,  Valeria  maiorem  uel  paulo 
minorem  numerum  (fere  29.  23.  22). 2)  atque  hi  quidem  indices 
multifariam  mutati  et  suppleti  sunt,  cum  decemuiri  dubitatione  ca- 
reant,  de  quibus  a.  451.  303  quattuor  ex  exstinctis  gentibus  creati 
sunt;  itaque  multas  gentes,  quae  ultra  a.  366.  388  floruerunt,  iam 


1)  Mommsen  B.  F.  II  p.  283  sq.    Pais  I  2  p.  570  sq. 

2)  Vt  scriptura  codicum  sic  etiam  computatio  incerta  est. 


II.  DE  LITTERARVM  MONVMENTIS  PRIVATIS  LIII 

antea  propter  merita  sua  honoribus  digniores  fuisse  probabile  est  ratio- 

nemque,  quae  inter  eonsulatus  horum  duorum  gentium  generum  inter- 
cedat,  a  posteris  ita  conturbatam  esse,  ut  superstitum  gentium  magis 
gloriae  consuleretur.  omissus  igituretiama  Liuioest  consulatusa.506. 
248  Sp.  Larcii  et  T.  Berminii  (ex  exstinctis  gentibus),  qui  duolms 
annis  ante  Horatium  Coclitem  in  ponte  sublicio  adiuuerant  (seruatus 
in  fastis  et  apud  Dionysium  5,36,1),  tum  alter  consulatus  M.  Ho- 
ratii  a.  507.  247  (item  seruatus  eisdem  locis):  plurium  memoria 
omnino  euanuisse  uidetur,  sed  etiam  eorum,  quorum  honores  dura- 
uerunt,  laus  rerum  gestarum.  mirum  enim  est  quod,  si  ex  gentihus 
exstinctis  uterque  consul  originem  ducit,  apud  Liuium,  qui  uetustio- 
rem  memoriam  praebere  solet  quam  Dionysius,  saepe  ipse  eam  di- 
latans  exsequensque,  aut  omnino  nihil  memorahile  ab  eis  gestum 
est1)  aut  si  gestum,  paucis  uerbis  significatum  (a.  487.267:  2,40, 
14),  aut  immerito  triumphatum  (a.  502.252:  2, 17),  aut  fame  pesti- 
lentiaque  laboratum  aut  seditiones  factae  uel  paratae  sunt2)  aut  a 
tribunis  accusati  consules  (a.  454.  300:  3,  31,  5  —  8).  nec  mi- 
nus  hoc  offendet  quod,  si  unus  consul  ex  his  (exstinctis),  alter  ex 
aliis  gentibus  creatus  est,  aut  maior  pars  euentus  aut  totus  huic  tri- 
buitur;  velut  a.  496.  258  T.  Verginius  consul  A.  Postumio  collegae 
dubiae  fidei  est,  ut  ad  dictatorem  faciendum  confugiat  (2,21,3), 
de  alterius  T.  Verginii,  cos.  a.  479.  275,  exercitu  propter  temerita- 
tem  actum  foret,  nisi  K.  Fabius  collega  subsidio  uenisset  (2, 48, 5), 
A.  Verginius  a.  476.  278  interuentu  suo  Sp.  Seruilii  exercitum  seruat 
(2,51,4 — 9),  L.  Verginius  cos.  a.  435.  319,  dum  C.  Iulius  collega 
bellum  contra  Tuscos  sustinet,  Romae  senatum  consulit  dictatorem- 
que  dicit  (4,21,9);  C.  Sempronius  cos.  a.  423.  331  collega  C.  Fabii 
omnia  temere  ac  neglegenter,  incaute  inconsulteque  agit  (4,  37), 
L.  Minucius  cos.  a.  458.  296  bello  Latino,  cum  C.  Nautius  collega 
feliciter  rem  gereret,  ipse  fortuna  atque  ui  animi  eareret,  ab  hosti- 
bus  obsidebatur,  ut  alter  consul  arcesseretur  dictatoremque  dici 
placeret  (3,  26, 3 — 6),  M.  Geganius  cos.  a.  437.  317  omnino  L.  Sergii 
laudi  bellicae  cedit  (4,17,8).  iniquissime  fama  Meneniorum  habita 
est,  quorum  consulatus  uel  fame  uel  domestico  motu  notantur  aut 
si  bello  gerendo  praesunt,  nominatim  non  laudantur  (2,  16,  8  sq. 


1)  a.  497.  257:  2,21,  1  sq.  454.  300:  3,32,  1.  452.  302:  3,32,5.  448. 
306:  3,05,2—4. 

2  Coriolani  a.  493.  261  et  492.  262:  2,  33  sq.;  Sp.  Cassii  486.  268: 
2,41;  Maelii  440.314:  4,12, 6  sqq. ;  etiam  lex  de  legibus  scribundis 
452.  302:   3,32,5—7;   Canuleia  445.  309:  4,  1  sqq. 


Liv  PROLEGOMENON 

a.  503. 251,  quo  in  actis  Agr.  Menenius  triumphat,  P.  Postumius 
ouans  in  urbem  ingreditur)  uel  male  pugnant  (a.  477. 277  T.  Mene- 
nius  2,  51,  1  sq.,  qui  anno  insequenti  accusatus  et  damnatus  est, 
quod  Fabiis  ad  Cremeram  opitulatus  non  esset  c.  52, 3.  cf.  Dionys. 
9,18,5;  23,  l).1)  T.  Larcio  saltem  dictaturam  primam  Liuius  (et 
Dionysius)  seruauit  fueterrimos  auctores'  secutus,  cum  alii  eam  ad 
gentem  Valeriam  traherent  (2,18,4 — 6).  denique  rebus  praeclare 
factis  hae  gentes  omnino  non  excellunt,  nisi  perpaucis,  quae  ex  pri- 
mis  liberae  rei  publicae  annis  sermone  et  fama  propagatae  et  cele- 
bratae  sunt. 

Quodsi  eas  Valerios,  Fabios,  Cornelios,  Claudios,  Furios,  Quinc- 
tios  uirtute,  constantia,  felicitate  non  aequasse  concedimus,  illud 
tamen  comparata  cognitionis  nostrae  horum  generum  diuersitate  se- 
quitur  Verginios,  Menenios,  Minucios  ceterosquc  memoriae  suae  pro- 
pagandae  officio  defuisse. 

Hoc  autem  explicari  non  potest  nisi  ita  ut  occasionem  laudes 
gentiles  in  explenda  magistratuum  serie  augendi  post  exstinctas  illas 
gentes  datam  esse  censeamus,  cum  non  haberent,  qui  suam  causam 
tuendam  susciperent2)  plagiariisque  intercederent,  eandemque  ini- 
quitatem  etiam  gentes  plebeias  passas  esse,  quarum  memoria  non 
ultra  c.  366.  388  repeti  potest;  nam  quoniam  cum  consulatu  demum 
ceterisque  magistratibus  curulibus  ius  imaginum  consecutae  res  a 
se  gestas  litteris  posterisque  mandare  coeperunt,  patriciae  gentes 
superstites  illas  eadem  licentia  occuparunt  qua  suarum  exstinctarum ; 
ut  igitur  tribunos  militum  consulari  potestate  ex  suis  (praeter  unum 
Trebonium)  maioremque  partem  ex  superstitibus  usque  ad  senos 
suppleuerunt  (Mommsen  1.  s.  II  p.  225  sqq.),  ita  non  dubitauerunt 
Coriolanum  ex  plebeia  gente  Marcia  inter  patricios  adoptare.  hinc 
igitur  memoriam  autiquitatis  Romanae  post  a.  366.  388  in  eam  for- 
mam,  quae  nobis  a  Liuio  Dionysioque  tradita  est,  redactam  esse 
apparet. 

Atqui  longe  alia  fides  rebus  post  incendium  Gallicum  haberi  solet, 
alia  eis  quae  ante.  haec  enim  opinio  iam  inter  Romanos  percrebruit, 
qua  de  causa  Claudius  Quadrigarius  initium  scribendi  ab  eo  cepit 
et  Clodius  quidam  (Paulus,  ut  uidetur,  uid.  infra)  apud  Plutarchum 


1)  Res  a  Meneniis  potissimum  gestae  apud  Liuium  retractationibus 
eiusdem  materiae  etiam  ad  alias  gentes  relatae  et  turbatae  sunt.  uid. 
Niebuhr  II  p.  231  sq.    Schwegler  II  702  sq.  754  sq. 

2)  Itaque  patricia  gens  Genuciorum  et  Minuciorum  usque  ad  fastos 
Capitolinos  cognominis  honore  caruerunt.    Mommsen  B.  F.  I  p.  65 — 68. 


II.  DE  LITTERARVM  MONVMENTIS  PRIVATIS  LV 

omnino  de  fide  illarum  rerum  desperauit  (ISum.  1):  KXcbdiog  ng 
iv  iXey%tp  %qovcov  {ovtco  ydo  ncog  imyeyQaxTai  to  ^l(HCov) 
iGxvql&tui  Tag  iiev  aQ%aiag  ixeCvug  dvayQucpccg  ev  Tolq  KeXxL- 
xolg  xd&scsi  Tf,g  xohecog  rjcpavidd-ai,  Tug  de  vvv  cpULvouevug  ovx 
ccXrjQ-cog  6vyy.el6&ai  6V  uv6qcov  yaQL^ouevcov  tlgXv  eig  tcc  nQcoTa 
yevi]  xal  roug  iitLcpuveGTccTovg  oixovg  e£,  ov  XQo6rtx6vTcov  el6- 
fiiat,ouevoLg.  etiam  Liuius  ad  alteram  librorum  pentadem  accedens 
ei  fauet,  sed  (juod  clariora  deinceps  certioraque  se  expositurum  esse 
promittit  priorumque  librorum  obscuritatem  uetustate  nimia  et  lit- 
terarum  raritate  excusat;  haec  ad  damnum  incendii  Gallici  non  per- 
tinent;  quae  pertinent,  etsi  cladem  ultra  ueritatem  augent1),  ipse 
sic  circumscribit  (6, 1,2):  si  quae  (litterae)  in  commentariis  ponti- 
ficum  aliisque  publicis priuatisque  erant  monumentis,  incensa  urbe 
pleraeque  interiere.  iam  uero  post  cladem  Aliensem  Romanos 
trium  dierum  spatio  ad  monumenta  publica  quaedam  in  Capitolium 
conuehenda  uti  potuisse  ut  omittamus  —  stuporem  enim  tum  ni- 
mium,  talium  rerum  curam  nullam  fuisse  erunt  qui  dicant  — ,  Man- 
lios  tamen,  Quinctios,  Tarpeios,  fortasse  etiam  Sestios  in  Capitolio 
tum  habitasse  ex  cognomine  Capitolino  constat,  id  quod  post  iudi- 
cium  Manlianum  a.  385.369  uetitum  est2),  deinde  uero  documenta 
publica  eos,  qui  magistratibus  functi  erant,  in  priuata  sua  tablina 
translata  custodiuisse  (u.  s.  p.  xxxv).  satis  larga  igitur  materia  ex- 
stabat  ad  restituenda  memoriae  publicae  fundamenta,  si  necessitas  aut 
desiderium  cogebat.  non  minus  tamen  fluctuant  quae  post  incendium 
gesta  esse  traditum  est.  nam  etsi  boc  tempore  nemo  eandem  urbem 
(ut  Fidenas)  septies  defecisse,  quinquies  expugnatam  esse  (ter  cu- 
niculis  actis)3)  narrare  ausus  est,  durat  tamen  eadem  ratio  usque 

1)  Thouret  Ueber  den  galhschen  Brand  in  Fleckeiseni  suppl.  XI 
p.  93 — 188  quaecunque  de  incendio  uxbis  traderentur,  ficta  esse  demon- 
strare  conatus  est,  at  nihil  ei  concedo  nisi  quod  antiquitus  tamquam 
leuior  clades  9preta  esset,  eam  paulatim  propter  uim  oratoriam  pro- 
tractam  exornatamque  esse  uirtutemque  Romanam  ignauiae,  qua  Athe- 
nienses  arcem  suam  Persis  prodidissent,  oppositam.  uid.  Pais  I  2  p.  7  8sqq. 
725  sqq. 

2)  rne  quis  patricius  in  arce  aut  Capitolio  habitaret'  Liu.  6,20,13. 
uid.  Mommsen  E.  F.  II  p.  182.  Jordan  Topogr.  I  1  p.  192  sq.  n.  281. 
addendi  sunt  etiam  Cornelii  Lentuli,  si  quidem  Liuius  9,  4,  8  consulem 
a.  327.  427  L.  Cornelium  Lentulum  dicentem  fecit:  Patrem  meurn  — 
saepe  audiui  memorantem  se  in  Capitoiio  unum  non  fuisse  auctorem  se- 
natui  redimendae  auro  a  Gallis  ciuitatis,  id  quod  antea  de  senatu  illo 
agene  (5,  48,  8)  omiserat,  Muenzer  E.  E.  IV  c.  1356  sq. 

3)  Vid.  Luebbert  in  progr.  Giss.  p.  7  sq. 


LVi  PROLEGOMENON 

ad  belli  alterius  Samnitium  tempora,  quibus  aequalem  scriptorem 
certum  Liuius  se  uidisse  negat1),  mutari  uidetur  ea  re,  quod  pau- 
latim  numerus  nominum  copiaque  rerum  augetur,  plures  gentes 
ad  magistratus  administrandos  admittebantur,  res  gestae  litterarum 
custodia  accuratius  seruabantur.  at  inaequalitas,  qua  prima  pentas 
Liuiana  insignis  est,  ne  in  altera  quidem  omnino  desinit  consulesque 
etiam  tum  perlongum  temporis  spatium  communicatis  bonoribus  sua 
quisque  laude  caruerunt.  frustra  igitur  de  discrimine  illo,  quo  post 
cladem  Gallicam  ad  certiora  eniteremur,  declamatum  est.  immo 
saeculum  et  antecedens  et  subsequens  paene  in  simili  obscuritate 
latent,  cuelut  quae  magno  ex  interuallo  loci  uix  cernantur'. 

Liuius  autem  1.  s.  non  modo  certum  scriptorem  non  exstare  que- 
stus  est  sed  etiam  et  singulorum  gesta  et  publica  monumenta  rerum 
confusa  causamque  in  ambitione  mendaciisque  positam;  itaque  prius- 
quam  satis  certus  scriptor  res  memoriae  mandasset,  iam  mendacia 
illa  in  pontificum  fastos  inuasisse  sibi  persuaserat,  quae  opinio  annis 
diebusque  triumpborum  confirmatur,  quorum  quin  magna  pars  (die 
hauptsdchlichsten  Triumphaldaten)  gentium  memoria  esset  seruata 
Mommsen  {R.  F.  II  p.  377)  non  posse  dubitari  docuit.  quae  quidem 
si  bos  retinuerunt  aut  postea  eruerunt  et  collegerunt,  etiam  rerum 
capita,  quibus  illi  bonores  decreti  erant,  breuiter  comprebensa  esse 
probabile  est,  ambitionem  autem  gentium  tum  exarsisse,  cum  laudes 
plurium  inter  se  conferrentur,  id  quod  fieri  non  potuit  nisi  pontifi- 
cum  opera  interposita,  cum  tabulas  suas  supplerent,  quam  si  a.  fere 
300. 454  nauatam  esse  sumimus,  inde  publice  gentes  de  fama  re- 
rum  a  se  gestarum  inter  se  certare  coepisse  uidentur  atque  non  so- 
lum  ad  explendam  gloriae  cupiditatem  iuuentutisque  studia  inflam- 
manda  suas  laudes  auxisse  uel  calamitates  acceptas  explodentes,  con- 
tegentes,  excusantes  aut,  quoniam  dies  atri  in  bominum  recordatione 
durabant,  culpam  in  alios  transferentes  uel,  ut  plures  uictorias 
triumphosque  arriperent,  bella  cum  finitimis  dilatantes  resque  semel 
gestas  iterantes,  sed  etiam  alias,  si  possent,  uariis  artibus  suis  me- 
ritis  spoliantes,  quorum  mendaciorum  satis  multa  exempla  supra 
enumerauimus. 

Supplementa  tamen  illa  non  semel  idque  ita,  ut  in  perpetuum 
constarent,  esse  composita  uidentur  sed  pontiiicum  uoluntati  et  ar- 
bitrio  subiecta  fuisse,  ul  quotiescumque  eorum  maximo  placeret, 
gentium  quarundam  ambitioni  et  auctoritati  paterent  atque  etiam  in 

1)  8,  40,  5.  cf.  Dionys.  1,  73,  1 :  naXaibg  (ihv  ovv  ovte  Gvyygacpsvg  ovrs 
XoyoyQacpog  £gtl  'Pcoiiatcov  ovds  slg. 


II.  DE  LITTERARVM  MONVMENTIS  PRIVATIS  LVn 

regia  retractari  et  mutari  possent,  dum  a  Mucio  Scaeuola  publica- 
renlur.  Fabius  igitur  Pictor  morem  a  pontifice  maximo  quasi  sanc- 
tum  imitatus  laudes  suae  gentis  etiam  ita  inlustrauit,  ut  alias  obscu- 
raret,  atque  in  his  fundamentis  historiam  Homanam  posuit:  hoc  mihi 
ut  Niebuhrio  (II  p.  9:  224),  Schweglero  (I  p.  15.  II  745),  Momm- 
seno1)  certum  exploratumque  est;  satis  certis  tamen  argumentis 
etiam  illud  euici,  aliarum  quoque  gentium  ambitione  memoriam  Ro- 
manam  iniectam  et  corruptam  esse,  aliaque  exempla,  si  de  Valerio 
Antiate,  Claudio  Quadrigario,  Licinio  Macro  disputandum  erit,  ad- 
dam:  nam  praeter  Fabios  Valerii,  Claudii,  Licinii  ex  sua  gente  in- 
uenerunt,  qui  eius  laudes  uulgarent  et  augerent,  ut  quasi  digito  eos 
monstrare  possimus.  nimirum  hi  aetate  proximi  eis  fuerunt,  qui 
annalibus  suis  quid  de  illis  sentirent,  nobis  tradiderunt.  neque  igitur 
Soltauio  {Die  roem.  Laudationen  p.  119  sq.)  adsentior,  quod  Sullae 
demum  aetate  postque  eius  mortem  antiquariorum  libris  incitatos 
Licinios  Macros  et  Aelios  Tuberones  scribendi  consilia  ad  rei  publi- 
cae  rationes  factionesque  accommodantes  expilatis  potissimum  fami- 
liarum  elogiis  laudationibusque,  quae  iam  in  tablinis  oratorie  ex- 
ornatae  essent,  ueterem  memoriam  contempta  ueritate  extendisse  et 
amplificasse  censuit.  nimium  enim  ei  discrimen  inter  ieiunitatem 
ueterum  scriptorum  (Pictoris  usque  ad  Pisonem)  ubertatemque  et 
tumorem  inferiorum  a  Liuio,  Dionysio  Graecisque  repraesentatorum 
interesse  uidebatur  (1.  s.  p.  106).  hoc  quidem  pertinebat  ad  diuersi- 
tatem  consiliorum,  quibus  ad  historiam  deducti  erant:  hi  intentius 
partium  studio  ueritatem  postponebant,  illi  ambitioni  gentili.  qui 
autem  Fabii  in  scribendo  uersati  sunt,  omnes  ante  Gracchos  uixere, 
quoniam  eum  Q.  Fabium  Maximum,  qui  in  consulatu  a.  45.  709  mor- 
tuus  est,  etsi  memoriam  gentis  iam  paulo  post  bellum  Hannibali- 
cum  exstinctae  et  adoptione  renatae,  tum  denuo  labantis  resuscita- 
bat  (nam  fornicem  Fabianum  restituit  Atticoque,  ut  Fabiorum  et 
Corneliorum  propagines  explicaret,  persuasit) 2),  nusquam  ipsum  hi- 
storiam  scripsisse  memoriae  proditum  est  aut  auctorem  fuisse  in  lo- 
cum  nomenque  uetustissimi  illius  scriptoris  aliud  opus  supponendi 
hominesque    decipiendi   uel  alienam  eius   modi  operam   adiuuandi. 


1)  i?.  F.  II  p.  241:  Allem  Anschein  nach  gelicn  bei  iveitem  die  meisten 
annalistischen  Meldungen  und  namentlich  diejenigen,  die  einiges  Belief 
und  einen  tatsdehlichen  Kern  haben,  —  insofern  auf  Fabius  zuriick,  als 
die  Spdteren  tceit  mehr  um-  und  nachgedichtet  als  eigentlich  zugesetzt 
habe)t.    p.  270,  passim. 

2    Vid.  uol.  II  p.  xxvin  sq.    Muenzer  i?.  E.  VI  c.  1791  sq. 


LVIII  PROLEGOMENON 

ultimus  autem  aute  eum  Fabius  a.  116.  638  in  fastis  consularibus 
enumeratus  est.  itaque  quae  exstant  ambitionis  Fabianae  in  bistoria 
indiria,  uel  ad  Pictorem  uel  ad  eos;  qui  paulo  post  ei  successerunt, 
referenda  sunt.  eius  autem  exemplum  alias  gentes  imitatas  et  aemu- 
latas  esse  res  ipsa  ferebat,  neque  mirabimur;  quod  nomina  eorum 
scriptorum  usque  ad  Sullae  aetatem  frustra  quaerimus.  hac  enim  a 
Claudiis;  Antiatibus,  Macris  refutati  in  obliuionem  retrusi  sunt.  gen- 
tium  autem  Quinctiae,  Seruiliae,  Furiae;  Postumiae;  Volumniae  com- 
mentariorum  apud  Liuium  in  prima  decade;  maxime  in  libris  III 
et  IV  uestigia  Soltau1)  indicauit.  ipse  tamen  in  eum  errorem  inci- 
dere  nolui,  ut;  si  quae  gentes  propter  res  egregie  gestas  a  Liuio 
Dionysioque  inlustrentur,  continuo  earum  commentarios  domesticos 
subesse  putem,  aut  si  eadem  res  a  diuersis  bominibus  aut  diuersis 
locis  gesta  ab  eodem  scriptore  narretur;  initio  eam  a  diuersis  gentili- 
bus;  qui  interfuissent;  diuerse  commentariis  mandatam  esse;  deinde 
qui  eos  compararent,  diuersitatibus  deceptos;  simul  ut  argumenti  in- 
opiae  mederentur;  eandem  rem  de  diuersis  annis  prodidisse.  sic 
enim  Ed.  Luebbert  ratiocinatus  est;  qui  maxime  Sclnveglerum  se- 
cutus  quinque  libellis2)  talium  multiplicatuum  genera  quaedam  in 
historia  Romana  ostendit  stemmataque  gentium  descripsit;  neque 
tamen  originem  ex  commentariis  domesticis  certis  argumentis  re- 
petendam  suscepit;  hanc  enim  compertam  esse  existumabat.  at  etiam 
aliae  causae  uel  casus  aliquam  famam  maiore  auctoritate  propagare 
potuerunt.  nolui  igitur;  ut  hoc  exemplo  utar;  ideo  quod  memoria 
Romana  Cn.  Cornelii  Scipionis  Asinae  consulis  cladem  a.  260. 494 
fraude  Punica  factam  esse  narrat  (de  qua  nlhil  Polybius  1;  21, 4—9), 
aut  quod  App.  Claudius  Caudex  cos.  a.  264. 490  apud  Romanos  scrip- 
tores  rem  felicius  gessit  quam  apud  Polybium,  commentariis  uel 
gentis  Corneliae  uel  Claudiae  hoc  crimini  dare. 

Illud  autem  non  dubito,  quin  aliquot  et  aetatum  scriptione  atque 
inuentione  et  gentium  aemulatione  studioque  opus  fuerit  ad  lacunas 
Pictoris  explendas  tenoremque  annalium  in  eam  formam  redigen- 
dum,  quae  nunc  apud  Liuium  exstat.    nam  quod  Dionysius  (arch.  1, 

1)  Livius  p.  97  sqq.  169  sq.  171  sq.  183.  211.  quod  tamen  Aelii  Tu- 
beronis  intercessione  multarum  laudationum  notitiam  ad  Liuium  per- 
uenisse  uult,  uix  certa  argumentatione  usus  est. 

2)  In  indictionibus  principum  dierum  natalium  uniuers.  Gissensis 
a.  1873  (De  gentium  Eom.  commentariis  domesticis),  Kiliensis  1875  (De 
gentis  Seruiliae  comm.  dom.) ,  1876  (Quinctiae) ,  1877  (Fnriae) ,  1878 
(Claudiae).  nos  gentium  scriptores  persecuturi  etiam  de  earum  com- 
mentariis  domesticis  uel  libellis  disputabimus. 


II.  DE  LITTERAEVM  MONVMENTIS  PRIVATIS  LIX 

6,2)  illum  res  post  urbem  conditam  usque  ad  suam  aetatem  fca- 
pitulatim'  (xecpaXaicodcog)  percurrisse  iudicat,  non  breuitatem 
liuius  totius  partis  bistoriae  dicit  sed  inaequalitatem  materiae  modo 
copiose  modo  exiliter  expositae  (uid.  infra  p.  lxxiv).  etiam  Liuio 
displicet,  quod  quidam  annales  a.  438.  316 — 436.318  cuelut  funesti 
nihil  praeter  consulum  nomina  suggerant'  (4,20,9),  sed  ne  ipsi 
quidem  contigit,  ut  illam  inaequalitatem  in  prima  decade  omnino 
exueret,  in  qua  iuxta  fusas  narrationes  haud  raro  breues  epitomas 
cum  Diodoro  consentientes  hahemus1)  atque  etiam  nunc  iuncturas 
dispicimus,  quibus  singula  capita  coagmentata  uel  contaminata  sunt. 
uelut  belli  Veientis,  illius  *familiaris'  Fabiorum  praeter  omnia  fini- 
tima  facilis  est  distinctio  maximeque  id  historiae  fide  dignum  est 
(Schwegler  II  p.  740),  sed  haec  non  ultra  res  Fabianas  pertinet; 
quae  excurrunt,  aut  dubia  aut  ficta  sunt  interpolationemque  capita 
coniungentem  produnt.  Sic  igitur  paulatim  succrescente  et  gentium 
aemulatione  et  inuentionis  inmodeslia  et  artis  oratoriae  cultu  historia 
cupiditatibus  hominum  infecta  in  factionum  seruitium  delapsa  est. 
Sed  ut  breui  comprehendamus  quae  disseruimus,  ex  duobus  in- 
itiis  exorsam  esse  historiam  Romanam  uidimus,  ex  annalibus  ponti- 
ficum  publicis  et  ex  commentariis  gentium  Romanarum  priuatis,  id- 
que  ita,  ut  pontifices  cum  tabulis  suis  ciues  suae  aetatis  certiores 
de  rebus  modo  gestis  fecissent,  eas  in  ordinem  continuum  redactas 
posteritatis  in  usum  aperirent,  gentes  autem  quaedam  documentis 
publicis  priuatisque  in  tabulina  domestica  repositis  et  publicam  me- 
moriam  supplerent  et  uberibus  narrationibus  uel  tabulinorum  uel 
ingeniorum  suis  repetitis  historiam  exornarent,  cuius  duplicis  ori- 
ginis  indicia  ne  rhetorum  quidem  arte  omnia  oblitterari  potuerunt. 
Similitudines  autem  aliarum  ciuitatum  etiam  hic  in  promptu  sunt, 
uelut,  in  quas  fortuito  incidi,  Florentinae  et  Norimbergensis. 2) 


1)  Cf.  e.  gr.  9,  20,  4  cum  Diodoro  19, 10.  Binneboessel  1.  s.  p.  45. 
Kaerst  in  Fleckeiseni  suppl.  XIII  p.  762. 

2)  Voigt  Humanismus*  I  428:  rKaum  ein  anderer  Staat  trug  die  Be- 
dingungen  derselben  (der  vaterlaendischen  Geschichtschreibung)  in  so  hohem 
Masse  in  sich  als  der  von  San  Marco.  Dennoch  blieb  es  bei  officiellen 
Annalen  oder  bei  geheimen  Memoiren,  die  Eigentum  der  Familie  wurden 
und  erst  lange  nach  dem  Tode  der  Verfasser  an  die  Oeffentlichkeit  kamen.' 
Wegele  Deutsche  Historiographie  p.  48:  *Die  Geschichtschreibung  Nuern- 
bergs,  ausgehend  von  der  Geschlechterhistorie ,  ist  von  Anfang  an  eine 
wesentlich  staedtische  gewesen  und  hat  sehr  bald  einen  officiellen  Character 
angenommen''  (coll.  Hegel  Cltroniken  der  fraenkischen  Staedte  I  Einleit. 
p.  xxx  sqq.  et  al.  loc). 


III.  QVA  FIDE  HAE  EELIQVIAE  DIONANDAE  SINT 

Reliquiarum  quas  hoc  uolumine  comprehendi  duo  genera  sunt. 
unum  enim  ipsorum  uerhorum  uel  rerum  grammaticarum  studio  de- 
betur;  quo  ex  scriptoribus  uerba  quaedam  cum  tenui  quaeque 
enuntiati  frustulo  enotabantur,  alterum  historiae  uel  antiquitatis 
tractationi,  qua  totae  sententiae  uel  ex  auctoribus  excerptae  in  con- 
textum  transferebantur  uel  ex  memoria  repetebantur.  itaque  plu- 
rimas  prioris  generis  habemus  apud  Nonium,  Diomedem,  Charisium, 
Priscianum,  alterius  apud  Ciceronem,  Liuium,  Dionysium;  Plinium, 
Plutarchum,  Censorinum,  Solinum,  Arnobium,  utriusque  apud  Var- 
ronem,  Festum,  Gellium;  Seruium,  Macrobium,  qui  quidem  scriptores 
utroque  studio  ad  antiquos  scriptores  peruoluendos  et  lectitandos 
ducti  sunt.  sed  ex  hac  studiorum  diuersitate  illic  ipsa  scriptorum 
uerba,  ut  de  eis  sponderi  posse  uideatur,  hic  res  tantum  modo,  ut 
ab  eis  expositae  erant,  seruatas  esse  concludas.  uerum  tamen  quod 
discrimen  inter  illa  duo  genera  intercedit,  re  uera  non  est  tantum, 
quantum  obiter  has  res  contemplantibus  nobis  uideri  possit.  nimi- 
rum;  quoniam  horum  textuum  compages  non  ut  uersuum  certis 
numeris  adstringebantur;  et  qui  describebant  ipsa  uerba,  non  ute- 
bantur  ea  qua  nos  nunc  religione  ac  diligentia,  et  qui  res  secundum 
aliquem  auctorem  artis  suae  praeceptis  obsecuti  pertexebant,  ex  eo 
quem  horum  omnium  tum  fuisse  constat  more  ne  uerba  quidem  in 
libros  suos  transferre  ueriti  sunt,  nisi  ea  ornare  posse  sibi  uidebantur 
erroresque  mendaciaque  emendare  (  Wahrheit  u.  Kunst  p.  429  sqq.); 
aut  auctore  suo  seposito  memoria  sua  coniidebant.1)  quae  quidem 
res  cum  plurimis  locis;  ubi  totos  libros  seruatos  inter  se  comparare 
licet;  uelut  Valerii  Maximi  et  Liuii  Ciceronisque;  Taciti  historiarum 
et  Plutarchi  uit.  Galbae  et  Othonis;  Orosii;  Eutropii;  Flori  et  Liuii; 
Ammiani  Marcellini  et  Solini;   aliorum  con(irmetur;   tum  etiam  in 


1)  Contra  eclogarii  Constantini  et  quae  ex  ueteribus  scriptoribus 
excerpserant,  quo  facilius  intellegerentur ,  suis  additamentis  supple- 
uerunt  et  pro  uocibus  inusitatis  alias  substituerunt  et  multa  omiserunt. 
Cf.  Nissen  Untersuckungen  p.  318  sqq.  Buettner-Wobst  in  praef.  ad  ex- 
cerpta  Const.  II  p.  xxix  sqq. 


III.  QVA  FIDE  HAE  RELIQVIAE  DIGNANDAE  SINT        LXI 

adnotatione  nostra  multa  inuenientur  exempla,  quibus  hoc  non  solum 
de  Liuio  sed  etiam  de  Cicerone  ahunde  prohatur,  cf.,  ut  nunc  intra 
eos  scriptores  me  contineam,  quibus  plurima  debemus  fragmenta, 
ex.  gr.  de  Liuio  Fab.  Pict  fr.  15  c.  adnot.  Cat.  fr.  86.  Pis.  27.  Claud. 
10b.  12,  de  Cicerone  Fab.  fr.  15.  Coel.  11. 19.  20.  de  Plinio  Pis.  21}) 
simul  ex  notis  nostris  perspicies  multo  plura  apud  inferiores  histo- 
ricos  superiorum  latitare  fragmenta  quam  ab  ipsis  indicata  sunt  aut 
a  nobis  inuestigari  potuere.  fuit  enim  haec  apud  illos  consuetudo, 
ut  eorum  ipsorum  auctorum,  quos  primarios  duces  sequerentur, 
perraro  nomina  adscriberent,  nisi  ubi  ex  aliis  auctoribus  discre- 
pantias  aliquas  animaduersas  inserturi  erant,  ut  aut  illos  corrigerent 
aut  doctrinae  cuiusdam  suae  et  eruditionis  fructu  gloriarentur.  pro- 
inde  cauendum  est  ne  ex  ea  re  quod  apud  Liuium,  Dionysium,  Plu- 
tarchum  auctorum  quorundam  testimonia  saepe  reiecta  uidemus^ 
temere  colligamus,  omnino  eorum  auctoritates  ab  illis  parui  aesti- 
matas  et  spretas  esse.  immo  melioro  iure  hos  ipsos  praecipuos 
auctores  eis  fuisse  inde  consequi  contendas. 

Vnum  genus  scriptorum  est  quod  etiam  nunc  laudemus,  anti- 
quariorum,  qui  in  primordiis  artis  suae  Graecam  eruditionem  imitati 
etiam  Romae  ornamenta  dicendi  spernebant  resque  solas  tenebant. 
perseuerauit  in  ea  ratione  Suetonius,  qui  si  uerba  ipsa  significat, 
accuratissime  ea  repetit2),  sed  iam  Gellii  non  solum  doctrina  sua 
effusa  prodesse  sed  etiam  uarietate  rerum  et  nouellarum  lihere  in- 
uentarum  additamentis  delectare  interfuit,  quibus  se  saepe  ueris 
auctoribus  celatis  quosdam  scriptores  in  manibus  habuisse  mentitus 
est3),  idemque  multa,  quae  ex  scriptis  excerpserat,  in  colloquia  ami- 


1)  Praeterea  cf.  de  Plinio  H.  Brunn  De  auctor.  indic.  Plin.  Bonn. 
1856,  qui  p.  57  sqq.  eos  locos  composuit,  quos  Plinius  ex  Vitruuio  sump- 
sit,  cum  ipso  Vitrnuio.  potuit  addere  cum  multorum  tum  Valerii  Ma- 
ximi  locos,  quos  transscripsit  Plinius,  unde  illud  saepe  etiam  uerba 
auctorum  seruata  esse  confirmatur.  —  Paullo  liberius  Graeci  scriptores, 
qni  huc  pertineant,  in  auctoribus  suis  usurpandis  uersati  sunt.  cf.  Dio- 
nysium  et  Plutarchum  eandem  rem  ex  Fabio  referentes  fr.  5*  et  5b  c. 
adn.  et  De  font.  Plut.  p.  10  sqq. 

2)  Cf.  Caes.  56,  2  =  Cic.  Brut.  75,  262,  Caes.  56,  3  =  Caes.  b.  Gall. 
8,  5,  6,  etiam  epistulam  Tiberii  ap.  Suet.  Tib.  67,  1  =  Tac.  ann.  6,  6. 
Etiam  Quintilianus  eadem  diligentia  usus  est,  Fr.  Emlein  De  locis  quos 
ex  Ciceronis  orationibus  in  instit.  orat.  libris  laudauit  Quintilianus 
(Carolir.  1907). 

3)  Luculentissimum  eius  abusus  exemplum  est  9,  4  simul  a  Merck- 
lino  {Citiermethode  d.  Gell.  p.  641  sqq.)  et  a  Kretschmero  {De  Gell.  font. 
p.  13  sqq.)  detectum,  ubi  sex  Graecos  scriptores  Brundisii  se  repperisse 


LXH  PROLEGOMENON 

corum  nmtauit.  saepius  tamen  ostentandae  eruditionis  suae  causa 
cetera  quaecunque  nomina  quam  celeberrima  poterat,  in  scrinia 
sua  conuerrebat  et  notanda  atque  interpretanda  sine  discrimine  siue 
ex  scriptis  eorum  siue  ex  grammaticis,  qui  eo  munere  iam  functi 
erant,  coaceruare  solebat,  interdum  ita,  ut  de  quibusdam  locis  anti- 
quiorum  scriptorum  apud  recentiores  repertis  ad  illos  rediret  atque 
uera  ratione  obscurata  secundarium  quasi  nouum  auctorem  comme- 
moraret  (uid.  Hosii  praef.  ad  Gell.  XVI  sqq.).  ita  fragmentorum  fides 
a  fontibus  Gellii  pendet,  quem  ipsum  in  tradendis  uerbis  diligentem 
fuisse  multis  exemplis,  maxime  eis  demonstratur,  quae  ex  ipso 
Sallustio  excerpsit,  solo  historico  Latino  eorum,  qui  etiam  nunc  ex- 
stant. x)  nam  ex  bello  Catilinae  tres  paragraphi  intra  c.  3 — 11,  ex 
Iugurtha  duae  (intra  c.  70 — 86)  integrae  apud  eum  leguntur,  prae- 
terea  de  singulis  uerbis  disputauit,  uhi  periculum  corruptelae  uix 
timendum  erat.  in  uniuersum  tamen  pro  duhia  intercessorum  aucto- 
ritate  sponderi  non  potest. 

Sed  Gellius  medium  locum  inter  illa  duo  genera  scriptorum 
obtinet.  nam  praeter  uerba  etiam  res  curauit  eaque  oblique  iterauit. 
nunc  ut  ad  prius  fragmentorum  genus  nos  conuertamus,  ante  omnia 
hoc  tenendum  est  minimam  eorum  ipsorum  partem  ex  illis  uetustis 
historicis  excerptam  esse. 2)  atque  Pompeius  quidem  Festus  Verrii 
Flacci  exemplorum  horrea,  quae  hic  illic  suis  additamentis  auxit, 
expilauit,  sed  plurima  per  duas  tresue  manus  propagata  esse  uel 
constat  uel  prohabile  est,  priusquam  ad  illos  peruenirent.    fistulae 


simulat,  eos  tamen  omnino  non  uidit;  neque  enim  dubium  est,  quin  ex 
Plinii  naturali  historia  eorum  miracula  sumpserit,  quam  nihilo  minus  in 
eodem  capite  etiam  citare  ausus  est. 

1)  A.  Nitzschner  De  locis  Sallustianis,  qui  apud  scriptores  et  gratn- 
maticos  ueteres  leguntur  (Diss.  Gotting.  1884). 

2)  Patet  idem  etiam  de  alterius  generis  reliquiis  dici  posse.  multa 
enim  in  adnotatione  nostra  exempla  attulimus,  ex  quihus  appareat  non 
raro  scriptores  testes  ab  aliis  adhibitos  tamquam  a  se  inspectos  lau- 
dasse.  quamquam  quod  supra  de  priore  genere  dixi,  hic  non  tam  late 
pertinet.  noli  tamen  ex  ea  re,  quod  uno  alteroue  loco  aliquis  auctor 
ipse  adhibitus  esse  uideatur,  idem  etiam  de  ceteris  adfirmare.  ut  Plu- 
tarchus  cum  in  uita  Poplicolae  ipsum  Valerium  Poplicolam  secutus  esset, 
in  uit.  Flamin.  c.  18  Valerii  testimonium  ex  Liuio  (39,  43,  1)  deprompsit 
(De  fontibus  Plutarch.  p.  4.  82).  Similiter  Gellius  in  noctibus  Atticis 
Ateii  Capitonis  coniectaneorum  libros  solos  VIII  et  IX  ante  se  habuit, 
cum  quae  ex  aliis  libris  insereret,  aut  aliorum  diligentiae  deberet  aut 
excerptis  suis  ante  congestis  (uid.  Hertzii  Gelliana  p.  204  sqq.),  similiaque 
multa  apud  Nonium  obseruata  sunt. 


III.  QVA  FIDE  HAE  RELIQVIAE  DIGNANDAE  SINT      LXlll 

tamen  pleraeque  obrutae  sunt.  uelut  Charisius  multarum  partium 
operis  sui  testes  nominauit  IMinii  dubii  sermonis  libros,  tum  Palae- 
monem,  Cominianum,  qui  ex  solo  Charisio  nobis  notus  est,  Statilium 
Maximum,  Iulium  Romanum,  quem  ei  proximum  fuisse  ueri  simile 
est,  ut  Plinium  antiquissimum;  per  quos  tamen  materia  eius  prin- 
cipalis  propagata  sit  usque  ad  Iulium  Romanum  uel  Charisium,  per 
quos  aliunde  haec  amplificata,  ignoramus.  quae  difficultas  ne  Dio- 
mede  quidem  comparato  soluitur.  nam  quamquam  diuersos  auctores 
primarios  adhibuerunt,  eorum  doctrina  maximam  partem  consentit, 
ut  traditio  illorum  grammaticorum  pauca  mutasse  uideatur.  in  ea 
re  potius  differunt,  quod  Diomedes  materiam  ab  aliis  subministra- 
tam  aptius  disposuit  et  ordinauit,  Charisius  ampliores  particulas  ab 
illis  mutuatus  est.  quo  factum  est,  ut  in  uerbis  exemplorum  trans- 
ferendis  hic  maiore  diligentia  usus  sit  quam  ille.  Priscianus  de- 
nique  ubi  Apollonium  Dyscolum  et  Herodianum  cum  grammaticis 
Latinis  contaminauit,  praeter  Charisium  maxime  Flauium  Caprum 
citauit  cohortemque  a  Charisio  diuersam. 

In  Nonii  stuporem  et  leuitatem  nolo  nunc  ea  qua  dignus  est 
indignatione  inuehi.  res  nota  est  exemplisque  etiam  in  hoc  capite 
et  in  eo  quod  de  Sisenna  sequetur  confirmabitur,  illud  nunc  occupo, 
ex  sua  scientia  et  lectione  pauca  eum  addidisse  omninoque  se  con- 
tinuisse  intra  Hadriani  aetatis  scriptores  excerpendos1),  grammaticos 
et  scholiastas,  tum  Gellium,  Apuleium,  Gadullium  (Gallicanum,  semel), 
qua  quidem  in  opera  grauissima  eius  socordiae  testimonia  atque 
etiam  fraudis,  qua  Gellii  usum  obscurauit  (Hertz  1.  s.  p.  98  sqq. 
131  sqq.  uid.  infra  de  Sisenna),  manufesta  sunt,  sed  etiam  exempla 
iam  ab  aliis  collecta  et  explicata,  cum  ea  saepe  male  intellegeret 
(Hertz  1.  s.  p.  87  sqq.)  et  inscite  truncaret,  eisdem  uitiis  infecit.  op- 
portune  igitur  accidit,  quod  cum  plerisque  capitibus  certos  quosdam 
auctores  substrueret,  saepe  ad  doctos  diligentesque  delatus  est. 
diuersitas  autem  ueteris  lectionis  etiam  nunc  diuersitatem  recentium 
collectaneorum  indicat.  uelut  Sisennae  historiae  ab  eo,  cuius  dili- 
gentia  Nonius  in  capitibus  I  et  II  usus  est,  dedita  opera  excerptae 
sunt,  exque  eis  soli  libri  III  et  IV,  in  cetera  dispersa  earum  frag- 
menta  per  alios  riuulos  peruenerunt;  praelatus  est  Sallustius. 

Vt  Nonius  sic  etiam  Macrobius  in  Saturnalibus  a  Gellii  nocti- 
bus  exorsus,  etsi  uterque  eius  nomen  suppressit,  aliena  horrea  ita 
compilauit,  ut  quam  plurimas  et  grauissimas  auctoritates  ostentaret 


1)  L.  Mueller  Aduers.  Non.  p.  249  sqq.     Hertz  Gell.  p.  85—146. 


LXIV  PROLEGOMENON 

suoque  iudicio  seposito  etiam  diuersas  non  mutatas,  ut  inter  se 
repugnarent,  coniungeret,  argumenta  igitur  et  sententiae  auctorum 
intactac  manserunt,  uerba  tamen  pari  latinitatis  colore  induta  sunt, 
praeter  Gellium,  cuius  sermonis  proprietatem  cum  omnino  imitatus 
esset,  ea  opera  supersedere  poterat.1) 

Denique  plurima  fragmenta  a  scholiastis  seruata  sunt,  apud 
quos  eorum  fides  multis  periculis  obnoxia  fuit;  nam  primum  com- 
mentaria  saepe  angustiis  spatii,  si  in  margine  adnotabantur,  ap- 
tanda  erant,  tum  tamquam  communia  bona  non  sub  certis  nominibus 
propagabantur  et  libere  mutabantur.  itaque  etiam  Seruius  seueri- 
tatem  Thilonis  expertus  est,  qua  locis  quibusdam  scriptorum  etiam 
nunc  superstitum  cuin  eo  comparatis  ne  res  quidem  nedum  uerba 
eum  tenuisse  iudicauit  (Praefat.  p.  xxxisq.),  quamquam  Sallustii 
quidam  minus  misere  habiti  sunt  (Nitzschner  I.  s.  p.  58  sqq.). 

In  lubrico  igitur  campo  haec  fragmenta  edentes  uersamur  sum- 
maque  cautione  opus  est  in  eis  constituendis,  quoniam  ne  ueteres 
quidem  scriptores,  quibus  ea  debemus,  recte  omnia  intellexerunt. 
sed  ne  nimis  inique  uel  anxie  sensisse  uidear,  aliquot  corruptionis 
exempla  componam.  agmen  Nonius  ducat,  qui  quae  Claudii  quattuor 
fragmenta  ex  Gellio  17,  2  excerpserat,  falso  sub  Coelii  nomine 
cpiattuor  diuersis  locis  per  opus  suum  diuisit  (Claud.  fr.  13.  22. 
23.  24.  uid.  adn.  ad  fr.  22).^)  tum  librorum  inscriptiones  saepe 
ab  omnihus  fere  auctoribus  parum  adcurate  adlatae  sunt,  Catonis 
origines  a  Cicerone  oratorie  dicuntur  historiae,  Pisonis  annales  a 
Plinio  modo  annales  modo  commentarii,  Licinii  Macri  annales  a  Nonio 
modo  sic  modo  rerum  Romanarum  lihri.  maxime  uero  historiarum 
et  annalium  inscriptiones  inter  se  commutari  solent,  uelut  Gellius 
uarie  citat  Antiatis  libros,  Priscianus  Pisonis,  Nonius  Cassii  Heminae, 
Cicero  Fannii  (fr.  7  c.  adn.).  eiusdem  leuitatis  in  librorum  numeris 
ueteres  scriptores  incusandi  sunt.  nam  ut  apertissimos  quosque 
errores  hic  proponam,  apud  Nonium  de  eis  locis  Sisennae,  quos  in 
altero  capite  coaceruauit,  quadraginta  ex  libris  III  et  IV  sumpti  sunt, 
quinque  ex  aliis  (unus  bis),  de  his  duo  ex  Gellio  (12,  15),  qui  unum 

1)  Vid.  G.  Wissowa  De  M.  Saturnaliorum  fontibus  capita  tria.  Dis- 
sertatio  Vratisl.  1880  p.  12  sqq.  Indicern  rerurn  a  Gellio  petitarum  Iauus 
in  editione  sua  II  p.  655  confecit;  uid.  Wissowa  p.  3. 

2)  Nunc  posteaquam,  ut  adsolet,  diligenter  et  curiose  M.  Hertz  in 
Gellianis  p.  85 — 146  in  eam  rem  inquisiuit,  nemo  dubitabit,  quin  Nonio 
primarius  fons  fuerit  Gellius,  quamuis  sedulo  ille  Gellii  usum  celare 
studuerit  (Hertz  1.  s.  p.  98  sqq.  131  sqq.).  itaque  ipse  de  hac  quaestione 
multum  quondam  tractata  disputare  supersedeo. 


III.  QVA  FIDE  HAE  RELIQVIAE  DIGNANDAE  SINT       LXv 

sexto  historiarum  attribuerat,  alterum  incertum  cui,  at  uero  Nonius 
illum  (fr.  126)  quinto,  hunc  (fr.  127)  semel  primo,  aliquot  paginis 
post  item  nulli  (Hertz  1.  s.  p.  109  sqq.);  praeterea  fr.  128  lihri  sexti 
ex  Gellio  mutuatus  est,  hoc  recte;  de  fr.  125  eiusdem  lihri  nihil 
comperimus  nec  quidquam  de  fr.  6  1.  I,  fr.  9  1.  II,  fr.  130  1.  IX, 
fr.  131  I.  XXIII,  duhitationem  tamen  et  ipsi  numeri  nusquam  alibi 
citati  (fr.  130.  132)  praeter  sextum  lihrum  mouent  et  inscriptio  *ab 
urbe  condilcC  (fr.  3),  denique  diuersitas  originis  fr.  3.  6.  9  a  frag- 
mentis  libr.  III  et  IV  etiam  eo  discrimine  significatur,  quod  illa  ab- 
solutis  sententiis  constant,  haec  saepissime  etiam  concisis.  haec  igitur 
exempla  discernant,  ubi  suadente  argumento  numeri  ueri  similiter 
mutari  possint  ( fr.  3.  6),  ubi  ne  sic  quidem.  deinde  Priscianus  Ca- 
tonis  originum  fragmentum  58  in  libro  instit.  quarto  (p.  129  H.)  ex 
secundo,  in  libro  VII  (p.  337  H.)  ex  primo  desumptum  esse  dicit1), 
aliasque  discrepantias  habes  adnotatas  in  commentario  critico  ad 
Cn.  Gellii  fr.  26  (inter  Charisium  et  Priscianum)  et  ad  Cat.  fr.  24 
(inter  Festum  et  Donatum),  fr.  78  (inter  Feslum  et  Seruium). 

Denique,  ut  studio  abbreuiandi  exempla  usque  ad  necessaria 
uerba  resecta  esse  omittam,  haud  raro  seu  ipsorum  antiquorum 
scriptorum  seu  librariorum  neglegentia  et  leuitate  etiam  ipsa  frag- 
mentorum  uerba  mutata  sunt,  ita  ut  aliquot  locis2)  apud  Nonium 
uel  ea  uox,  propter  quam  exemplum  illud  ab  eius  auctore  adlatum 
erat,  alia  uoce  remoueretur,  cf.  Claud.  fr.  35.  Sisenn.  63.  70.  119. 
122.  126  (quo  loco  praeter  lemma  etiam  alia  Sisennae  uerba  in- 


1)  Infra  in  reliquiis  disponendis  hoc  fr.  in  librum  secundum  rece- 
pimus.  nam  et  argumentum  melius  in  eum  quadrat  quam  in  primum 
et  ueri  similius  est  Priscianum  posteriore  loco  errasse  quam  priore.  libro 
enim  IV  tria  frustula  Catoniana  coniuncta  protulit  sic:  Cato  Censorius 
in  I  originum:  —  in  II:  —  ibidem:  — .  eademque  iterauit  in  libro  VII 
sic :  Cato  in  I  originum :  —  idem  in  eodem :  —  idem  in  eodem :  —  quo 
loco  uides,  quam  facile  errare  potuerit  in  scribendo  Priscianus,  cum 
priore  numerum  II  falso  interpositum  esse  uix  sit  credibile. 

2)  Haud  ignoro  idem  etiam  aliis  locis  accidisse,  sed  nunc  in  exem- 
plis  eligendis  consilio  me  intra  huius  uoluminis  fines  continui.  —  In 
Cassii  fr.  35  (cf.  adn.)  apud  Non.  p.  514  scriptura  humanitus  seruanda 
est,  etsi  seu  Nonius  seu  librarius  id  esse  testimonio  uoluit  formae  hu- 
maniter.  exempla  enim  formae  humaniter  et  humanitus  sub  uno  lem- 
mate  confusa  sunt.  Pdbbeck  (Comic.  lat.2  p.  105  n.  165)  lemma  huma- 
niter  in  humanitus  mutans  etiam  in  eo  Turpilii  Pedionis  fragmento  quod 
Cassiano  coniunctum  est,  in  quo  nunc  est  humaniter,  corrigit  humanitus. 
nec  in  Sisennae  fr.  53,  etsi  lemma  postulabat  fluuios,  ausus  sum  mutare. 
cf.  comment.  a.  h.  1. 

Hist.  Eom.  rel.  I,  ed.  Peter.    Ed.  alt.  V 


LXvi  PROLEGOMENON  III 

mutauit),  Caton.  fr.  28.  29  cum  commentariis.  quid?  quod  ab  eodem 
Nonio  idem  fragmentum  uno  loco  aliter  atque  altero  laudatur  (Cass. 
fr.  35  c.  comm.),  a  Prisciano  eadem  Coelii  uerba  (fr.  37)  uno  loco 
ad  genetiui  alius  formam  firmandam  adferuntur  (p.  303),  altero 
(p.  266)  eadem  ad  alii  formam  i^alii'  pro  'alius'  diccit  cf.  comm.  a. 
h.  1.),  denique  Caton.  fr.  114  uarie  a  Charisio  et  Seruio  propagatum 
est;  fr.  1  item  a  Seruio  et  (a  Sergio)  in  explic.  in  Donatum. 

His  igitur  adumbratis  si  nostro  ingenio  fragmenta  illa  temptare 
et  coniecturis  emendare  studuerimus,  uix  nos  nimiae  audaciae  et 
temeritatis  insimules.  at  uero  quam  periculosae  plenum  opus  aleae 
hoc  esset,  satis  opinor  apparuit,  praesertim  cum  multa  a  grammaticis 
frustula  ita  ex  orationis  tenore  decerpta  essent,  ut  non  argumenta 
aut  sententiarum  structurae  curarentur  sed  solae  uerborum  pro- 
prietates  notarentur.  itaque  praeter  has  quaeuis  uerba  quouis  loco 
omittebantur,  incohata  enuntiata  sine  apodosi  desinebant,  etiam  bina 
ternaueuerba  abscisa  sufficiebant.  Sisennae  quidem  fragmenta  maxi- 
mam  partem  apud  Nonium  truncata  sunt,  sed  paene  omnium  scrip- 
torum  fragmenta,  quae  per  grammaticorum  manus  ad  nos  peruene- 
runt,  eandem  sortem  experta  sunt.  plurima  igitur  sunt  exempla  etiam 
ex  Festo,  Gellio,  Charisio,  Prisciano  in  promptu,  quae  enumerare 
superuacaneum  est.  nam  satis  multae  causae  mihi  esse  explicatae 
uidentur,  cur  coniecturas  ex  contextu  excluserim,  nisi  ubi  certis- 
simae  mihi  uiderentur,  alias,  quas  in  scriptoris  alicuius  continua 
uerba  sine  dubitatione  recepissem,  infra  in  commentario  diductis 
litteris  exprimendas  curauerim,  ut  facilius  sub  oculos  caderent. 


DE  SCPJPTORVM  VITIS  ET 
SCRIPTIS 


Q.  FABIVS  PICTOR1) 

Princeps  Pictorum  cognomen  inuenit  C.  Fabius,  Marci  filius 
(Plin.  35,  19),  inde,  quod  parietes  aedis  Salutis,  quam  C.  Iunius 
consul  bello  Saranitium  altero  a.  302.  452  dedicauerat,  pinxit  anno 
urbis  conditae  CCCCL  (Cic.  Tusc.  1,  2,  4.  Valer.  Max.  8,  14,  6. 
Plin.  1.  s.).2)  eius  duos  nouimus  filios,  unum  Gaium  consulem 
anni  269.  485,  alterum  Numerium  consulem  a.  266.  488,  quem 
eodem  anno  primum  de  Sarsinatibus,  deinde  de  Sallentinis  Messa- 
piisque  triumphasse  acta  triumpbalia  Capitolina  testantur  (C.  I.  L. 
I2  p.  46).  horum  alteruter  uel  si  quis  tertius  eorum  fuit  frater, 
pater  aut,  si  rationem  a  Du  Rieu  p.  152  initam  sequeris,  auus  fuisse 
uidetur  Q.  Fabii  Pictoris,  historici  omnium  Romanorum  antiquissimi, 
quem  cognatione  cum  Cunctatore  coniunctum  fuisse  Plutarchus 
(Fab.  18),  nobilissimum  uirum  Cicero  (1.  s.),  senatorem  Polybius 
(3,  9,  4)  dicit.  Hunc  historicum  certo  nobis  est  traditum  ab  Orosio 
et  Eutropio  uel,  si  eorum  fontem  communem  quaeris,  a  Liuio,  bello 
interfuisse,  quod  a.  225.  529  a  L.  Aemilio  Papo  C.  Atilio  Regulo  coss. 
cum  Gallis  gestum  est  (fr.  23  c.  adn.),  deinde  a  Plinio  (fr.  24),  rem 
eum  gessisse  contra  Ligustinos,  de  quibus  a.  233.  521  (a  Q.  Fabio 
Maximo)  et  223.  531  (a  P.  Furio  Philo)  triumphatum  est  (act, 
triumph.  Cap.  p.  47),  ita  ut  ducis  munere  fungeretur,  qui  praesidio 
Romano  a  Ligustinis  obsesso  auxilia  adduceret.    tum  enim  hirun- 


1)  De  Fabio  hi  uiri  docti  peculiares  cornmentationes  scripserunt: 
Moller  De  Fabio  Pictore  Altorf.  1689.  H.  K.  Whitte  De  Q.  F.  P.  cete- 
risque  Fabiis  historicis  disputatio  Hafn.  1832.  E.  Baurngart  De  Q.  F.  P. 
antiquissimo  Bomanorum  historico  part.  I  Vratisl.  1842  (altera  non  pro- 
diit).  sed  hos  tres  nunc  omisi.  W.  Harless  De  Fabiis  et  Aufidiis  rerum 
Bomanorum  scriptoribus  Bonn.  1853.  —  De  gente  Fabia  uid.  G.  N.  Du  Rieu 
Disputatio  de  gente  Fabia,  Lugd.  Bat.  1856,  Haakhium  in  Paulij  Beal- 
encycl.  III  p.  366—401.  VI  2  p.  2899—2926,  Muenzerum  B.  E.Yl  c.  1739 
sqq.  et  de  hoc  Pictore  potissimum  Haakhium  VI  2  p.  2899  sqq.  Muen- 
zerum  c.  1835  sqq.    Gutschmid  Rl.  Schr.  V  p.  512 — 517. 

2)  Falso  hunc  confudit  cum  Q.  Fabio  historico  Hieronymus  ep.  35 
ad  Heliod.  I  p.  340  Vall. :  nobilem  uirum  Q.  Fabium  miratur  antiquitas, 
qui  etiam  Bomanae  scriptor  historiae  est;  sed  magis  ex  pictura  quam  ex 
litteris  nomen  inuenit. 


LXX  DE  SCRIPTORVM  VITIS  ET  SCRIPTIS 

dinem  a  pullis  ad  se  adlatam  esse  scripsit,  ut  lino  ad  pedem  eius 
adligato  nodis  significaret,  quoto  die  adueniente  auxilio  eruptio  fieri 
deberet.  bello  Hannibalico  magis  ingenio  consilioque  patriae  pro- 
fuisse  uidetur,  nam  anno  216.  538  post  cladem  Cannensem  Delpbos 
ad  oraculum  eum  esse  missum  Appianus  Hannib.  27  rettulit:  eH  de 
fiovXi]  Kotvtov  pev  &ccfliov,  xhv  6vyyQacpea  t&vde  tcov 
eQycov,  eg  /ieXcpovg  ercenTte  %Qr]66[ievov  iteQt  tcov  naQovtcov. 
de  qua  legatione  pauca  etiam  Plutarcbus  Fab.  18,  plura  Liuius 
habet  22,  57,  5  et  23,  11,  1 — 6,  cuius  uerba,  quoniam  ad  ipsum 
Fabium  referenda  esse  multi  post  Fr.  Lacbmannum  (De  font.  Liu.  II 
p.  46)  suspicati  sunt,  buc  transcribam:  ffoc  nefas  [duae  Vestales 
stupri  conpertae]  cum  inter  tot,  ut  fit,  clades  in  prodigium  uersum 
esset,  decemuiri  libros  adire  iussi  sunt,  et  Q.  Fabius  Pictor  Del- 
phos  ad  oraculum  missus  est  sciscitatum,  quibus  precibus  suppli- 
ciisque  deos possent  placare  etquaenam  futura  finis  tantis  cladibus 
foret.1)  —  Dum  haec  [in  Campania,  ubi  Capua  ad  Hannibalem 
defecerat]  geruntur,  Q.  Fabius  Pictor  legatus  a  Delphis  Bomam 
redit  responsumque  ex  scripto  recitauit.  diui  diuaeque  in  eo  erant, 
quibus  quoque  modo  supplicaretur.  tum  csi  ita  faxitis,  Romani, 
uestrae  res  meliores  facilioresque  erunt,  magisque  ex  sententia  res 
publica  uestra  uobis  procedet  uictoriaque  duelli  populi  Romani 
erit.  Pythio  Apollini  re  publica  uestra  bene  gesta  seruataque  (de) 
lucris  meritis  donum  mittitote  deque  praeda  manubiis  spoliisque 
honorem  habetote,  lasciuiam  a  uobis  prohibetote '.-)    haec  ubi  ex 

1)  Iussu  librorum  Sibyllinorum  Fabium  in  Graeciam  missum  esse 
quidam  propter  similem  locum  Liuianum  (5,  13,  3  quidnam  eo  die 
portenderent  prodigio  missi  sciscitatum  oratores  ad  Delphicum  oraculum) 
arbitrati  sunt.  at  in  1.  XXII  accurate  sciscitationes  Sibyllae  et  Apol- 
linis  distinguuntur.  illud  tamen  fieri  potuit,  ut  Fabius  potissimum,  cum 
unus  ex  decemuiris  sacris  faciundis  esset,  ad  oraculum  mitteretur.  sua- 
det  hoc  scientia  linguae  Graecae,  qua  illi  ut  interpretes  librorum  Grae- 
corum,  etsi  binis  seruis  adiuuabantur,  ne  ipsi  quidem  carere  potuerunt, 
et  Graeci  ritus,  quae  in  responso  deferendo  satis  apparet,  studiumque 
et  cognitio  rerum  diuinarum,  quae  in  fr.  16.  quin  etiam  Diels  in  lepido 
suo  libro  (Sibyllinische  Blaetter)  p.  11.  104  sqq.  his  argumentis  usus  ab 
eodem  Fabio  duo  oracula,  quae  illo  fere  tempore  decemuiros  ex  libris 
Sibyllinis  prompsisse  Phlegon  mirab.  c.  10  tradidit  quaeque  ipse  inseruit, 
composita  esse  suspicatus  est.    contra  eum  Wuellner  Prodig.  p.  101  sqq. 

2)  Diels  p.  12  responsum  Apollinis  in  hos  uersus  redegit:  Sic  si 
faxitis,  Romani,  res  meliores  \  uestrae  escunt,  mage  procedet  res  publica 
uobis  |  ex  sententia,  erit  uictoria  uestra  duelli.  \  ast  lucris  meritis  cle  praeda 
donum  et  honorem  \  mittite  Pythio.  a  uobis  lasciuia  abesto.  Dissensit 
Buresch  Wochenschr.  f.  kl.  Philol.  1890  c.  1253. 


Q.  FABIYS  PICTOR  LXxi 

Graeco  carmine  interpretata  recitauit,  tum  dixit  se  oraculo  egres- 
sum  extemplo  iis  omnibus  diuis  rem  diuinam  ture  ac  uino  fecisse, 
iussumgue  a  templi  antistite,  sicut  coronatus  laurea  corona  et 
oraculum  adisset  et  rem  diuinam  fecisset,  ita  coronatum  nauem 
ascendere  nec  ante  deponere  eam  quam  Romam  peruenisset.  se 
quaecumque  imperata  sirit  cum  summa  religione  ac  diligentia  ex- 
secutum  coronam  Romae  in  aram  Apollinis  deposuisse.  senatus  de- 
creuit,  ut  eae  res  diuinae  supplicationesque  primo  quoque  tempore 
cum  cura  fierent. 

Denique  Polyltius  eum  senatorem  fuisse  et  propter  uitam  et 
mores  bene  audisse  nos  certiores  fecit  (3,  9,  4):  evioi  yao  ovx  ini 
xa  Xeyouevu  6vve%L6xy\6avxeg  aXX'  in  uvxbv  xbv  Xiyovxu  xal 
Xuftovxeg  iv  vc5,  6loxl  y,axa  xovg  v.aiqovg  6  youycav  yiyove  xui 
xov  GvvedoLov  (isxel%e  xcov  'Pauatav,  nav  ev&icog  rjyovvxai  xo 
Xeyduevov  vnb  xovxov  moxov,  et  1,  14;  2,  quo  loco  de  Fabio 
Pbilinoque  agit:  exovxag  pev  ovv  ityevsftuL  xovg  avdoag  ov% 
vxoXau,fiavco ,  6xoxuL,6[ievog  iz  xov  j3lov  xui  xf\g  uiQi6eag 
uvx&v.1) 

Denique  quasi  hereditate  studium  artis  et  doctrinae  accepisse 
uidetur.  nam  etiam  Pictoris  filius;  N.  Fabius  Pictor  (cos.  266.  488), 
consanguineum  Q.  F.  Maximum  Gurgitem  a.  273.  481  ad  Ptolo- 
maeum  legatum  comitatus  erat  (Muenzer  c.  1836),  Cunctator  filium 
mortuum  ita  laudauerat,  ut  oratione  Thucydidem  aequasse  diceretur 
(uid.  s.  p.  xxxill  sq.);  unde  explicatuir,  quod  neque  ille  qui  pinxit  in 
fastis  usquam  commemoratur  neque  hic  qui  scripsit,  atque  ut  illi  ars 
laudi  etiam  a  Romanis  data  est  (Cic.  Tusc.  1,  2, 4),  ita  hic  de  ciuibus 
publice  doctrina  et  litteris  mereri  potuit;  pestis  quidem  illa  super- 
stitionum  urbem  non  solum  post  cladem  Cannensem  (uid.  Polyb.  3, 
112,6.  Diels  1.  s.  p.  84  sq.)  inuasisse  uidetur,  ut  in  ea  sedanda 
etiam  ciuilium  artium  grauitate  et  auxilio  egeret.  omnino  igitur 
decemuiri  militia  soluti  erant  (Dion.  3,  62,  5),  quo  otio  quem  ad 
modum  ceteri  uti  soliti  sint,  non  est  traditum,  Q.  Fabii  Pictoris 
autem  scientia  non  solum  rerum  a  gente  sua  gestarum  sed  etiam 

1)  Inter  proquaestores  anni  219.  535  eum  recenset  Pighius  annal.  II 
p.  153,  quem  Vossius  De  hist.  lat.  p.  13,  Lachmann  De  font.  Liu.  II  14  sq., 
Baumgart  p.  2,  Closset  Essai  p.  438  secuti  sunt.  sed  a  ueteribus  nil  de 
hoc  magistratu  relatum  est.  tum  caue  credas  Lachmanno  (1.  s.)  hunc 
Pictorem  praetorem  anni  189.  565  (Liu.  37,  47,  8;  50,  8;  51,  1)  fuisee. 
fuit  potius  hic  idem  cum  eo,  qui  teste  Liuio  (45,  44,  3)  anno  167.  587, 
cum  flamen  Quirinalis  esset,  mortuus  est  et  fortasse  filius  rerum  scrip- 
tori8  fuit,  Muenzer  1.  s    c.  1841  sq. 


LXXIl  DE  SCRIPTORVM  VITIS  ET  SCRIPTIS 

diuinarum  morumque,  quorum  deprauatio  eum  non  fugit,  ex  frag- 
mentis  elucet  (12.  15.  16.  20.  27.  28.). 

Ilunc  uero  0-  Fabium  Pictorem  primum  res  Romanas  Romae 
enarrasse  et  quasi  parentem  historiae  Romanae  esse  diserte  et  a 
Dionysio  Halicarnassensi  et  a  Liuio  commemoratur.  haec  enim  ille 
(1,  6,  2):  cov  (scriptorum  Romanorum  qui  Graece  res  Romanas 
exposuere)  el6L  7CQe6$vxaxoL  KoLvxog  xe  <%>d(liog  xal  AevxLog 
KCyxi-og,  cl[i(p6x£Qoi  xuru  xovg  OocvLXLXOvg  uxuu6uvxeg  noXi- 
uovg.  7,  71,  1  (fr.  16):  xuXuLoruxog  yuQ  dvr\Q  xcov  xa'Pcouaixa 
6vvxa%,a\iivcov.  haec  Liuius  (1,  44,  2,  fr.  10):  Adicit  scriptorum 
<mti<iui$$imus  Fabius  Pictor.  2,  40,  10  (fr.  17):  Apud  Fabium, 
longe  a?\tiquissi?nu?n  auctorem  —  inuenio  (cf.  lxxxviii  sq.). 

Res  Romanas  eum  repetisse  ab  Euandro  Aeneaque  ex  frag- 
mentis  1.  3.  4,  pertexuisse  minimum  ad  pugnam  ad  Trasumennum 
commissam  ex  fr.  26  consequitur.  sed  etiam  ultra  hoc  tempus  eum 
in  scribendo  progressum  esse  inde  apparet,  quod,  si  duos  lantum 
belli  Hannibalici  annos  descripsisset,  neque  Polybius  eum  ut  prae- 
cipuum  eius  belli  scriptorem  Romanum  impugnasset  neque  Ap- 
pianus  1.  s.  s.,  ubi  de  missione  eius  Delphica  Ioquitur,  6vyyQcccpiu 
xcovde  xcov  SQycov  appellasset.  denique  etiam  in  libris  XXV  et 
XXIX  Liuius  Fabium  etsi  non  addito  nomine  citauit,  significasse 
tamen  uidetur,  ut  usque  ad  finem  eius  belli  eum  in  scribendo  per- 
uenisse  statuere  possis.  *) 

Qua  autem  ratione  has  res  persecutus  esset,  loco  memorabili 
exposuit  Dionysius  1,6:  cov  (Hieronymi  Cardiani,  Timaei,  Antigoni, 
Polybii,  Sileni,  aliorum)  exu6xog  bXiyu  xul  ovde  ccxQificog  uvxcp 
6te67iovdu6fievu  dXX'  ex  xcov  emxvyovxcov  dxov6udxcov  6vv&elg 
dveyQuipev.  b^ioiug  de  xovxoig  xul  ovdev  dcucpoQovg  e^idcoxav 
i6xoQtug  xuVPcoycuicov  o6ol  xcc  nuXucd  eQyu  xrjg  7c6XecogrEXXrjVLxfj 
dcaXexxcp  6vviyQu4>av,  cov  ei6c  %Qe6$vxuxoL  KoLvxog  xe  &d(3Log 
xcd  Aevxtog  Kiyxtog,  d^icpoxeQOL  xuxu  xovg  (PoLVLXLXOvg  dxpd- 
6uvxeg  TCoXepovg.  xovxcov  de  xcov  uv6qcov  exdxeQog,  oig  {iev 
uvxbg  eQyoLg  TtUQeyivexo,  diu  xr)v  i^iTteLQiuv  uxQLficbg 
uviyQutye,  xd  de  uq%ulu  xd  [iexu  xr\v  xxi6tv  xrjg  no- 
Xecog  yevopcevu  xeqpuXuccodcog  enidQuycev.  est  sumptus  ex 
prooemio  (c.  1 — 8),  quo  cur  hanc  potissimum  materiam  (ab  urbe 
condita  usque  ad  bella  Punica)  artificiose  scribendam  elegerit,  de- 
fendit.   Romanorum  enim  uirtutes  et  dignas  quae  cognoscantur  esse 


1)  Niebuhr  Vortr.  ueb.  roem.  Gesch.  I  19.    Mommsen  B.  G.  II  p.  273. 


Q.  FABIVS  PICTOR  LXXIII 

multisque  utiles  neque  a  quoquam  Graece  pro  dignitate  descriptas. 
nam  Ilieronymum  xitv  'PcoLiuIxijv  uQ%cuoloyiuv  leuiter  attigisse, 
Timaeum  xa  uQyuiu  xcov  lcxoqlcov  in  communibus  historiis  nar- 
rasse,  bellum  Pyrrhi  speciali  libro,  simulque  Antigonum,  Polybium, 
Silenum  innumerabilesque  alios  easdem  res  aggressos  sua  quemque 
ratione  pauca  parumque  diligenter  explorata  (ix  xcov  i%Lxvypvxcov 
axovOLLaxcov  6vv&£Lg)  scripsisse,  neque  huic  archaeologiae  operi, 
quale  sibi  ipse  proposuisset,  Fabium  Cinciumque  satis  fecisse,  cum 
breuius  describerent. 

Iam  uero,  quoniam  illum  quae  ante  conditam  condendamue  ur- 
bem  et  post  originem  gesta  erant,  rhetorum  Graecorum  more  latius 
fusiusque  persecutum  esse  ex  fragmentis  (1 — 6)  constat,  in  Dionysii 
ratiocinatione  huius  partis  memoriae  mentionem  desideramus  neque 
tamen  causam  omissae.  nam  omni  ratione  archaeologiae  suae  ab 
origine  urbis  repetendae  se  ipse  priuasset.  quod  uero  res  ab  urbe 
condita  usque  ad  Fabii  Cinciique  aetatem  uoce  uQyuicov  complectitur, 
et  ipse  opus  suum  usque  ad  id  tempus  (i.  e.  usque  ad  initium  belli 
primi  Puniei,  ad  a.  266.  488,  arch.  1,  8,  2)  propagatum  uqicuoIo- 
yiav  inscripsit  (1,  4,  1)  et  Hieronymum,  qui  res  ab  Alexandri  morte 
usque  ad  eum  annum  deduxerat,  xr)v  'Pcouuixrp  UQ%uLoloyiuv, 
Timaeum,  qui  usque  ad  a.  289.  465,  xa  aQ%ala  tractasse  dicit; 
quod  autem  xa  ^isxa  xr)v  xxidLV  xftg  nokscog  yevocisva  addidit, 
origines  urbis  exclusit1),  quas,  si  Graecorum  xxidsLg  meminerimus, 
usque  ad  reges  expulsos  proferre  poterimus,  certe  usque  ad  Romuli 
mortem.2) 

Denique  Dionysius,  quia  haec  archaeologia  xecpulaLcodcog  a 
Fabio  Cincioque  absoluta  esset,  se  habere  professus  est,  cur  eandem 
denuo  retractaret.  'capitulatim'  igitur  illi  res  persecuti  erant,  i.  e. 
ita,  ut  summas  res  litteris  mandarent  neque  tamen  inter  se  conecte- 
rent,  simili  ratione  atque  Cato  in  originibus,  quem  item  et  ccapitu- 
latim'  res  persecutum  esse  Nepos  (Cat.  3,  3)  et  orationes  suas  in- 


1)  Remouisse  ita  mihi  uideor,  quod  Hullemanum  De  annal.  max. 
p.  71  et  Du  Rieu  p.  156  offendit  in  fisru  praepositione,  quorum  ille 
Dionysii  uerba  mutauit  in  xa  te  y.sTa  rrtv  y.rioiv,  hic  in  ta  xutcc  ti)v  x. 

2)  Nam  etiam  ea  quae  de  rebus  a  regibus  post  Romulum  gestis 
ex  Fabio  tradita  sunt,  plerumque  pertinent  ad  res  cbronologicas  aut 
numeros,  atque  prolixam  illam  Postumii  ludorum  descriptionem  (fr.  16) 
a  Fabio,  cum  suae  aetatis  res  explicaret,  insertam  falso  ad  illud  tempus 
a  Dionysio  relatam  esse  cum  magna  probabilitatis  specie  suspicatus  est 
Kiessling  De  Dion.  p.  14. 


LXXIV  DE  SCRIPTORVM  VITIS  ET  SCRIPTIS 

seruisse  atque  res  quasdam  ut  Caedicii  uirtutem  fusius  narrasse 
fragmenta  docent. x) 

Sed  Fabius  exempla  Graeca  habuit,  quibus  banc  inaequalitatem 
narrationis  excusaret  uel  defenderet,  Ctesiam,  qui  copiose  primo- 
rum  regum  Persarum  ultimique  res  pertexuit,  exiliter  eorum,  qui 
inter  eos  fuerunt,  Hellanicum,  qui  quae  inter  migrationem  Doricam 
et  bella  Persarum  item  exiliter,  quae  ante  illam  fabulis  tradita  erant 
et  quibus  ipse  interfuit,  copiose  (VVachsmuth  Einleit.  p.  368.  511), 
Philochorum  (a.  261  mortuum)  omninoque  Atthidographos,  quorum 
ieiunitatis  odium  Dionysium  \,  8,  3  (cf.  c.  1,  3)  profiteri  non  mira- 
bimur,  eidem  lamen  huius  rhetoris  Graeci  iudicium,  qui  ipse  res 
Romanas  aequaliter  molesteque  multis  commentis  auxit  et  amplifi- 
cauit,  in  iustiorem  modum  redigemus  neque  Fabium  Cinciumque 
quasdam  res,  quibus  materia  suppeteret,  copiose  et  ornate,  alias, 
quibus  deficeret,  paucis  uerbis  transegisse  negabimus. 2) 

Dionysius  tamen,  quamquam  Fabii  Cinciique  scribendi  ratio  ei 
displicebat,  eorum  historia  carere  noluit.  nam  postquam  quibus 
causis  commotus  archaeologiam  adgressus    esset,   disseruit,   etiam 

1)  Vis  breuitatis  et  propter  breuitatem  uituperandi  in  hoc  uocabulo 
non  inest,  quae  ut  summas  res  etiam  breuiter  percursas  esse  significa- 
retur  addenda  fuit.  usurpatum  illud  est  etiam  ab  Aristotele  (rhet.  3, 14 
ovdhv  Ssl  TtQOOiiiiov  aXX'  r)  o6ov  xb  7tQcty\iu  slnslv  %scpaXuiw§  wg,  tvu  s%r\ 
M67CSQ  6w\iu  ■x.scpuXijv),  frequentius  ab  historicis,  Thucydide  (6,  91,  6  TtoXXd 
TtuQslg  xd  \isyi6xu  v.scpaXaiw6w)  maximeque  a  Polybio,  qui  1,  13,  1  bellum 
primum  Punicum,  tum  Libycum,  Hispaniense,  Illyricum,  Gallicum  iitl 
§qu%v  v.aX  xscpaXatwdwg  praemissurum  se  esse  praefatur  (cf.  c.  13,  7  ov  yaQ 
i6T0QSiv  vtisq  avxwv  7tQ0Xi\Ts\is&u,  (ivrje&iivaC  dh  HscpaXaiwdwg  71qoulqov- 
\is9~a,  c.  13, 8  diOTtSQ  STtl  xscpaXaiwv  ipuvovxsg  %uxu  xb  6ws%hg  xwv  7tQosiQTj- 
\isvwv  itsiQaeons&a.  2,  1,  4  vvvl  Ss  xd  6vvs%f)  xovxoig  7tsiQu6o\LS&u  dt]Xovv, 
xscpuXcawdwg  sxdexwv  irinpavovxsg  xara  xi]v  i£  dQ%f)g  tiq6&s6iv)  et  1,  5,  4: 
y.av  dsr\  rolg  %QOvoig  §qu%v  7tQ06uvuSQu\i6vxug  uscpuXutwSr]  xwv  \lstu£v 
tiqu^swv  7toirj6a6&ai  xr\v  uvd\ivr]6iv.  itaque  Dionysius  Thucydidem  uitu- 
perauit  (de  Thuc.  10,  7),  quod  pentecontaetiam  v.scpuXuiwSwg  xul  iici- 
xQO%dSr\v  uix  quingentis  uersibus  narras:?et,  omnia,  quae  ante  se  ac- 
curate  (uKQtpwg)  de  Romana  memoria  Graece  composita  essent  (etiam 
ab  Hieronymo,  Polybio  ceterisque)  inixoitag  Ttdvv  $Qu%siug  (1,  5,  4)  dicit, 
iudicium  suum  de  rerum  scriptoribus ,  qui  ante  Thucydidem  fuissent, 
quo  duo  capita  expleuit,  xscpuXuiwSwg  se  propositurum  esse  praefatur 
(23,  1.  cf.  25,  1).  etiam  v.scpdXuiu,  quo  uocabulo  saepe  utitur,  apud  eum 
sunt  summae  rerum  (uid.  Kruegeri  indic.  p.  492  s.  u.).  Imitati  sunt 
Graecos  Latini  uocabulo  capitulatim  (uid.  infra  de  Catone). 

2)  Similiter  Ennius,  qui  duodeuiginti  libris  res  Romanas  complexus 
est,  tribus  primis  libris  res  regum  scripserat,  sexto  iam  ad  Pyrrhum 
peruenerat  (Vahlen,  Enn.2  praef.  p.  clxxiv). 


Q.  FABIVS  PICTOR  LXxv 

diligenter  (dxQijUjg)  per  duos  et  uiginti  annos  se  in  opere  suo 
componendo  uersatum  esse  c.  7  ostendit.  nimirum  antea  tribus  locis 
eisdem  uerbis  in  leuitatem  et  neglegentiam  eorum  inuectus  erat, 
qui  fortuito  materiam  congessissent  (c.  1,  4.  4,  2.  6,  1).  contra 
se  exorsum  ab  illis  Graece  scriptis  bistoriis  (Hieronymi,  Timaei, 
Antigoni,  Polybii,  Sileni,  Fabii  Cincikpie  cog  stil6b6vq~/.6xcov  xi)v 
yQacprjv)  primum  Latinum  sermonem  eiusque  Iitterarum  cognitionem 
didicisse,  tum  alia  ex  consuetudine  nobilium  uirorum,  alia  ex  libris, 
quos  ipsi  Romani  laudarent,  percepisse;  itaque  neminem  sibi  crimini 
dare  posse,  quod  quas  res  apud  illos  non  inuenisset,  ipse  subito 
scripsisset.  capita  igitur  narrationis  suae  Fabii  (Cinciique)  historias 
baberi  uoluit,  quae  ad  ea  supplenda  et  conectenda  addita,  ex  op- 
timis  testihus  Romanis  repetita.  sed  apponam  ipsa  eius  uerba1): 
xal  xv.  llsv  ttccgcc  xcov  Xoytcoxdxcov  uvdQcbv,  olg  eig  OLLtXCav  r)X- 
%ov,  dida%?]  jcccQcclccficov,  xcc  d'  sx  xcov  i6xoqlcov  avaXs^dcLSVog, 
ag  ol  itQog  avxcov  sxcclvovllsvol  'PcociaCcov  GvvsyQatyav  TIoQXLog 
xs  Kdxcov  xal  &d(iiog  Md^ifiog  xal  OvalsQiog  6  AvxLSvg  xal 
Aixlviog  MdxsQ  AlXioC  xs  xal  TsXXlol  xa\  KaXjiovQviot  xal 
sxsqol  6vyyo\  ztQog  xovxoLg  dvdQsg  ovx  dcpavslg,  d%  sxsCvcov 
bQiLcoiLsvog  xibv  TZQayLiaxsLcov2)  (sidl  6s  xaig^EXXrjVLXcclg  XQOVO- 
yQacpCaig  solxvlccl)  xoxs  msisCQrfia  xi]  yQacpf]. 

Vsum  uero  esse  Fabium  Pictorem  lingua  Graeca  aperte  dicit 
Dionysius  1,  6;  1  (1.  p.  lxxii  exscripto),  Fabiique  Pictoris  Graecos  an- 
nales  commemorat  Cicero  (fr.  3).  contempto  autem  patrio  sermone 
unum  ex  nobilibus  Romanis  sui  populi  res  gestas  Graece  enarrasse, 
nemo  mirabitur,  qui  litulis  marmori  aeriue  incisis,  quos  ex  illa  aetate 
habemus,  collatis,  quam  non  apta  tum  fuerit  lingua  Romana  ad  hi- 
storiam  considerauit,  neque  quisquam  Naeuios  etLiuios  mihi  obiciet, 
qui  iam  ante  Fabium  floruerint,  si  meminerit  apud  omnes  populos 
longe  antiquiorem  curam,  ut  cum  Isidoro  (orig.  1,  37,  2)  loquar, 
fuisse  carminum  quam  prosae:  fOmnia  enim  prius  uersibus  conde- 
bantur,  prosae  autem  studium  sero  uiguit',  et  eadem  fere  aetate 
Ekkehardum  Vraugiensem,  Ottonem  Freisingensem,  Ragewinum,  alios 
sermone  Latino  usos  esse  constat  res  patrias  scribentes,  qua  uersi- 


1)  maxime  propter  Pluessiurn  De  Cinc.  p.  11  et  in  Fleckeia.  ann.  CIII 
p.  283,  qui  hic  Fabii  Cinciique  mentionem  iniectam  esse  negauit.  ne- 
glexit  enim  uerba  &n  ixsLvcav  OQUwLiEVog  tcav  ■jtQayuaxEicov  (ti6l  dh  ralg 
^EXXrjvtxcctg  tQOvoyQayiaig  ioLxvlai)  aut  ea  ad  Fabium  Cinciumque,  de 
quibus  cap.  antecedente  egerat  Dionysius,  referenda  esse  non  uidit. 

2)  sic  c.  6,  1  etiam  Hieronymi  et  Timaei  historias  dixerat. 


LXXVI  DE  SCRIPTORVM  VITIS  ET  SCRIPTIS 

bus  eaedem  exponi  sunt  coeptae,  et  postea  Fridericum  Magnum 
aliosque  homines  nobili  loco  natos  res  franco-gallice  pedestri  ora- 
tione  enarrasse,  cum  Gleimii,  Ramleri,  Kleistii,  alii  poetae,  quae  ille 
egregie  gesserat,  summa  cum  laude  carminibus  et  bymnis  perse- 
querentur.1)  quam  ob  rem  ad  Niebuhrii  (H.  K.  II  p.  9.  Praelectt.  I 
p.  19) 2)  sententiam  non  confugiemus,  Fabium  in  Graecorum  potissi- 
mum  hominum  usum  scripsisse  rati,  ut  melius  et  intellegentius  de 
popularibus  suis  existimarent3),  illud  mihi  et  ex  eis  quae  supra  de 
Fabii  Pictoris  indole  et  doctrina  exposui  et  ex  totius  nobilitatis 
eruditione  Graeca4)  consequi  uidetur,  illum  a  se  impetrare  non  po- 
tuisse,  ut  Latine  cum  Graecae  historiae,  qualis  tum  florerent,  prin- 
cipibus  doctoque  scriptorum  grege,  qui  Hannibalem  sequerentur  et 
blandirentur,  in  certamen  descenderet,  etiam  Romae  autem  ha- 
bebat  cur  multos  se  inuenturum  esse  speraret,  qui  opus  suum 
aequis  animis  legerent  resque  a  Fabia  gente  gestas  Corneliorumque 
recenti  gloria  obscuratas  denuo  cognoscerent  admirarenturque.5) 
ignobiles  autem  in  tali  opera  non  curabat.  Catone  hercle  opus 
erat,  qui  omnibus  ciuibus  Komanis  ad  hanc  cognitionem  aditum 
patefaceret.  ipsa  tamen  arte  et  ratione  historiam  scribendi  illum 
eosque  qui  successerunt  Fabius  superasse  uidebatur.  quin  etiam  ipse 


1)  Vid.  C.  Peter  H.  R.  I  p.  544  sq.  Schwegler  I  p.  76.  Ribbeck  Boem. 
Dichtung  I  p.  33.  —  Etiam  Leibnizius  f  Annales  imperii  occidentis  Bruns- 
uicenses'  Latine  scripsit,  etsi  linguae  patriae  uirtutes  et  agnouit  et  lau- 
dauit,  quod  eam  ad  inquisitionem  et  disputationem  nondum  habilem 
esse  putabat. 

2)  Adsensi  sunt  Bernbardy  Roem.  Literaturgesch.4  p.  641.  Mommsen 
Chron.2  p.  134  (*Ihr  aeltester  Geschichtschreiber  Fabius,  welcher,  fuer 
Griechen  griechisch  schrcibend,  uicht  umhin  Jconnte  die  Olympiadenzaeh- 
lung  hier  und  da  zu  beruecksiehtigen').  Diels  Sibyll.  Blaetter  p.  105  sq. 
Muenzer  E.  E.  VI  c.  1838,  alii.  dissenserunt  Lewis  I  p.  85  sq.  91,  E. 
Zarncke  p.  4  sq.,  alii. 

3)  Fabium  non  esse  lectitatum  a  Graecis  Dionysius  Halic.  signifi- 
cauit,  qui  hac  causa  se  adductum  esse  scripsit,  ut  rebus  Romanis  ope- 
ram  daret  (1,4,  2):  %xi  ya.Q  uyvoslxui  nccQa  rotg  nEXlr\6tv  oliyov  Sslv  %&- 
Oiv  i)  nuluiu  xf\q  'Pauaicov  noXscog  iaxoQiu,  nal  do^ai  xivsg  ovv.  alrjdsig 
uXX'  £x  xwv  smxvxovxtov  axov6(idxav  xi]v  UQ%ijv  Xu(5ov6ui  xovg  noXXovg 
H\,r\%uxr\Y.u6iv  (de  originibus  Bomanis)  x.  x.  I. 

4)  Hac  forsitan  etiam  ad  Eratosthenis  de  urbe  condita  computatio- 
nem  deductus  sit.    uid.  adn.  ad  fr.  6. 

5)  Suae  quidem  gentis  laudibus  ultra  ueritatem  auctis,  aliarum  di- 
minutis  eum  memoriam  Romanam  haud  raro  deprauasse  supra  p.  xliii  sq. 
pluribus  exemplis  docuimus. 


Q.  FABIVS  PICTOR  lxxvii 

Dionysius  eum  in  bellis  Punicis  scribendis  elegantia  Polybio  non 
soluin  parem  fuisse  sed  etiam  magis  sibi  adrisisse  iudicauit.1) 

De  libri  inscriplione  nibil  certi  constat.  adfertur  sola  Latina 
annalium  (a  Cicerone  fr.  3,  a  Plinio  fr.  24.  27);  nam  quam  ex  uer- 
bis  Polybianis  (3,  9,  3)  Krause  p.  44  sibi  elicuisse  uisus  est  filfikoi 
vno}xi'i]6E(og,  male  intellecta  illa  esse  iam  Becker  in  antiq.I  p.  41  n.  72 
monuit.  neque  de  rerum  per  libros  distributione  quidquam  com- 
pertum  habemus,  cum  nusquam  ex  certo  quodam  libro  aliquod  frag- 
mentum  decerptum  esse  indicatum  sit.2)  Idem  quoniam  ipsa  eius 
uerha  nulla  ad  nos  peruenerunt,  de  genere  scribendi  profiten- 
dum  est.  nam  neque  quin  quae  Dionysius  et  Plutarchus  ex  eo  rettu- 
lerunt,  etiam  suis  commentis  et  artificiis  rhetoricis  exornauerint  et 
infucauerint  quisquam  dubitabit3)  neque  quin  ipse  arte  sua  carere 
noluerit,  si  larga  copia  materiae  suppeteret,  ut  in  fabula  Romae 
conditae:  fines  tamen  discribi  non  possunt. 

Cum  illis  uero  quae  supra  transscripsimus  uerbis  Dionysii  et 
Ciceronis  prorsus  discrepant,  quae  ipsis  uerbis  ex  Fabii  Pictoris 
annalibus  decerpta  seruauerunt  Latina  Seruius,  Quintilianus,  Nonius, 
ut  hoc  quidem  certissimum  sit,  etiam  Latine  annales  a  Fabio 
Pictore  quodam  compositos  esse.  quaeritur,  quis  is  Fabius  Pictor 
fuerit.  atque  Becker  quidem  (Antiq.  I  p.  41)  et  cum  eo  Closset 
(p.  446  sq.  677  sq.),  Nipperdey  (Opusc.  p.  399),  Schwegler  (I  p.  76), 
Hertz  (in  Fleckeis.  ann.  85  p.  47  et  in  progr.  p.  2),  alii  Q.  Fabium 
Pictorem,  qui  antea  Graece  scripsisset,  poslea  annales  suos  in  Lati- 
num  uertisse  existumant,  sed  ipse  adduci  non  possum,  ut  illa  aetate, 
quod  numquam  apud  Romanos  Graecosue  factum  est,  eundem  ho- 
minem  de  eisdem  rebus  et  Graece  et  Latine  egisse  credam.  accedunt 
duae  res.  primum  enim  quae  causa  fuit,  ut  paucis  annis  posteaquam 
patrium  sermonem  spreuit,  libros  Graece  conscriptos  in  eum  trans- 
ferret?  num  sermo  antea  horridus  et  rudis  tam  subito  mutatus  et 
excultus  est,  ut  iam  homini  Graece  docto  ad  historiam  aptus  esse 
uideretur?  aut  etiam  hominum  Graece  nescientium  desiderio  et  usui 
seruire  nunc  uoluit?    deinde  Cicero  nusquam  de  Fabio  Pictore  ut 


1)  Plutarchus  Cunctatoris  laudationem  filii  cum  Thucydidis  orationi- 
bus  comparare  ausus  est.    uid.  s.  p.  xxxiii  sq. 

2)  Dionys.  1,79,4  (fr.  5b)  ubi  in  libris  manu  scr.  est  tfjg  ypaqpfys, 
Kiessling  iv  Ttgmrri  ygcccpj]  coniecerat  et  in  textum  receperat.  postea 
tamen  ipse  (Zur  Kritik  des  Dion.  Basil.  1868  p.  5)  praetulit  Pluessii 
coniecturam  yiygucps,  itemque  Jacoby. 

3)  Cf.  Becker  Antiq.  I  p.  418.  Schwegler  I  p.  56.  Lewis  I  p.  237—241. 


LXXVIII  DE  SCRIPTORVM  VITIS  ET  SCRIPTIS 

de  historiae  Latinae  parente  loquitur,  quod  non  dubito  quin  fecisset, 
si  Fabium  Pictorem  illum  antiquum  praeter  Graecos  annales  etiam 
Latinos  condidisse  sciuisset,  immo  de  orat.  2,12,51  et  53  primos 
rerum  Romanarum  scriptores  enumerans  bis  post  Catonem  Fabium 
Pictorem  ponit.  ibi  enim  Catulum  facit  dicentem,  summi  esse  ora- 
toris  bistoriam  scribere,  ut  Graeci  scripserint,  si;  ut  Romani,  nihil 
opus  esse  oratore,  atque  Antonium  baec  respondentem:  Atqui,  ne 
nostros  contemnas,  Graeci  quoque  ipsi  sic  initio  scriptitarunt ,  ut 
noster  Cato,  ut  Pictor,  ut  Piso.  erat  enim  historia  nihil  aliud  nisi 
annalium  confectio.  tum  postquam  quae  supra  p.  iii  posuimus,  de 
annalibus  maximis  disseruit,  sic  pergit :  Hanc  similitudinem  scribendi 
multi  secuti  sunt,  qui  sine  ullis  ornamentis  monumenta  solum  tem- 
porum,  hominum,  locorum  gestarumque  rerum  reliquerunt.  itaque 
qualis  apud  Graecos  Pherecydes,  Hellanicus,  Acusilas  fuit  aliique 
permulti,  talis  noster  Cato  et  Pictor  et  Piso,  qui  neque  tenent  qui- 
hus  rehus  ornetur  oratio  (modo  enim  huc  ista  sunt  importata) 
et  dum  intellegatur  quid  dicant,  unam  dicendi  laudem  putant  esse 
hreuitatem.  —  Ceteri  [praeter  Antipatrum]  non  exornatores  rerum 
sed  tantum  modo  narratores  fuerunt.  quo  loco  uidemus  Ciceronem 
et  de  eis  solis  historicis  agere  qui  Latine  scripserunt,  et  Fabium 
Pictorem  post  Catonem  fuisse  existimare.  quam  sententiam  egregie 
adiuuant  ea  quae  in  Rruto  16,  61  de  Catone  scribit.  negat  enim  se 
quemquam  liabere  antiquiorem,  cuius  quidem  scripta  proferenda 
putet,  nisi  quem  Appi  Caeci  oratio  et  laudationes  deleetent,  atque 
non  solum  orationes  sed  omnia,  quae  sermone  pedestri  composita 
essent,  eum  haec  dicentem  in  animo  babuisse  inde  apparet,  quod 
paullo  post  (17,  66)  etiam  origines  propter  flores  et  lumina  elo- 
quentiae  pluribus  laudat.  quae  cum  ita  sint,  ad  hanc  sententiam  in- 
fringendam  nibil  ualebit,  quod  Cicero  de  legg.  1, 2,  6  alio  ordine 
historicos  Atticum  exhibentem  inducit,  facileque  inueniri  potest, 
unde  haec  diuersitas  explicetur.  persuadere  enim  studet  Atticus 
Ciceroni,  ut  historiae  operam  nauet,  et  demonstrare  hoc  litterarum 
genus,  quod  oratorium  esse  arbitratur,  prorsus  abesse  litteris  Ro- 
manis:  Nam  post  annales,  ait,  pontificum  maximorum,  quibus  nihil 
potest  esse  ieiunius x),  si  aut  ad  Fabium  aut  ad  eum,  qui  tibi  sem- 
per  in  ore  est,  Catonem  aut  ad  Pisonem  aut  ad  Fannium  aut  ad 
Vennonium  uenias,  quamquam  ex  his  alius  alio  plus  habet  uirium, 
tamen  quid  tam  exile  quam  isti  omnes?  ubi  non  interfuisse  Attici 


1)  De  hac  scriptura  uid.  s.  p.  xv. 


Q.  FABIVS  PICTOR  LXXIX 

uidemus,  ut  temporum  rationem  sequeretur,  sed  gradationem  quan- 
dani  eum  spectauisse,  non  solum  Fabium  sed  etiam  Catonem,  cui 
Cicero  palmam  historiae  Romanae  antiquae  tribueret,  exiles  fuisse 
iudicantem.  denique  decem  annis  post  libros  de  oratore  scriptos 
complures  Fabios  notos  fuisse  Ciceroni  intellegimus  ex  boc  loco  (de 
diuin.  1,26,55):  Omnes  hoc  historici,  Fabii,  Gellii,  sed  proxime 
Coelius,  de  quo  loco  etiani  infra  disputabimus,  ut  quorundam  opi- 
nionem,  qui  duos  Gellios  Fabiosque  dictos  esse  negant,  refellamus. 
sed  satis  demonstrasse  nobis  uidemur  Ciceroni  praeter  Fabii  Pictoris 
Graecos  annales  etiam  Latinos  notos  fuisse,  —  atque  bac  causa  ad- 
ductum  censemus  eum  scripsisse  (fr.  3)  in  Fdbii  Pictoris  Graecis 
annalibus,  qui  uerborum  ordo  sane  mirus  est,  nisi  illum  consilio  in 
Graecis,  non  in  Latinis  annalibus  se  haec  inuenisse  dicere  uoluisse 
existimamus1),  —  Latinorum  uero  annalium  scriptorem  ex  eius  sen- 
tentia  aut  aequalem  Catoni  aut  eo  inferiorem  fuisse,  superiorem  Pi- 
sone,  non  fuisse  eundem  atque  parentem  historiae  Romanae.  Hac- 
tenus  cum  Mommseno,  Dielsio,  Schanzio  Niebuhrii2)  sententiam  se- 


1)  Non  duximus  de  quo  supra  ageremus  dignum  Numerii  Fabii 
Pictoris  phantasma,  quod  cum  uiros  doctos  diu  uexasset,  feliciter  ad 
inferos  depulit  Hertz  (Philol.  klin.  Streifzug  p.  32  sqq.).  omnino  enim  ex 
Ciceronis  uerbis  (de  diuin.  1,21,43.  fr.  3),  quibus  solis  (praeter  uirum 
monetalem  nepotem  uel  pronepotem  historici,  Muenzer  c.  1836)  eius 
mentio  fit,  Numerii  praenomen  remouit,  cum  mutatione  lenissima,  quon- 
iam  et  Numeri  et  nostri  siglum  est  N  uel  N ,  nostri  substitueret  et 
scriberet:  Sint  haec,  ut  dixi,  somnia  fabularum,  hisque  adiungatur  etiam 
Aeneae  somnium,  quod  in  nostri  Fabi  Pictoris  Graecis  annalibus  eius 
modi  est,  ut  et  q.  s.  sed  hac  coniectura  nimis  premi  Fabii  patriam  to- 
tius  loci  conexu  diligenter  explicato  docuit  Pluess  (in  Iahni  annal.  uol. 
99  p.  239  sqq.)  et  ipse  pro  innumerum,  quae  est  librorum  scriptura  (in 
Numeri  coniecit  Sigonius)  proposuit  in  ueterrumis  Fabii  Pictoris  Graecis 
annalibus.  praeterea  van  den  Bergh  [De  antiq.  annal.  script.  Bom.  p.  33) 
inclusum  excogitauit,  Dederich  (Quaestt.phihl.ip.S — 5)  nimirumin,  cuius 
inuentum  recepi,  quamquam  ne  hoc  quidem  locum  omnino  sanatum 
esse  fateor;  N  ut  iteratam  ultimam  litteram  praecedentis  uoc.  in  delet 
Gutschmid  V  p.  513,  nimirum  Fabi  ut  additamentum  interpolatoris 
Wachsmuth  ap.  Baderum  p.  32  sq. 

2)  Praelectt.  I  p.  27:  In  diese  Zeit  [post  Cassium  Heminam]  faellt 
der  Fabius  Pictor,  den  Cicero  de  oratore  encaehnt.  Er  voar  ein  gelehrter 
Schriftsteller ;  sein  Werk,  res  gestae  betitelt,  scheiiit  sehr  ausfuehrlich  ge- 
wesen  zu  sein,  da  er  den  gallischen  Brand  im  vierten  Buche  erwaehnt; 
doch  ist  die  Zahl  der  Buecher  unbekannt.  Kein  bedeutcndes  Fragment  ist 
daraus  erhalten.  Er  hiess  Servius  oder  icohl  Sextus.  Vid.  Mommsen  H. 
R.  I9  p.  925  (B.  F.  II  p.  378).    Diels  Sibyll.  Bldtter  p.  9  sq.    Schanz  B. 


LXXX  DE  SCRIPTORVM  VITIS  ET  SCRIPTIS 

cutus  sum;  longius  in  eo  scriptore  definiendo  progessit  Krause  (p.  48. 
132  sqq.),  cui  adsensi  sunt  Du  Rieu  (p.  201  sqq.),  quamquam  ut 
solet  caute  et  dubilanter,  Gutscbmid  Op.  V  p.  514  sq.,  Muenzer  R.  E. 
c.  1842  sqq.  ille  enim  profectus  ab  his  Ciceronis  uerbis  (Brut.  21, 
81):  Sed  uiuo  Catone  minores  natu  multi  uno  tempore  oratores 
floruerunt.  nam  et  A.  Albinus,  is  qui  Graece  scripsit  historiam, 
qui  consul  cum  L.  Lucullo  fuit  (a.  151.  603),  et  litteratus  et  diser- 
tus  fuit;  et  tenuit  cum  hoc  locum  quendam  etiam  Ser.  Fuluius 
(cos.  135.  619)  et  una  Ser.  Fabius  Pictor1),  et  iuris  et  litterarum 
et  antiquitatis  bene  peritus,  Quintusque  Fabius  Labeo  (cos.  183. 
571)  fuit  ornatus  eisdem  fere  laudibus,  quod  et  aetas2)  conuenit 
cum  Fabio  Pictore,  quem  inter  Catonem  et  Pisonem  Cicero  (1.  s.  s.) 
posuit,  et  quia  bomo  et  iuris  et  litterarum  et  antiquitatis  peritus 
dicitur,  liunc  Seruium  Fabium  Pictorem  Latinos  annales  condidisse 
existimauit.  atque  sunt  sane,  quae  cum  hac  coniectura  faciant,  etsi 
perpauca  de  hac  gentis  Fabiae  familia  tradita  sunt,  praeterque  eos 
quos  iam  recensuimus  Fabios  Pictores,  nemo  nobis  est  notus,  ut 
optio  angusta  sit;  hoc  autem  sic  explicari  potest,  Pictores  litteris  et 
artibus  seruire  quam  magistratus  administrare  maluisse. 

Non  minus  incertum  est,  quae  ratio  intercesserit  inter  argu- 
menta  Graecorum  Latinorumque  annalium;  nam  quae  ex  Latinis 
seruata  sunt  fragmenta,  tam  exigua  sunt,  ut  inde  niliil  effici  possit. 
sed,  si  coniecturae  locus  est,  cum  omnes  historici  superiorum  an- 
nales  exscribere  religioni  non  habuerint,  tum  inter  Catonem  et  Pi- 
sonem  alterum  Fabium  Pictorem  ataui  libros,  quos  sine  dubio  in 
tablino  gentilicio  repositos  inueniebat  et  sancta  quadam  ueneratione 
colebat,  aut  uertisse3)  (quem  ad  modum  annales  A.  Albini  ab  ho- 
mine  nescimus  quo  Latine  redditos  esse  accepimus)  aut  multa  ex 
eis  in  suos  transtulisse  et  quasi  in  suae  aetatis  usum  iterum  edi- 


Literaturg.  I  ls  p.  231.    nunc   etiam   Soltau   se   ei   addixit   (Berl.  phil. 
Wochenschr.  1891  c.  1358). 

1)  De  praenomine,  cum  in  gente  Fabia  inusitatum  sit,  dubitant 
Guilielmus  et  Niebuhr  1.  s.,  qui  Sexti  praenomen  praeferunt,  et  Momm- 
sen  B.  F.  I  16.  —  *Ser.'  cum  ex  antecedente  praenomine  Seruii  Fuluii 
ortum  sit,  omnino  delet  Bader  p.  35. 

2)  Quod  certiora  de  hoc  Seruio  adfert  Krause  p.  132,  eum  quae- 
storem  a.  156.  598  et  praetorem  a.  146.  608  fuisse,  etiam  hic  Pighii  con- 
iecturis  se  decipi  passus  est. 

3)  Haec  est  Pluessii  sententia  (De  Cinc.  p.  43  mus.  Heluet.  VI  (1866) 
p.  47.    Fleckeis.  ann.  CIII  p.  290). 


Q.  FABIVS  PICTOR  lxxxi 

disse  probabile  est  eaque  tantum  modo;  quae  post  illius  Fabii  aeta- 
tem  usque  ad  suam  facta  essent,  ipsum  addidisse.1) 

Iam  ut  ad  fontes  Fabii,  quantum  tieri  poterit,  eruendos  eiusque 
fidem  examinandam  pergamus,  multunrdiucpie  exercuerunt  uiros 
doctos  haec  Plutarchi  (in  uit.  Romuli  c.  3)  uerba:  Tov  de  nC6xtv 
exovtog  X6yov  udXt6xa  xal  nXeC6xovg  uaQxvQug  xa  u\v  xvQtco- 
xaxa  nQ&xog  eig  xovg  r'EXXr]vag  e^edcoxe  zJtoxXiig  TlenaQrftLog, 
co  xal  <Pd(liog  TICxxcoq  ev  xolg  nXeC6xotg  enr^xoXovQ-r^/.ev^  et  c.  8 
cbv  xd  nXet6xa  xal  t&ufiCov  Xeyovxog  xal  xov  nenuQrjfrCov  <dto- 
xXeovg,  bg  doxel  nQcoxog  ixdovvai  'Pcoiir^g  xxi6tv,  vnonxov  iiev 
IvColg  £6x1  to  dQauaxtxbv  xal  7tXa6uaxiodeg.  magnam  tamen  ha- 
bet  haec  res  diftkultatem,  cum  quae  de  Diocle  Peparethio  memoriae 
tradita  sunt,  aut  incerta  aut  nulla  sint.  refert  quidem  Athenaeus 
2,22  p.  44:  <dtoxXij  xbv  neTtaorj&tov  tprfit  zJrturjXQtog  6  2y.r]4<tog 
fteXQt  xeXovg  xpvxQov  vdcoQ  Ttencoxivat.  sed,  ut  hic  idem  fuerit 
atque  Plutarcheus,  nihil  inde  lucramur,  nisi  eum  antiquiorem  fuisse 
Aristarcho  et  Cratete7  quibus  aequalem  fuisse  Demetrium  Scepsium 
Strabo  13, 1, 55  p.  609  testatur,  neque  alio  loco  patria  addita  ab 
aliis  eiusdem  nominis  distinguitur  (uid.  Mueller,  Fr.  hist.  Graec.  III 
p.  74  s.).  quem  uero  locum  apud  Festum  (p.  269)  expiscatus  esse 
sibi  uisus  est  Krause  (p.  32):  Diocles  Peparethins  ait  Iliam  Nami- 
torfis  Ajlbani  regis  filiam  gemellos  edidisse  et  q.  s.;  esset  is  qui- 
dem  magni  momenti,  sed  uerba  sunt  non  Festi  sed  Vrsini,  cuius 
supplementis  Mueller  hic  temere  adsensus  est.  ex  eis  enim  quae  ex- 
scripsi  solae  litterae  is  A  uncis  a  me  inclusae  in  libro  manu  scripto 
conspiciuntur;  ita  ut;  quamquam  de  Romulo  et  Remo  sermonem  esse 
diuinare  possumus;  auctoris  tamen  nomen  addere  non  minus  teme- 
rarium  sit  quam  huic  supplemento  sine  dubitatione  credere. 

Proinde  in  hac  re  solis  Plutarchi  uerbis  nitendum  est.  atque 
primum  quidem  Sclnvegler2)  suo  iure  iam  refutauit  A.  G.  Schlegeli 

1)  Similiter  Niebuhr  -H.  R.  II  631  sq.  Gutschmid  V  p.  514,  Schanz 
B.  L.  I  l3  p.  233  sq. 

2)  I  p.  412  sqq.  idem  enumerauit,  qui  praeter  se  Plutarchi  auctorita- 
tem  contempserint  (in  his  Niebuhrium  H.  R.  I  p.  222  sq.),  qui  ei  se  ad- 
dixerint.  nunc  adde  inter  illos:  G.  Christ,  Griech.  Nachrichten  iiber  Ita- 
lien,  Sitzungsber.  d.  Bayer.  Akad.  1905  p.  119  sqq.  E.  Schwartz  B.  E.  V 
c.  797  sq.  (contra  cuius  argumenta  recte  quaedam  Christ  p.  120  sq.  mo- 
nuit);  inter  hos  Susemihl  Alex.  Litter.  I  p.  626  sq.  Ribbeck  Die  roem. 
Trag.  p.  72  (Naeuii  tragoedias  Lupulum  et  Romulum  utrique  communem 
fontem  fuiase',  Mommsen  B.  F.  H  p.  279  sq.  Muenzer  1.  h.  c.  1839;  Gut- 
schmid  V  p.  516  absurdum  esse  dicit  et  Dioclem  post  Fabium  scripsisse 
et  hunc  famam  Romanam  ex  Graeco  mutuatum  esse. 

Hist.  Rom.  rel.  I,  ed.  Peter.    Ed.  alt.  "M 


LXXXII  DE  SCRIPTORVM  VITIS  ET  SCRIPTIS 

(Annal.  Heidelberg.  1816  p.  836  sq.)  et  Dahlmanni  (Forschungen 
II  1  p.  129)  sententias,  qui  per  Dioclem  ea,  quae  Graeculi  de  rerum 
Romanarum  primordiis  concoxissent,  in  Fabii  et  ceterorum  histori- 
corum  Romanorum  annales  fluxisse  coniecerant,  nam  hae  fabulae 
Romae  iam  ferebantur,  antequam  scriptores  Graeci  res  Romanas 
suis  libris  inlustrare  coeperunt.  deinde  etiam  Lucius  Cincius,  qui 
fuit  Fabii  aequalis,  Romuli  et  Remi  res  ita  enarrauit,  ut  Dionysio 
(1,79,4)  quidem  Fabium  secutus  esse  uideretur:  tzsqi  de  rcov  hx 
rf^g  'IXCag  yevoaevcov  Kocvrog  ^iev  (&<x(3los  6  IICxrcoQ  Xeyo^ievog, 
co  Aevxiog  re  KCyxiog  xal  Kdrcov  TIoQXiog  xal  TleCcJcov  KuXtiovq- 
viog  xa\  rcov  dXXcov  GvyyQacpecov  ol  7iXeCovg  rjxoXov&TjCyav,  ye- 
yQacpe.  Catonem  et  Pisonem  mitto,  sed  ut  Cincius  Fabium,  scripto- 
rem  aequalem,  transscriberet,  fieri  uix  potuit.  ita7  quoniam  cum 
Fabio  eum  consensisse  ex  Dionysio  constat,  utrumque  ex  Diocle 
hausisse  sequeretur.  quod  quis  est  qui  probet?  praesertim  cum 
Diocles  inter  nobiles  scriptores  Graecos,  qui  de  primordiis  urbis 
egerunt,  uix  fuerit,  certe  non  referatur  a  Dionysio  (1,  72  sqq.)  in  eo 
numero  quamuis  amplo.  porro  quid  Ennius?  qui  paucis  annis  Fabio 
minor  fuit1)  et  eadem  fere  rettulit  quae  Fabius. 2)  num  etiam  hunc 
aut  Fabio  aut  Diocle  usum  recoxisse  quae  Graecus  aliquis  finxerat 
arbitraris?  ne  plura,  fabula  famaque  illa  Romana  translaticia  et 
a  Naeuio  primum  litteris  formata  etiam  minutissimas  quasque  res 
amplexa  esse  et  in  eis  illa  aetate  iam  satis  constans  fuisse  uide- 
tur3),  atque  ex  hac,  ut  ex  perenni  fonte,  omnes  illos  Fabios,  Cin- 
cios,  Ennios  quae  de  Roma  condita  exhibuerunt,  hausisse  statuendum 
est.  error  igitur  subest,  uerum  tamen  non  Plutarchi  sed  eorum, 
qui  eum  interpretati  sunt.  illud  enim  cp  non  ad  Dioclem  pertinet 
sed  ad  Xoyov,  id  quod  anteposito  uocabulo  xal  ante  <&afiiog  Ui- 
xrcoQ  —  ezrjxoXovd-rjxev  ille  satis  confirmauit  (ut  iam  Berl.  phil. 
Wochenschr.  1906  c.  241  sq.  exposui).  proinde  quaerere  desinamus, 
uter  utro  prior  fuerit,  illud  constat  et  Fabium  et  Cincium  et  eos, 


1)  Septimum  enim  et  sexagesimum  annum  se  egisse  Ennius  ipse 
testatur  (est  a.  173.  581),  cum  duodecimum  annalem  scriberet  (Vahlen 
Enn.2  p.  67.  cxcvi  sq.). 

2)  De  duobus  Seruii  locis  (ad  Aen.  1,273.  6,777),  qui  repugnare 
uideantur,  uide  Schwegler  I  p.  407. 

3)  Iam  anno  298.  456  ab  Ogulniis  aedilibus  curulibus  lupa  illa  aenea 
pueros  geminos  nutriens  posita  erat,  Schwegler  I  p.  413  sq.  Mommsen 
Op.  hist.  I  p.  2  sqq. ,  qui  duobus  exemplis  (Die  Remuslegende  p.  1 — 21 
et  Die  Tatiuslegende  p.  22 — 35)  huius  famae  capita  partim  bellis  Samni- 
ticis   partim  ante  Hannibalicum  Romae  uulgata  fuisse  pluribus  docuit. 


Q.  FABIVS  PICTOR  LXXXIII 

qui  secuti  sunt,  scriptores  famam  uulgarem  (iv  rolg  ■JtXeCaroig' 
libris  suis  memoriae  mandasse,  ut  eorum  consensus  nobis  nunc  mi- 
rus  non  esse  uideatur.  neque  Pictor  habuit,  cur  eam  desereret,  quoad 
ubertatem  quandam  materiae  praebebat  (nam  etiam  regum  res  initia- 
que  libertatis  rei  p.  amplexa  erat),  quamquam  in  rebus  exornandis 
ingenii  sui  fecunditati  non  omnino  pepercit  atque  somniorum  fictio- 
nibus  ea  praeripuit,  quae  postea  accidisse  narrauit  (fr.  3),  ita  ut 
Dionysius,  qua  erat  ieiunitate,  eius  scriptioni  fabulosae  aliam,  quae 
naturae  legibus  magis  conueniret,  opponeret.  quod  uero  memoriam 
popularem  in  paucis  rebus  mutatam  in  annales  suos  transtulit,  melius 
de  ueritate  meritus  est,  quam  si  Pisonis  more  in  illa  artem  criticam 
exercuisset  eamque  suis  inuentis  permixtam  et  suo  arbitrio  confor- 
matam  posteris  tradidisset.  indignus  igitur  est  Dionysii  repreben- 
sione,  quod  eum  parum  considerate  et  leuiter  Tullium  et  Arruntem 
Tarquinios  filios  Prisci  fuisse  (4,  6.  fr.  lla)  et  Arruntem  ab  uxore 
interfectum  a  Tanaquile  matre  sepultum  esse  (4,30.  fr.  llb)  tradidit, 
id  quod  per  naturae  leges  fieri  non  potuisse  quiuis  intelleget,  qui 
temporum  rationem  inierit. 

Atque  baec  quidem  de  fonte  primae  annalium  partis,  qua  urbis 
originem  enarrauerat  Fabius.  alteri  parti,  qua  capitulatim  res  usque 
ad  suam  aetatem  percurrit,  praeter  Iitterarum  monumenta,  in  primis 
pontificum  tabulas,  quae  sacerdotibus  praesertim  patebant,  larga  ma- 
teria  suppetebat  in  gentis  Fabiae  tablino  (uid.  infra  p.  lxxxviii  sqq.) 
in  quo  quaecunque  ad  eam  familiam  pertinebant,  magna  cum 
cura  uidentur  esse  reposita.  quid?  quod  uel  ex  eis  temporibus,  quae 
cladem  Gallicam  antecedebant,  memoriam  aliquam  bisce  priuatis 
monumentis  seruatam  esse  indicio  quodam  doceri  uidetur.  tradit 
enim  Liuius  2,47, 11,  posteaquam  pugna  a  M.  Fabio  consule  a.  480. 
274  cum  Tuscis  commissa  et  Manlium  collegam  et  Quintum  fratrem 
occisos  esse  narrauit,  haec:  Funera  deinde  duo  deinceps  collegae 
fratrisque  ducit,  idem  in  utroque  laudator,  cum  concedendo  illis 
suas  laudes  ipse  maximam  partem  earum  ferret.  quam  rem  nisi  a 
Liuio  fictam  esse  arbitraris,  ad  quamnam  auctoritatem  rectius  refe- 
remus  quam  ad  Fabiorum  tablinum?  (uid.  supra  p.  XLiisqq.). 

Tertia  denique  parte  quae  aut  ipse  uiderat  (etiam  suam  ipse 
personam  induxerat,  fr.  24)  aut  ex  aliis  qui  interfuerant,  audiuerat, 
copiose  exposuit,  idque  ita,  ut  Dionysius  eius  fidem  summis  quas 
haberet  Iaudibus  persecutus  sit  (1,6,2):  ol§  yuv  crurog  egyovg 
JiccQsyevsto,  diu  rrjv  s\izisioiav  axoifi&g  avtyQatye,  et (7,71,1): 
Kolvxco  Oafilcp  fieftuicorrj  -/Qcbuevog  xctl  ovde^iiag  eri  deoue- 

VI* 


LXXXIV  DE  SCRIPTORVM  VITIS  ET  SCRIPTIS 

vog  iti6xscog  ixsQag'  itaXai6xaxog  yao  ccvtjq  xav  xa  'Pca^aixa 
6vvxa\a]x&VGiv  xal  %l6xiv  ovx  f'|  cov  r\xov6s  povov  dkld  xal  st, 
av  avxbg  syvco  jtaQS%6^,Evog.  eodemque  iudicio  etiam  aequales 
hoc  opus  exceperant,  praesertim  cum  cognatus  Fabii  Cunctatoris  et 
senator  esset.  quam  ob  rem  Polybius,  etsi  eum  imprudentem  men- 
titum  esse  ex  uita  et  ratione  se  colligere  concedit;  ut  suae  bistoriae 
uiam  aperiret;  nimis  populi  sui  rerumque  a  suis  gestarum  amore 
inductum  a  uero  aberrasse  pluribus  disputauit  (1,  14  sq.  3;8sq.) 
eodemque  eum  loco;  quo  Pbilinum  Agrigentinum,  qui  cum  Poenis 
sensisset;  posuit.  sed  bunc  per  totam  historiam  pro  Carthaginiensi- 
bus  mentitum  esse  quemuis  deprebendere  dicit;  de  Fabio  autem  datis 
occasionibus  (sTt  avxcov  xcbv  xaiQ&v)  argumenta  se  prolaturum 
esse  professus  duobus  tantum  modo  locis  eum  impugnauit.  primo 
quidem  (fr.  22)  eum  uituperat,  quod  extremo  bello  primo  Cartha- 
ginienses  omnibus  miseriis  confectos  (s^advvaxovvxag  xal  %eqi- 
xaxovvxag)  Eryce  decessisse  tradiderit:  dkl'  o?g  av  ana&slg  %al 
diqxxrjxoi  xivsg  avdQsg  Ieqov  E7toir\6av  xbv  6xscpavov.  altero  (fr.  25) 
recte  Fabium  dixisse  negat;  praeter  Saguntinorum  iniuriam  etiam 
Hasdrubalis  superbiam  et  regnandi  cupiditatem  causam  fuisse  belli 
Hannibalici.  sed  in  hac  quidem  re  iniuria  uituperauit  Fabium  Po- 
lybius.  quae  enim  ille  narrauit,  ea  non  finxit  sed  re  uera  ferebantur 
ea  a  parte  Carthaginiensium  Barcidis  infesta  de  initio  belli  et;  quam- 
quam  non  omnia;  magnam  tamen  partem  uera  sunt. x)  itaque  quam- 
uis  priore  loco;  si  quidem  illa  fuit  Fabii  sententia;  haud  immerito 
reprehendendus  sit;  in  uniuersum  tamen  nimis  acerbe  et  inique 
de  eo  iudicasse  uidetur  Polybius,  ut  idem  de  Phylarcbo  et  Timaeo3); 
nam  uix  credibile  est  eum;  qua  utitur  iudicii  seueritate,  etiam 
plures  res;  quae  dubiae  essent;  inuentas  silentio  praeteriturum 
fuisse.  quare  huius  acerbitatis  origo  praeter  aemulationem  historiae 
uidetur  repetenda  esse  ex  inimicitiis,  quae  inter  Scipionum  et  Fa- 
biorum  familias  intereedebant3),  atque  id  egisse  Polybius,  ut  aucto- 
ritate  annalium  Pictoris  in  dubium  uocata  Fabiorum  gloriam  eis 
maxime  auctam  et  celebratam  circumscriberet  et  minueret.4) 

Restat  aemulatio  gentilis,  qua  memoriam  multis  nominibus  cor- 
ruptam  esse  neque  Pictorem  eo  uitio  immunem  fuisse  supra  demon- 
strauimus.  at  etiam  in  hac  re  nobis  est  excusandus,  ueteribus  raro 


1)  Meltzer,  Gescli.  d.  Karth.  II  p.  392  sqq. 

2)  Vid.  Wahrheit  u.  Kunst  p.  259.  226  sqq. 

3)  Vide  supra  p.  xlvii  sqq.  et  infra  p.  xci  sq. 

4)  Indicia  eius  usus  in  Polybii  opere  exstare  infra  p.  xciii  ostendemus. 


Q.  FABIVS  PICTOR  LXXXV 

uituperandus  uisus  est.  nam  res  amplificatas  et  detortas  iam  in  com- 
mentariis  familiae  suae  inuenerat  exemplumque  imitatus  est  ponti- 
ficum  (uid.  s.  p.  xxi),  non  solus  sed  etiam  ceteri  scriptores  gentium 
nobilium.  patriae  autem  laudem  eum  ultra  ueritatem  auxisse  ne 
1'nlybius  quidem  exceptis  duobus  locis  ei  exprobrare  ausus  est. 
Antequam  tamen  ad  eos  scriptores,  quibus  Fabii  Pictoris  Graecae 
historiae  in  manibus  fuerint,  recensendos  pergamus,  hoc  disseren- 
dum  erit,  quo  iure  quas  infra  posuimus  reliquias,  ad  illas  ret- 
tulerimus.  sed  de  uerbis  ex  Polybio  (fr.  21.  22.  25)  et  Dionysio 
(5b.  6.  8.  9.  11.  14.  16)  praeter  Pluessium,  qui  in  hac  re  nimis 
coniecturis  indulsit1),  nemo  dubitabit,  nec  minus  mihi  esse  certum 
uidetur  Liuium  (fr.  10.  13.  17.  18.  19.  26)  Graecis  annalibus  Fabii 
usum  esse,  cum  fr.  23  Fabium  historicum,  qui  Gallorum  bello  a.  225. 
529  interfuerit  —  consensu  enim  Orosii  et  Eutropii  Liuii  uerba 
nos  legere  discimus  — ,  fr.  26  Fabium  aequalem  belli  Hannibalici 
se  auctorem  habere  diserte  dicat,  fr.  10  et  17  scriptorem  antiquissi- 
mum,  fr.  13  Pisone  antiquiorem  appellet  (qui  10,9,12  etiam  ue- 
tustior  auctor  quam  Macer  ac  Tubero  dicitur),  fr.  18  in  antiquissi- 
mis  scriptoribus  ponat,  fr.  19  autem,  ubi  simpliciter  eum  Fabium 
dicit,  alium  eiusdem  nominis  intellexisse  uix  sit  credibile.  adde  quod 
fr.  13  Tarquinii  Superbi  manubias  Pometinas  scriptorum  Graeco- 


1)  Mirum  enim  in  modum  Polybii  uerba  quaedam  torsit  (De  Cinc. 
p.  15),  ut  recentioris  Fabii  Pictoris  Latinis  annalibus  eum  usum  esse 
demonstraret.  sunt  ea  uerba  haece  (fr.  25):  rivog  dr]  %uqtv  i\Lvr\6%r\v 
<Pu§Lov  rtal  tcbv  xnt  ixsLvov  ysyQUfiuivcov;  ov%  svexu  tfjg  7tt&uv6tr]tog 
tcov  siQTjUBvav  —  uXXu  tfjg  tcov  avaXuyi^avovtcov  tag  ixelvov  §L§).ovg 
v7touvri6£cog,  ivu  ur\  itQog  tr\v  i%tyQuq>r]v  uXXu  TtQog  tu  jtQuyuutu 
§XiTta>6tv.  ivtot  yuQ  ovx.  iitl  xu  Xsyousvu  avvs7ti6t7]6uvtsg  ccXl'  iit'  uvtov 
tbv  Xiyovta  xul  Xufiovtsg  iv  vco,  Stott  ytutu  rovg  xutQOvg  6  yQUcpcov 
yiyovs  xul  tov  6vvtS qLov  ustsi%s  x(bv  'PcouuLcov,  itclv  svfricog 
Tjyovvxut  t6  Xsyousvov  vitb  tovtov  7tt6t6v.  ex  eo  enim  quod  qui  magis 
titulum  quam  res  respicerent  eidem  essent  cum  eis  qui  Fabio,  cum 
illis  rebus  aequaliB  atque  senator  fuisset,  summam  fidem  tribuerent, 
conclusit  ex  ipso  libri  titulo  illos  cognouisse  et  bello  Punico  secundo 
scriptorem  interfuisse  et  senatorium  fuisse.  cum  autem  ut  ita  Fabii  Grae- 
cae  historiae  inscriberentur  fieri  non  potuisset,  ut  uero  libris,  quibus 
Fabii  proaui  annales  Latine  uersi  inserti  erant,  fidem  pararet,  Fabium 
recentiorem  haec  in  titulo  posuisse  ueri  esset  simile,  a  Polybio  non 
Graecos  annales  Pictoris  illius  antiqui,  sed  Latinos  Fabii  recentioris  in 
usum  uocatos  esse.  at  illa  de  titulo  eorum  annalium,  qui  ex  aliis  ex- 
scripti  erant,  opinio  argumento  caret  atque  etiam  eis,  quae  p.  14  dis- 
putauit,'ut  Dionysio  Fabii  Graecas  historias  ignotas  fuisse  demonstraret, 
uereor  ut  multis  persuaserit. 


LXXXVI  DE  SCRIPTORVM  VITIS  ET  SCRIPTIS 

rum  more  aestimat  talentis.1)  Porro  Plinius  fr.  24  ipsum  Fabium 
de  re  quadam,  quae  bello  Ligustino  ipsi  acciderit,  loquentem  inducit, 
nec  est7  cur  altero  loco  (fr.  27),  ubi  Fabii  Pictoris  annales  laudat, 
alium  usurpatum  esse  dicamus.3)  plures  Fabios  notos  fuisse  Cice- 
roni  iam  supra  demonstrauimus,  quam  ob  rem  fr.  3  se  ex  Graecis 
Fabii  annalibus  Aeneae  somnium  referre  adiciendum  esse  duxit.  de 
fr.  15  uix  lis  oriatur,  quoniam  Fabiorum  auctoritatem  praeposuit 
Cicero  et  eandem  rem  eodem  modo  etiam  Dionysius,  qui  paulo  post 
Q.  Fabium  citat,  exposuit  (cf.  adnot.).  idem  dicendum  est  de  Plu- 
tarcho  (fr.  5a.  7),  qui  in  eis,  quae  priore  loco  ex  Fabio  Pictore  suo 
sumpsit,  consentit  cum  eis,  quae  Dionysius  secundum  Pictorem  anti- 
quissimum  pertexuit,  unde  etiam  alter  locus  ad  Graecos  annales  trahi- 
tur,  et  de  Solino  (fr.  6  adn.),  qui  de  anno  Romae  conditae  sententiam 
Q.  Fabii  etiam  ab  aliis  traditam  profert.  restant  fr.  28,  quod  Valesius 
ex  Polybio  in  Suidae  thesauros  congestum  esse  recte  iudicauit,  fr.  20, 
quod  Strabo  seruauit,  qui  eos  tantum  modo  scriptores  qui  Graece 
scripserunt  adhibuit,  fr.  4,  quod  Eusebius  ex  Diodoro,  fr.  6  adn., 
quod  idem  (et  Syncellus)  ex  Dionysio  sumpsit,  denique  fr.  I.3)  2.4) 

1)  Et  Graecos  et  Latinos  Fabii  annales  Liuium  'respexisse'  Harless 
p.  9  suspicatus  est,  Latinis,  non  Graecis  usum  esse  Nissen  Untersuch. 
p.  41  et  Pluess  De  Cinc.  p.  15.  Liuium  tamen  consilio  et  ratione  men- 
titum  pro  recentiore  uetustissimum  illum  auctorem  inseruisse  certis  ar- 
gumentis  non  probauerunt.  an  etiam  pro  argenti  libris,  quibus  Piso  ma- 
nubias  Pometinas  aestimauerat,  Fabio  'antiquiori'  quemquam  talentum 
computationem  substituisse  (1,  55,  7  sq.)  putamus?  (cf.  Luterbacber  Pbilol. 
57  p.  510.  J.  Bader  De  Diodori  rerum  Romanarum  auctoribus ,  Diss. 
Lips.  1890,  qui  omnino  Fabii  Pictoris  annales  Latine  scriptos  exstitisse 
negauit  p.  32 — 42).  alia  quaestio  est,  num  ilium  ipsum  omnibus  locis, 
quibuB  eum  appellat,  ante  se  babuerit,  de  qua  uide  infra  p.  xc. 

2)  Etiam  bic  Harless  p.  9  apud  Plinium  Latinos  auctores  intellegen- 
dos  esse  arbitratus  est,  quod  Fabius  in  indicibus  Plinianis  numquam 
non  in  eorum  scriptorum  numero  conspiceretur,  qui  Latino  sermone  usi 
essent.  sed  opinione  prorsus  falsa  ducitur,  nam  non  sermone  bbrorum 
sed  origine  hominum  secreuit  Plinius  homines.  cf.  ut  alios  omittam, 
ind.  libr.  XH,  ubi  in  Romanis  auctoribuB  est:  Seoctius  Niger  qui  Graece 
de  mcdicina  scripsit.  ind.  lib.  XVIII:  item  L.  Tarutius,  qui  Graece  de 
astris  scripsit.  ind.  1.  XXXIII:  Iulius  Bassus,  qui  de  medicina  Graece 
scripsit. 

3)  Krause  p.  63  hoc  fragmentum  Fabii  grammatici  esse  putauit, 
deceptus  corrupta  uerborum  Victorini  scriptura.  etiam  quod  Lersch 
(Sprachphilos.  III  p.  145)  scripsit  Graeci  pro  grammatici  probari  nequit, 
quia  etiam  Demetrius  et  Hermocrates  Graeci  fuerunt.  uid.  adn.  ad 
Cinc.  fr.  1. 

4)  Primus  indicauit  hoc  fr.  M.  Haupt  (Opusc.  uol.  IH  p.  330  sq.)  la- 


Q.  FABIYS  PICTOR  LXXXVII 

3b  (unum  Seruii  fi\).  fr.  12 x)  in  hoc  numero  exstare  uoluimus,  quod 
ad  aliquem  Fabium  referenda  erant,  et  ut  nihil  pro  Latinis  annali- 
bus  faciebat,  ita  nihil  impediebat,  quominus  Graecis  tribueremus. 
asterisco  tamen  liaec  distinximus. 

Sed  ut  redeamus,  unde  deuertimus,  Dionysius  (1,  79,  4)  liunc 
Fabium  secutos  esse  in  Romuli  Remique  rebus  usque  ad  Numi- 
toris  recognitionem  Amuliique  caedem  (c.  83)  enarrandis  L.  Cin- 
cium,  Porcium  Catonem,  Calpurnium  Pisonem,  ceterorum 
scriptorum  maiorem  partem  existumauit.  at  de  Cincio  quidem  esl 
cur  uehementer  dubitemus,  cum  Fabio  aequalis  fuerit,  de  ceteris 
iudicium  certe  ambiguum  est;  nam  popularis  fama,  quam  Fabius 
uulgauerat,  cum  eius  nomine  quasi  coaluerat,  ut  Graeci  scriptores 
eam  illius  celebri  auctoritate  confirmare  soliti  sint.  itaque  a  pro- 
babilitate  non  abhorret  iam  Dionysium,  cum  sua  aetate  fieri  animad- 
uertisset,  ut  popularis  fama  pro  Fabiana  ueniret,  consensum  inter 
Fabium  eosque  scriptores,  qui  ei  successerant,  ex  illius  usu  re- 
petiuisse. ") 

Ex  eis  autem  qui  aetatem  tulerunt  scriptoribus  Cicero,  cum 
libros  de  oratore  componeret,  Latinos  tantum  Fabii  Pictoris  annales 
cognouerat  (u.  s.  p.  lxxvii  sqq.),  tum  uero  decem  annis  post,  cum 
de  diuinatione,  fortasse  Attici  amici  studiis,  qui  etiam  de  Fabia 
gente  scripsit  (Vol.  II  p.  xxix),  deductus  primus  Fabiorum  historiae 
meminit  et  bis  Graecos  annales  citauit  (fr.  3.  15). 3). 

tens  in  adnotatione  Isidori  Areual.  III  p.  566  (=  Otto  p.  143).  inuenerat 
autem  Areualus  in  Isidori  codicibus  ecclesiae  Toletanae  charactere  Go- 
tico  exaratis,  neque  tamen  in  contextum  Isidori  recepit,  cum  omnino 
nihil  cohaererent  cum  Ieidori  uerborum  sententia,  quibuscum  consarci- 
nata  erant:  Satyriasis  iuge  desiderium  Veneris  cum  extensione  natura- 
linm  locorum:  dicta  passio  a  satyris.  patet  igitur  casu  quodam  in  ua- 
cuum  exemplaris  alicuius  originum  marginem  ea  esse  delata  et  postea, 
ut  fieri  adsolet,  in  ipsas  origines  intrusa.  neque  tamen  ideo  auctoritate 
carent.  quae  enim  ex  Alexandro  Polyhistore  excerpta  illic  prolata  sunt. 
ita  conueniunt  cum  eius  ratione  et  consilio,  quo  res  Graecas  et  Roma- 
nas  consociare  studebat,  ut  ex  antiquo  aliquo  fonte  illa  uerba  fluxisse 
statuendum  sit.  ceterum  quae  de  re  indagari  poterant,  proposuit  Haupt 
1.  s. 

1)  Apud  Arnobium  omnium  auctorum  qui  adferuntur  ordo  omnino 
perturbatus  est. 

2)  Vid.  libellum  meum  fDe  origine  gentis  Romanae'  (Lpz.  Ges.  d. 
Wiss.  Berichte  LX VI  p.  95  sq.).  —  De  Polybii  usu  Fabii  uid.  infra  p.  xcn  sq. 
Coelium  de  primis  belli  Hannibalici  annis  Fabium  secutum  esse  infra, 
ubi  de  illo  agemus,  exponemus. 

3)  Seeck  Kalendertafel  p.  106  num  eos  in  rnanibus  habuerit,  dubitat. 


LXXXVIII  DE  SCRIPTORVM  VITIS  ET  SCRIPTIS 

Plurima  autem  fragmenta  Liuio  debemus,  antiquitatis  admira- 
tori,  cum  sex  locis,  ut  eos,  qui  ex  eo  descripti  sunt,  excludamus, 
auctoris   nomen   adscripserit1),    aliis    significauerit,    plerisque   re- 
ticuerit,    ut  quod  2,  18,  5  apud  'ueterrimos  auctores'  T.  Larcium 
dictatorem  primum  et  Sp.  Cassium  magistrum  equitum  creatos  se  in- 
uenisse  scribit,  aliis  locis,  quibus  Fabium  potissimum  antiquissimum 
scriptorem  fuisse  dicit,  comparatis  eum  hunc  in  animo  habuisse  pn> 
babile  est.2)    deinde  uero  etiam  haec  Fabii  uestigia  apud  Liuium 
in  prima  decade  esse  uidentur,  quod,  ubicunque  fere  ad  res  a  Fabiis 
gestas   transit,    et  pluribus   et   amplioribus   quasi  exsultans   utitur 
uerbis3),   maxime  in  altero  libro,   ubi  bellum  Veiens  narrat,   totus 
color  eius  narrationis  is  est,  ut  iam  Niebuhr  (h.  R.  II  p.  224)  eam 
ad  gentis  Fabiae  commentarios  domesticos  rettulerit,  quae  sententia 
hac  re  confirmatur,  quod  Liuius  in  his  capitibus  (c.  47, 11)  duarum 
M.  Fabii  consulis  laudationum  mentionem  fecit  (cf.  supr.  p.  lxxxiii). 
sed  etiam  in  ceteris  libris,  uelut  in  explicanda  discordia,  quae  inter 
Papirium  Cursorem  et  Fabium  Rullianum  intercessit,  ita  cum  Rulliano 
Liuius  facit  (8, 30 — 35),  ut,  praesertim  cum  c.  30,  9  (fr.  18)  Fabium 
Pictorem  testem  citet,  haec  quoque  capita  ad  eius  auctoritatem  re- 
dire  uideantur.    quin  etiam  totum  paene  caput  tricesimum  in  frag- 
mentis  posuimus,  cum,  postquam  alios  bis  cum  hoste  signa  collata 
tradidisse,  quosdam  annales  totam  rem  praetermisisse  commemo- 
rauit,   addat   apud  antiquissimos  scriptores  unam  hanc  pugnam 
inueniri,  seriptorem  autem  antiquissimum  ipsum  Fabium  esse  etiam 
ex  seqq.  appareat.4)    simili  studio  exornauit  Q.  Fabii  Maximi  iter 


1)  Omisi  3,  4,  1,  ubi  in  codicibus  quibusdam  falso  ex  margine 
in  tenorem  orationis  Fabiorum  nomen  inrepsit,  quod  a  Sigonio  ex- 
plosum  est. 

2)  Vid.  s.  p.  liv.  Non  sunt  confundendi  cum  his  locis  ei,  quibus  an- 
nales  priscos  uel  ueteres  Licinio  Macro  opponit  (3,  7,  10.  4,  7,  20.  7,  9,  5r 
cf.  4,  23,  2).  hic  enim  omnes  annales,  quos  Liuius  legerit,  Macro  anti- 
quiores  intellegendi  sunt. 

3)  Vid.  s.  p.  xlvi.  Mommsen  E.  F.  I  p.  97  n.  65 :  Merkwuerdig  und  ein 
weiterer  deutlicher  Beweis  dafur,  dass  Livius  in  der  ersten  Dekade  haupt- 
saechlich  von  Fabius  abhaengt,  ist  die  Hervorhebung  der  Aedilitaeten  des 
Fabischen  Geschlechts.  Nitzsch  Moem.  Anal.  p.  78  sqq.  267  sqq.  eidem 
sententiae  adstipulatus  etiam  indolem  rationemque  Pictoris  per  Liuii 
historias  perspexisse  sibi  uisus  est. 

4)  Appendicis  uerba  ipsa  haec  sunt  (c.  30,  7 — 9):  auctores  habeo  bis 
cum  hoste  signa  conlata  dictatore  absente,  bis  rem  egregie  gestam.  apud 
antiquissimos  scriptores  una  haec  pugna  inuenitur,  in  quibusdam  anna- 
libus  tota  res  praetermissa  est.    magister  equitum,  ut  ex  tanta  caede,  multis 


Q.  FABIVS  PICTOR  LXXXIX 

trans  Ciminiam  siluam  factum  (9,  36 — 37)  eidemque  soli  adsignat 
laudem  uictoriae  ad  Sutrium  reportatae(c.35);  quam  Diodorus  (20,35) 
cum  collega  communicauit,  et  ad  Lautulas  non  Romanos  uictos,  id 
quod  etiam  Diodorus  (9,  72)  concessit  atque  Liuius  capud  quosdam' 
inuenerat,  sed  ancipiti  proelio  dimicatum,  tum  uero  praeclare  a 
Fabiis,  0.  dictatore  et  C.  magistro  equitum,  Samnites  uictos  esse 
narrauit  (9,  23).  denique  toto  libro  decimo  primas  agunt  Fabii. x) 
neque  tamen  Liuius  in  describendis  Fabiorum  rebus  sibi  constabat. 
nam  Pictoris  auctoritatem  propter  antiquitatem  ceteris  praeferendam 
esse  existimabat  et  eius  gentis  uirtutes  summa  admiratione  per- 
sequebatur  fruebaturque  Iiac  exoptata  materia,  sed  idem  diuersam  fa- 
mam  de  eis  cognouerat,  qua  occupatus  multas  res  aliter  atque  Fabius 
narrauit  (quas  Lachmannus  magnam  partem  collegit  de  font.  Liu.  I 
p.  52sqq.  passim)  atque,  ut  baec  exempla  afferam,  8,  40,  1  et  10, 
17,  11,  quas  res  in  quibusdam  annalibus  Fabiis  tributas  inuenisse 
se  dicit,  eas  idem  in  tenore  narrationis  neglectas  aliorum  laudi 
dederat,  denique  9,  28,  quae  Diodorus  19,  101  (uid.  p.  XLv)  ad  Q. 
Fabii  dictatoris  gloriam  traxit,  a  Poetelio  dictatore  in  Samnio  gesta 
esse  scripsit.2)  quin  etiam  octauum  librum  sic  claudit  (c.  40,  4): 
nec  facile  est  aut  rem  rei  aut  auctorem  auctori  praeferre.  uitia- 
tam  memoriam  funebribus  laudationibus  reor  falsisque  imaginum 
titulis,  dum  familia  ad  se  quaeque  famam  rerum  gestarum  hono- 
rumque  fallenti  mendacio  trahunt.  inde  certe  et  singulorum  gesta 
et  publica  monumenta  rerum  confusa.  qua  querella  Liuium  Fabiam 
potissimum  gentem  dixisse  paene  certum,  Pictorem  ueri  simile  est. 


potitus  spoliis  congesta  in  ingentem  aceruum  hostilia  arma  subdito  igne 
concremauit,  seu  uotum  id  deorum  cuipiam  fuit,  seu  credere  libet  Fabio 
auctori  eo  factum,  ne  suae  gloriae  fructum  dictator  caperet  nomenque  ibi 
scriberet  aut  spolia  in  triumpho  ferret.  ubi,  si  fastu  gentili  Fabiano 
Rulliani  laudeui  maxime  auctam  esse  consideramus,  nos  legentes  oftendit, 
Pictorem  aperte  confessum  esse  Papirii  dictatoris  inuidia  motum  illuin 
spolia  concremasse.  errore  jjotius  Liuium  aut  eius  auctorem,  qui  diuersas 
famas  collegerat,  duas  mutasse  putauerim  Pictoremque,  ut  Rullianum 
defenderet,  uotum  praetendisse. 

1)  Cf.  G.  Klinger  De  decimi  Liuii  libri  fontibus  (Dissert.  Lips.  1884). 

2)  Nitzsch  B.  Annal.  p.  50—61.  77—82  (cf.  p.  267—300)  ex  libris 
II  et  III,  in  quorum  fontes  data  opera  accuratius  inquisiuit,  haec  se- 
cundum  Fabium  pertexta  esse  statuit:  2,  c.  1 — 21,  33 — 41,  44 — 51,  alia 
cum  aliis  scriptoribus  contaminata.  quamquam  uero  id  mihi  persuasiu 
in  his  partibus  uetustiores  auctores  adhibitos  esse  a  Liuio  quam  a  Dio- 
nysio  in  eis,  quae  his  Liuianis  respondent,  tamen  has  totas  paucis  rebus 
exceptis  ex  illo  sumptas  esse  uix  adfirmare  ausim. 


XC  DE  SCRIPTORVM  VITIS  ET  SCRIPTIS 

etiam  magis  Fabiorum  inconstantia  in  rei  p.  administrandae  ratione 
offendimur.  nam  Liuius  postquam  eius  gentis  superbiam  saepe  cum 
indignatione  quadam  castigauit,  mutatos  subito  M.  Fabii  popularitate 
animos  populi  esse  quasi  dedita  opera  dicit  dicitque1)  cladique 
Cremerensi  gentilium  uirtutibus  descriptis  hac  clausula  praefatur 
(c.  47,  12):  inde  populares  iam  esse  Fabii  nec  hoc  ulla  re  nisi 
salubri  rei  publicae  arte.  eadem  arte  inimicitias  explicuit,  quas 
Fabii  et  Claudii  inter  se  gerebant,  quas  iam  Pictor  descripserat  (uid. 
supra  p.  L  sqq.).  atqui  Licinius  Macer  in  bistoria  sua  id  egit,  ut  no- 
bilitati  obtrectaret,  popularem  autem  causam  inlustraret  atque  cele- 
braret,  Liuiumque  in  contentione  patrum  et  plebis  narranda  multa 
ex  eo  mutuatum  esse  infra  pluribus  exponemus  itemque  ueri  simile 
esse  in  ea  Fabios,  quibuscum  Licinii  quondam  etiam  affmitate 
coniuncti  fuerant,  principes  moderatae  factionis  senatorum  fuisse, 
Claudios  implacabilis  plebique  infestae,  ut  haec  eorum  odio  incensa 
etiam  uinci  ab  hostibus  mallet.  citat  autem  illum  Liuius  septies 
in  prima  decade  unoque  loco,  ut  famam  quandam  Fabiis  iniquam 
refutet  (10,  9, 10.  fr.  19),  quam  etiam  paulo  post  significat  (c.  11,  9). 
itaque  per  Licinium  multa  ex  Pictoris  historia  in  suum  opus  transtu- 
lisse  uidetur2),  quaedam  uero  ex  hac  ipsa,  eamque  extremo  demum 
libro  octauo  fastu  eius  gentili  offensus  seposuisse,  comprobaturque 
ea  opinio  Diodori  memoria  comparata. 

In  altera  decade  non  neglectum  esse  Fabium  a  Liuio  inde  in- 
tellegitur,  quod  Orosius  et  Eutropius  (fr.  23)  eisdem  fere  uerbis 
Fabium  bistoricum  de  bellis  Gallicis  laudant.  de  tertia  in  eorum 
sententiam  inclino,  qui  Polybium  et  Coelium  Antipatrum  a  Liuio 
contaminatos  quaeque  ex  illo  originem  non  ducunt,  maximam  partem 
ad  hunc  referenda  esse  censent.  multa  igitur  Fabiana  etiam  in  hac 
apud  Liuium  exstare  sequitur,  quoniam  in  Coelii  auctoribus  anti- 
quissimus  ille  ponendus  est.  in  dubitatione  tamen  etiam  ipsum 
Liuius  inspexit,  nam  22,  7,  4  (fr.  26)  se  in  numero  eorum  defi- 
niendo,  qui  ad  lacum  Trasumennum  interfecti  sint,  Fabium,  aequa- 

1)  2,  42,  8 :  Fdbium  inde  nomen  ingens  post  tres  continuos  consulatus 
unoque  uelut  tenore  omnes  expertos  tribuniciis  certaminibus  habitum.  deinde 
eis,  quae  sequuntur,  talia  inspersit:  Fabium  nomen,  Fabia  gens  maxime 
enituit  (c.  45,  16),  inter  primores  genus  Fabium  insigne  spectaculo  exem- 
ploque  ciuibus  erat  (c.  46,  4),  similia. 

2)  Necessitudinem  quandam  inter  Pictorem,  Licinium,  Liuium  inter- 
cedere  recte  Soltau  Liu.  p.  119  sqq.  perspexit,  ultra  uerum  tamen  pro- 
gressus,  quod  p.  8  Fabium,  Cincium,  Catonem,  Acilium,  Gellium,  Tudi- 
tanum  Liuio  ne  notos  quidem  fuisse  ponit. 


Q.  FABIVS  PICTOR  XCI 

lem  temporibus  huiusce  belli,  potissimum  auctorem  habere  profi- 
tetur.  *)  quae  uerba  similiaque  primae  decadis  si  comparaueris, 
etiam  duobus  aliis  locis  a  Liuio  eundem  significari  cum  quadam 
probabilitatis  specie  conicies.  prior  bic  est  (25,  11,  20):  Ceterum 
defectio  Tarentinorum  utrum  priore  anno  an  hoc  (212.  542)  facta 
sit,  in  diuersum  auctores  trahvnt.  plures  propioresque  aetate 
memoriae  rerum  hoc  anno  factum  tradunt.  quo  loco  cum  Po- 
lybio,  a  quo  Tarentum  iam  a.  213.  541  defecisse  existumabat  nar- 
ratum  esse  (8,  26  sqq.),  auctorem  antiquiorem  opponat,  non  potest 
in  animo  babere  Coelium,  qui  Polybio  fere  fuerit  aequalis,  sed 
solum  Fabium,  cuius  auctoritatem  22,  7,  4  de  eadem  causa  aliis 
praetulerat.  praeterea  Liuius  Fabium  significasse  uidetur  29,  14,  5: 
Eo  accessit  (a.  204.  550)  consultatio  de  matre  Idaea  accipienda.  — 
haud  paruae  rei  iudicium  senatum  tenebat,  qui  uir  optimus  in  ci- 
uitate  esset.  —  P.  Scipionem  Cn.  f.  eius,  qui  in  Hispania  ceciderat, 
adulescentem  nondum  quaestorium  iudicauerunt  in  tota  ciuitate 
uirum  bonorum  optimum  esse.  id  quibus  uirtutibus  inducti  ita 
iudicarint,  sicut  traditum  a  proximis  memoriae  temporum 
illorum  scriptoribus  libens  posteris  traderem,  ita  meas  opi- 
niones  coniectando  rem  ueiustate  obrutam  non  interponam.") 


1)  In  ipsa  pugna  describenda  eum  quae  Polybio  inspergeret,  ex 
Coelio  deprompsisse  infra  exponemus.  nam  Fabii  auctoritas  ad  solum 
hominum  caesorurn  numerum  pertinet,  id  quod  cuiuis,  qui  non  prae- 
occupatus  animo  ad  hunc  locum  interpretandum  accesserit,  facile  ap- 
parebit.    Cf.  C.  Peter  1.  s.  p.  55. 

2)  Reticere  nolo  et  Diodorum  (34,  33)  et  Dionem  (fr.  57,  61)  uirtutes 
addidisse  Scipionis  inter  se  congruentes.  haec  enim  ille :  ixQi&r}  x&v 
(ihv  ccvSqwv  &Qi6tog  UoTtliog  Nccaix&g,  rcbv  dh  yvvaiHcov  OvocXsqIc:.  ov 
[iovov  yccQ  rjj  7tQog  &sovg  svas^sla  dicccpiQsiv  ^So^sv  ccXla  xal  itoXtTLv.bg 
{ntfjQ^s  y.al  avvsTog  £v  tk>  tt]v  yv6)[Lr\v  anocpaivso&ai.  Dionis  uerba  haec 
sunt:  oti  tov  IIv&lov  xtXsvcavTog  Totg  'Pcoualotg  tco  aQiorco  twv  TtoXiTwv 
inuQSTpai  ttjv  &sbv  ix  HsGCivovvTog  koiii£ou.svt}v  ig  to  a6tv,  IJovTtXiov 
Hv.iitiwva,  nalSa  tov  TvaLov  rov  iv  tjj  'i^rjQia  TsXsvTrjaavrog  bvra,  andv- 
tcov  TtQOSy.Qtvav  xal  TtQ0STt[ir]6av,  aiTiov  ds  on  aXXcog  rs  .  .  .  v.ai  svosfir)g 
xai  8lyt.ai.og  ivo\il£sTO.  has  tamen  uirtutes  quiuis  ipse  nullo  auctore 
fingere  potuit  neque  opus  erit  hanc  ob  causam,  quod  neque  Diodoro 
neque  Dioni  Fabius  ignotus  fuisse  uidetur,  illo  loco  Liuiano  Fabium 
significatum  esse  negare. —  Nescio  an  etiam  quae  dePleminii  causa  Liuius 
rettulit  (29,6 — 9.  16,4 — 22),  ad  eundem  Fabiura  redeant.  totus  enimLiuius 
ibi  facit  cum  Q.  Fabio,  qui  aduersariorum  Scipionis  princeps  fuit  (c.  19). 
uid.  in  primis  c.  16,  5:  nec  tam  Plemini  scelus  quam  Scipionis  in  eo 
aut  ambitio  aut  neglegentia  iras  hominum  inritauit.  His  igitur 
duobus  locis,  et  silentio  illo  de  P.  Scipionis  uirtutibus  et  hoc  crimine, 


XCii  DE  SCRIPTORVM  VITIS  ET  SCRIPTIS 

Tum  ex  Romanis  Fabium  Pictorem  laudauit  Plinius  bis  in 
naturalis  bistoriae  libro  X  et  XIV  (fr.  24  et  27)  et  in  indice  libri 
XV,  in  quo  ipsa  tamen  Fabii  uerba  delituerunt.  *)  num  alia  ex  eo 
sumpserit,  ignoramus.  utique  nomen  eius  in  indicibus  librorum  X 
et  XIV  propter  eos  locos,  quibus  in  ipsis  libris  Fabii  auctoritatem 
adscripsit,  additum  esse  ex  ordine  quo  auctores  enumerantur  colli- 
gitur,  neque  operae  esse  pretium  uidetur  alia  Fabii  uestigia  in  eis 
quaerere. 

Hic  tamen  postremus  scriptor  Romanus  ipsum  in  manibus 
habuisse,  si  habuit2),  et  exscripsisse  uidetur.  nam  Arnobium  (fr.  12), 
Marium  Victorinum  (fr.  1),  Solinum  (adn.  fr.  6),  Seruium  (auctum 
fr.  3b),  Isidorum  (uel  quisquis  fr.  2  in  margine  adnotauit)  quae  ex 
eo  referunt,  alius  auctoris  diligentia  usos  esse,  per  se  admodum 
ueri  simile  est;  praesertim  cum  plerique  Fabii  auctoritatem  cum 
aliis  consociauerint,  ut  aequo  animo  spondere  possis,  non  omnes 
aut  plures  sed  nouissimum  quemque  ab  eis  inspectum,  aliorum  no- 
mina  inde  sumpta  esse  (Gesch.  Litt.  II  257  sq.). 

Sequuntur  scriptores  Graeci,  quorum  primus  Polybius  Fabio 
usus  est.  eius  iniquum  iudicium  iam  supra  (p.  lxxxiv)  explorauimus 


gentium  Fabiae   et  Corneliae  inuidia    significari  uidetur,  unde  Liuium 
animo  occupatum  ad  Pictoris  historias  accessisse  confirmatur. 

1)  Seposuimus  hunc  Plinii  locum,  quamquam  Fabius  citatur  (8,81): 
Euanthes  inter  auctores  Graeciae  non  spretus  scribit  Arcadas  tradere  ex 
gente  Anthi  cuiusdam  sorte  familiae  lectum  ad  stagnum  quoddam  regionis 
eius  duci  uestituqtie  in  quercu  suspenso  tranarc  atque  abire  in  deserta 
transfigurarique  in  lupum  et  cum  ceteris  eiusdem  generis  congregari  per 
annos  nouem.  quo  in  tempore  si  homiuc  se  abstinuerit,  reuerti  ad  idem 
stagnum  et,  cum  tranauerit,  effigiem  recipere  ad  pristinum  habitum  ad- 
dito  nouem  annorum  senio.  id  quoque  Fabius  eandem  recipere  uestem. 
mirum  est  quo  procedat  Graeca  credulitas!  nullum  tam  inpudens  men- 
dacium  est,  ut  teste  careat.  apparet  enim  non  Pictorem  dici  sed  Grae- 
cum  aliquem  scriptorem.  Brunn  De  indic.  Plin.  p.  21  Fabium  Procilium 
intellegit,  qui  in  indice  eius  libri  altero  loco  ponitur  et  8,  4  de  Pompei 
triumpho  laudatur.  is  autem  fuit  Romanus  neque  in  eum  quadrat,  quod 
deinde  de  Graecorum  credulitate  exclamat  Plinius.  ego  cum  Silligio, 
qui  nomen  Fabius  pluribus  nominibus  offendere  adnotauit,  mendum 
inesse  suspicatus  eram  et  latere  fortasse  aut  uerbum  aliquod  subicit 
uel  subdii  uel  tale  quid  (traditum  Vrlichs  Fleckeis.  ann.  LXXV  p.  338  sq.), 
aut  fabulosius,  quod  Pellicerius  coniecit,  Detlefsen  in  contextum  recepit, 
aut  fabula  eius  (Hertz  in  progr.  p.  12),  nunc  mihi  maxime  adrisit  May- 
hoffii  e  fabulis  (in  ed.  Ianii  altera). 

2)  Muenzer  Quell.  d.  Plin.  p.  179  sq.  183.  189  sqq.  ad  Varronem 
Plinii  doctrinam  etiam  hic  redire  admodum  probabiliter  demonstrauit. 


Q.  FABIVS  PICTOR  XCIII 

quatenus  probari  possit,  nunc  quaeritur,  num  existimandum  sit  Poly- 
bium  infra  dignitatem  suam  duxisse  eius  scriptoris  auctoritati  se  sub- 
icere,  in  quem  tam  grauiter  inuectus  erat.  atqui  boc  certis  argu- 
mentis  euinci  potest,  Phylarchum,  Agidis  et  Cleomenis  admiratorem, 
quamuis  multis  opprobriis  a  Polybio  Achaeo,  qui  Arati  studiosus  erat, 
oneratum  tamen  spretum  non  esse  atque  in  eius  auctoribus  iuisse 
(cf.  mus.  Rhen.  XXII  p.  81  cum  not.  53),  idemque  de  Timaeo  poterit 
demonstrari.  deinde  quaedam  nobis  occurrunt  Fabii  certa  uestigia 
in  Polybii  historiis,  ubi  auctoris  nomen  frustra  requirimus:  2  c.  24 
numeros  militum  Romanorum  ad  bellum  Gallicum  a.  225.  529  con- 
scriptorum  ex  eo  sumptos  esse  dudum  consentitur  (uid.  adn.  ad 
fr.  23),  epitomas,  quibus  memoriam  Romanam  ab  initio  usque  ad 
bellum  Pyrrhi  (1,  5  sq.)  et  bellorum  Gallorum  (2,  18  —  20)  per- 
currit,  ab  eo  pendere  B.  INiese  (Herm.  XIII  p.  410)  docuit;  3,  84,  7 
eundem  Romanorum  (fortasse  etiam  Poenorum,  uid.  adnot.  ad  fr.  26) 
numerum  ad  lacum  Trasumenum  caesum  esse  scripsit,  quem  Fabius 
(fr.  26),  cum  alios  alium  numeros  rettulisse  ex  Liuio  compertum 
habeamus;  denique  etiam  quod  a.  225.  529  ab  L.  Aemilio  consule 
quadraginta  milia  Gallorum  caesa  esse  et  Polybius  (2,  31,  1)  et 
Eutropius  (3,  5)  Orosiusque  (4,  13,  10)  memoriae  prodiderunt,  aut 
uterque,  et  Polybius  et  Liuius,  Fabii  auctoritate  nituntur  aut  Liuius 
Polybium  exscripsit.1)  quae  cum  ita  sint,  quia  nusquam  alius  de 
his  rebus  primarii  fontis  uestigia  apud  Polybium  apparent2)  et  uix 
probari  potest,  omnia  ab  ipso  ex  ore  eorum,  qui  interfuerunt,  ex- 
cepta  et  conquisita  esse:  ut  Phylarchi  et  Timaei,  sic  etiam  Fabii, 
quamuis  acerbe  reprehensi,  materiam  alienis  coloribus  purgatam 
suo  iudicio  et  ingenio  infecisse  uidetur. 

Dionysius  in  primordiis  urbis  enarrandis  complura  se  ex  Fabio 


1)  De  Nitzschii  et  Boettcheri  (Kritische  Untersuch.  ueber  die  Quellen 
des  Livius  im  XXI.  u.  XXII.  Buch  in  Fleckeis.  suppl.  V  p.  351 — 443) 
opinionibus  uide  infra  d.  uit.  et  6cr.  Coel.  Ant.  Polybii  belli  Punici 
primi  descriptionem  Fr.  Reuss  in  Philol.  LX  p.  102 — 148  inter  Fabium 
et  Philinum  diuisit  illique  has  partes  adsignauit:  1,  20 — 24,  7.  25,  5 — 30,  4. 
32—34.  36-37,  4.  39,  2—6.  40—41,  1.  49—51;  fundamenta  tamen  eius 
debiliora  sunt  quam  opinatur;  neque  enim  omnia,  quae  Eutropius  et 
Orosius  prodiderunt  (p.  129),  sine  dubio  pro  Fabianis  aestimanda  sunt. 
sed  in  summa  sententiae  consentimus,  etiam  cum  Gortzitza  in  progr. 
Strassb.  pruss.  1883).    vid.  etiam  Meltzer  Gesch.  d.  Karth.  II  557  sqq. 

2)  Etiam  3,  22,  2,  ubi  Brutum  et  Horatium  consules  fuisse  ait  duo- 
detriginta  annis  postquam  Xerxes  in  Graeciam  transiisset,  Fabii  tem- 
porum  rationem  eum  sequi  animaduertit  Mommsen  Chronol.  p.  128. 


xciv  DE  SCRIPTORVM  VITIS  ET  SCRIPTIS 

hausisse  ipse  professus  est,  num  multa  alia  mutuatus  sit,  cum 
Kiesslingio  (De  Dion.  font.  p.  7  sqq.)  dubito,  cum  ille  et  in  eis  quae 
post  urbem  conditam  facta  sunt;  per  omnes  aequaliter  partes  ei  non 
satis  copiosus  et  prolixus  fuerit  et  omnino  ingenio  eius  Fabii  nar- 
randi  genus  uix  placuerit.  sic  enim  loquitur  de  hac  historia,  Fa- 
bium  aut  aperte  dicens  aut  in  animo  habens  (cf.  adn.  ad  fr.  5a  et  7): 
01  ds  %Xsl6xot  fivd-oXoyovOi  xov  duCptovog  stdcoXov  (1,  77,  2); 
lii%Qt  ^£V  ^V  xovxcov  oi  %Xsl6xot  xcov  6vyyQutpicov  xu  avxd  r) 
liixobv  TtaoaXXdxxovxsg  of  fiev  ini  xo  [iv&cod £6xsqov,  oC  d' 
STtl  xb  xtj  aXrjfrsicc  iotxbg  {i&XXov  u7tocpuCvov6t  (1,  79,  1);  sxsqol 
ds  ovdsv  xcov  [ivfrcods6xeQcov  u^tovvxsg  l6xoQtxfj  yQacpf} 
%Q06r\%siv  xrjv  xs  U7t6xrs6tv  xr)v  xcov  ^Qscpcov  ov%  cog  ixsXsv6&rj 
xolg  vnrjQSxaig  yevo^tevrjv  utiC&uvov  elvuC  cpu6i  (1,84,1);  2, 
56;  2  oi  psv  ovv  [iv&code6xsQa  xd  TtsQt  avxov  itotovvxeg  — 
cpu6\v  — .  oi  ds  xu  ni&uvcbxsQU  yQucpovxsg  TtQog  xtov  idCcov  bitXt- 
xcov  Xiyov6iv  uvxbv  (Romulum)  uTtoQ-uvelv.1)  quam  ob  rem 
initio  quidem  utramque  et  Fabii,  ad  quem  eius  uetustate  et  aucto- 
ritate  ducebatur,  et  Pisonis,  quo  ipsius  animus  et  studium  inclinabat, 
narrationes,  quas  de  rebus  Romuli  et  Remi  exhibuerant,  coniunxit 
(1,  71 — 78),  tum;  quia  nimis  inter  se  diuergebant;  hac  re  despe- 
rata  eas  seiunctas,  unam  post  alteram;  utramque  sub  sua  aucloritate, 
libris  suis  inseruit  (2,  38 — 40),  postremo  magis  magisque  se  Pi- 
sonibus  addixit  et  raro  Fabium  inspexit,  quem;  posteaquam  liberae 
rei  publicae  res  tractare  coepit;  si  unum  locum  excipis  (fr.  16  cf. 
adnot,  fr.  15),  cum  nimis  breuiter  plerasque  res  indicaret  potius 
quam  enarraret,  prorsus  uidetur  abiecisse.  aperte  enim  hic  recen- 
tiores  et  uberiores  auctores  secutus  est. v  qua  de  causa  etiam  in  eis 
capitibus  (9;  1  sqq.);  quibus  bellum  a  Fabiis  contra  Veientes  suscep- 
tum  narratur2),  ea  ipsa  ueteris  coloris  uestigia;  quae  Liuius  retinuit, 
desiderari  recte  JNitzsch  ostendit  R.  Annal.  p.  78  sqq. 

Diodorum  Siculum3)  cum  ceteris  historicis  Romanis  omnino 
discrepare,  hoc  certum  statutumque  est.    nam  ut  res  intestinas  cer- 


1)  Cf.  Diodor.  7,  5,  4  nsgl  ds  rijg  7tQ06r)yoQiccg  zccvTrjg  <f>a$iog  — 
aXXag  (isuv&oXoyriKS. 

2)  Quod  Niebuhr  (H.  R.  II  p.  224)  adsentiente  Schweglero  (II  p.  745) 
hoc  bellum  et  a  Liuio  et  a  Dionysio  ex  Fabiae  gentis  commentariis 
domesticis  haustum  esse  coniecit,  scriptores  illos  diuersos  confudit,  qui 
distinguendi  sunt. 

3)  Vsus  sum  Drachmanni  excerptis  Diodors  Boem.  Annalen  bis 
302  a.  Ohr.  (1912). 


Q.  FABIVS  PICTOR  XCV 

taminaque  plebis  patrumque  paene  omnia  ab  eo  neglecta  esse 
omittam  (cf.  E.  Schwartz  R.  E.  V  c.  692),  multa  antiquitatis  indicia 
prae  se  fert.  quid?  quod  loco  quodam  auctor  quo  usus  est  haud 
ambigue  usque  ad  bellum  Hannibalicum  retrahitur.  nam  quo  loco 
a.  315.  439  Luceriam  coloniam  deductam  esse  narrat  (19,  72,3 — 9), 
eam  non  solum  illo  bello  Samnitico  sed  etiam  postea  maximo  usui 
fuisse  addit:  dXXd  xa\  xard  rovg  pterd  ravra  yevo{ie'vovg  \noXe- 
[iovg]  eoog  rcov  xafr'  i)uag  %qovcov  diereXeGav  oQur]rr]QC<p  yQcouevot 
xarcc  rarv  nXrfilov  e&vcov.  atqui  populis  in  Apuliam  etiam  Hanni- 
balis  aetate  a  Romanis  erat  bellum  inferendum,  non  erat  Diodori1), 
quem  sua  inconsiderate  ex  auctore  suo  exscripsisse  I.  Kaerstius 
(Fleckeis.  suppl.  XIII  p.  764)  uidit,  alii  confirmauerunt,  in  primis 
C.  Wachsmuth  (Einleit.  p.  94) 2),  qui  eundem,  quae  Posidonius  de 
Liguris  feminae  constantia  et  patientia  ex  Charmoleo  hospite  Massi- 
liensi  se  audisse  scripserat  (Strabo  III 4, 17  p.  165  =  Fr.  Hist.  Gr.  III 
p.  275  fr.  53),  sua  aetate  (xa&'  r)[iag)  factum  esse  nominibus  omissis 
repetiit  (4,  20,  2)  et  quae  de  amicitia  inter  Haeduos  Romanosque 
iuncta  Strabo  ex  Posidonio  (4,  3,  2  p.  192),  oscitanter  eam  {ie'xQL 
rcov  xa&  r)uag  %qovcov  durasse  (5,  25,  l).3)  neque  ad  illum  solum 
locum  haec  auctoritas  pertinet.  nam  omnem  historiam  Romanam 
usque  ad  bellum  Pyrrhi,  quo  ad  Hieronymum  Cardianum  transiit, 
recte  ita  pertexuit,  ut  ambos  consules  coniunctis  uiribus  res  gessisse 
sumeret  atque,  si  ab  eo  more  discessissent,  hoc  necessitate  factum 
esse  tradendum  esse  censeret  (20,  35,  2  dtoneQ  rjvayxc(6^r]6av  oi 
vjcarov  diaiQeiv  rag  dvvdneLg),  id  quod  Liuium  omnino  nescisse 
atque  etiam  miratum  esse,  cur  quibusdam  annis  ab  auctoribus  suis 
commemoratum  esset,  supra  uidimus.4)  denique  res  ipsae,  quamuis 
multis  lacunis  discretae  sint,  eo  tenore  procedunt,  ut  optime  omnes 
inter  se  congruant  neque  grauiores  suspiciones  dubitationesque  de 
ueritate  moueant.  itaque  I.  Kaerst  alterum  Samnitium  bellum  per 
annos  persecutus   eius   auctoritatem   longe  Liuianae   praeferendam 


1)  Vid.  IXissen  Ital.  Landesk.  II  p.  843  sq.,  ubi  tamen  a.  49.  705 
alieno  loco  meminit. 

2)  Vid.  etiam  Muellenhoff  Deutsch.  Altert.  II  p.  303  sqq. 

3)  Simili  incuria  Diodorum  Polybii  iudicia  transtulisse  Wachsmutk 
1.  s.  animaduertit.  quamquam  ne  alii  quidem  scriptores,  ut  Liuius, 
Plinius  mai.,  eodem  crimine   uacant.    Vid.  Die  Scriptt.  hist.  Aug.  p.  28. 

4)  Cf.  I.  Kaerst  Die  roem.  Nachrichten  Diodors  und  die  consularische 
Provinzenverteilung  in  der  aeltercn  Zeit  d.  roem.  Rcpublik  in  Phil.  XXXVIII 
p.  306—339. 


XCVI  DE  SCRIPTORVM  VITIS  ET  SCRIPTIS 

esse  docuit1),  Ben.  autem  Niese  historiam  suam  Romanam,  quantum 
fieri  potuit,  usque  ad  illud  bellum  in  fundamentis  eius  superstruxit. 
atqui  etsi  aliis  quibusdam  partibus  Diodori  bibliolhecam  suam  com- 
ponentis  per  complura  capita  subesse  Posidonium,  aliis  Polybium 
dudum  intellectum  est2),  fidem  tamen  eius  multi  augendo  super- 
iecerunt,  minuerunt  etiam  tenuitatem  ingenii  industriaeque,  quoniam 
omnia,  quae  intra  illos  fines  inuenirent,  continuo  ad  unam  illam 
auctoritatem  referebant.  somniasse  quidem  saepe  Diodorum  in  scri- 
bendo  modo  ipsi  ostendimus,  eum  tamen,  cum  primarium  suum 
auctorem  excerperet,  hic  illic  aliena  testimonia  inseruisse  mox  con- 
firmabimus. 

Nam  de  Romanis  scriptoribus  unum  nominauit  (Q.)  Fabium 
(Pictorem),  idque  in  fragmento  a  Syncello  seruato  (4  =  Diodor. 
7,  5,  4):  tceql  de  vrjg  TtQoGrjyoQiag  ravrqg  [Albae  Longae]  <&d(5Log 
6  rag  'PcotxaCcov  7tQa£,SLg  avayQatyag  aXkcog  nsjxvd-oXoytjxs'  <pr}6i 
yaQ  jctA.,  postquam  errorem  svicav  rav  6vyyQa<picov  refutauit, 
quo  Romulum  ex  filia  Aeneae  natum  esse  scripserant  atque  Asca- 
nium  urbis  a  se  conditae  nomen  ex  flumine  Alba,  quod  postea  Tiberis 
appellatum  esset,  mutuatum  esse  commemorauit  (uid.  Mommsen  R. 
F.  II  p.  268).  hoc  igitur  loco  Diodoro  eum  non  ignotum  fuisse 
patet.  quod  uero  in  prima  decade  indicia  eius  alia  non  perlucent, 
hoc  ita  non  in  altera  eum  in  usum  non  uocatum  esse  demonstratur, 
ut  huic  sententiae  fauere  uideatur.  tacere  enim  solet  Diodorus  eos 
ipsos  auctores,  quos  exscripsit.  itaque  quod  Niebuhr  ei  Fabium 
subesse  diuinauit  (H.  R.  II  p.  630.  III  264  sq.),  comparata  Liuii 
ubertate  et  loquacitate  atque  Diodori  ieiunitate  et  simplicitate,  qua 
quaedam  illius  offensiones  tollerentur,  chronologiaque  utriusque  eo 
deductus,  certis  argumentis  stabiliuit  Mommsen3)  persuasitque  ple- 
risque  uiris  doctis  ad  scriptorem  minimum  bello  Hannibalico  aequalem 
Diodori  memoriam  reuocandam  esse.  nolo  nunc  narrationem  capi- 
tulatim  recensere  bello  maxime  altero  Samnitium  Fabiorum  admi- 
rationem  spirantem.4)   illud  tamen  etiam  Mommsen  concessit  (1.  s.  11 


1)  Kritische  Untersuchungen  zur  Geschichte   des  ziveiten  Samniter- 
hrieges  in  Fleckeiseni  suppl.  XIII  p.  723  —  769. 

2)  in    libris    XXVIII  —  XXXIV,    uid.   Nissen    Untersuch.   p.  110  sqq. 
Volquardsen   Untersuch.  ueb.  d.  Quellen  des  Diodor  p.  26  sqq. 

3)  Fabius  u.  Diodor  in  B.  F.  II  p.  221—290  et  Die  gallische  Kata- 
strophe  ibid.  p.  297—381. 

4)  Indicem  rerum  Romanarum  Diodori  E.  Schwartz  B.  E.  V  c.  691  sqq. 
composuit,  textum  A.  B.  Drachmann  typis  excussit. 


Q.  FABIVS  PICTOR  XCVii 

p.  241.  265  sqq.  275)  Diodorum  Fabii  siue  alius  eiusdem  aetatis 
auctoris  historiam  exscribeutem  alios  inspexisse  et  cum  primario 
contulisse  suntque  alia  praeter  exempla  ab  eo  adlata  in  promptu. l) 
iam  uero  ipse  Diodorus  sermonis  Latini  scientia  gloriatur  atque  in 
operis  sui  prooemio  liaec  praedicauit  (1,  4,  4):  'Hnelg  yuQ  e% 
l4yvQiov  to  yevog  rrjg  SixeMug  ovreg  xul  6lu  rr)v  iiCL^iL^Cuv 
roig  iv  rf]  vr']6a  7tokh]v  iiiTieiQiav  rfjg  'Pauuiav  dicckexrov  neQL- 
xexoiyjuevoL  nu6ug  rag  rf]g  r)ye{iovCug  ravrtjg  TtQu^eLg  uxQLfiojg 
ccvekufioyLev  ix  rav  tcccq'  iv.eCvocg  v7toiivr][idrav  sx 
TtoXXav  xqovgjv  rerrjQ^uivav.  Latino  igitur  auctore  eum  usum 
esse  conicias  et  commentariis  ueteribus  apud  Romanos  seruatis,  ex 
quibus  si  res  omnes  ab  eis  gestas  sumpsisse  uideri  uult,  nihii  aliud 
dicere  potuit  quam  tabulas  pontificum  in  tablino  repositas.  quas 
Diodorum  requisiuisse  atque  manibus  triuisse  quis  credet7  prae- 
sertim  cum  iam  diu  in  publicum  editae  multo  commodius  usurpari 
possent?  itaque  eo  confugimus,  ut  etiam  hunc  locum  ex  fonte  suo 
Diodorum  exscripsisse  nobis  persuadeamus2),  quem  quidem  etiam 
aliis  ueteribus  testimoniis  et  documentis  se  iactasse  constat,  ut. 
Demetrii  Phalerei  commentario  ex  Polybio  ad  uerbum  translato  (31, 
10,  Nissen  Untersuch.  p.  111  sq.).  neque  tamen  quidquam  ad  de- 
finiendam  linguam  auctoris  hinc  consequitur,  immo  quoniam  Dio- 
dorum  mendacii  et  ostentationis  hac  in  re  conuicimus,  parum  ueri 
simile  nobis  uidebitur  eum  Latinos  quam  Graecos  annales  pro  fun- 
damento  habere  maluisse.  qua  de  causa  quod  E.  Meyer  (mus.  Rhen. 
37  p.  610  sqq.)3)  ex  formis  nominum  fastorum  eius  (<&Ldr]vuri]g 
ex  ablatiuo  Fidenale,  ZttQovxxav  ex  Strncto)  Latinitatem  auctoris 
perspici  argumentatus  est,  nouum  subsidium  eorum  opinioni  suc- 
creuit,  qui  fastos  a  Diodoro  cum  narratione  conglutinatos  esse 
censuerunt.  redire  quidem  eos  ad  tabulas  publice  scriptas  lucu- 
lenter  Mommsen  (I.  s.  II  p.  225  n.)  ostendit,  in  quibus  nomen  gen- 
tile,  si  in  binis  continuis  uersibus  adferendum  erat,  semel  in  priore 
ponebatur,  insequenti  eius  locus  uacuus  relinquebatur.  nam  pro 
tribunis  militaribus  M.  Furio,  L.  Furio,  C.  Aemilio  14,  97  nominauit 
M.  Furium,  C.  Aemilium,   numerauit  tres,   15,  2  errore  intellecto, 


1)  C.  Peter  Kritik  der  Quell.  p.  116  sqq.    Kaerst  in  Fleckeis.  suppl. 
1.  8.  p.  767  sq. 

2)  Sic  etiam  Wachsmuth  et    Cichorius   in    studiis   Lipsiensibus   IX 
p.  225. 

3)  Hist.  antiq.  V  p.  139  Cassium  Heminam  Diodori  auctorem  fuisse 
suspicatus  est. 

Hiet.  Rom.  rel.  I,  ed.  Peter.   Ed.  alt.  VII 


XCVIII  DE  SCRIPTORVM  VITIS  ET  SCRIPTIS 

ut  numemm  expleret,  ex  C.  Aemilio  effecit  Gaium  et  Aemilium.  at 
res  ipsas  Latine  ab  auctore  Diodori  scriptas  esse  nec  Harless  (1.  s. 
p.  3—6)  nec  Pluess  (Fleckeis.  ann.  IC  p.  241.  CIII  p.  290)  nec 
E.  Meyer  1.  s.  demonstrauit. x)  eo  maioris  momenti  illud  eius  men- 
dacium  ideo  est;  quod  ueteris  illius  scriptoris  testimonium  seruauit, 
cui  priusquam  annales  maximi  editi  essent,  ut  historiam  scribere 
possent,  ipsum  tablinum  adeundum  fuit. 

Num  Strabo2)  praeter  eum  locum,  ubi  addito  nomine  Fabium 
citauit,  eo  usus  sit  (fr.  22) ;  pro  certo  adfirmari  non  potest.  quae 
tamen  de  origine  urbis  (5,  3,  2  p.  228  sq.)  exponit,  potuerunt  ea 
manare  ex  Fabio,  repraesentant  certe  memoriam  Romanam,  non 
Graecam;  atque  cum  Strabo  sermonis  Latini  baud  ita  gnarus  fuisse 
uideatur  neque  frequenter  scriptores  Latinos  legerit,  de  quibus 
iudicium  prorsus  peruersum  ferat  (3;  4,  19  p.  166);  Fabii  Graecos 
annales  eum  praetulisse  non  abborret  a  ueri  similitudine.3) 

Ex  Plutarchi  uitis  huc  pertinent  Romuli,  Fabii;  Marcelli  uitae; 
nam  in  ceteris  Plutarcho  annales  Fabianos  materiam  suppeditare 
non  potuisse  ex  eorum  indo!e;  quam  supra  adumbrauimus,  apparet.4) 
atque  in  Romulo  quidem;  cuius  fons  primarius  fuit  Varro;  bis  Fa- 
bium  citat  et  quae  de  Romuli  et  Remi  initiis  narrauit,  ipse  se  ex 
eo  mutuatum  esse  testatur,  sed  etiam  aliis  locis  eius  uestigia  con- 
spiciuntur;  ut  in  Tarpeiae  proditione  (cf.  adn.  ad  fr.  8).  in  Fabii 
atque  Marcelli  uitis  Plutarchum  paucis  exceptis  plurima  ex  Pictoris 
Graecis  annalibus  hausisse  eosque  accuratissime  secutum  esse;  ut 
saepe  ipsa  uerba  retineret;  euincere  conatus  est  M.  Ruehholz  (Quibus 
fontibus  Plutarchus  in  uitis  Fabii  Maximi  et  Marcelli  usus  sit 
Gryphisw.  1865).    multa  sane  insunt  in  Fabii  uita;  quae  pro  eius 

1)  Contra  Mommsen  Graeci  sermonis  illius  tenax  est,  B.  F.  II 
p.  273  sq. 

2)  Misi  Nicolaum  Damascenum  (fr.  5b  in  adn.).  nam  siue  cum  Co- 
rayo  et  L.  Dindorfio  (Iahn.  ann.  99  p.  111  sqq.  et  hist.  gr.  min.  I  p.  IV) 
librariorum  culpa  illud  factum  esse  existimamus,  ut  Dionysii  uerba 
inter  eius  excerpta  intruderentur,  siue,  quod  tamen  mihi  minus  placet, 
cum  Valesio,  Muellero  (Tvr.  H.  Gr.  III  p.  410),  Ritschelio  (Opusc.  I  p.  532) 
Nicolaum  hoc  loco  Dionysiana  ad  uerbum  in  libros  suos  transtulisse, 
Fabio  certe  non  est  usus. 

3)  Quamquam  non  ignoro  apud  Fabium  filiae  precibus  exoratum 
Amulium  Siluiam  non  occidi,  sed  uinciri  iussisse,  apud  Strabonem  prop- 
ter  fratrem  Amulium  (#aptfdfi£j>os  aSeXqxp)  Siluiae  uitae  pepercisse. 
hoc  tamen  Strabonis  errori  tribui  potest. 

4)  Cf.  Quellen  des  Plut.  in  den  Biographien  der  Bomer  p.  146 — 162. 
171.  61—57.   74—80. 


Q.  FABIVS  PICTOR  x<  l.\ 

gentili  facere  uideantur,  in  primis  mirus  consensus  in  aliis  cum 
Liuio,  in  aliis  cum  Polybio,  et  inclinatio  animi  ad  eum;  sed  quo- 
niani  fundamentum,  quo  haec  sententia  nitebatur,  communem  Liuio 

et  Polybio  fontem  fuisse  Fabium,  subtractuin  est;  ad  alium  lontem 
refugiendum  est;  quem,  nisi  uiam  ab  aliis  uitis  prorsus  diuersam 
in  hisce  uitis  conscribendis  Plutarchum  ingressum  atque  etiam  La- 
tino  aliquo  auctore  usum  esse  statuimus,  ut  certo  indagaremus, 
nondum  nobis  contigit;  uita  Claudii  Marcelli  huc  non  pertinet;  quae 
etsi  copia  auctorum  citatorum  a  Fabiana  diuersa  esf,  erroribus7 
quibus  illi  corrupti  sunt,  dilficultatem  augent. 

Appiano  haud  ignotos  fuisse  Fabii  annales  inde  colligimus  fuid. 
Niebuhr  Praelectt.  II  p.  61),  quod;  ubi  legationis  eius  Pelphicae 
mentionem  facit  (Hannib.  27),  eum  Gvyyoarpia  r&vde  rtiv  ecjycov 
appellat;  plerumque  uero  eum  pendere  in  bello  Hannibalico  scri- 
bendo  ex  auctoribus  C.raecis,  SosiIo;  Chaerea  eorumque  similibus, 
inihi  persuasit  C.  Peter  (Liv.  u.  Polyb.  p.  65  sqq.  76);  de  uetere 
memoria  Romana  res  dubia  est. 

Cassium  Dionem  in  eis  partibus  quibus  potuit  Fabio  usum 
esse  primario  auctore  se  inuenisse  postquam  Niebuhr  praedicauit 
(H.  R.  II  p.  13.  191  n.  367);  causis  certis  R.  Wilmans  (Be  font.  et 
auctor.  Dion.  Cass.  Berol.  1835  p.  3 — 6)  demonstrasse  sibi  uisus 
est.  is  tamen  breuiter  hanc  rem  transegit;  in  qua  diligentiore 
disputatione  opus  est;  ea  quidem  pauca  argumenta,  quae  protulit, 
iam  diluit  Du  Rieu  p.  164  sq.1)  ceterum  uix  potuisse  Dionem  Fabio 
uti  in  eis  describendis  quae  post  Romulum  uel  reges  usque  ad 
bella  Punica  facta  sunt,  satis  confirmatur  eo  iudicio,  quod  Dionysius 
de  hac  annalium  Fabianorum  parte  fecit,  qua  de  causa  eum  sua  ex 
l.iuio  et  Dionysio  contaminasse  A.  Schmidt  (in  ed.  Zonarae  Dd.  VI 
p.  xxix)  et  Mommsen  (R.  F.  II  p.  116)  suspicati  sunt.  bellum  autem 
Hannibalicum  in  similem  modum  enarrauerat  atque  Appianus,  quam 
ob  rem  de  hoc  Dionis  historiarum  fonte  idem  est  statuendum  quod 
de  Appiani.2)  denique  de  primordiis  urbis  quae  Zonaras  et  Tzetzes 
(ad  Lycophr.  1232  fr.  2,  4  p.  5  Boiss.)  ex  Dione  excerpserunt,  con- 

1)  Etiam  diligentius  eam  H.  Haupt  (Phil.  39,  541—548)  tractare 
coepit,  ex  cuius  disputatione  hoc  apparet  exscriptum  non  esse  Fabium 
a  Dione,  sed  quae  ex  eo  propter  similitudinem  uidebantur,  per  alios 
auctores,  qui  qui  fuerint  nescimus,  ad  eum  transisse. 

2)  Maxime  in  Hannibalis  indole  ac  natura  depingenda  Dio  (fr.  54  B.) 
ita  ei  fauet,  uix  ut  scripserit  talia  Fabium  secutus,  quem  Polybius 
Poenorum  irae,  studii  Romanorum  insimulet.  —  Cf.  H.  Haupt  1.  s. 
p.  547  sq. 

VII* 


c  DE  SCRIPTORVM  VITIS  ET  SCRIPTIS 

cinunt  illa  quidem  cum  fama  uulgari  uel  Fabiana,   sed  ad  Plutar- 
chum  redeunt.1) 

Itaque  usque  ad  Augusti  aetatem  Fabii  annales  seruatos  esse 
uidimus,  ultra  quod  tempus,  quo  Liuii  splendor  iam  omnes  Latinos 
annales  obscurabat,  ut  Fabius  in  hominum  manibus  esset  et  lecti- 
taretur  atque  etiam  Appiano  Dionique  notus  esset2),  in  primis 
Graeco  annalium  sermone  factum  esse  uidetur,  quo  Graecos  scrip- 
tores,  cum  et  libros  a  Romano  scriptos  et  suum  sermonem  haberent, 
allectos  esse  credibile  est. 


1)  Cf.  C.  Peter  Liv.  u.  Pol.  p.  67  sqq.  76.  A.  Baumgartner  Ueber 
die  Quellen  des  Cassius  Dio  fuer  die  aeltere  roem.  Geschichte  (1880). 

2)  Syncellus  et  Eusebius  (adn.  fr.  6)  quae  ex  Fabio  de  anno  urbis 
natali  adferunt,  ex  Dionysio  sumpserunt.  —  Ineditum  Vaticanum  Arnimii 
(Herm.  XXVII  p.  118 — 130)  a  Fabio  non  pendere,  ut  ipse  coniecerat,  E. 
Wendling  Herm.  XXVIII  p.  335  sqq.  demonstrauit. 


L.  CINCIVS  ALIMENTVS1) 

Q.  Fabii  Pictoris  quasi  umbra  est  L.  Cincius  Alimentus,  genere 
ortus  plebeio  ille  quidem  sed  antiquo  et  nobilissimo.  de  eo  certissi- 
mum  testimonium  habemus  apud  Liuium,  qui  21,38,3  (fr.  7)  ubi 
ad  L.  Cincii  Alimenti  auctoritatem  prouocat,  eum  captum  se  ab  Han- 
nibale  scribere  dicit.  Punicis  bellis  eum  floruisse  cum  Fabio  adfir- 
mat  Dionysius  (1,6,2)  additque  alio  quodam  loco  (1,74,1,  fr.  4) 
eum  senatorii  ordinis  (tiov  ix  xov  fiovltvxixov  Gvvsdolov)  fuisse. 
itaque  quoniam  hunc  historicum  in  senatu  fuisse  uidemus,  praeser- 
tim  cum  praeter  hunc  unum  alium  Cincium  Alimentum,  fortasse 
Lucii  fratrem2),  cui  praenomen  fuit  Marco,  qui  tribunus  plebis 
a.  204.  550  a  senatu  cum  aliis  legatis  in  Siciliam  missus,  ne  P. 
Scipio  in  Africam  proficisceretur,  frustra  impediuit  (Liu.  29,20, 11), 
tum  legem  de  donis  et  muneribus  tulit,  postea  a.  193.  561  Pisarum 
praefectus  fuit  (Liu.  34,  56, 1),  rem  publicam  capessiuisse  cognoueri- 
mus,  quin  haud  diuersus  ille  sit  non  dubitabimus3)  ab  eo  L.  Cincio 
Alimento,  quem  idem  Liuius  (26,23, 1)  a.  211.  543  praetorem  crea- 
tum  esse  tradidit.4)  itaque  insequenti  anno  ex  patrum  decreto  in  lo- 
cum  P.  Cornelii  Lentuli  propraetoris  missus  ad  obtinendam  Siciliam 


1)  H.  Liebaldt  Historicorum  Rom.  reliquiae  denuo  collectae  et  illu- 
stratae  (specimen  de  Cinciis)  Halis  1833.  M.  Hertz  De  Luciis  Cinciis 
scripsit,  Cinciorum  fragmenta  edidit  Berol.  1842.  Th.  Mommsen  in  chro- 
nol.  Rom.  315 — 319.  Th.  Pluess  De  Cinciis  rerum  Romanarum  scripto- 
ribus  Bonn.  1865.  idemque  Ein  neuer  roem.  Geschichtschreiber  in  mus. 
Heluet.  n.  VI  (1866)  p.  36 — 64.  L.  Cohn  L.  C.  Alim.  und  die  historische 
Kritilc  N.  J.  V  (1900)  p.  323  —  340.  640  sq.  Schanz  I  ls  p.  234—237. 
Wissowa  R.  E.  III  c.  2555  sq.  Cichorius  R.  E.  III  c.  2556  sq. 

2)  Liebaldt  p.  8.    Muenzer  R.  E.  III  c.  2557. 

3)  Pighii  (Annal.  II  p.  142),  quem  secutus  est  Clinton  Fast.  Hell.  III 
p.41,  sententiam,  qui  hunc  historicum  praetoris  filium  fuisse  coniecerat, 
iam  Liebaldt  p.  7  confutauit.    uid.  etiam  Hertz  1.  s.  c.  8. 

4)  Quae  de  quaestura  prouinciali,  tribunatu,  aedilitate  pleb.  Pighius 
(Ann.  II  p.  142.  171.  178)  protulit,  repetierunt  Liebaldt  p.  5,  Lachmann 
D.  f.  L.  II  p.  16,  Krause  p.  64,  ex  hac  praetura  et  lege  Villia  annali  com- 
putata  sunt. 


€II  DE  SCRIPTORVM  VITIS  ET  SCRIPTIS 

Cannenses  milites  accepit  duarum  instar  legionum  (Liu.  26,28,3; 
11),  annoque  exeunte  cum  M.  Valerius  Laeuinus  consul  litteris  ex- 
citus  Komam  rediret,  prouinciae  exercituique  ab  eo  iussus  praefuit 
(27,  5, 1)  mansitque  in  insula  imperio  prorogato  etiam  in  a.  209.  545, 
cum  a  M.  Valerio  pro  consule  eam  partem,  qua  regnum  Hieronis  fuisset, 
tuendam  accepisset  (Liu.  27, 5, 1;  7, 12;  16).  eo  tamen  tempore  quas 
res  ipse  gessisset,  quo  in  uniuersum  fortuna  Romanis  in  insula  adrisit, 
Liuius  uel  nesciuit  uel  tacuit,  strenue  autem  a.  208.  546  cum  classe 
ex  Sicilia  a  consulibus  eius  anni  arcessitus  Locros  oppugnauit,  ubi 
tum  cardo  belli  uertebatur,  neque  prius  desperauit  quam  clade 
utriusque  consulis  coactus  (27,  26,  3  sq.  28,13 — 17),  qua  infelici- 
tate  ita  non  eius  dignitas  est  inminuta,  ut,  cum  Crispinus  consul 
graui  uulnere  ne  comitiorum  causa  Romam  ueniret,  impeditus  a  se- 
natu  petiisset,  ut  ad  se  mitteret  fuiros  prudentes',  cum  quibus  quae 
uellet  de  re  publica  loqueretur,  mitteret  is  L.  Cincium  Alimentum, 
qui  paucis  ante  diebus  redierat,  Sex.  Iulium  Caesarem,  L.  Licinium 
Pollionem  (27,  29, 1 — 6).  postea  uero  nusquam  horum  legatorum 
fit  mentio,  atque  L.  Cincii  omnino  euanescit  memoria. 

Iam  quaeritur,  quo  tempore,  utrum  ante  praeturam  an  post,  captus 
sit.  atque  Niebuhr  quidem  (H.  R  I  p.  282)  initio  belli  Hannibalici 
in  Poenorum  manus  Cincium  incidisse  dicit.  sed  cum  Romani  tum 
captiuos  aut  redimere  nollent  aut  sicut  eos  qui  fugerant  ignominia 
notarent,  id  fieri  potuisse  recte  negant  Lacbmann  De  f.  L.  II  p.  16 
et  Liebaldt  p.  7.  quae  enim  causa  fuit  Romanis,  ut  bunc  potissi- 
mum,  qui  nondum  ad  rem  p.  accesserat,  redimerent?  deinde,  ut  hoc 
factum  esse  largiamur,  si  Cannensi  exercitui  sub  ignominia  in  Si- 
cilia  militanti  is  qui  ipse  in  Poenorum  potestate  fuerat,  praefieieba- 
tur,  nonne  omnia  disciplinae  uincula  soluebantur?  itaque,  quoniam 
per  Liuium  liberum  de  tempore  arbitrium  est,  rectius  Cincium  post 
a.  208.  546  in  Hannibalis  potestatem  uenisse  exislimabimus. 

Fortiter  igitur  L.  Cincius  bello  Hannibalico  interfuit  ciuesque  et 
re  manuque  et  consilio  adiuuit.  postea  idem  quam  uaria  esset  belli 
fortuna  expertus  a  Poenis  captus  est,  sed  minus  acerbe  tractatus 
atque  etiam  cum  ipso  Hannibale  congressus  et  Graeco  sermone, 
cuius  utrumque  gnarum  fuisse  constat,  de  belli  rebus  esse  collocu- 
tus  uidetur.  fortasse  hac  ipsa  re  quod  multa  audiuerat  ex  Hannibale, 
adductus  est,  ut  uel  in  captiuitate  uel  post  bellum  confectum  in 
patriam  reuersus  historiae  scribendae  operam  daret.  gens  quidem 
eius  etsi  plebeia,  tamen  nobilitate  insignis  erat  sepulcrumque  eius 
prope  portam  Romanam  statua  columnisque  ornatum  diu  celebratum 


L.  CINCIVS  ALIMENTVS  CIII 

est  (Fest.  p.  57.  262).  haud  indigna  igitur  ei  esse  uideri  potuit 
aemulatione  Fabiae. 

I>e  ipsis  annalihus  ipiae  pauca  dici  possunt,  prodita  ea  siint 
a  Dionysio  Halicamasensi  atque  iam  supra  cum  de  Fahio  ageremus, 
quoniam  uno  loco  excepto  ille  semper  Cincium  consociauit  cum  Fa- 
bio,  a  nohis  exposita  et  explicata  (p.  lxxxi  sqq.).  Graece  igitur,  ut 
nohilitatis  Homanae  iudicio  satisfaceret  neque  Graecorum  arte  in- 
ferior  esse  uideretur,  patrii  sermonis  asperitate  spreta  quam  Latine 
scrihere  maluit1),  rerum  cognitionem  aut  fahulis  famaeque  aut  an- 
nalibus  maximis  aut  suis  oculis  memoriaeque  debebat8),  easque  inde 
ab  Aeneae  aduentu  usque  ad  suam  aetatem  ita  persecutus  est,  ut  et 
urhis  originem  et  eas  res,  quihus  ipse  interfuerat,  copiose  et  accu- 
rate  enarraret,  capitulatim  percurreret  ea  quae  inter  Iiaec  tempora 
facta  sunt. 

Inscriptio  annalium  aut  liher  quidam  certus  nusquam  adfertur, 
fragmenta  perpauca  eaque  magnam  partem  dubia  ad  nos  peruene- 
runt,  iudicia  de  eo  a  nullo  uetere  scriptore  prolata  sunt5),  neque 
Polybius  aut  Cicero  mentionem  eius  iniecerunt.  uidetur  igitur  scrip- 
tor  plebeius  patricii  gloria  obscuratus  nec  multum  lectitatus  esse, 
unde,  ni  iam  tum  hahuissent  sua  fata  Iibelli,  historiae  palmam  Fahio 
tribuendam  esse  concluderemus.  nunc  de  librorum  Cincianorum  in- 
dole  ac  fide  propter  reliquiarum  paucitatem  et  tenuitatem  iudicium 
cohibendum  est. 

Sed  Niebuhr  (H.  R.  I  p.  282),  quem  secuti  sunt  Lachmann  (D.  f. 
L.  I  p.  16),  aliique  atque  etiam  post  Ilertzium  Closset  (Ess.  p.  448  sq.), 


1)  Non  inprobo  omnino  causas,  quibu3  Hertz  p.  12  Cincium  com- 
motum  Graece  scripsisse  suspicatur.  is  enim  uel  edocendo  Hannibali 
libros  suob  eum  destinasse  uel  Graecorum  potissimum  eruditioni  arbi- 
tratur,  ut  eos  digniore  de  Romanorum  historia  sententia  imbueret. 
subest  enim  aliquantum  ueritatis,  etsi  neque  in  usum  Hannibalis  Graece 
scripsit  sed  contra  eius  admiratores,  Sosylum,  Silenum  aliosque,  neque 
in  usum  Graecorum  sed  nobilium  Romanorum  linguae  artisque  Graecae 
peritorum  et  iudicum.    uid.  supra  p.  lxxv  sq. 

2)  Quod  Dionysius  1,  79,  4  Cincio  Fabium  fuisse  fontem  adseuerat, 
bac  in  re  eius  auctoritatem  pro  nibilo  babendam  esse  supra  p.  lxxxii 
docuimus;  illud  eius  consilium  for»itan  fuerit,  ut  post  editum  Pictoris 
opus  bominum  doctorum,  qui  patricii  Fabiique  non  essent,  fauoreni 
ad  partes  suas  traheret  Blum  Einleitung  in  Homs  alte  Geschiuhte 
p.  67). 

3)  Apud  Liuium  21,38,3  (fr.  7),  ubi  antea  uulgabatur  Cincius  — 
maximus  me  auctor  moueret,  nunc  ex  optimis  libris  scriptura  Cincius  — 
maxime  auctor  moueret  restituta  est. 


Civ  DE  SCRIPTORVM  VITIS  ET  SCRIPTIS 

nuper  L.  Cohn  p.  325  sqq.  C.  Neumanni  praelectiones  secutus, 
eximiis  eum  celebrauit  laudibus,  cum  buic  scriptori  acuti  ingenii, 
summae  adsiduitatis,  antiquitatis  Romanae  egregie  perito,  qui  etiam 
monumentis  indagandis  et  perscrutandis  res  Romanas  inlustrasset, 
summam  fidem  et  auctoritatem  esse  habendam  scriberet.  ille  tamen 
deceptus  est  reliquiis  librorum  quorundam  Cincianorum  ad  anti- 
quitatem  et  res  grammaticas  pertinentibus,  quos  libros  non  huic 
sed  alteri  L.  Cincio1)  aetatis  multo  recentioris  tribuendos  esse2) 
primus  monuit  Longolius  (Notitia  Hermundurorum  II  p.  3  — 14 
ed.  Emest.,  cuius  tamen  argumenta  futilia  sunt.  uid.  Liebaldt 
p.  13.  Hertz  p.  28),  tum  efticere  studuerunt  Zumpt  {Berl.  Jahrb. 
f  iviss.  Krit.  1829  p.  94),  Krause,  Liebaldt,  Merkel  (Praef.  Ouid. 
fast.  p.  lxxv  sq.),  Maduig  (Opusc.  acad.  p.  105),  denique  euicit 
Hertz,  cui  plerique  uiri  docti  adsensi  sunt,  Sclwegler  H.  R.  I  p.  79, 
WissoAva  et  Cichorius  R.  E.  III  c.  2555  et  2556,  Schanz  I  l5 
p.  234  sqq.,  alii.3) 

Sunt  uero  libri  hice4): 

1.  de  fastis  liber  (Macrob.  sat.  1,  12,  12;  18;  30.  Ioann.  Lyd. 
de  mens.  4, 22  p.  80  W. ;  44  p.  79  Bk.  64  p.  1 18  W.5),  86  p.  135  W>)  y 
92  P.108Bk.  144  p.  164  W.). 

2.  de  comitiis  liber  (Fest.  s.  u.  patricios  p.  241  M.). 

3.  de  consulum  potestate  liber  (Fest.  s.  u.  praetor  p.  241). 

4.  de  officio  iuris  consulti  libri  minimum  duo  (Fest.  s.  u.  nun- 
cupata  pecunia  p.  173.   Sanates  p.  321.   subici  p.  347). 

5.  mystagogicon  libri  minimum  duo  (Fest.  s.  u.  trientem  p.  363). 

6.  de  re  militari  libri  minimum  sex  (Gell.  16,4, 1;  2 — 4.  5.  6). 


1)  Praenomen  Lucii  additum  est  a  Festo  p.  218,  quod  incaute  ne- 
gauerant  Longolius  et  Krause  p.  71. 

2)  Etiam  tres  Cincios  distinguit  Egger  Lat.  serm.  uet.  rel.  p.  34  sq. 
iam  refutatus  a  M.  Hertzio  in  Neue  Jen.  Litteraturz.  1844  n.  182  p.  727. 

3)  Ipse  C.  Neumanni  auctoritati,  cuius  sententiam  olim  in  prae- 
lectionibus  Vratislauiae  propositam  in  publicum  L.  Cohn  edidit  (uid. 
p.  ci),  me  debere  arbitratus  denuo  in  hanc  disputationem  ingressus  sum. 

4)  Secutus  sum  in  plerisque  Hertzium  p.  32 — 59,  quemadmodum 
etiam  Bremer  Iurisprud.  antehadr.  I  p.  252 — 260  et  Funaioli  Gramm. 
Rom.  fr.  p.  371—382. 

5)  ex  Wuenschii  cura  addita 

6)  Merkel  p.  lxxvi  ex  inscriptione  Lydiana  tibqI  iogrwv  librum  sin- 
gularem  de  feriis  elicuerat  eidemque  tribuerat  etiam  locum  quendam 
Macrobii  (sat.  1,  16,  28)  coniectura  temptatum.  at  uid.  Hertz  p.  35  sqq. 
Mercklin  BerJ.  Jahrb.  1843.  H  p.  297. 


L.  CINCIVS  ALIMENTVS  cv 

7.  de  uerbis  priscis  Iiber  (Fest.  s.  u.  sceuam  p.  330.  pereniere 
p.  214.  reconductae  p.  277.  rodus  p.  265.  —  *Tuditantes  p.  352. 
*gentilis  p.  94.  *natio  p.  166.  *naccae  p.  166.  *naucum  p.  166. 
*nuptias  p.  170.  *noualem  agrum  p.  174.  *Obstitum  p.  193.  *prae- 
cidanea  porca  p.  218.  *refriua  fabra  p.  277.  *SaIias  uirgines  p.  329. 
*sinistrae  aues  p.  339.  *uindiciae  p.  376.  —  *Seru.  ad  Aen.  2,  225 
(de  uoce  delubro,  ubi  ut  Cincius  ex  Daniel.  edit.  additum  est).  *Ar- 
nob.  3;  38  (de  Nouensilibus  dis)  cf.  c.  39.    *Charis.  1  p.  132  K.1) 

Facile  apparebit  bos  libros  ab  eodem  uiro  erudito  et  litterato 
conscriptos  esse.  qui  enim  sunt  libri  de  comitiis,  de  consulum  po- 
testate,  de  officio  iuris  consulti;  mystagogicon,  de  uerbis  priscis;  a 
solo  commemorati  sunt  Festo,  ita  ut  numquam  scriptorum  discri- 
men  faceret.  deinde  de  re  militari  libros;  quorum  notitiam  soli  de- 
bemus  Gellio,  non  ad  Cincium  Alimentum;  ueterem  illum  praetorem, 
quae  fuit  sententia  Liebaldti  p.  16;  sed  ad  grammaticum  recentioris 
aetatis  pertinere  ex  alio  eiusdem  Gellii  loco  consequitur;  ubi  sum- 
mas  rerum  grammaticarum  auctoritates  enumeraturus  Aelium;  Cin- 
cium,  Santram  ponit2)  consociatque  eosdem  scriptores  quos  haud 
raro  etiam  apud  Festum  consociatos  babes.3)  denique  etiam  inter 
Cincium  Festi  et  Macrobii  cognatio  quaedam  intercedit,  id  quod 
recte  perspexit  Hertz  p.  71 ;  cum  in  uerbis  Pauli  p.  103  Iunium 
mensem  dictum  putant  a  Iunone.  iidem  ipsum  dicebant  Iunonium 
et  Iunonalem  agnosceret  uestigia  eiusdem  doctrinae  Cincianae,  quae 
exposita  est  a  Macrobio  1;12;30.  quae  cum  ita  sint,  siqua  certa 
temporis  quo  unus  ex  bis  libris  compositus  sit;  indicia  inueniri  pos- 
sunt;  eadem  cadunt  in  ceteros. 


1)  De  Cincio,  quem  Plinius  inter  auctores  libri  XXXVI  in  indice 
enumerat,  res  omnino  incerta  est.  —  Praeterea  Mommsen  C.  I.  L.  I  p.  26 
ap.  Macrobium  in  sat.  3,  2,  11  pro  Tito  substituit  Cincii  nomen.  —  Omisi 
Cincii  Alimenti  historiam  de  Gorgia  Leontino,  quia  sola  nititur  Fulgentii 
(s.  u.  silicernius  p.  560.  390  G.)  auctoritate,  quae  nulla  est.  Ad  eundem 
librum  Krause  p.  75  locum  Arnobii  3,  38,  ubi  de  dis  Nouensilibus  agi- 
tur,  rettulit,  quam  incredibilem  neglegentiam  Hertz  p.  57  notauit.  — 
Quae  asterisco  significaui,  sunt  fragmenta  incertae  sedis. 

2)  7,15,5:  ne  si  Aelii  quidem,  Cincii  et  Santrae  dicendum  ita  cen- 
suissent,  obsecuturum  se  fuisse  ait  (amicus  quidam  Gellii)  contra  per- 
petuam  Latinae  linguae  consuetudincm.  cf.  Charis.  p.  132  K.,  ubi  Cincii 
auctoritas  grammatica  Varroni  et  Ciceroni  aequatur. 

3)  Cincius  et  Santra  p.  173.  Cincius  et  Aelius  p.  166  (etiam  cum 
Ateio  Capitone).  174.  193  (etiam  cum  Cloatio).  277.  329.  Santra,  Aelius, 
Cincius  p.  170  (hic  etiam  cum  Cornificio  ut  ab  Arnobio,  et  cum  Curiatio 
ut  a  FeBto  p.  166). 


CVi  DE  SCRIPTORVM  VITIS  ET  SCRIPTIS 

Omnia  autem  horum  lihrorum  argumenta  a  helli  Hannihalici  aetate 
aliena  esse  primo  ohtutu  uidehuntur.  nam  quamquam  intra  gentes 
patricias  in  usum  adolescentis  aetatis  tablinorum  materiam  'commen- 
tariis'  antiquitus  comprehensam  esse  constat  (uid.  s.  p.  xxxv  sqq.), 
cuius  quidem  generis  tria  prima  opera  uno  quodque  Iibro  exhaustum 
fuisse  suspiceris,  ut  Cincios  plebeios  fuisse  omittam,  trahuntur  ta- 
men  etiam  haec  eis,  quae  supra  exposuimus,  in  ceterorum  commu- 
nionem.  septuaginta  fere  annis  posteaquam  Appius  Caecus  primus 
solutam  orationem  exercuit  (Isid.  orig.  1,37,  2),  quemquam  Roma- 
num  docte  et  litterate  disputasse  de  uerbis  priscis  quorum  uis  colim' 
usurpata  esset  (Fest.  p.  376)!  quid?  quod  ipsas  reliquias  percurren- 
tibus  nobis  complura  uerba  occurrunt,  quibus  non  solum  scriptores 
bello  Punico  aequales  sed  etiam  recentiores,  Ennius,  Accius,  Luci- 
lius,  Lucretius  usi  sunt1),  quae  a  Cincio  illo  Alimento  ut  uerba 
prisca,  quorum  uis  euanesceret,  explicata  esse  nemini,  opinor,  uide- 
huntur  (Zumpt  1.  s.  p.  94.  Hertz  p.  62.  70).  deinde  quamuis  genus 
scribendi  reliquiarum,  quae  ad  uerbum  seruatae  sunt,  simplex  ac 
ieiunum  sit  neque  usquam  circumscriptus  uerborum  ambitus  ap- 
pareat,  tamen  nusquam  inest  obsoleta  illa  et  horrida  belli  Punici 
antiquitas,  immo  omnia  spirant  grammaticorum  Latinorum  et  ser- 
monem  et  doctrinam,  qua  ductus  'imperite'  quosdam  Aprilem  men- 
sem  a  Venere  duxisse  iudicauit,  cum  ne  in  carminibus  quidem  Sa- 
liorum  Veneris  ulla  ut  ceterorum  caelestium  laus  celebraretur  (Macr. 
1, 12, 12).  itaque  multis  eis  locis,  quibus  cum  aliis  coniunctus  ci- 
tatur7  grammaticos  habet  comites  omnesque  Aelio  Philologo  inferiores 
et  cum  eo  glossematorum  scriptoribus  opponitur  (Fest.  p.  166),  a 
Lydo  autem  (de  mens.  4,64  p.  118  W.)  post  mythicos,  physicos, 
philosophos  rP(Dfxalog  aocptGrrjg  appellatur2),  non  historicus  ut  Sal- 
lustius  (Lyd.  de  mens.  1,37  p.  17  W.)  uel  Samocus,  qui  ^tisqI  tcolxl- 
Xav  t,t]rrj(idr(ov  (itfA^-ihf  (de  mag.  3,32  p.  226  Bk.  121  W.). 

Accuratius  autem  ut  huius  Cincii  grammatici  aetatem  circum- 
scribamus,  'imperitorum'  illorum  sententia,  quam  de  Aprili  repre- 
hendit,  fuit  Fuluii  Nohilioris  (cos.  189.  565)  et  qui  eum  secutus  est 


1)  Vid.  Fest.  s.  u.  scenam  p.  330.  s.  u.  rodus  p.  "265.  Tuditantes  p.  352 
(locis  Ennii  et  Lucretii  2,  1142  adde  Lucret.  3,  394). 

2)  Latiore  ui  haec  uox  utitur  magistri,  qua  etiam  in  lexicis  qui- 
busdam  (Brandstatter  De  not.  TtoXtrixog  et  eoqptar^s  usu  rhetor.  p.  228, 
cf.  60(pi6zsvst.v  to.  Qr\TOQiK&  Philod.  ap.  eundem  p.  225),  uel  grammatici, 
unde  Varro  a  Lydo  didaexaXixwTccTog  dicitur  (Lyd.  de  mens.  1,  37 
p.  17  W.). 


L.  CINCIVS  ALIMENTVS  <  VII 

lnnii  Gracchani,  G.  Gracchi  amici  (Funaioli  p.  15  sq.  120)  *),  Aelius 
autem,  cuius  consuetudine  et  magisterio  Varro  et  Cicero  usi  sunt, 
initio  saeculi  septimi  ab  u.  c.  natus  post  a.  90.  664  mortuus  est; 
denique  sententias  illorum  apud  Macrob.  1,  12,  15  post  eum  et 
Varronem  claudit  Verrius  1'laccus,  qui  exactae  aetatis  sub  Tiberio 
decessit,  neque  quisquam  scriptor,  quibuscum  a  Festo  uel  Gellio  uel 
Macrobio  uel  Arnobio  citatur,  illo  inferior  fuit,  quamquam  de  ordine 
agminis  saepe  uariatur,  ut  nihil  hinc  ad  eius  locum  definiendum 
redundet,  nisi  eum  paulo  post  Varronem  ante  Verrium  scripsisse 
uideri.2) 

Uestant  duae  res,  quae  quibusdam  haud  exigui  momenti  esse 
uisae  sunt.  primum  enim  Cincius  apud  Gellium  (16,4,1)  fetialem 
ex  populi  Romani  sententia  populo  Hermundulo  bellum  indicentem 
facit,  unde  cum  haec  Hermundulorum  mentio  tamquam  infesti  po- 
puli  exempli  ante  Tiberii  expeditiones  annis  4.  757  et  insequenti 
factas  ca  Kheno  usque  ad  flumen  Albim,  qui  Semnonum  Hermundu- 
rorumque  finis  praeterfluit'  (Vellei.  2, 106,  2),  uix  apta  esset,  Momm- 
sen  in  chronol.  p.  318  n.  10  libros  de  re  militari  post  hos  annos 
conscriptos  esse  existimauit.  at  nusquam  tum  Hermundulis  uel  Her- 
munduris,  quos  cum  Semnonihus  trans  Albim  incoluisse  et  ex  uerbis 
Velleianis  et  ex  Strabone  (7, 1, 3  p.  290)  compertum  habemus,  in- 
latum  esse  bellum  neque  exceptis  duobus  illis  locis  omnino  eorum 
mentionem  iniectam  esse  inuenimus.  quam  ob  rem  magno  opere 
duhitamus,  num  re  uera  illo  tempore  Hermundulorum  nomen  in 
omnium  ore  ita  fuerit,  ut  hoc  potissimum  nomine  ad  populum  in- 
festum  significandum  apte  uteretur  Cincius,  et  hoc  unum  satis  esse 
uideatur  ad  illam  de  Cincii  aetate  opinionem  euertendam. 


1)  Merkel  Ouid.  fast.  p.  lxxvi.    Hertz  p.  67. 

2)  Vid.  Fest.  p.  339 :   Varro  —  ait  — .  idem  fere  sentiunt  Sinnius  Ca- 
})ito    et   Cincius.    Gell.  7,15,5   (uid.  p.  civ  not.  4).    Charis.  p.  132:    licet 

Varro  et  Tullius  et  Cincius  —  huius  Sarapis  et  huius  Isis  dixerint;  in 
Arnobii  indice  (3,  38)  sex  ueterum  grammaticorum  ultimum  locum  Cincius 
obtinet,  in  iteratione,  qua  redarguuntur,  paenultimum  (ante  Manilium). 
Quod  a  Varrone  de  1.  1.  6,  33  exscriptam  esse  Cincii  de  mense  Aprili 
sententiam  apud  Macrob.  1,  12,  12  Hertz  p.  74  sq.  suspicatus  ante  annum 
46.  708,  quo  de  lingua  Latina  scribere  coepit  Varro,  Cincii  librum  de 
fastis  compositum  esse  coniecit,  ut  alia  omittam,  Cincius  falsae  opinionis 
auctores  per  rquosdam'  significauit,  Varro  ipsos  nominauit,  tum  Cincius 
in  carminibus  Saliaribus  tantum  modo  Veneris  laudem  celebrari  nega- 
uit,  Varro  se  numquam  eius  nomen  in  antiquis  litteris  inuenisse  te.sta- 
tur.    utroque  igitur  loco  scriptorem,  cui  successerat,  suppleuit. 


CVIII  DE  SCRIPTORVM  VITIS  ET  SCRIPTIS 

Deinde  quae  Festus  p.  363  refert  ex  Cincio:  Trientem  tertium 
pondo  coronam  auream  dedisse  se  Ioui  donum  scripsit  T.  Quintius 
dictator,  quom  per  nouem  dies  totidem  urbes  et  decimam  Prae^ 
nestem  cepisset.  id  significare  ait  Cincius  in  mystagogicon  l.  II 
duas  libras  pondo  et  trientem,  eadem  ita  redire  compluribus  uiris 
doctis,  ut  Niebuhrio  H.  R.  II  p.  662,  Mommseno  Cbronol.  p.  317  n.  7, 
apud  Liuium  uidentur,  ut  a  Liuio  haec  ex  ipso  Cincio  hausta  esse 
arbitrentur.  haec  enim  Liuius  6,  29,  8:  T.  Quinctius  [Cincinnatus 
a.  380.  374J  semel  acie  uictor,  binis  castris  hostium,  nouem  oppidis 
ui  captis,  Praeneste  in  deditionem  accepto  Romam  reuertit  trium- 
phansque  signum  Praeneste  deuectum  Iouis  imperatoris  in  Capito- 
lium  tulit.  dedicatum  est  inter  cellam  Iouis  ac  Mineruae  tabula- 
que  sub  eo  fixa,  monumentum  rerum  gesiarum,  his  ferme  incisa 
litteris  fuit:  *Iuppiter  atque  diui  omnes  hoc  dederunt,  ut  T.  Quinc- 
lius  dictator  oppida  nouem  caperet.'  ubi  ex  summa  qua  erat  mo- 
numentorum  incuria  sane  est  ueri  simillimum  Liuium  ipsum  hunc 
titulum,  praesertim  cum  tum  iam  euanuisset  fincisa  fuit)1),  non 
uidisse,  nec  mirabimur  alteram  tituli  partem,  qua  ob  illas  res  feli- 
citer  gestas  trientem  tertium  pondo  coronam  auream  se  dedisse 
Quinctius  addiderat  (uid.  Mueller  ad  Fest.  p.  362  et  Hertz  p.  44), 
neglegentia  Liuii  omissam  esse. 

Sed  subiungam  etiam  alterum  locum  Liuii7  quo  comparato  utrius- 
que  difficultates  multum  tractatae  spero  remotae  erunt.  est  hice 
(7,  3);  Nec  tamen  ludorum  primum  initium  procurandis  religioni- 
bus  datum  aut  religione  animos  aut  corpora  morbis  leuauit;  quin 
etiam,  cum  medios  forte  ludos  circus  Tiberi  superfuso  inrigatus 
inpedisset,  id  uero  uelut  auersis  iam  diis  aspernantibusque  placa- 
mina  irae  terrorem  ingentem  fecit.  itaque  C.  Genucio  L.  Aemilio 
Mamerco  iterum  consulibus  cum  piaculorum  magis  conquisitio  ani- 
mos  quam  corpora  morbi  adficerent,  repetitum  ex  seniorum  me- 
moria  dicitur  pestilentiam  quondam  clauo  ab  dictatore  fixo  seda- 
tam.  ea  religione  adductus  senatus  dictatorem  claui  figendi  causa 
dici  iussit.  dictus  L.  Manlius  Imperiosus  L.  Pinarium  magistrum 
equitum  dixit.  lex  uetusta  est,  priscis  litteris  uerbisque  scripta,  ut 
qui  praetor  maximus  sit  idibus  Septe?nbribus  clauiyn  pangat.  fixa 
fuit  dextro  lateri  aedis  Iouis  optimi  maximi,  ex  qua  parte  Miner- 


1)  Si  re  uera  Cicero  Verr.  4,  58,  129  T.  Quinctio  Cincinnato  et  T. 
Quinctio  Flaminino  confusis  hoe  signum  Praenestinum  in  animo  habet, 
quod  falso  ex  Macedonia  aduectum  esse  dixit,  iam  anno  70.  684  titulus 
ille  deletus  erat.    at  uid.  Boeckhium  in  C.  iriscr.  Gr.  II  p.  976. 


L.  CINCIVS  ALIMENTVS  CIX 

uae  templum  est.  eum  clauum,  quia  rarae  per  ca  tempora  litterae 
erant,  notam  numeri  annorum  fuisse  ferunt,  eoque  Mineruae  templo 
dicatam  legem,  quia  numerus  Mineruae  inuentum  sit.  Volsiniis 
quoque  clauos  indices  numeri  annorum  fi.ros  in  templo  Nortiae 
Etruscae  deae  conparere  diligens  lalium  monumentorum  auctor 
Cincius  adfirmat.  Horatius  consul  ea  lege  templum  Iouis  optimi 
maximi  dedicauit  anno  post  reges  exactos,  a  consulibus  postea  ad 
dictatores,  quia  maius  imperium  erat,  sollemne  claui  figendi  trans- 
latum  est.  intermisso  deinde  more  digna  etiam  per  se  uisa  res, 
propter  quam  dictator  crearetur.  qua  de  causa  creatus  L.  Ma/i- 
lius,  perinde  ac  rei  gerendae  ac  non  soluendae  religionis  gratia 
creatus  esset,  bellum  Hernicum  adfecians  dilectu  acerbo  iuuentu- 
tem  agitauit,  tandemque  omnibus  in  eum  tribunis  plebis  coortis, 
seu  ui  seu  uerecundia  uictus,  dictatura  abiit. 

At  qui  attento  animo  hoc  Liuii  caput  considerauerint,  in  eo  sine 
dubio  ofiendent,  quod  quae  Liuius  ex  Cincio  ad  rem  explicandam 
inseruit,  pugnant  cum  eis  quae  explicanda  erant.  nam  in  orationis 
tenore  cum  pestilentiam  quondam  clauo  ah  dictatore  fixo  sedatam 
esse  seniores  meminissent,  ea  religione  adductum  senatum  dictato- 
rem  claui  figendi  causa  dici  iussisse  narrauerat:  nunc  per  singu- 
los  annos  idihus  Septembrihus  ab  eo  qui  praetor  maximus  i.  e.  uel 
dictator  uel  consul  uel  interrex  esset,  clauum  fixum  esse  ex  Cincio 
refert,  ut  haec  esset  nota  numeri  annorum.  ergo  solis  idibus  Sep- 
tembribus,  quo  die  templum  Iouis  Capitolini  dedicatum  erat  (Plut. 
Poplic.  14),  clauus  eam  uim  habebat,  ut  fixus  pestilentiam  sedaret, 
ceteris  anni  mensibus  hoc  remedium  nullum  erat?  expectandae 
erant  idus  Septembres?  contra,  si  is  antiquo  tempore  mos  erat,  ut 
propter  notam  numeri  annorum  quotannis  idibus  Septembribus  cla- 
uus  pangeretur,  quid  clauus  ad  pestilentiam?  si  quotannis  clauus 
figebatur,  quid  opus  erat  seniorum  memoria,  cum  praesertim  lex 
in  aede  Iouis  fixa  centum  quadraginta  sex  annis  ante  sancta  esset 
(Mommsen  Chron.  p.  lTTsq.j?  ne  multa,  duas  res  inter  se  diuer- 
sissimas  temere  miscuit  Liuius.  hoc  uero  ita  esse  expediendum  ui- 
detur:  primo  antiquum  aliquem  scriptorem  historicum,  cui  orationis 
tenorem  debet,  secutus  hoc  unum  ad  pestilentiam  sedandam  clauum 
fixum  esse  narrauerat,  quae  superstitio  uere  Romana  est,  cum  etiam 
Plinii  maioris  aetate  (nat.  hist.  28,  63)  clauum  ierreum  detigere  in 
quo  loco  primum  caput  fixerit  conruens  morbo  comitiali,  absoluto- 
rium  eius  mali  dictum  sit  (Preller  Roem.  Mythol  I3  p.  260).  sic  sub- 
latis  uerbis  lex  uetusta  est  —  propter  quam  dictator  crearetur 


CX  DE  SCRIPTORVM  VITIS  ET  SCRIPTIS 

omnia  bene  lluunt  neque  quidquam  diserepantiae  superest.  tum  de- 
imum;  cum  haec  iam  essent  scripta,  casu  aliquo;  quae  esset  Cinci 
de  clauo  sententia;  comperisse  uidetur  et  eius  auctoritate  commotus1) 
eam  inseruisse.  in  hac  tamen  re  aut  tanta  leuitate  et  festinatione 
uersatus  est;  ut  quam  diuersas  res  consociaret;  non  perspiceret,  aut 
eo  tempore  addidit,  quo  libro  absoluto  et  edito  plura  inmutari  in 
eius  potestate  positum  non  esset,  atque  satis  habuit  uerba  inter- 
misso  deinde  more  digna  etiam  per  se  uisa  res,  propter  quam 
dictator  crearetur,  adnexuisse,  ut  conciliaret  Cincianam  sententiam 
cum  ea  quam  antea  exposuerat,  minime  tamen  ille  feliciter.  nam  et; 
si  a  Cincio  stamus,  ut  mos  claui  propter  numerum  annorum  figendi 
tum  intermitteretur,  fieri  non  potuisse;  iam  supra  Mommsenum  se- 
cuti  negauimus,  et,  si  haec  coniungimus  cum  superiore  sententiar 
non  uideo,  cur  Liuius;  quoniam  pestilentiae  sedandae  causa  etiam 
eo  anno;  cuius  antea  mentionem  fecerat,  a  dictatore  clauum  fixum 
esse  narrauerat,  tunc  praeter  morem,  ut  fpropter  rem'  dictator  di- 
ceretur;  factum  esse  addiderit.2) 

Neque  uero  hoc  uno  loco  uestigia  operae  Liuianae  post  pertextum 
tenorem  narrationis  insertae  apparent.3)  simillimus  est  29,  22,  10r 
quo  ipse  secum  discrepans  quaedam  de  Pleminio  ex  Clodio  Licino, 
consulari  historico  (cos.  a.  4;  757),  parum  apte  addidit  (Reliq.  II 
p.  cvn.  77),  notus  ille  4;  20;  5 — 11;  quo;  postquam  modo  in  c.  19 
A.  Cornelium  Cossum  tribunum  militum  Tolumnio  interfecto 
secunda  spolia  opima  Iouis  Feretrii  templo  intulisse  narrauit,  hoc 
ita  excusauit,  ut  omnes  ante  se  auctores  se  secutum  esse  adnota- 
ret;  erroremque  de  titulo  spoliis  inscripto  ab  Augusto  doctus  cor- 
rexit;  quo  ille  consul  ea  cepisset;  nihilo  setius  postea  c.  32;4  denuo 
apud  eum  idem;  cum  tribunus  militum  esset;  spolia  templo  infert. 4) 


1)  Quae  nunc  Cincii  sententiae  auctoritas  tribuenda  sit,  examinare 
non  est  huius  loci.  hoc  constat,  aut  duabus  de  causis  clauos  fixos  esseT 
et  quotannis  idibus  Septembribus  ut  annus  notaretur,  et  cum  pestilentia 
in  urbem  inuasisset  ut  sedaretur,  aut  Cincii  sententiam  ex  more  illo 
antiquo,  quo  defigebatur  morbus,  ex  exemplo  Volsiniensi  falso  explicato 
ortam  esse.  in  quam  morum  priscorum  interpretationem  peruersam  non 
soli  antiquarii  Romani  inciderunt. 

2)  Vngeri  coniectura  c tempore''  pro  'more'  substituentis  (PhiloL 
XXXII  [1872]  p.  532—540)  difficultas  non  tollitur. 

3)  Vid.  Wahrheit  u.  Kunst  p.  442  sq. 

4)  Vid.  Soltau  Herm.  XXVI  p.  409  sq.  XXIX  p.  611  sqq.,  ubi  si- 
milia  additamenta  in  decade  tertia  et  prima  indicauit.  —  Paulo  diuersa 
sunt  quae  in  adnot.  ad  Coel.  fr.  21  et  ad  Val.  Ant.  fr.  45  obseruaui. 


L.  CINCIVS  ALIMENTVS  cxl 

Hinc  igilur  etiam  tabulam  illam  a  T.  Quinctio  Cincinnato  fixam, 
de  qua  Liuius  6,  29,  8  rettulerat,  coniectura  recte  ad  Cincii  aucto- 
ritatem  reuocatam  esse  confirmatur.  consentiunt  enim  loci,  etiam 
cum  Liuius  suum  ipse  conspectum  abnuit1)  et  utrumque  monumen- 
tum  in  eadem  parte  templi  louis  Capitolini  uisum  esse  addit. 

Nunc  redeamus  ad  Hermundulos.  eisdem  enim  uerbis,  quibus 
Cincius  (apud  Gellium  16,  4)  fetialem  hostibus  bellum  indicentem 
fecit,  apud  Liuium  1,32, 13  sub  Anco  Marcio  contra  Priscos  Latinos 
fetialis  utitur: 

Gellius:  Liuius: 

' Quod  populus   Hermun-  'Quod  populi   Priscorum 

dulus  hominesque  populi  Her-  Latinorum  hominesquePrisci 
munduli  aduersus  populum  Latini  aduersus  populum 
Romanum  bellum  fecere  Bomanum  Quiritium  fece- 
cleliqueruntque,  quodque  runt  deliquerunt,quod po- 
populus  Romanus  cum  po-  pulus  Romanus  Quiritium 
pulo  Hermundulo  hominibus-  bellum  cum  Priscis  Latinis 
que  Hermundulis  bellum  ius-  iussit  esse,  senatusque  populi 
sit,  ob  eam  rem  ego  popu-  Romani  Quiritium  censuit  con- 
lusque  Romanus  populo  sensit  consciuit,  ut  bellum  cum 
Hermundulo  hominibusque  Priscis  Lalinis  fieret,  ob  eam 
Hermundulis  bellum  dico  fa-  rem  ego populusque Roma- 
cioque.'  nus  populis  Priscorum  Lati- 

norum  hominibusque  Priscis 
Lalinis  bellum  indico  fa- 
cioque^ 
pars  haec  est  ritus,  quo  omnia  bella  indicebantur,  descriptionis, 
quam  Liuius  ita  instituit,  ut  initio  non  ad  certum  aliquod  pertineat, 
sed  populum,  quicunque  fuit,  nominare  iubeat '),  tum  quoniam  ab  Aequi- 
colis  illud  ius  Ancum  sumpsisse  narrauit,  ad  eius  bellum  transferat. 
fontem  igitur  ei  commentarium  fuisse  elucet,  quo  generatim  mores 
Homani  descripti  erant,  eumque  Priscis  Latinis  interpositis  ad  histo- 
riae  eius  regis  ieiunitatem  explendam  a  Liuio  usurpatum,  auctorem 
autem  eundem,  cuius  diligentiam  talium  monumentorum  admiratur, 
Cincium.    hunc  igitur  ipsas  formulas  litteris  mandasse  omissis  no- 


1)  fixa  fuit;  cf.  10,  2,  14  rostra  nauium  spoliaque  Laconum  in  aede 
Junonis  ueteris  fixa  multi  superstites  sunt  qui  uiderunt  Patauii. 

2)  c.  32,  6:  cuiuscumque  sunt  nominat;  8:  haec  paucis  uerbis  car- 
minis  concipiendique  iuris  iurandi  mutatis  peragit;  10:  populum  illum 
quicumque  est  nominat. 


CXII  DE  SCRIPTORVM  VITIS  ET  SCRIPTIS 

minibus  sequitur  neque  Hermundulorum  nomen  siue  a  Gellio  in- 
sertum  (sic  Lachmann  De  font.  L.  I  p.  30)  siue  ab  alio  aliquo  post 
a.  4.  757  ad  Cincii  aetatem  definiendam  aliquid  ualere. x) 

INunc  quiuis  concedet  primi  loci  Liuiani  (7, 3)  ipsum  argumenturn 
esse  libri  antiquarii  uel  grammatici7  non  annalium,  tum  omnino  ab- 
horrere  a  tali  monumentorum  Tuscorum  laudatione  ueteres  histori- 
cos;  qui  cum  quae  ante  pedes  essent  monumenta  et  inscriptiones 
neglegerent,  quis  aetatis  Hannibalicae  scriptorem  peruestigasse  ea 
credat  ad  res  Romanas  inlustrandas?  'diligentem  uero  talium  monu- 
mentorum'  Cincium  recentiorem  fuisse  atque;  ut  sui  populi  instituta 
moresque  accuratius  perspiceret,  etiam  aliarum  ciuitatum  res  cogno- 
uisse  ex  eius  fragmentis  uidemus.  ut  apud  Festum  s.  u.  nuptias  p.  170 
(fr.  25  H.  23  F.)  citat  legem  Praenestinam,  apud  Macrobium  1,  12, 
30  (fr.  4H.  9  F.)  fastos  Aricinos  Praenestinosque,  apud  Festum  s.  u. 
subici  p.  347  (fr.  10  H.  14  F.)  ad  Atheniensium  uel  Athamantis 
exemplum  prouocat,  Romanorum  etiam  carmina  Saliaria  perscrutatus 
est  (Macr.  17  12,  12.  fr.  1  H.  6  F.);  denique  quam  Cincius  apud 
Liuium  de  clauo  annali  sententiam,  eandem  Festus  (in  Pauli  epit. 
p.  56)  profert:  Clauus  annalis  appellabatur  qui  ftgebatur  in  parieti- 
bus  sacrarum  aedium  per  annos  singulos,  ut  per  eos  numerus 
colligeretur  annorum  (uid.  Mommsen  Chronol.  p.  177). 

Hac  igitur  locorum  Liuii  coniuncta  auctoritate  efficitur  Cincium 
ab  eo  propter  diligentiam  monumentorum  laudatum  grammaticum 
fuisse2)  eundemque  et  aliis  locis  ab  eodem  et  a  Festo,  Gellio  aliisque 
grammaticis  antiquariisque  adhibitum  esse,  neque  habemus,  ut  ullum 
eorum,  quos  supra  enumeraui,  locorum  hinc  excludamus.  quae 
quidem  sententia  nunc  etiam  confirmatur  eo  consensu,  quo  Cincius 
ille  Liuianus  bis  etiam  locum  monumenti  sui  curiose  indicauit3) 
ct  hic  Festi  mystagogicon  libros  minimum  duos  composuit.4) 

1)  C.  Goettling  in  programniate  Ienensi  a.  1856  nomen  Hermundu- 
rorum  populi  ab  ipso  Cincio  fictum  esse  lusit,  fut  belli  causa,  quam 
populus  quicumque  ab  Romanis  sibi  meruisset,  notaretur  ipso  uocabulo', 
i.  e.  'Eq(iov  dovXoig  (Mercurii  uel  rapinae  seruis). 

2)  Inuerso  argumentationis  ordine  Hertzius  (p.  19.  39),  cum  non  ia 
•esset  Liuii  mos,  ut  suae  aetatis  grammaticos  et  antiquarios  laudaret, 
inuito  animo  hoc  fr.  Alimento  tribuit  persuasitque  multis  ut  Beckero 
Antiq.  I  p.  42,  Scliweglero  I  p.  79,  aliis. 

3)  7,  3,  5:  dextro  lateri  aedis  Iouis  optimi  maximi ,  ex  qua  parte 
Mineruae  templum  est.    6,  29,  9:  inter  cellam  Iouis  ac  Mineruae. 

4)  Vid.  Cic.  in  Verr.  4,  59,  132:  ii  qui  hospites  ad  ea  quae  uisenda 
sunt  solt-nt  ducere  et  unumquidque  ostendere,  quos  illi  (Syracusanij  mysia- 
gogas  uocant. 


L.  CINCIVS  ALLMLXTVS  CXIII 

Ne  a  Lucio  quidem  Cincio  Alimento  dubitatio  se  abstinuit. 
hoc  quidem  stat  hunc  aequalem  Fabii  Pictoris  in  historia  Romana 
uersatum  captumque  ab  Hannibale  neque  eius  auctoritatem  dimi- 
nuendam  esse;  illud  quaeritur,  num  eum  Liuius  ipse  in  manihus 
habuerit.  subest  enim  etiam  difficultas  quaedam  huic  Ioco,  quo,  cum 
inter  auctores  non  constaret,  'quantae  copiae  transgresso  in  Italiam 
Hannibali  fuerint',  et  eorum  numeros  qui  plurimum,  et  eorum  qui 
minimum  edidissent,  rettulit,  tum  Cincii  fr.  septimurn  laudata  eius 
auctoritate  inseruit,  idque  usque  eo  cum  argumento  proposito  cohaeret, 
<juod  'adducta'  esse  nonaginta  milia  militum  perhibet;  nam  a  quouis 
suppletur  cin  Italiam',  quod  ipse  Liuius,  ut  dubitalionem  suam  de- 
fenderet,  adiecit  Un  ltaliam  magis  adfluxisse  ueri  simile  esC.  sic 
uero  omnino  ei  causa  non  fuit,  cur  ad  Hannihalis  testimonium  pro- 
uocaret;  neque  enim  quidquam  numerus  militum  post  Rhodanum 
traiectum  amissorum  ad  quaestionem  eius  soluendam  adfert.  parum 
considerate  igitur  Alimentum  in  adnotationem  suam  transtulit  eun- 
demque  errorem  commisit  quem  inlihro  septimo  (uid.  p.  CVlIl),  qua  si- 
militudine  etiam  origo  aequari  uidetur,  ut  etiam  hanc  Alimenti  cogni- 
tionem  eum  recentioris  illius  Cincii  lihro  alicui  debere  suspicemur.1) 

Vt  uero  tandem  disputationem  ad  finem  perducamus,  etiam  in 
hac  editione,  ne  prioris  numeros  turbarem,  fr.  1  et  2  locis  suis  re- 
tinui  uncisque  ea  inclusisse  satis  habui.  pertinere  enim  ea  ad 
grammaticum  cum  multi  tum  Cichorius  R.  E.  III  c.  2557  censuerunt, 
etsi  et  Marius  Victorinus  et  Seruius  de  historico  cogitauerunt,  ut 
etiam  nunc  ea  Alimento  Funaioli  adsignauerit  (p.  2.  7).2)  Continetur 
igiturcerta  huiusueteris  Alimenti  memoria  unius  Dionysii  archaeo- 
logia3),  qui  excepto  libro  duodecimo  semper  (fr.  3.  4.  5)  L.  Cincium 

1)  Quoniam  numerus  militum,  quos  in  Italiam  adduxit,  ex  ipsius 
Hannibalis  testimonio,  quod  tabulae  Laciniensi  incidit,  fuit  26000  mili- 
tum  (Polyb.  3,56,4),  quem  antea  etiam  Liuius  secutus  erat,  Cincius  64000 
addidisset ;  at  ille  postea  eodem  Hannibale  nititur,  quem  ad  modum  in  omni- 
bus  Polybius;  hic  autem  ad  Pyrenaeum  saltum  eum  accessisse  scripsit 
cum  octoginta  milibus  et  usque  ad  Rhodanum  duxisse  undesexaginta 
(3,  35),  unde  triginta  tria  a  Rhodano  usque  in  Italiam  amissa  esse  effi- 
citur,  qui  numerus  cum  Hannibalis  testimonio  Cinciano  paene  consentit. 
itaque  Liuius  falsa  sua  opinione,  qua  non  ante  Italiam  Gallos  Liguresque 
adfluere  potuisse  putauerat,  deceptus  rem  miscuisse  uidetur.  Vid.  Lach- 
mannum  De  f.  L.  U  p.  80  sqq.,  qui  iam  similiter  Liuii  neglegentiam 
detexerat,  et  Pluessium  De  Cinc.  p.  5  sqq. 

2)  Etiam  Wissowa  B.  E.  III  c.  2556. 

3)  Taceo  de  somniis,  quibus  quidam  uel  a  Polybio  uel  a  Diodoro 
Alimentum  in  usum  uocatum  esse  suspicati  sunt. 

Hist.  Eom.  rel.  I,  ed.  Peter.    Ed.  alt.  VIH 


Cxiv  DE  SCRIPTORVM  VITIS  ET  SCRIPTIS 

una  cum  Fabio  laudauit  atque  1,  6,  4  horum  aetatis  Hannibalicae 
scriptorum  simillimam  indolem  pluribus  ita  exposuit  (cf.  s.  p.  lxxii), 
ut  Dionysium  nisi  hominem  uanum  et  mendacem  fuisse  aut  com- 
menticia  et  ficta  scripsisse  statuas,  ipsos  annales  Graece  compositos 
ante  oculos  habuisse  necesse  sit.  nihilo  setius  Mommsen  (Chronob 
p.  135.  191.  318.  cf.  Ilist.  Rom.  I9  p.  925)  et  Pluess  (Mus.  Helu. 
p.  46  et  Fleckeis.  annal.  CIII  p.  290  sq.)  ne  haec  quidem  ueteris 
illius  Cincii  ipsius  testimonia  esse  existumauerunt  sed  grammatici, 
qui  proaui  annales  suis  additamentis  haud  exiguis  auctos  suaque 
doctrina  inlustratos  et  in  Latinum  sermonem  uersos  denuo  edi- 
disset.1)  elicuerunt  hanc  sententiam  ex  Cincii  anno  urbis  natali 
(fr.  4),  quem  ita  explicare  studuerunt,  ut  ad  Augusti  temporum 
rationem  referrent  huiusque  gratia  eum  excogitatum  esse  cense- 
rent.2)  ego  tamen  mihi  persuadere  non  possum  Dionysium  Hali- 
carnasensem,  qui  a.  7.  747  archaeologiam  in  puhlicum  edidit,  ita 
non  manum  eius  qui  paullo  ante  opus  suum,  agnouisse,  ut  quae 
Latine  scripta  legeret,  pro  Alimenti  testimoniis,  quem  Graeco  ser- 
mone  usum  esse  ipse  adfirmat,  haberet.  sic  aut  Dionysius  summae 
leuitatis  aut  Cincius  antiquarius  fraudis  essent  accusandi.3)  deinde 
Mommsen  et  Pluess  quamuis  scite  atque  acute  de  causa,  cur  hic 
annus  urbis  natalis  a  Cincio  antiquario  ficlus  esset,  disputarint, 
tamen  ab  ea  opinione  profecti  sunt,  ut  Cincii  recentioris  eum  esse 
ponerent  Dionysiumque,  cuius  uerbis  sine  dubio  Q.  Fabii  Pictoris 
aequalis  dicitur,  aut  falsum  esse  aut  fallere  uoluisse,  neque  struxe- 
runt  fundamenta,  quibus  sententia  illa  fulcienda  erat.  nam  apud 
Dionysium  Cincii  recentioris  nos  uerbav  legere  neuter  antea  ostendit. 


1)  Quae  eius  rei  exernpla  adfert  Pluess  (De  Cinc.  p.  43  sq.  Mus, 
Helu.  p.  47)  Claudii,  Fabii,  Postumii  aliter  coinparata  aut  admodum 
dubia  sunt. 

2)  De  hac  re  consentit  Pluess  cum  Mommseno,  dein  uero  ubi  ad  rem 
accuratius  definiendam  pergit,  ab  eo  discessit.  sed  in  has  res  altius 
inquirere  nunc  alienum  est.  aliter  sed  non  magis  credibiliter  annum 
Cincianum  Trieber  (Herm.  XXVII  p.  321  sqq.)  explicuit. 

3)  Pluess  De  Cinc.  p.  35  agens  de  anno  urbis  natali  negat  ille  qui- 
dem  eius  modi  computos  in  L.  Cincium  Alimentum  eiusque  aetatem 
cadere,  sed  concedit  Dionysium  de  uetere  Cincio  loqui,  id  quod  ordine, 
quo  Cincius,  Fabius,  alii  de  hac  re  auctores  percenserentur,  satis  decla- 
ratum  sit.  contra  Cincio  illi  recentiori  inputare  fraudem  uidetur 
Mommsen,  qui  in  h.  Rom.  1.  s.  haec  adnotauit:  Das  dem  L.  Cincius  Ali- 
mentus,  einem  Zeitgenossen  des  Fabius  beigelegte,  ebenfalls  griechische 
Geschichtsicerk  scheint  untergeschoben  und  ein  Machwerk  aus  auguste- 
ischer  Zeit. 


L.  CINCIVS  ALLVENTVS  ,  xv 

denique  quod  Pluess  p.  35  Kiesslingium  (De  Dion.  font.  p.  15)  se- 
cutus  in  uerbis  Aevxiog  KCyxLog  avqg  xcov  ex  xov  fiovXevxLxov 
6vvedgCov  aliquitl  sihi  indagasse  uisus  est,  quod  recentiorem  pro- 
deret  Cincium,  cum  hic  proaui  rsenatorii'  auctoritate  commenta  tam- 
quam  sua  uenditare  uoluisset,  id  uix  cuiquam  probabit.  (cf.  supra 
p.  lxxxv  sq.)  nam  hoc  loco,  quo  primum  ad  eius  testimonium  pro- 
uoeauit,  erat,  cur  praeturae  eius  memor  dignitate  senatoria  contra 
U-  Fabii  et  Porcii  Catonis  auctoritates  illud  stabiliret.1) 

Atque  haec  quidem  de  Cincii  fragmentis,  quae  in  lihris  Dio- 
nysii  integris  ad  nos  peruenerunt.  ex  excerptis  tamen  Escorialen- 
sibus  Tisgi  excfiovXcdv  xaxd  fiaGilicov  yeyovviav  nouum  (fr.  (!) 
accessit,  quod  duhitationem  quandam  mouit.  nam  de  Spurio  Maelio 
postquam  eadem  quae  Liuius  narrauit  Dionysius,  prorsus  aliam 
memoriam  adnexuit,  qua  Seruilius  non  cum  magister  equitum  esset, 
a  dictatore  cum  equitibus  contra  Maelium  missus  fugientem  cultro- 
<jue  uitam  tuentem,  sed  priuatus  a  senatu  iussus  per  insidias  truci- 
dauisset.  nolumus  quaerere,  quae  fides  ei  narrationi  sit  habenda, 
quam  Schwegler  illlp.  130 — 139)  iure  defendit  iuid.  etiam  Miebuhr 
II  p.  472),  nobis  nunc  res  est  cum  Cincii  laudatione.  hisce  enim 
uerbis  Dionysius  ad  hanc  memoriam  transit:  ol  (ilv  di)  xa  ju#«- 
vcbxaxd  liol  doxovvxeg  ygdcpeLV  Ttegl  xyg  McclXCov  xeXevxfjg  ovxco 
xagadedd)xa6L.  Xeye6&co  dt  xa\  6  doxcov  y)xxov  elvai  (iol  xi&avbg 
Xoyog,  cb  xe%grivxca  KCyxiog  xal  KaXnovgvLog,  stclxcoqlol  6vyyga- 
€peig.  uhi  Kiessling  1.  s.  p.  15  in  uerbis  ixL%cbgioL  6vyygacpeig 
offendit,  cum  eorundem  scriptorum  iam  antea  a  Dionysio  identidem 
facta  sit  mentio  neque  hic  oppositi  sint  externis  scriptoribus,  ita  ut 
ante  haec  uerha  xal  dXXoL  et,  cum  Dionysius  semper  comitem 
adiunxisset  Fabium,  ante  KCyxiog:  QdfiLog  xal  interponeret  totum- 
que  locum  sic  scriberet:  co  xi%grtvxaL  d>d(iiog  xcd  KCyxLog  xal  KaX- 
TtovQVLog  xal  dXXoL  exL%coQLOL  6vyygacpeig,  Pluess  autem  p.27sqq.? 
cum  rerum  scriptor  uno  loco  Calpurnius  Piso,  aliis  Piso  adiecto  aut 
praenomine  aut  cognomine  a  Dionysio  nominatus  esset,  hoc  loco  non 
Calpurnium  rerum  scriptorem  sed  Calpurnium  quendam  gramma- 
ticurn  intellegendum  esse  censuit  atque  et  ob  hanc  uicinitatem  et  ob 
ipsum  loci  argumentum  nos  de  Cincio  illo  uetere,  apud  quem  prisca 

1)  Alimenti  sane  cognomen  nusquam  Dionysius  addidit,  sed  ne 
Fabii  quidem  nisi  uno  loco  (1,  79,  4),  idque  ut  etiam  hac  re  principem 
eum  rerum  scriptorem  fuisse  significaret ,  auctorem  etiam  L.  Cincii  et 
Pisonis  Calpurnii.  ceterum  Graeci  rhetores  binis  nominibus  contenti  esse 
solebant. 

VIII* 


€Xvi  DE  SCRIPTORVM  VITIS  ET  SCRIPTIS 

Hberae  rei  publicae  tempora  non  tam  prolixe  exposita  fuissent, 
cogitare  uetuit,  ut  nihil  mutaret.1)  at  narratio  cum  ea  quae  ante- 
cedit  comparata  satis  breuis  atque  concisa  est,  Cincius  autem  et 
2,  38,  3  et  39,  2  cum  f  Fabio '  consociatus  (fr.  5)  a  Dionysio  hoc 
uno  nomine  appellatur  et  2,  79,  4  (fr.  3)  duobus,  quia  etiam  ce- 
teri  rerum  scriptores  quibuscum  enumeratur  ut  etiam  idem  Calpur- 
nius  omnes  binis  nominibus  ornati  sunt;  Kiesslingius  autem  non 
librarios  sed  epitomatorem  correxisse  mihi  uidetur,  quem  parum 
religiose  uerba  auctorum  suo  arbitrio  alia  inmutasse,  alia  praeter- 
misisse,  pauca  addidisse  constat,  nisi  Dionysium  in  superiore  fama, 
quae  fide  dignior  ei  uisa  erat,  ad  Graecos  auctores  prouocasse  putas, 
quorum  nomina  non  excerpta  essent.  moti  sane  hi  Romani  plebeii 
sanguinis  communione  illi  famae  optimatium  superbiam  et  scelus 
uelanti  esse  aduersati  propiusque  ad  ueritatem  accessisse  uidentur. 
Sed  omnino  non  miror,  quod  subito  Alimenti  memoria  ex  ob- 
scuritate  exsuscitata  post  Dionysium  in  eam  retrusa  est.  casui  enim 
in  his  rebus  multa  tribuenda  sunt.  ille  autem  se  clarorum  uirorum 
auxilio  et  consilio  in  eligendis  auctoribus  adiutum  esse  ipse  profi- 
tetur  (1,  7,  3),  nec  Cincium  grammaticum  eiusdem  fere  aetatis  gen- 
tilis  sui  famae  propagandae  curiosum  fuisse  abnuerim.  facile  igitur 
fieri  potuit,  ut  etiam  Dionysius  ueteris  Alimenti  libros  in  manus 
suas  sumeret  et  in  primo  archaeologiae  libro  prioreque  parte  alte- 
rius,  etsi  eum  cum  Fabio  maxime  consentire  animaduertisset,  hanc 
auctoritatem  binis  nominibus  expressam  iactaret,  tum  uero  operae 
suae  ut  superuacaneae  pertaesus  hunc  abiceret  et  in  Fabiana 
redintegranda  acquiesceret,  quamuis  acerbe  eius  leuitatem  rationis 
chronologicae  reprehenderet,  neque  nisi  in  duodecimo  libro,  quod 
sciamus,  ad  illum  Pisonis  consensu  probatum  rediret.  ut  autem  hic 
sic  etiam  qui  post  eum  res  uetustas  Romanas  scripserunt,  nobilioris 
historici  auctoritate  satis  habuerunt  eas  confirmare. 

1)  Hic  aperte  Pluess  secum  ipse  pugnat,  quod  p.  28  dubitari  posse 
negat,  quin  alium  reliquis  locis,  alinm  hoc  loco  Cincium  laudet  Diony- 
sius,  idem  tamen  p.  34  sine  ulla  dubitatione  fr.  4,  qui  est  unus  ex  tri- 
bus  reliquis  locis,  diserte  ad  Cincii  antiquarii  auctoritatem  refert,  cuius 
fragmenti  causam  uix  potes  discernere  a  ceteris  duobus  (3  et  5). 


CORNELIORVM  SCIPIONVM  HISTOKIA 

Fabiam  gentem  in  historia  scribenda  principatum  ita  obtinuisse, 
ut  et  suae  laudi  exaggerandae  quam  maxime  prospiceret  et  aemulis 
haud  raro  inique  obtrectaret,  supra  (p.  xlvii)  uidimus.  nec  fortuna 
ei  defuit.  neque  enim  quisquam  de  ceterorum  optimatium  numero 
Kabii  Pictoris  auctoritatem  aequauit.  quamquam  ne  hae  quidem  gen- 
tes  famae  hominum  et  suae  aetatis  et  posteritatis  incuriosae  fuerunt, 
immo  ut  res,  quibus  in  uita  publica  floruerant,  in  sermonem  memo- 
riamque  illorum  peruenirent  retinerenturque,  arte  quadam  et  ratione 
usae  sunt.  quod  quidem  non  singulorum  quorundam  gentilium  pro- 
prium  fuit  sed  totius  gentis,  qua  ut  mos  ipsa  stemmata  in  alis  pin- 
gendi  sic  etiam  res  gestas  litteris  siue  priuatis  siue  publicis  man- 
dandi  per  genera  propagatus  est.  uestigia  tamen  eius  pauca  super- 
sunt.  nec  id  mirum.  adrogantia  enim  uel  modestia  aliorum,  aliorum 
malignitas  uel  sollertia  ingenii  memoriae  inuidit.  Pictor  quidem,  cum 
bello  Hannibalico  eius  gens  a  Corneliis  Scipionibus  rerum  gestarum 
splendore  enitentibus  obscurari  coepta  esset,  remotis  cum  multis 
tum  Cornelia  noua  uia  scripturae  publicatae  ueterum  suorum  gloriam 
restituendam  suscepit.  quid  autem  Cornelii?  Africani  uirtus  supra 
modum  humanilatis  in  ore  uulgi  miraculis  extollebatur.  quorum 
tidem  ab  ipso  auctam  esse  Liuius  credidit  (26,  19,  8);  in  historia 
tamen  Cunctatoris  gloria  mansit,  quoniam  ille  in  publicum  certamen 
cum  Fabiis  descendere  dedignatus  intra  priuatos  parietes  ueritatem 
latere  maluit.  nam  res  in  Hispania  prospere  gestas,  ita  ut  etiam 
consilia  sua  aperiret,  accurate  persecutus  hoc  unum  aliis  gentilihus 
concessit,  ut  ea  in  epistulae  ad  Philippum  Macedonum  regem  missae 
formam  redigeret,  Craecae  scilicet,  hanc  tamen  in  labulario  gentili 
seruaret,  in  quo  eam  Polybius  inuenit  consiliaque  descripsit,  quibus 
ipse  Africanus  ductus  esset,  ut  uanitatem  eorum  redargueret,  qui 
omnem  eius  uirtutem  ad  deos  fortunamque  referrent  (uid.  fr.  1). 

Vtrum  tamen  eam  epistulam  ad   Philippum  uere  scripserit  an 


CXVIII  DE  SCRIPTORVM  VITIS  ET  SCRIPTIS 

finxerit,  dubitari  potest.1)  causa  (juidem  uidetur  fuisse  haec:  anno 
190.  564  cum  P.  Scipio  cum  L.  fratre  consule  Amphissae  de  iti- 
nere  per  Macedoniam  Thraciamque  faciendo  colloqueretur,  Publium 
omnia  in  Philippi  uoluntate  uerti  fratri  exposuisse  et  postea  per 
legatum  comperisse  omnia  ad  id  iter  ah  eo  iam  parata  esse,  com- 
meatus,  pontes,  uias,  Liuius  37,  7  narrauit,  de  quo  colloquio  quae 
Polyhius  ediderat,  haec  perierunt,  at  quae  Africanus  Aetolis  depre- 
cantibus  henigne  responderat,  his  uerbis  rettulit  (21,  2,  10):  stl 
de  7tQaot£Qov  aai  (ptlav&QaxorsQov  b^tXr\6avTog  xov  IIotiXiov 
xal  TiQOCpBQoyiivov  tdg  te  v.ata  ti]v  'I(l)]QLav  xai  tr\v  Atfivr\v 
iiQd%etg  xal  dta6aq)ovvtog,  tiva  tQOTtov  %e%Qr\tat  tolg  xat' 
exeivovg  tovg  tonovg  auTco  7tt6tev6a6t^  xai  telog  olotievov  deiv 
ey%etQi£etv  6(pag  avra  y.at  7tt6tevetv,  tag  fiev  aQ%ag  anavteg  oi 
TtaQOvteg  evel%i6eg  eyevr\%r\6av  ktL,  quibuscum  Liuius  cap.  sup. 
consenserat.  aperte  igitur  ille  auctor  epistulam  significauit,  cuius 
iam  in  lihro  decimo  meminerat,  eratque  cur  idem  etiam  Philippo 
proponeret  aut  se  proposuisse  fingeret. 

Similiter  res  se  habet  de  aliis  litteris  in  eadem  expeditione 
ab  illis  fratribus  ad  regem  Prusiam  datis,  quibus  ei  persuaserant, 
ne  cum  Antiocho  foedus  faceret.  nam  ut  in  illis  suo,  ita  in  his 
exemplis  alienis  usi  sunt,  regum  Romanis  beneficiis  auctorum;  illas 
tamen  se  ipsum  inspexisse  Polybius  professus  erat,  horum  argumen- 
tum  non  minus  accurate  exposuit2),  de  fonte  tamen  tacuit,  etsi  ex 
eodem  eas  haustas  esse  consentaneum  est. 

Ceterum  ille  Scipio  in  Ennii  laudihus  acquieuit  poetaeque  sua 
merita  defendenda  reliquit,  ut  post  eum  Aemilianus  Africanus  minor 
Polybio  historico,  amico  etiam  C.  Laelio  interprete  usus. 

At  illius  filium  P.  Cornelium  Scipionem  Africanum  non  solum 
eloquentiae  sed  etiam  historiae  operam  nauasse  Cicero  in  Bruto  19, 
77  memoriae  prodidit:  Ipsum  Scipionem  [superiorem  AfricanumJ 
accepimus  non  infantem  fuisse.  ftlius  quidem  eius,  is  qui  hunc 
minorem  Scipionem  a  Paulo  adoptauit,  si  corpore  ualuisset,  in 
primis  habitus  esset  disertus.  indicant  cum  oratiunculae  tum 
historia  quaedam  Graeca  scripta  dulcissime.  ubi  'Graecam'  non  ob 
res  sed  ob  sermonem  dictam  esse  historiam  cum  per  se  probabile 


1)  Imitatio  Graeca  etiam  hic  subest.  epistulam  Antigoni  ad  Scep- 
sios  missam  Wilamowitzius  commemorauit  (Kult.  d.  Gegemv.3  p.  154). 
multarum  etiam  ad  nos  talium  litterarum  fictarum  notitia  peruenit. 
uid.  Susemihl  II  p.  593  sqq. 

2)  21,  9  et  ex  eo  Liuius  37,  25,  8—14. 


CORNELIORVM  SCIPIONVM  HISTORIA  CXIX 

sit,  tum  el  ipsius  Ciceronis  ei  Liuii  testimoniis  conlirmatur.  ille 
enim  (de  diuin.  1,  21,  43,  fr.  3)  Fabii  Pictoris  Craecos  annales,  hic 
(35,14,5,  fr.  5)  Graecos  Acilianos  libros  iaudauit,  quorum  utrumque, 
et  Pabium  et  Acilium,  res  Homanas  enarrasse  constat. 

De  historia  uero  eius  praeter  locum  illum  nihil  accepimus, 
neque  operae  prelium  est  de  eius  argumento  coniecturas  proferre 
praeter  Mommseni1),  qui  bellum  regis  Antiochi  ea  scriptum  esse 
ueri  simile  esse  censuit.  cum  certiore  probabilitate  genus  scribendi 
fdulcissimum'  Xenophontis  simile  fuisse  iudicabimus,  ad  cuius  stu- 
dium  etiam  filium  deduxit.  apud  Polybium  nullum  eius  historiae 
uestigium  conspicuum  est,  id  quod  mirum  est,  nisi  forte  cognitio 
litterarum  illarum  ad  illum  redit.  ipsum  Scipionem  Liuius  40, 42, 13 
augurem  a.  180.  574  in  locum  Sp.  Postumii  Albini  cooptatum  esse 
tradidit,  Cicero  identidem  (Cat.  mai.  11,  35.  de  offic.  1,  33,  121. 
pro  Arch.  7,  10)  ut  imbecillitatem  et  infirmitatem  naturae  queritur 
ita  summis  laudibus  effert  doctrinam  eius  uberrimam  atque,  nisi 
ualetudo  tenuis  fuisset,  futurum  fuisse  existimat,  ut  alterum  existeret 
lumen  eiuitatis.  eloquentem  eum  fuisse  etiam  Velleius  1,  10,  3  com- 
memorauit.  denique  accedat  elogium  ex  Scipionum  sepulcro  effos- 
sum,  quod  quominus  ad  hunc  referatur,  nihil  obstat  (Mommsen 
C.  I.  L.  I  n.  33  p.  19,  Buecheler  in  antholog.  lat.  II  8,  7): 

Quei  apice  insigne  dialfis  /Jjaminis  gesistei2), 
Mors  perfefcitj  tua,  ut  essent  omnia  breuia, 
honos  fama  uirtusque,  gloria  atque  ingenium, 
quibus  sei  in  longa  licufijset  tibe  utier  uila, 
facile  facteis  superases  gloriam  maiorum. 
quare  lubens  te  in  gremiu,  Scipio,  recip[i]t 
terra,  Publi,  prognatum  Publio,  Corneli. 

Imitatus  est  socerum  P.  Cornelius  Scipio  Nasica  Corculum 
a  Catone  apud  Ciceronem  (Cat.  14,  50)  propter  studium  et  pontificii 
et  ciuilis  iuris  laudatus,  eloquens  habitus  (Brut.  20,  7!'),  cos.  a.  162. 
592,  155.  599,  cens.  159.  595,  pontifex  maximus  a.  150.  604  factus, 
a.  147.  607  princeps  senatus,  multum  igitur  in  rebus  publicis  uer- 
satus.  idem  tamen  etiam  laudi  suae  consuluit.  res  enim  in  Ther- 
mopylis  ante  pugnam  Pydnensem  gestas  ita  conformauit,   ut   cum 

1)  JB.  F.  II  p.  513  sqq.,  contra  quem  Ed.  Meyer  mus.  Rhen.  XXXVI 
(1881)  p.  120—126  disputauit. 

2)  Haec  flamonii  commemoratio  postea  adiecta  est.  uid.  Buecheleri 
adnot. 


Cxx  DE  SCRIPTORVM  VITIS  ET  SCRIPTIS 

adulescens  Macedones  circumueniret,  omnia  eius  et  consilio  et  uir- 
tute  facta  esse  uiderentur;  quae  quidem  item  epistula  item  ad  regem 
aliquem  scripta  persecutus  est;  Masinissam;  ut  Soltauio  (Herm.  XXXI 
p.  155 — 160)  Muenzeroque  (7?.  E.  IV  c.  1498)  placuit.  unus  tamen 
Plutarchus,  quod  sciamus,  notitiam  eius  habuit  et  in  uita  Aemilii 
Pauli  seruauit;  Polybius  eius  fidem  propter  ostentationem  minoris 
aestimasse  libellumque  tacuisse  uidetur  (Xissen  Untersuch.p.  267  sqq.) ; 
nam  tablino  Cornelio  eam  traditam  esse  certum  est;  dubium  quis 
inde  ante  Plutarchum  eruerit  atque  uulgauerit. 


C.  ACILIVS1) 

Tam  incerta  omnia  sunt  de  hoc  C.  Acilio,  ut  fundamenta  huius 
commentarioli  in  coniectura  ponenda  sint.  in  Liuii  enim  periocha 
LIII  C.  Iulii  senatoris  mentio  fit,  qui  Graece  res  Romanas  scripserit 
(C.  Iulius  senator  Graece  res  Romanas  scribit),  ubi,  cum  de  C.  Iulio 
historico  nihil  memoriae  proditum  sit,  at  C.  Acilium  et  Graece  an- 
nales  composuisse  et  Liuio  haud  ignotum  fuisse  (Liu.  25,  39,  12. 
35, 14,5)  constet,  comparato  Cicerone  de  off.  3,  32,  115  (C.Acilius, 
qui  Graece  scripsit  historiam)  leni  mutatione  M.  Hertz  (De  Cinc. 
p.  12)  praeclare  C.  Acilii  nomen  restituit.2)  iam  quas  antea  Liuius 
res  exposuerat:  Q.  Caecilius  Metellus  pro  consule  Celtiberos  ceciditr 
et  a  Q.  Fabio  pro  consule  magna  pars  Lusitaniae  expugnatis  ali- 
quot  urbibus  recepta  est,  incidunt  eae  in  a.  142.  612,  itaque  tempus, 
quo  C.  Acilius  scripsit,  quodam  modo  definitum  est,  neque  quis- 
quam,  praesertim  cum  Gai  praenomen  in  Acilia  gente  non  usurpata 
sit,  facile  negahit  hunc  eundem  esse  atque  C.  Acilium  senatorem, 
quem  quattuordecim  annis  antea  (155.  599)  philosophos  Graecos, 
ita  ut  ipse  sua  sponte  interpretis  munere  fungeretur,  in  senatum 
introduxisse  Gellius  (6,  14,  9)  narrat.  haec  enim  ille  (ex  quo  sua 
habet  Macrobius  sat.  1,  5,  15):  Erant  isti  philosophi  Carneades  ex 
academia,  Diogenes  stoicus,  Critolaus  peripateticus ; — sed  in  senalum 
quidem  introducti  interprete  usi  sunt  C.  Acilio  senalore.  de  eadem 
re  dicit  Plutarchus  (Cat.  22):  'EneX  de  XQOvftcavsv  1)  d6Z,ct  x(bv 
(pi?.o6o(pcov  ev  t/;  nrd/Ufc  xai  tovg  ngcbxovg  Xoyovg  ccvxcov  JiQog^ 
xijv  GvyxXrjXov  ccvi)q  iitupuvrjg  6Zovdd6ag  uvxbg  %ccl  dsrjd-elg 
r)Qiir]vev6e,  rdiog  'AvlXiog,  eyvco  [Cato]  iiex'  ev7CQe7ieiag  cctco- 
biozto\)i%rfiu6&ca  xovg  tpikoGocpovg  dnavxug  £x  xi]g  Ttokecog. 

Quae  autem  consanguinitatis  ratio  intercesserit  inter  hunc  et 
M'.  Acilium  Glabrionem,  qui  consul  Antiochum  in  Thermopviis  fu- 


1)  L.  Cantarelli  disputatio  'Gli  annctli  greci  di  C.  Acilio  c  Q.  Claudio 
Quadrigarioy  in  Rivista  di  filol.  XII  p.  1 — 23. 

2)  Ratiocinatio,  qua  haec  coniectura  inpugnata  est,  in  debilibus 
Pighii  argumeutis  corruptaque  Liuii  (32,  29,  3)  scriptura,  ubi  nunc  Atinii 
nomen  ex  cod.  Bambergensi  restitutum  est,  fundata  erat. 


CXXII  DE  SCRIPTORVM  VITIS  ET  SCRIPTIS 

gauit  —  (juocum  saepe  falso  confusus  est  - — ,  nescimus;  plebeia 
gens  fuit  Acilia,  parsque  quaedam  intra  bina  nomina  se  continuit, 
etiam  posteaquam  aliae  cognomen  sibi  sumpserunt.  illud  constare 
uidetur,  ('.  Acilium,  senatorem,  uirum  nobilem,  cum  et  pbilosopbiae 
studio  et  linguae  Graecae  usu  ita  praeter  ceteros  excelleret,  ut 
operam  suam  illis  pbilosopbis  offerret  eique  boc  potissimum  inter- 
prete  in  senatu  a.  155.  599  uterentur  (Plut.  1.  s.),  procedente  aetate 
ad  bistoriam  se  conuertisse.1)  Exorsus  autem  est  a  rebus  ante  Ro- 
mam  conditam  gestis  (fr.  1.  2)  atque  minutis  quidem  rebus  spretis 
memoriam  usque  ad  suam  aetatem  deduxit.  sermone  usus  est  Graeco 
ex  more  eorum,  qui  tum  scribebant,  nobilium  Romanorum  atque 
exemplorum  Graecorum  non  solum  linguam  imitatus  sed  etiam  sen- 
tentiam  Graecorum,  qui  originem  urbis  a  patria  sua  repetebant, 
amplexus  est  (fr.  1). 

INouerunt  autem  hunc  librum  atque  singulis  locis  citauerunt 
Cicero  (fr.  3),  Dionysius  (6),  Strabo  (1),  Plutarcbus  (2),  denique 
paradoxographus  quidam  Vaticanus  (fr.  2  A).  Liuius  (4.  5)  non 
ipsum  adbibuit  sed  Claudium  fqui  annales  Acilianos  ex  Graeco  in 
Latinum  uertit',  quem  quin  Ouadrigarium  fuisse  censeamus  nil 
obstat.2)  Num  alii  aut  ei  quos  commemoraui  scriptores  aliis  locis 
boc  fonte  usi  sint,  incertum  est;  nam  eo  solo  loco,  quo  Plutarcbus 
Flamin.  21  cum  Claudio  Aciliano  (fr.  5)  consentit,  non  Acilium 
ante  oculos  habuit  sed  Polybium  (cf.  adn.  ad  Claud.  fr.  64  A.  Quellen 
d.  Plut.  p.  85.  Nissen  Untersuch.  p.  169).  forsitan  plebeia  aucto- 
ritas,  quae  etiam  Glabrioni  censuram  petenti  aduersa  fuit  (Liu.  37, 
57,12),  eius  historiam  obscurauerit,  certe  uersio  Claudii,  qui  etsi 
eius  traditionem  de  quibusdam  rebus  in  memoriam  uulgatam  inuexit, 
ipsius  tamen  laudi  non  profuit,  quae  praesertim  studio  gentili  non 
propagaretur. 

Fragmentorum  numero  primum  addidimus  ex  coniectura  Schweg- 
leri  (I  p.  80).  libri  enim  hoc  Strabonis  loco  exhibent  aut  o  ys  xv- 
foog  (Paris.  1393.  Ven.  377)  aut  6  xsxvfoog  (Medic  XXVIII  5),  uhi 
posteaquam  alii  alia  coniecerunt,  Cramer  atque  Meineke,  nouissimi 


1)  Eodem  tempore  L.  Acilius  quidam  iuris  ciuilis  prudentia  ita 
floruit,  ut  sapiens  appellaretur  (Cic.  Lael.  2,  6)  eiusque  duodecim  tabu- 
larum  interpretatio  etiam  a  Cicerone  propter  auctoritatem  suam  lauda- 
retur  (de  legg.  2,  23,  59). 

2)  Vid.  Fleckeiseni  annal.  125  p.  103—105.  pluribus  hanc  meam 
sententiam  aliis  refutatis  Cantarelli  1.  s.  defendit.  Vid.  infra  cap.  de 
Claudio  Quadr. 


C.  ACILIVS  cxxm 

Strabonis  editores,  Fr.  Lachmanno  (Oe  f.  L.  I  p.  30  sq.)  adsensi  8  ye 
KoCXiog  in  contextum  receperunt,  sed  recte  monuit  Srhwegler  et 
a  Coelio  solum  bellum  Punicum  enarratum  esse,  ut  unde  fr.  illud 
sumptum  esset,  cerni  non  posset,  et  a  Strabone  neminem  auctorem 
Latinum  adbibitum  esse,  at  o  ye  l4xvXtog  commendari  et  re  quae 
hoc  fragmento  exponeretur,  quoniam  etiam  fr.  2  Acilium  ultra  Ro- 
mam  conditam  regressum  esse  probatur,  et  scriptura  codicum,  nam 
etiam  14,  1,  38  p.  646  per  v  Strabo  id  nomen  scripsit.  denique 
fragmento  2  A  nunc  numerum  auximus  a  G.  Sieglino  (Philol. 
Wochenschr.  1883  c.  1449)  moniti,  excerpto  ex  illo  paradoxo- 
grapho,  qui  ex  cod.  saec.  XV  primum  ab  E.  Robdio  (in  actis  soc. 
pbil.  Lips.  I  p.  35 — 42)  editus  est;  tum  iteratus  ab  0.  Kellero  (Rer. 
nat.  script.  Gr.  min.  I  p.  106 — 115"),  qui  ab  eo  a  cap.  XXV  fpaene 
ad  uerbum'  Nicolaum  Damascenum  (in  paradoxogr.)  exscriptum 
intellexit  (praef.  p.  x).  hinc  explicatur,  qua  ratione  Acilii  nomen 
per  tot  saecula  seruatum  sit. l) 


1)  Cassium  Dionem  eo  usum  esse  iure  Ad.  Baumgartner  (Quellen 
des  C.  D.)  inprobauit  (^p.  58).  —  Breuiter  hoc  loco  moneo  uerba  quaedam 
a  Caesio  Basso  (VI  p.  265  K.)  inter  Saturnii  uersus  exempla  laudata 
sed  a  Vossio  (de  hist.  Gr.  p.  153  W.)  et  Krausio  (p.  85)  historico  ad- 
scripta  (in  AciJii  Glabrionis  tabula  'Fundit  fugat  proslernit  maximas 
Jegiones^j  nunc  recte  inter  fragmenta  poetarum  Romanorum  legi  (ap. 
Baehrens  p.  56). 


A.  POSTVMIVS  ALBINVS 

Fabii  Cinciique  uestigia  legit  A.  Postumius  Albinus.  is  a  puero, 
ut  ait  Polybius1),  Graecae  linguae  disciplinaeque  summo  amore 
flagrabat,  sed  cum,  ut  erat  homo  admodum  loquax  et  uaniloquus,. 
nimius  in  eis  esset  inepteque  modum  excederet,  omnibus  fastidium 
mouebat  eflecitque,  ut  propter  illum  apud  grauissimos  quosque  Ro- 
manos  litterarum  Graecarum  studium  male  audiret.  quid?  quod 
cum  Carneades,  Diogenes,  Critolaus  philosophi  Athenienses  Romae 
essent,  etiam  tempore  admodum  importuno  praetor  cum  eis  iocatus 
est,  ut  eruditionis  Graecae  cognitionem  prae  se  ferret;  stabant  enim 
tum  illi  legatione  publica  perfungentes  in  Capitolio  ad  senatum  (Cic. 
acad.  2,  45,  137).  itaque  quamuis  esset  Latine  disertus  atque  a 
Cicerone  (Brut.  21,  81)  in  oratorum  Latinorum  numero  cum  laude 
quadam  poneretur,  tamen  sermonem  patrium  nimis  rudem  minusque 
aptum  esse  arbitratus,  quam  quo  historia  conderetur  carminaque 
componerentur,  Graece  et  historiam  et  carmina  scripsit,  quod  cur  uere 
excusaret  habebat,  sed  quod  in  bistoriae  principio,  si  quid  parum 
composite  aut  minus  eleganter  scriptum  esset,  ueniam  postulauit, 
sub  modestiae  specie  suberat  artis  rhetoricae  ostentatio  et  iactatio. 
suo  igitur  iure  scite  eum  cauillatus  est  M.  Porcius  Cato,  quod  mallet 
culpam  deprecari  quam  culpa  uacare.  nam  petere,  inquit,  ueniam 
solemus,  aut  cum  inprudentes  errauimus  aut  cum  compulsi  pec- 
cauimus.  tibi,  oro  te,  quis  perpulit,  ut  id  committeres,  quod  prius- 
quam  faceres,  peteres,  ut  ignosceretur?  2) 

Nihilo  minus  et  praetor  fuit  (a.  155.  599)  et  consul  (a.  151.  603) 
annisque  quinque  post  Corintho  urbe  diruta  a  senatu  cum  decem 
aliis  missus  est,  qui  Achaiam  in  prouinciae  formam  redigerent  (Cic. 


1)  40,  6.  Polybium  ad  uerbum  transscripsit  Suidas  s.  u.  Avlog  JJooro- 
fiioff  I  p.  859  Bhdy. 

2)  fr.  1.  Gell.  11,  8,  4  ex  libro  Cornelii  Nepotis  de  illustribus  uiris 
XIII;  ex  Gellio  Macrobius  sat.  praef.  14.  cf.  Polyb.  40,  6.  Plut.  Cat.  12. 
apophth.  29.  Iordan  dict.  memor.  34  p.  102.  Imitatus  est  has  Postumii 
ineptias  Fronto  in  epistula  Graece  ad  Caesaris  matrem  scripta  (p.  242  N.). 


A.  rOSTVMIVS  ALBINVS  CXXV 

ad  Att.  13,  30,  3;  32,  3),  atque  in  hoc  quidem  munere,  quo  erat 
lilterarum  Graecarum  studio,  ita  Graecorum  beneuolentiam  sibi 
conciliauit ,  ut  ei  statua  in  Isthmo  collocaretur  (Cic.  I.  s.  32,  3). 
contra  bellica  uirtute  nusquam  enituit.  etiam  consul  id  passus  est, 
ut  cum  L.  Licinio  Lucullo  collega,  quoniam  dilectum  seuere  agebant, 
a  tribunis  plebis  in  carcerem  conicerentur  (Liu.  perioch.  48),  bellum 
tamen  a  collega  gestum  est,  et  cum  in  Graecia  res  in  discrimen 
uenisset,  ualetudine  simulata  ab  armis  recessit  (Pol.  40,  6,  11). 

Sed  eum  iam  iuuenem  historias  edidisse  ex  ioco  illo  Catonis 
patet,  quippe  qui  mortuus  sit  quadragesimo  sexto  uitae  Postumianae 
anno,  dunhus  annis  posteaquam  ille  consul  factus  erat.  neque  tamen 
res  Romanas  quas  tractandas  susceperat,  pontificum  Romanorum 
morem  secutus  simpliciter  ex  ordine  exposuit,  sed  utpote  Graecae 
doctrinae  discipulus  et  admirator  in  historia  scribenda  praeceptis 
Graecae  artis  satis  fecisse  Polybio  uidetur;  nam  cum  ad  seueritatem 
uel  iniquitatem  iudicii  inclinaret,  uix  laude  7iaay[iaTixfjg  larogiag 
eam  dignatus  esset,  praesertim  cum  uaniloquentiam  eius  etiam  ad  res 
augendas  pertinuisse  non  omisisset  ei  opprobrio  uertere;  nam  discri- 
men  illud  Graecum  eum  primum  per  singulas  partes,  quasi  ipse  inter- 
fuisset,  accurate  ad  senatum  rettulisse  litteris  custodiuit  (1.  s.). *) 

Sed  quod  duo  eaque  incerta  fragmenta  ad  nos  peruenerunt,  non 
mirabimur.2)  nam  Catonis  salibus  Polybiique  iudicio  breui  haec 
historia  esse  explosa  uidetur  nec  uersione  Latina  in  lectionem  reuo- 
cata  est,  qua  gens  Postumia  laudes  suas  denuo  inlustrare  uoluerat. 
quae  praeter  prooemii  ineptias  duo  fragmenta  supersunt,  saeculo 
quarto  litteris  mandata  sunt,  unum  a  Macrobio,  alterum  a  Seruio; 
nam  etsi  horum  libris  manu  scriptis  inscriptionem  concessi,  tamen 
magis  mihi  placet  lihrarium  aliquem  nimis  contrahentem  auctoris 
sui  uerba  (quae  talia  fere  fuisse  existimauerim  Postumius  annali 
primo,  ubi  exponit  de  aduentu  Aeneae,  et  Lutatius  conmunium 
historiarutn)  neglegenter  inscriptionem  cum  eis,  quae  qui  excerpse- 
rat,  fr.  explicandi  causa  addiderat,  confudisse,  ut  tandem  in  fr.  3 


1)  Ne  hic  rostumius  cum  aliis  confundatur,  is  A.  rostumius  Al- 
binus,  qui  a.  187.  667  fuit  aedilis  curulis,  185.  569  praetor,  180.  574 
consul,  174.  580  censor,  171.  583  legatus  in  Cretam,  167.  587  in  Mace- 
doniam  missus  est,  pater  huius  fuit. 

2)  rer  aliquot  annos  fraus  Iacobi  Cortese  (in  Iiivista  di  filol.  XII 
r1884])  uiros  doctos  decepit,  qua  nota  ignota  de  hoc  rostumio  miscuit, 
nunc  detecta  Ludouici  Traube  ingenii  oculorumque  acie  (Palaeograph. 
Forsch.  in  comment.  acad.  Monac.  classis  tertiae  XXIV  p.  1904). 


CXXVI  DE  SCRIPTORVM  VITIS  ET  SCRIPTIS 

etiam  ipsa  inscriptio  hac  explicatione  remoueretur  (cf.  Cass.  fr.  32. 
23),  quam  de  aduentu  Aeneae  peculiarem  lilirum  siue  ab  hoc  ab 
alio  aliquo  Postumio  compositum  esse. *)  nam  etiam  annales  Postu- 
mii  ab  origine  urbis  repetitos  esse  ex  fr.  2  consequitur. 


1)  Ab  A.  Postumio  Albino  historico  is  'Albinus'  probe  est  distin- 
guendus,  qui  inferiore  aetate  uersibus  res  Romanas  descripsit,  ex  cuius 
libro  primo  rerum  Romanarum  tres  uersus  seruauit  Priscianus  7,  p.  304  H. 
ap.  Baehrens  F.  P.  R.  p.  406).  uid.  Schanz  III  p.  47.  Tertius  quidam 
de  metris  scripsit,  Max.  Victor.  6,  p.  211  K. 


M.  PORCIYS  CATO1) 

Adhuc  de  eis  nobis  scriptoribus  agendum  fuit,  qui  Graece  res 
sui  populi  enarrauerint.  accedirnus  ad  eum,  qui  inrisis  eis  Ilomanis 
qui  Graecum  sermonem  praeferrent  Romano  (uid.  p.  cxxiv)  primus 
patrio  pedestrique  sermone  memoriam  Romanam  describere  ausus 
est,  ad  M.  Porcium  Catonem  Censorium.  is  postquam  de  medicina, 
agri  cultura,  rhetorica,  de  re  militari,  de  moribus,  de  iure  ciuili  li- 
bros  edidit  plurimasque  orationes,  quas  habuit,  litteris  consignauit, 
idem  senex  historiae  se  dedidit  originesque  composuit.  de  quibus 
disputantibus  nobis  proficiscendum  est  a  luculento  Nepotis  testimonio, 
quod  habemus  in  uita  Catonis  c.  3: 

Senex  historias  scribere  instituit.  earum  sunt  libri  septem.  pri- 
mus  continet  res  gestas  regum  populi  Romani,  secundus  et  tertius, 
unde  quacque  ciuitas  orta  sit  Italica.  ob  quam  rem  omnes  origines 
uidetur  appellasse.  in  quarto  auiem  bellum  Poenicum  est  primum, 
in  quinto  secundwn.  atque  liaec  omnia  capitulatim  sunt  dicta. 
reliquaque  bella  pari  modo  persecutus  est  usque  ad  praeturam 
Seruii  Galbae,  qui  diripuit  Lusitanos.  atque  horum  bellorum  duces 
non  nominauit  sed  sine  nominibus  res  notauit.  in  eisdem  exposuit, 


1)  J.  H.  van  Bolhuis  Diatribe  litt.  in  31.  Porcii  C.  C.  quae  super- 
sunt  scripta  et  fragmenta.  1826.  H.  A.  Lion  Catoniana  s.  M.  P.  C.  C.  quae 
supersunt  operum  fragmenta.  1826.  Wilms  31.  P.  C.  C.  uita  et  fragmenta. 
Dortm.  fasc.  I  1839.  II  1843.  Wagener  31.  P.  C.  originum  fragmenta, 
Diss.  Bonn.  1849.  Borrnann  C.  originum  fragmenta.  1858.  H.  Jordan 
M.  Catonis  praeter  librum  de  re  rustica  quae  extant.  1860.  0.  Ribbeck 
in  mus.  Heluet.  n.  I  (1861)  p.  7  sqq.  (=  Beden  u.  Aufscitze  p.  236 — 258). 
A.  v.  Gutschmid  Kleiue  Schr.  V  p.  518 — 526.  Omisi  eos  qui  de  uita  tan- 
tuui  modo  Catonis  egerunt,  quam  enarrare  mihi  non  est  uisum  huius 
loci  esse.  sed  tamen  ut  legentium  commodo  seruirem,  uitae  eius  capita 
apposui:  natus  est  Cicerone  teste  a.  234.  520,  Liuio  Plutarchoque  a.  239. 
515,  217.  537  prima  stipendia  meruit.  204.  550  quaestor  fuit.  199.  555 
aedilis  pl.  198.  556  praetor  (in  Sardinia  prouincia).  195.  559  consul  in 
Hispania  prouincia.  190.  564  legatus  M.'  Acilii  Glabrionis  contra  An- 
tiochum  ad  Thermopylas  pugnauit.  184.  570  censor  fuit.  149.  605  mor- 
tuus  est. 


€XXVIII  DE  SCRIPTORVM  VITIS  ET  SCRIPTIS 

quae  in  Ttalia  Hispaniisque  aut  fierent  aut  uiderentur  admiranda. 
in  quibus  multa  industria  et  diligentia  comparet,  nulla  doctrina. 

In  quibus  uerbis  sunt  sane,  quae  maximo  opere  miremur.  ho- 
rum  hellorum  duces  nominatos  non  esse  in  lihro  historico  a  Catone 
sed  res  sine  nominihus  notatas!  ob  trium1)  lihrorum  argumentum 
septem  inscriptos  esse  origines!  uerum  tamen  in  his  ipsis  rebus 
accidit,  ut  ah  aliis  scriptorihus  Nepotis  testimonia,  quamuis  per  se 
incerta  et  dubia,  confirmarentur.  nam  et  Plinius  iu  naturali  historia 
(fr.  88)  imperatorum  nomina  annalibus  detraxisse  Catonem  scripsit2), 
«t  Festus  (s.  u.  originum  p.  198)  originum  inscriptionem  reprehen- 
dit,  quod  non  satis  plenum  titulum  propositi  sui  uideatur  amplexus, 
quando  praegrauent  ea,  quae  sint  rerum  gestarum  populi  Romani. 

Hanc  igitur  ob  causam  cum  non  sit;  cur  de  Nepotis  fide  et 
auctoritate  dubitemus,  quamquam  singulorum  librorum  res  Nepotem 
non  satis  accurate  adumbrasse  inueniemus,  eius  testimonio  con- 
fidere  eumque  ducem  in  disputatione  nostra  sequi  poterimus,  qua 
quidem  illud  etiam  magis  firmari  uidebimus. 

'Senex'  igitur  'historias  scribere  instituit',  id  esl  mini- 
mum  sexagenarius  (Varro  ap.  Censor.  14,2),  si  Ciceronem  de  Ca- 
tonis  aetate  sequeris,  anno  174.  580,  si  Liuium  et  Plutarchum,  qui 
minorem  fidem  habent,  a.  179.  575  (Drumann  V  p.  98).  sed  etiam 
seniorem  Catonem  fuisse,  cum  secundum  originum  librum  compo- 
neret,  inde  apparet,  quod  Ameriam  annis  DCCCLXIH  ante  Persei 
bellum  conditam  esse  prodiderat  (fr.  49).  denique  septimum  origi- 
num  librum  sibi  in  manibus  esse  ipsum  Catonem  anno  ante  mortem 
Cicero  de  senectute  (11,38)  profitentem .  facit  (nam  a.  150.  604 
illud  colloquium  habitum  esse  uult  5,  14),  idemque  in  Bruto  (23, 
89)  quam  orationem  contra  Galbam  dixisset,  eum  in  origines  suas 
rettulisse  certiores  nos  facit  epaucis  antequam  mortuus  esset  an 
diebus  an  mensibus'. 

In  hoc  tanto  testimoniorum  consensu  sine  duhitatione  duos  locos 
spernemus,  qui  cum  his  pugnare  uideantur.  alter  locus  est  Liuii 
34, 5,  7,  ubi  posteaquam  Cato  nullo  modo  legem  Oppiam  abrogan- 
dam  esse  exposuit,  L.  Valerius,  tribunus  plebis,  ut  rogationem  a  se 
promulgatam  defenderet,  etiam  haec   contra  Catonem  dicit:   Nam 


1)  Quoniam  ut  libri  alter  et  tertius,  ita  etiam  primus  ad  origines 
spectabat,  nihil  obstat,  quominus  ex  tribus  prioribus  libris  Nepotis  sen- 
tentia  inscriptionem  ductam  esse  existimemus. 

2)  Iniuria  igitur  Drumann  hist.  Rom.  V  p.  146  absurde  haec  tradita 
esse  affirmat. 


M.  PORCIVS  CATO  cxxix 

quid  tandem  noui  matronae  fecerunt,  quod  frequentes  in  causa 
ad  se  pertinente  in  publicum  processerunt?  numquam  ante  hoc 
tempus  in  publico  adparuerunt?  tuas  aduersus  te  origines 
reuoluam.  accipe,  quotiens  idfecerint,  et  quidetn  semper  bono 
publico.  iam  a  principio  regnante  Iiomulo,  cum  Capitolio  ab  Sa- 
binis  capto  medio  in  foro  signis  conlatis  dimicaretur,  nonne  inter- 
cursu  inatronarum  inter  acies  duas  proelium  sedatum  est?  tule- 
rant  autem  ad  plebem  M.  Fundanius  et  L.  Valerius  tribuni  plebis 
de  Oppia  lege  abroganda  a.  195.  559,  ut,  si  re  uera  Valerius  ori- 
gines  babuisset  ante  oculos,  magnam  originum  partem  iam  tum  a 
Catone,  qui  tum  erat  fere  <|iiadragenarius;  absolutam  et  emissam 
esse  necesse  esset,  at  uero  quis  nescit  Liuium  orationes,  etiam  si 
potuisset,  non  ita  ut  dictae  erant  in  libros  suos  transtulisse,  sed 
suo  ingenio  et  arti  obsecutum  aut  totas  finxisse  aut  si  quas  inue- 
nerat  apud  auctores  suos,  retractasse  atque  in  hac  potissimum  histo- 
riae  parte  haud  raro  temporis,  quo  eas  dictas  esse  uolebat,  oblitum 
esse?1)  quam  ob  rem  hic  locus  prae  disertis  Nepotis,  Ciceronis, 
Plinii  testimoniis  neglegendus  est,  maiorem  difficultatem  praebet 
alter  Plutarchi  in  uit.  Cat.  c.  20,  ubi  quam  curam  posuisset  pater 
in  Marco  filio,  qui  ex  priore  uxore  Licinia  natus  erat,  educando  eru- 
diendoque  postquam  pluribus  exposuit,  prima  litterarum  elementa 
ipsum  patrem  tradidisse,  docuisse  equo  uehi,  armis  uti,  frigus  calo- 
remque  tolerare,  natare  aduersus  flumen  rapidissimum,  sic  pergit: 
xul  rccg  i6roQLug  ds  6vyyQuipai  (prt6iv  avrbg  16l'u  %slql  xal  {is- 
ydloLg  yQuuuu6iv,  07tcog  oixo&sv  vTtdgxy  r<p  stcadl  xobg  butisl- 
qluv  tcov  nukuLcov  xui  TtuTQLcov  cocps2.£l6^UL.  ubi  quoniam  c.  25 
idem  Plutarchus  origines  i6T0QLug  appellat,  post  alios  Wilms  (II 
p.  9)  et  Mercklin  (Philol.  IV  p.  424)  origines  significatas  esse  arbi- 
trati  ex  filii  institutione  sensim  origines  ortas  esse  coniecerunt.  iam 
uero  hicMarcus  filius  a.  178.  581  sub  Popillii  Laenatis  militia  contra 
Ligures  tirocinii  rudimenta  posuit  (Drumann  V  p.  150)  natusque 
esse  uidetur  a.  192.  562,  unde,  nisi  decem  fere  annos  aut  plus  in 
primo  libro  scribendo  Catonem  consumpsisse  statuimus,  aut  inepte 
Plutarchum  dixisse  sequitur  Catonem,  ut  filium  primis  imbueret  lit- 
teris,  grandibus  litteris  origines  exarasse  aut  alium  librum  in 
animo  babuisse,  non  origines.  hanc  opiuionem  nunc  plerique  sequun- 
tur,  idque  iure.  quamuis  enim  multos  errores  in  uitis  enarrandis 
commiserit  Plutarchus,  hic  apertae  fraudis  atque  mendacii  esset  ac- 


1)  Vid.  Gcschichtl.  Litter.  II  p.  299  sq.    Soltau  Liviits  p.  3.  15. 

Hist.  Rom.  rel.  I,  ed.  Peter.    Ed.  alt.  IX 


CXXX  DE  SCRIPTORVM  VITIS  ET  SCRIPTIS 

cusandus,  cuius  nemo  adhuc  eum  coarguit  itaque  quaeritur,  quas- 
nam  i6toqCu$  Plutarchus  dicere  uoluerit.  atque  erant  quidem  qui 
eius  uerha  ad  'Praecepta'  referrent:  sed  quomodo  haece  historiae 
scriptae  grandibus  litteris  conueniehant  cum  lihris  de  medicina  et 
de  rhetorica,  qui  illis  praeceptis  continebantur,  quos  ad  adulescen- 
tem  uel  iuuenem  datos  esse  consentaneum  est?  recte  igitur  et  prae- 
cepta  historiasque  Plutarchi  in  pueri  usum  conditas  et  origines  histo- 
riasque  distinxit  Drumann  (V  p.  143  sq.),  in  cuius  sententia  stabimus, 
nam  plura  de  illis  historiis,  quarum  memoria  hoc  solo  loco  Plu- 
tarcheo  continetur,  proferre  hariolantis  est.  etiam  errauit  Iordan 
(p.  xxi),  quod  a  patre  epitomen  originum  in  pueri  usum  confectam 
esse  coniecit.  qui  enim  fieri  potuit,  ut  Cato  eo  tempore,  cum  non- 
dum  ad  senectutem  peruenisset  aliisque  rebus  occupatus  ad  ipsas 
origines  scribendas  adgressus  non  esset,  eas  in  epitomen  cogeret? 
summarium  igitur  illud  fuit  rerum  a  maioribus  uel  pace  uel  bello 
gestarum,  quo  filius  puer  et  arte  legendi  instrueretur  et  cognitione 
illarum  imbueretur,  ut  in  uita  publica  quondam  uteretur  (cf.  fr.  3), 
non  epitome  originum. 

Sequuntur  apud  Cornelium  uerba: f  Earum  sunt  libri  septem'. 
ad  quae  uerbum  ego  non  amplius  adderem,  nisi  L.  Lersch1),  num 
iam  a  Catone  historiae  in  septem  libros  distinctae  essent,  suspicio- 
nem  mouisset.  sed  argumenta,  quibus  usus  est,  ut  unum  originum 
uolumen  continentique  scriptura  expositum  a  C.  Octauio  Lampadione 
in  septem  libros  diuisum  esse  demonstraret,  inania  sunt,  atque  etiam 
id,  quo  in  primis  nititur,  loco  Frontonis  (epist.  ad  M.  Caes.  1,  7 
p.  20  Nab.),  de  quo  agitur,  rectius  explicato  dilabetur.  felicem  enim 
se  praedicat,  quod  orationem  quandam  suam  M.  Caesar  ipse  descrip- 
serit,  neque  cuiquam  id  contigisse  declamat:  Contigisse  quid  tale 
M.  Porcio  aut  Quinio  Ennio  aut  C.  Graccho  aut  Titio  poeiae? 
quid  Scipioni  aut  Numidico?  quid  M.  Tullio  tale  usu  uenit?  quo- 
rum  libri  pretiosiores  habentur  et  summam  gloriam  retinent,  si 

sunt  (d)  Lampadione  aut  Staberio  aut ui  aut  Tirone  aut  Aelio 

Teuanuerunt  duo  uersus  cum  dimidio]  .  .  .  aut  Attico  aut  Nepote. 
mea  oratio  extabit  M.  Caesaris  manu  scripta.  qui  orationem  spre- 
uerit,  litteras  concupiscet ,  qui  scripta  contempserit ,  scribtorem 
reuerebitur.  quae  uerba  quamuis  lacunis  corrupta  tamen  non  sunt 
tam  obscura,  ut  non  cernamus  Frontonem  agere  de  scriptorum  quo- 
rundam  libris,  qui  inlustrium  grammaticorum  manibus  descripti  sint. 


1)  Museum  der  rhein.-icestplwel.  Schulmaenner  III 1845,  3,  p.  233—235. 


M.  PORCIVS  CATO  CXXXI 

Dolumus  nimiam  uim  tribuere  ei  rei,  quod  Th.  Bergk  (Opusc.  I 
p.  602  sq.)  eos  grammaticos  a  Frontone  allatos  esse  perspexit,  qui 
scriptorum  amici  fuissent,  Lampadio  autem  utique  aliquanto  post 
Catonem  fuit:  illud  eonstat,  errore  inductum  Lerschium,  quod  Cato 
primus  scriptorum,  Lampadio  primus  grammaticorum  positus  esset, 
Lampadio  autem  Naeuii  belluni  Punicum  in  septem  libros  diuisisset 
(Sueton.  de  inlustr.  gram.  2,  p.  101  Rf.);  ex  illo  loco  conclusisse  eun- 
dem  Lampadionem  in  totidem  libros  origines  distinxisse.  denique 
si  qui  a  Varrone  Mibrum',  non  libros  originum  bis  (fr.  43.52)  ci- 
tari,  tum  a  Gellio  uno  loco  (fr.  86)  roriginem'  Catonis  dixerint, 
oppono  Varroni  diserta  Ciceronis  Verriique,  eius  aequalium,  testi- 
monia,  ut  eius  laudationem  aut  ipsius  aut  librariorum  neglegentia 
(Wagener  p.  7)  turbatam  esse  appareat,  Gellio  ipsius  ceteros  locos 
uiginti  fere,  quibus  aut  origines  aut  accuratius  unum  certum  earum 
librum  appellat. 

Inscriptio  duobus  locis  (fr.  19.  88)  exceptis  ut  a  Nepote  ita 
a  ceteris  scriptoribus  traditur  originum,  ut  quin  sub  ea  totum 
opus  publicatum  sit,  nemo  dubitare  possit.  sed  quaeritur,  qua  causa. 
quam  quidem  quaestionem  difficillimam,  quae  nostrae  aetatis  uiros 
doctos  multum  exercuit,  iam  apud  Romanos  aliquid  offensionis  ba- 
buisse  supra  uidimus.  sed  ut  eam  soluamus,  a  singulorum  librorum 
argumentis  adumbrandis  exordiendum  erit.   Nepos  igitur  sic  pergit: 

'Primus  continet  res  gestas  regum  populi  Romani', 
quibuscum  uerbis  quae  fragmenta  additis  libri  numeris  seruata  sunt 
et  ad  certam  aliquam  rem  referri  potuerunt  (fr.  12.  22.  24,  de  fr. 
25  non  liquet),  concinunt;  pertinent  enim  usque  ad  res  Tulli  Hostilii 
et  Tarquinii  Superbi.  praefatus  tamen  erat  Graeco  more  clarorum 
uirorum  atque  magnorum  non  minus  otii  quam  negotii  rationem 
exstare  oportere  (fr.  2),  et  quanto  usui  esset  memoria  rerum  gesta- 
rum  (fr.  3),  quas  sententias  facile  copulamus  ita,  ut  illum  rerum 
suarum  laudatorem1),  quam  ipse  otii  sui  redderet  rationem,  banc 
ut  praeclarissimam  commendasse  censeamus.  uidetur  uero  etiam  in 
his  sententiis  imitatorem  habuisse  Sallustium,  qui  in  bellorum  Cati- 
linarii  et  Iugurthini  prooemiis,  posteaquam  cur  scriptor  quam  actor 
rerum  esse  mallet  explicauit,  quam  arduum  esset  res  gestas  scribere 
et  quanta  historiae  praestantia  esset  disputauit.  quid?  quod  nescio 
an  praeter  Posidonium  etiam  Catonem  significauerit,  cum  de  bello 
Iugurth.  4, 2  scriberet:   Cuius  [memoriae  rerum  gestarum]  de  uir- 


1)  Vid.  p.  cxl.  cli  sq. 

IX' 


(XXXII  DE  SCRIPTORVM  VITIS  ET  SCRIPTIS 

tute  quia  multi  dixere,  praelereundum  puto.1)  alii  eliam  alia  Ca- 
toniana  prooemio  inseruerunt,  in  primis  P.  Scipionis  Africani  dictum 
quoddam,  quo  dicere  eum  solitnm  esse  scripserat  Cato,  numquam 
se  minus  otiosum  esse  quam  cuni  otiosus  nec  minus  solum  quam 
cum  solus  esset  (Cicero  de  off.  3,  1, 1  cf.  de  rep.  1, 17,27),  atque 
Bormann  quidem  (p.  29  sq.)  ipsum  tenorem  praefationis  restituere 
conatus  est,  sed  quamquam  Catone  non  indigna  eum  excogitasse 
non  nego,  tamen  aliena  inuenta  Catoni  obtrudere  nolui  neque  Rotbio 
adsensus  sum,  qui  cum  de  multis  rebus  tum  de  fontibus  (fr.  118) 
in  illa  disputasse  Catonem  arbitratus  est.  omnia  enim  eius  con- 
iecturae  desunt  fundamenta. 

Res  ipsas  Romanas  ab  aduentu  Aeneae  repetiisse  uidetur  pluri- 
busque  res  ab  eo  gestas  descripsit;  supersunt  de  eis  Seruii  testi- 
monia;  sunt  tamen  admodum  incerta.  nam  cum  per  diuersa  loca, 
prout  Vergilii  interpretatio  postulabat,  famam  Catonianam  discerpe- 
ret,  summam  quamque  rem  diligentius  rettulit,  cetera  ex  memoria 
sua  leuiter  adspersit.  uere  Catonis  baec  fuisse  uidentur:  Aeneas 
cum  patre  ad  R.aliam  uenit  (fr.  9);  cum  eius  socii  praedas  agerent 
(fr.  10.  9),  nibilo  minus  rex  Latinus2)  agros  ei  donauit  (fr.  8)  La- 
uiniamque  in  matrimonium  dedit  (fr.  11),  propter  quod  Turnus  ira- 
tus  contra  Latinum  etAeneam  bella  suscepit  (fr.  11)  duasque  pugnas 
commisit,  quarum  priore  Latinus  periit  (fr.  11.  10),  altera,  post- 
quam  ille  a  Mezentio  auxilia  impetrauit  (fr.  9.  11),  pariter  rapti 
Aeneas  etTurnus  (fr.  11.  9);  denique  bello  ad  Ascanium  etMezentium 
translato  (fr.  9.  10)  Ascanius  Mezentium  interemit  (fr.  9.  10)  singu- 
lari  certamine  (fr.  9).  sic  explosis  discrepantiis  et  obscuritatibus 
narratio  in  probabilitatem  quandam  reuocata  est.  nam  apud  Seruium 
fr.  11  Turnus  iratus  propter  Lauiniam  aduenae  desponsam  et  Latino 
et  Aeneae  bellum  intulit,  antea  (fr.  9.  10)  hic  ad  litus  appulsus 
contra  Latinum  Turnumque  proelium  commisit,  quo  Latinus  occisus 
est;  in  fr.  11  ipso  duo  bella  inter  Turnum  atque  Latinum  Aeneam- 
que  gesta  mixta  sunt.  quamquam  baec  difficultas  Vergilii  commenta- 
toribus  tribuenda  est,  nam  caret  ea  aliud  scholium  (ad  9,  742,  uid. 
adn.  ad  fr.  10),  quo  cum  Liuius  et  Cato  citati  sint,  simul  error 
Seruii  explicatur;  neque  enim  eorum  diuersitatem  diligenter  obser- 
uauerat.   consensus  quidem  scholii  'cum  Aeneae  socii  praedas  age- 


1)  Vid.  Wahrheit  und  Kunst  p.  339  sq. 

2)  Pluribus    causam   narrauerunt   Liuius   1,  1,  6  sqq.     Dionysius   1, 
57  sqq.    Origo  c.  13,  1 — 3. 


M.  PORCIVS  CATO  CXXXIII 

rent'  cum  Liuio  1,  1,  5  (cf.  IV.  4.  8)  rcvm  [TroianiJ  praedam  ex 
agris  agerenV  uix  forluitus  fuit.1) 

De  secundi  et  tertii  libri  argumento  haec  sunt  Nepotis 
uerba:  unde  quaeque  ciuitas  orta  sit  Italica.2)  hoc  igitur  li- 
bros  perlustrans  prinium  animaduertit.  sed  quaeritur,  qua  ratione 
hanc  materiae  copiam  digesserit  nani  certa  euni  ductum  esse  ex 
fr.  73  elucet,  <|iio  t[uod  aliqui  populi  postremo  loco  positi  sint  ex- 
cusat,  rquin  et  boni  et  strenui  sint',  illud  tamen  Gellius  in  excer- 
pendo  neglexit,  (juem  populum  Cato  in  animo  habuerit.  quam  ob 
rem  late  patet  coniecturis  spalium.3)  ipse  ad  Wagenerum  (p.  8)  in- 
clino,  qui  cum  libro  secundo  de  Liguribus  (fr.  32),  Libuis  (33), 
Gallis  (34),  Marrucinis  (53),  Tiburtibus  (57),  Latinis  (58),  Arpina- 
tibus  (61),  lertio  de  Hbeginis  Taurinisque  (71)  et  Himeraeis  (72) 
disputatum  esse  ex  ipsis  reli(|uiarum  numeris  constare  obseruasset, 
ex  septentrionibus  Catonem  descendentem  ad  meridiem  illo  libro 
Galliae  Italiaeque  superioris  ciuitalum  origines  descripsisse  coniecit. 
itaque  ceterorum  quidem  librorum  fragmenta  quoad  fieri  potuit  ex 
tempomm  ratione  digessimus,  secundi  ac  tertii  secundum  Iocorum 
situs.  neque  uero  Cato  solas  urbium  origines  in  bis  libris  enarrauit, 
unde  orti  essent  populi  (fr.  37.  40.  42.  45.  48.  50),  unde  nomen 
accepissent  (46.  53.  54.  60),  quis  quo  tempore  urbes  condidisset 
(45.  51.  56.  59.  70),  sed  etiam  mores  populorum  descripsit  (31. 4) 
32.  33.  34.  39. 61.  76),  quae  in  illis  locis  gignerentur  (134.  43.  57), 
quanta  agrorum  fertilitas  esset  (43.  57),  quae  ferae  (52),  quanta 
Iocorum  spatia  essent  (38.  50),  accurate  explicauit,  singulas  gentium 
urbes  enumerauit  (ut  triginta  quattuor  Euganearum  gentium  fr.  45, 


1)  Incerti  scriptoris  origo  c.  11  —  13  tenorem  Catonis  plerumque 
recte  exposuit,  eius  tamen  auctoritatem  aliis  rebus  adpinxit.  —  Seruii 
errores  iam  Niebuhr  (H.  R.  I2  p.  200  sqq.)  et  Schwegler  (I  p.  286  sq.)  no- 
tauerunt,  tum  pluribus  de  eis  egerunt  Iordan  p.  xxvn  sq.  et  Herm.  III 
p.  414  sqq.  et  Baehrens  in  Fleckeiseni  annal.  135  (1887)  p.  769  sqq.,  hic 
illic  mecum  consentientes. 

2)  Hanc  partem  solam  respexit  Dionysius  1,11,1,  cum  de  Roma- 
norum  origine  disputans  Catonem  citauit  xhv  xug  ysvsaloyiag  r&v  iv 
'hccXLu  nolscov  imuisXsarara  Cvvuyayovra. 

3)  Vid.  etiam  infra  p.  cxxxviii. 

4)  De  Ligurum  moribus  Catonem  in  secundo  orig.  libro  uerba  fe- 
cisse  ex  fr.  32  constat,  sed  fr.  31  nulla  codicum  auctoritate,  cum  Ser- 
uius  laudaret  Cato  originum,  Daniel  addidit  II,  oblitus  ille  haud  raro 
ita  citasse  Seruium,  ut  Cat.  fr.  123,  Coel.  58  (Coelius  historiarum,  ubi 
praeter  necessitatem  Meltzer  p.  26  numerum  inserit),  Asell.  14  (Asellio 
historiarum),  Lutat.  8  (Lutatius  communium  historiarum). 


CXXXIV  DE  SCRIPTORVM  VITIS  ET  SCRIPTIS 

cf.  58),  denique  aliquot  oerte  res  gestas  copiose  persecutus  est 
(fr.  36.  72). 

Sunt  tamen  etiam  in  alterius  libri  reliquiis,  quae  suspicionem 
moueant,  num  re  uera  quae  sub  Catonis  nomine  feruntur  Catonis 
sint.  alia  enim  Dionysius  (fr.  50)  de  Sabinis  a  Catone  tradita  esse 
rettulit,  alia  Seruius  (51)1).  atque  apud  illum  quidem  ex  Catonis 
sententia  nomen  eis  inditum  est  a  Sabo,  Sanci  dei  domestici  filio, 
primum  autem  domicilium  eis  fuit  Testrina,  uicus  quidam  prope 
Amiternum  situs,  inde  migrauerunt  in  agrum  Reatinum  atque  cum 
multas  colonias  deduxerunt  tum  Cures.  tum  uero  adnectit  aliam 
famam,  quae  exstet  *ev  i6TooCaig  S7iiicoQCoig\  i.  e.  Sabinis2),  Ly- 
curgi  aetate  Lacedaemonios  quosdam  profugos  Feroniam  delatos 
GvvoCxovg  rolg  UaftCvoig  ysvsGfrai,  quorum  mores  Sabini  indu- 
erint,  quam  fere  eandem  se  apud  Catonem  et  Gellium  inuenisse  af- 
firmat  Seruius.  possis  suspicari  Seruium  diuersas  famas  miscuisse 
alienamque  tribuisse  Catoni.  ipse  tamen  in  bac  re  Catonem  tenens, 
utramque  famam  quam  prodidit  Dionysius  ex  Catnne  fluxisse  arbi- 
tror3)  minusque  accurate  solam  priorem  ad  Catonis  auctoritatem 
relatam.  a  diligentia  certe  eius,  praesertim  cum  in  praedio  Sabino 
multum  uiueret,  talium  fontium  usus  non  abhorrebat  (cf.  infra 
p.  CXLill);  quod  uero  auctoritati  domesticorum  Sabinorum  annalium 
Catonis  nomen  cessit,  bic  mos  illorum  scriptorum  fuit,  ut  si  quem 
is  quem  transcriberent,  citasset  fontem,  ueterem  auctorem  prae- 
ferrent. 

cIn  quarto  autem  (libro)  bellum  Poenicum  est  primum, 
in  quinto  secundum.'  His  uerbis  Nepotem  capita  tantum  modo 
horum  librorum  tangere  uoluisse  consentaneum  est,  quamquam  ne 


1)  Quoniam  etiam  de  campo  Tiburti  (fr.  57)  et  de  nemore  Aricino 
(fr.  53)  Cato  in  secundo  libro  egit,  causam  non  uidi,  cur  Sabinos  ad 
primum  cum  Iordano  (p.  xxv  sqq.)  transferrem.  alia  res  de  Aborigini- 
bus  fuit. 

2)  Parum  recte  Niebuhr  (H.  R.  I  p.  104),  quem  secutus  est  Kiess- 
ling  (De  Dion.  font.  p.  35),  rag  £iti%iQQlovg  iaroQiag  Cn.  Gellii  historici 
dictas  esse  existimauit.  necessario  enim  sunt  intellegendae  historiae 
domesticae  Sabinorum,  quorum  deus  Sabus  in  eodem  cap.  £m%wQiog 
dictus  erat. 

3)  Mecum  facit  E.  Samter  (Quaest.  Varron.  p.  60sqq.),  qui  totum 
Dionysii  caput  (etiam  Zenodoti  testimonium)  a  Catone  repetit,  Wend- 
ling  (Herm.  XXVIH  p.  348  sq.)  alteram  famam  a  Posidonio  per  Varro- 
nem,  qui  ipse  nomen  Sabinorum  aiib  rov  6b($e6&cci  deduxerat  (Fest. 
p.  343.    cf.  Plin.  n.  h.  3,  108). 


M.  PORCIVS  CATO  CXXXV 

haec  (juidem  argumenta  eum  diligenter  distinxisse  atque  deliniuisse 
ex  ipsis  reliquiis  diseimus.  quarto  enim  lihro  minimum  usque  ad 
initium  helli  Hannibalici  (fr.  84)  elademque  Cannensem  (86.  87), 
quinto  minimum  usque  ad  causam  Rhodiensem  (fr.  95)  descenderat, 
(juae  anno  minimum  tricesimo  quarto  post  hellum  illud  dicta  est. 
quae  quidem  rerum  partitio  multis  ita  mira  uisa  est,  ut  Nipperdey 
(in  edit.  mai.  a.  h.  I.)  etiam  numerum  lihri  quinti  in  septirnum  apud 
Liuium  Gelliumque,  testes  illius  numeri,  mutaret.  at  defenditur  et 
fr.  96  et  97  eiusdem  libri,  quae  ad  bellum  cum  Gentio  (a.  168. 
586)  gestum  pertinere  Gutschmid  (V  p.  524  sq.)  intellexit,  et  eodem 
paene  annorum  spatio,  quod  liber  quartus  et  quintus  complexi 
erant.  restat  tamen  magnum  annorum  discrimen,  illic  quinqua- 
genorum,  sexti  et  septimi  duodeuiginti,  ad  quod  explicandum  frag- 
menta  nihil  iuuant;  sexti  enim  unum  paucorum  uerborum  superest, 
septimi  praeter  causam  Sulpiciam  nullum,  quod  ad  certam  aliquam 
rem  referri  possit.  itaque  horum  maximam  partem  orationibus  suis 
expleuisse  uidetur,  quibus  in  confrciendis  se  uersatum  esse  simul 
cum  septimo  libro  originum  parando  uel  scribendo  ipse  professus 
est  (apud  Ciceronem  de  senect.  11,  38);  id  quod  etsi  ornnino  ab 
originum  consilio  desciuit,  et  ex  eius  nimia  sui  admiratione  et 
ostentatione  (uide  infra  p.  CXL.  CLI  sqq.)  deduci  potest  et  ex  origi- 
num  editione  post  mortem  scriptoris  facta,  qua  omrres  eius  littera- 
rum  reliquiae  uel  perfectae  uel  incohatae  sub  aliena  inscriptione 
coniunctae  sunt  (uid.  infra  p.  cxxxix  sqq.). 

lam  uero  Nepos  de  capitibus  quibusdam  defrniendis  omnirro 
desperauit.  pergit  enim:  cAtque  haec  omrria  capitulatim  sunt 
dicta.  reliquaque  bella  pari  modo  persecutus  est  usque 
ad  praeturam  Seruii  Galbae,  qui  diripuit  Lusitanos',  i.  e. 
omnes  res,  quas  antea  narrauerat,  et  eas,  quas  in  tribus  primis  lihris 
et  quas  in  quarto  quintoque,  norr  solum  bella  Poenica  primum  et 
secundum,  sed  etiam  cetera,  quae  a  populo  Romano  usque  ad 
a.  168.  586  gesta  sunt. x)  creuit  igitur  Nepotis  uel  inertia  uel 
taediirm  summa  quaeque  paucis  uerbis  diligenter  excerpendi,  qua 
iam  ab  initio,  ut  originum  inscriptionem  interpretaretur,  praeterisse 
maiorem  partem  materiae  infra  demonstrabimus;  tum  uero  quod 
sola  bella  commemorauit,  etiam  nurrc  inter  ea  Iegimus  Catonis  ora- 
tionis  pro  Rhodiensibus  habitae  originibusque  ipsis  uerbis  insertae 


1)  Etiam   in   eis    uerbis    quae   sequuutur   'atque  horum   duces   non 
nominauitf  omnia  bella  comprebeudit,  uid.  infra  p.  cxli. 


CXXXVI  DE  SCRIPTORVM  VITIS  ET  SCRIPTIS 

magna  fragmenta  (fr.  95),  exigua  orationis  contra  Seruium  Galbam 
(fr.  107 — 110)  atque  apud  Ciceronem  (de  sen.  7,  11.  11,  38),  ut 
uituperationes  senectutis  refutet,  eum  praedicantem  et  septimum 
sibi  librum  originum  esse  iu  manibus  et  omnia  antiquitatis  monu- 
menta  se  colligere  et  causarum  inlustrium,  quascunque  defendissetr 
nunc  cum  maxime  conficere  orationes,  scil.  ad  origines  supplendas. 
itaque  etiam  quod  Cato  cin  originibus'  grauiter  in  mulierum  luxuriam 
inuectus  est  (fr.  111 — 115.  118.  119),  ex  orationibus  baec  sumpta 
sunt.  sic  non  mirabimur,  quod  Nepos  etiam  bella  nominare  desiit 
atque  ne  Hispanica  quidem  commemorauit,  quorum  partem  Cato 
ipse  administrauit  (cf.  fr.  110);  capita  enim  fuisse  orationes  insertas 
per  se  consentaneum  erat.  distinguenda  igitur  sunt  ea,  quae  ille  in 
excerpendo,  et  ea,  quae  Cato  consilio  omisit.  hic  enim  cum  ad 
historiam  scribendam  reuersus  ad  certa  testimonia  peruenisset,  in 
prooemio  quarti  libri  non  lubere  scribere  professus  (fr.  77),  quod 
in  tabula  apud  pontificem  maximum  esset,  quotiens  annona  carar 
quotiens  lunae  aut  solis  lumine  caligo  aut  quid  obstitisset,  spreuit 
eas  res,  quae  nec  ad  rem  publicam  gerendam  nec  ad  ipsam  histo- 
riam  pertinerent,  neque  id  egit  ut  ex  ordine  singulos  annos  accu- 
rate  digereret  et  pertexeret  (Gutschmid  V  p.  519  sq.).  immo  omnia 
capitulatim  dixit.  atqui  Plinius  quod  in  natur.  hist.  2,  55  de  de- 
fectibus  luminum  confessa  'breuiter  atque  capitulatim'  se  attactu- 
rum  esse  promisit,  non  idem  bis  dixit  —  hic  non  erat  eius  usus  — y 
sed  et  capita  ex  omni  materia  se  eligere  et  ea  ipsa  paucis  tractare 
uelle1);  itaque,  quoniam  Nepotem  etiam  praeter  orationes  suas 
Catonem  res  quasdam  non  modo  descripsisse  sed  cum  studio  exor- 
nasse  fugere  non  potuit  (unum  quidem  Iuculentum  exemplum  fa- 
cinoris  cum  arte  patriaeque  amore  enarrati  etiam  nunc  exstat2)), 


1)  Cf.  Fortun.  rhet.  2,  1:  quoniam  prius  uniuersam  causam  confuse 
considerare  debemus,  tunc  omnia,  quae  reperta  sunt,  capitulatim  quaesti- 
onibus  ordinare.  imitati  sunt  Latini  Graecorum  saepius  usurpatum  v.s- 
<falcaa>dws,  de  quo  uid.  s.  p.  Lxxmsq.  De  capitibus  rerum  cf.  Gell.  n.  A. 
pr.  25,  ubi  indicem  rerum  sic  inducit:  Capita  rerum,  quae  cuique  com- 
mentario  insunt,  exposuimus  hic  uniuersa,  ut  iam  statim  declaretur,  quid 
quo  in  libro  quaeri  inuenirique  possit,  et  Cicero  Brut.  44,  164:  31ulta 
in  illa  oratione  grauiter,  multa  leniter,  multa  aspere,  multa  facete  dicta 
sunt;  plura  etiam  dicta  quam  scripta,  quod  ex  quibusdam  capitibus  ex- 
positis  nec  explicatis  intellegi  potest.  ipsa  illa  ccnsoria  contra  Cn.  Domi- 
tium  collegam  non  est  oratio  sed  quasi  capita  rerum  et  orationis  commen- 
tariuin  paulo  plenius. 

2)  fr.  83.  cf.  62:  quae  Cato  plenissime  exsecutus  est.  86.  87. 


M.  PORCIVS  CATO  cxxxvn 

res  eas,  quae  summi  momeuti  ei  esse  uiderentur,  non  in  breuitatem 
redactas,  eum  dixisse  apparet. 

Nunc  quaeritur,  cuius  corporis  liaec  capita  fuerint:  totius  operis 
cum  Nepote  respondebhnus,  cuius  popuiique  Komani  memoriae  con- 
tiuuitatem  Cato  contempserat  et  discerpserat.  itaque  biat  tenor 
historiae,  in  quo  genere  litterarum  illud  Cicero  (de  orat.  2,  12,  51), 
Plutarchus  (Cat  25),  Seruius  (ad  Verg.  6,  841)  alii<jue  posuerunt. 
quid?  quod  res  a  regifugio  usque  ad  bella  Poenica  gestae  a  Catone 
omnino  non  scriptae  esse  Le^visio  (Vntersuchungen  I  p.  36 sq.),  Ior- 
dano  (p.  xxiv)  Mommsenoque1),  ltibbeckio  (1.  s.  s.  p.  251),  K.  W. 
Nitzschio  (Annal.  p.  301),  Leoni  (Kultur  d.  Geg.'A  p.  419)  uisae  sunt. 
at  Nepotis  testimonio  haec  opinio  non  confirmatur,  dummodo  uim 
uocis  originis  recte  interpretemur7  quae  ut  apud  Graecos  uocis  xr£6ig 
se  non  continuit  intra  res  ante  conditam  condendamue  urbem  gestas 
sed  ultra  excurrit  atque  etiam  constitutionem  ciuitatis  complexa 
est,  id  quod  Nitzsch2)  adbibito  Ciceronis  libri  alterius  de  re  p. 
initio  recte  intellexit,  quo  Cornelium  Scipionem  Africanum  minorem 
Polybium  secutus  ita  disputantem  fecit  uel  ipse  disputauit,  ut  a 
diclo  quodam  Catonis  exordiretur:  (Is,  inquit,  dicere  solebat  ob  hanc 
causam  praestare  nostrae  ciuitatis  statum  ceteris  ciuitatibus,  quocl 
in  illis  singuli  fuissent  fere,  qui  suam  quisque  rem  p.  constituissent 
legibus  atque  insiitutis  snis,  —  nostra  aatem  resp.  non  unius  esset 
ingenio  sed  multorum  nec  una  hominis  uita  sed  aliquot  constituta 
saeculis  et  aetatibns.  nam  neque  ullum  ingenium  tantum  exstitisse 
dicebat,  ut ,  quem  res  nulla  fugeret,  quisquam  aliquando  fuisset7 
neque  cuncta  ingenia  conlata  in  unum  tantum  posse  uno  tempore 
prouidere,  ut  omnia  complecterentur  sine  rerum  usu  ac  uetustate* 


1)  Eius  sententia  haec  fuit  (H.  R.  I,  p.  928):  fSo  bestimmte  er  denn 
das  ztceite  und  dritte  Buch  seines  Geschichtswerkes  fuer  den  Bericht  ueber 
die  uebrigen  italischen  Gemeinden  und  deren  Eintritt  in  die  roemische 
Eidgenossenschaft,'  et  paulo  post:  "Diese  Beruecksichtigung  der  uebrigen 
italischen  Gemeinden  gewaehrte  einen  gewissen  Ersatz  fuer  die  mangelnde 
Geschichte  Boms  und  der  Vertreibung  des  Koenigs  l'arquinius  bis  auf 
den  pyrrhischen  Krieg,  indem  sie  deren  wirkliches  Ergebnis,  die  Einigung 
Italiens  unter  JRom,  in  ihrer  Art  glcichfalls  darstellte.'' 

2)  Polybius  p.  141 ;  postea  tamen  (iJte  Gracchen  p.  241  sqq.  An- 
nalistik  p.  301)  de  hac  sententia  decessit,  quam  Fr.  Leo  (Miscella  Cicer. 
in  indice  lectt.  Gott.  aest.  1892  p.  13 — 17)  redintegrauit,  qui  tamen 
quinque  tantum  librOB  a  Nepote  dictos  esse  censuit,  nam  eius  senis  mo- 
rositati  sua  aetate  optimum  rei  p.  statum  iam  dilabi  mijurque  imminui 
uisum  e^se. 


CXXXVIII  DE  SCRIPTORVM  VITIS  ET  SCRIPTIS 

ipse  igitur  se  ita  rem  constituturum  esse  exponit,  ut  oratio  sua 
populi  originem  repeteret  Clibenter  enim  se  etiam  uerbo  uti  Ca- 
tonis')  atque  suam  rem  p.  nascentem  et  crescentem  et  adultam  et 
iam  lirmam  atque  robustam  ostenderet. l)  quod  si  archaeologiis  suis 
Iosephum  res  a  mundo  creato  usque  ad  duodecimum  annum  INeronis 
pertexuisse,  Dionysium  autem  Polyhio  quasi  praefatum  esse  consi- 
derauerimus,  etiam  Cato  rerum  Romanarum  memoriam  usque  ad  id 
tempus,  quo  biennio  ante  bellum  Poenicum  primum  debellatum  fuit, 
pertinentem  origines  inscribere  potuit.  quodsi  totum  opus  a  Plinio 
(nat.  hist.  fr.  88)  et  in  Liuii  periochis  (fr.  106)  inter  annales  nume- 
ratum  est  et  ab  Ioanne  Lydo  'Pco^aizij  dQ^aiott]g  dicitur,  si  ipse 
a  Dionysio  iuxta  Fabium  Pictorem,  Cincium,  Pisonem  aliosque  inter 
historiae  scriptores  (pvyyQurpug)  positus  est,  se  ipsum  in  animo 
habuisse  uidetur,  cum  in  prooemio  scriberet:  si  ques  homines  sunt, 
quos  delectat  populi  Ftomani  gesta  discribere.  quae  si  recte  exposita 
sunt,  ab  antiquis  scriptoribus  longum  illud  temporis  spatium,  quod  spa- 
tium  regum  fere  aequaret,  lectum  esse  sequitur,  sententiaeque  paucis 
a  Niebuhrio  (II.  R.  I2,  p.  9.  Praelect.  I,  p.  26)  propositae,  a  Gut- 
schmidio  (V,  p.  519  sq.)7  qui  tamen  tribus  illis  libris  Catonem  usque 
ad  incendium  Gallicum  uel  initium  bellorum  Samnitium  peruenisse 
coniecit,  Wachsmuthio  (Einleit.  p.  625),  Seeckio  (Kaiendertafel 
p.  177),  qui  ut  Niebuhr  Appiani  bella  comparauit,  Nipperdeyo  (ad 
Nep.  1.  s.)  probatae  adstipulabimur.  transtulit  igitur  Cato  omnem 
scientiam  et  cognitionem,  qua  de  bellis  ante  Poenica  gestis  se  in- 
struxerat,  in  originum  Iibrum  paulo  post  Persae  bellum  editum,  in 
ea  re  Fabium  Pictorem  imitatus,  quod  ut  fidei  suae  religiosius  quam 
arti  scribendi  obsequerelur,  lacunas  uulgatae  memoriae  ingenii  in- 
uentione  non  expleuit,  illo  superior,  quod  gentili  superbia  oculo- 
rum  acies  non  praestricta  erat,  suam  uiam  ingressus,  quod  et  res 
Italicas  suo  sermone  exposuit  et  res  ita  diuisit,  ut  funde  quaeque 
ciuitas  Italica  orta  esset',  usque  ad  eam  uictoriam,  qua  Romanis  se 
subicere  coactae  sunt,  persequeretur,  singulas  igitur  suo  quamque 
capite  absolueret.  neque  enim  Niebuhrio  ita  adsentior,  ut  in  populi 
Romani  rebus  per  temporum  ordinem  enarratis  earum  ciuitatum 
res,  quae  cum  eo  manus  consererent,  ab  originibus  repetitas  eo  loco, 
ubi  earum  in  memoria  Romana  primum  mentio  fieret,  Catonem 
intexuisse  concedam   atque,  cum  Italicae,  priusquam  cum  Cartha- 

1)  Cf.  Polyb.  6,  4,  13:  {iuXigtcc  8'  i7ii  rfjS  'Pcoiiaicov  tioXiteIccs  xovtov 
aQiio6£iv  xbv  TQ07iov  V7tsiXricpa  ri)g  i£r]yrJ6scog  8ia  to  Hccta  cpvaiv  uvtijv 
ccn'   UQ%i]g  siXr](pivai  zr\v  xs  6v6xa6iv  %al  a%'S,r\6iv. 


M.  POECIVS  CATO  CXXXix 

giniensibus  bellum  initum  esset,  uictae  essent,  factum  esse,  ut 
earum  historia  lihris  altero  et  tertio  ahsolueretur.1) 

Itaque  sic  statuam:  lium  Cato  a.  189.  565  ex  Antiochi  hello 
Romam  reuersus  et  a.  184.  570  censura  functus  in  foro  domique 
otium  negotiosum  ageret,  ut  erat  'cupidissimus  litterarum',  amplam 
rerum  Graecarum  et  Italicarum  scientiam  sibi  parauit,  cuius  ut 
etiam  ciues  participes  essent  indoles  eius  ferebat.  multa  igitur 
scripsit  ediditque.  Perse  autem  ad  Pydnam  uicto  Romanis  doctis 
imperium  constitutum  perfectumque  esse  uisum  esse  testis  est  Po- 
lybius,  qui  tum  res  ab  initio  belli  Hannibalici  usque  ad  suam  aeta- 
tem  persequi  consilium  ceperat  (Suseraihl  Alex.  Litter.  II,  p.  106), 
ut  etiam  Catoni  facile  in  mentem  uenire  potuerit  Graeco  more  res 
urbium  Italicarum,  quae  bellis  Punicis  contaminatae  ad  imperium 
Romanum  aspirabant,  ab  originihus  repetere.  nam  in  scribenda  ea 
historia  se  iam  anno  168.  586  uersatum  esse  ipse  in  libro  secundo 
(fr.  49)  sUmifieauit.  itaque  si  uiginti  fere  annis  post  septimus  ei 
originum  liber  in  manibus  erat,  hoc  autem  temporis  interuallo  non 
solum  multis  causis  districtus  erat  sed  etiam  alia  opera  diuersi 
generis  composuit,  denique  si  quattuor  posterioribus  libris  inscriptio 
parum  idonea  esse  iam  Cornelio  >"epoti  et  Festo  (uel  Verrio  Flacco) 
uisa  est  eique  noua  praefatione  incohati  sunt  (fr.  77),  origines  non 
uno  tenore  scriptas  et  publicatas  esse  sequitur. 2) 

Maximum  autem  hoc  discrimen  intercessit,  quod  in  quarto  lihro 
diuersi  riuuli  studiis  eruditioneque  nutriti  confluxerunt  Catoque 
rerum  uel  quas  certis  auctoritatibus  comperisset  uel  quas  ipse  ui- 


1)  Hanc  sententiam  pluribus  explicandam  et  firmandam  A.Wagener 
1.  s.  suscepit,  neque  tamen  probauit.  itaque  Bormannus  1.  s.  in  quibus- 
dam  rebus  Niebuhriurn  secutus  cum  ex  serie  rerum  Romanarum  reli- 
quias  originum  collocari  posse  desperaret,  hoc  potissimum  Catoni  pro- 
positum  fuisse  censuit,  ut  situm  et  mores  populorum,  qui  tum  cum 
Romanis  coniuncti  essent,  describeret  componeretque  quam  nunc  ethno- 
graphiam  appellaremus  imperii  Romani,  primusque  liber  contineret 
origines  Romanas,  secundus  et  tertius  urbes  Italicas,  quartus  Siciliam, 
fortasse  etiam  Sardiniam  et  Corsicam,  quintus  et  sextus  Illyriam  et 
Macedouiam,  septimus  Hispaniam:  sed  hoc  inuentum  Vahlen  (Ztschr. 
f.  oesterr.  Gymn.  1859  p.  480  sqq.)  et  Iordan  (in  Fleckeis.  ann.  uol.  79 
p.  424 — 433)  iam  satis  grauibus  argumentis  redarguerunt ;  nam  hae 
sententiae  et  cum  eis,  quae  de  originibus  ab  antiquis  scriptoribus  pro- 
dita  sunt,  et  cum  ipsis  reliquiis  plus  minusue  discrepant,  neque  quis- 
quam  eis  patronus  exstitit. 

2)  Nipperdey  ad  Xep.  3,  3.  Bergk  Opusc.  II  p.  748.  Seeck  Kalenhr- 
tafel  p.  178. 


CXL  DE  SCRIPTORVM  VITIS  ET  SCRIPTIS 

disset,  larga  copia  abundabat.  qua  Iiltere  usus  (juamuis  oecasionem 
arripuit  sua  de  re  p.  merita  praedicandi,  nec  id  propter  aduersa- 
rios,  quos  multos  in  uita  publica  constanter  castigatis  omnibus  uitiis 
etiam  nobilissimorum  uel  uirorum  uel  mulierum  babuit  (uid.  Ribbeck 
p.  238  sq.),  mirum  est.  itaque  iam  orationibus  publice  et  habitis 
et  separatim  editis  res  a  se  gestas  ab  eorum  inuidia  et  criminatione 
defenderat1),  idem  uero  etiam  in  originibus  uirtutes  suas  suis  ora- 
tionibus  ad  uerbum  insertis  testatus  est,  nec  eius  intererat  alienas 
laudes  hac  ubertate  obscurare  atque  etiam  opprimere,  id  quod  etsi 
saepe  ei  opprobrio  datum  est2),  plerique  tamen  tum  fsuam  ipsi 
uitam  narrare  fiduciam  potius  morum  quam  adrogantiam  arbitrati 
sunt' 3),  uirtutesque  aliorum  quoque  ciuium,  si  dignae  essent,  idem 
constanter  tuitus  est  (fr.  83)  atque  ne  hostium  quidem  solito  Ro- 
manorum  more  uidetur  imminuisse;  certe  Plutarchus  (Cat.  8)  eum 
dicentem  fecit:  ovdeva  dh  r&v  evdaL^iovL^o^evav  (3a6Lltav  o^lov 
elvai  naoafiallzLV  Ttobg  'ETra^tEivavdav  r)  IleQLxXea  r}  0e^iL6ro- 
xXea  r}  Mdviov  Kovqlov  r}  'AixCXuav  rbv  ETtLxXrjxrevra  BaQxav. 
Sic  igitur  in  summa  senectute  peruenit  in  scribendo  usque  ad 
causam  Seruii  Galbae  a.  150.  604  dictam,  ad  quam  fragmenta  libri 
septimi,  quae  sola  ex  eo  cum  rerum  gestarum  memoria  coniungi 
possunt,  pertinent  (108. 106. 107. 109),  ipsamque  orationem  contra 
eum,  quod  cum  anno  superiore  praetor  in  Hispania  esset,  contra 

1)  Vid.  in  primis  quam  contra  Thermum  habuit  orationem  de  uir- 
tutibus  suis  (p.  43  Iord.)  et  inlustre  fr.  orationis,  qua  de  sumptu  suo- 
egit  (p.  37  Iord.).  has  Nepos  dixit,  quod  in  Catonis  uita  tradidit  (3,2): 
Ab  adulescentia  confecit  orationes,  i.  e.  scripsit  (uid.  Thesaurum  1.  1.  IV 
c.  197,  81),  hasque  Cicero,  quod  amplius  centum  et  quinquaginta  inue- 
nisse  et  legisse  uult  (Brut.  17,  65).  Etiam  epistulae  eius  exstabant  ad 
filium  datae  (Der  roem.  Brief  p.  8)  et  fortasse  laudis  domesticae  causa- 
publicatae.  quod  igitur  Cicero  anno  150.  604  eum  dicentem  induxit 
'causarum  inlustrium  quascumque  defendi,  nunc  cum  maxime  conficio  ora- 
tiones',  hoc  ad  eas  pertinet,  quas  uel  nondum  editas  tum  litteris  man- 
dabat  uel  retractatas  originibus  inserebat. 

2)  Liu.  34,  15,  9  (fr.  92):  Cato  ipse,  haud  sane  detrectator  laudum 
suarum.  Apul.  de  mag.  c.  17  (p.  38lord.):  M.  autem  Cato  nihil  oppertus 
ut  alii  de  se  praedicarent ,  in  oratione  sua  scriptum  reliquit,  cum  in 
Hispaniam  consul  proficisceretur ,  tris  seruos  solos  ex  urbe  duxisse  et 
q.  s.  Vid.  de  h.  1.  Muenzer  Quellerikrit.  d.  Plinius  p.  193.  Plut.  Cat.  14: 
'O  de  Kdxiov  ccsl  y,tv  xig  i)v,  ag  ^otxs,  r&v  idicov  ^yxco/nW  aqp£td%  v.a\ 
rr)v  avzixQvg  \iEyalav%iuv  ag  iTtuKolov&ruia  Tfjg  ^.eyalovoyiag  ovx  Zcpsvys, 
■jilsioxov  §s  xalg  nqdi,s6i  xuvxuig  [ad  Thermopylas]  oyv.ov  Tt£Qix£&siv.£ 
y.ul  a?T)6i  -/.xX.  (fr.  130.) 

3)  Tac.  Agr.  1.    uid.  quae  infra  de  autobiographis  disputabimus. 


M.  PORCIVS  CATO  CXLI 

lidem   interpositam   Lusitanos  occiderat,   habitam   inseriiit   rpaucis 

anlequam  niortuus  est  an  diebus  an  mensibus',  atque  etiam  propter 
pueros  misericordia  populi  commota  eum  elapsum  esse  commemo- 
rauit.  itaque  senili  Ioquacitate  eum  eo  delatum  esse  ueri  simile 
est,  ut  (juasi  ephemeridem  componens1)  uitaeque  res  persequens 
morte  occuparetur;  neque  enim  illa  causa  tam  grauis  esse  ei  uideri 
potuit,  ut  liistoriae  ab  origine  url)is  rej>etitae  finem  faceret.  posteris 
i^itur  eius  haec  pietas  praestanda  fuit  eauendi,  ne  quae  ille  inper- 
fecta  reliquisset,  obliuione  obruerentur,  ex  quibus  aliquis,  fortasse 
nej)os,  truncum  cum  capite  coniunxit  atque  nota  originum  inscrip- 
tione  fragmenta  tuitus  est,  qui  quidem  utrum  externa  necessitate 
ductus  sit  an  Scipionis  ratione  uocis  originis  uim  etiam  longius 
prolatatam  ad  statum  rei  p.  rettulerit2),  hoc  in  incerto  relinquo. 

Sed  redeamus  ad  Nepotem,  qui  ila  pergit:  ^Atque  borum 
bellorum  duces  non  nominauit  sed  sine  nominibus  res 
notauit.'  atque  Nif>perdey  quidem  sola  reliqua;  quae  post  Poenica 
gesta  essent  bella  eum  boc  loco  in  animo  habuisse  <jxistimauit, 
Poenicorum  bellorum  duces  a  Catone  nominatos  esse.  at  primum 
Plinius(fr.88)  cum  imperatorum  nominaCatonem  annalibus  detraxisse 
scriberet,  nullam  eoruin  partem  exclusit,  deinde  fr.  83  quo  Q.  Cae- 
dicii  tribuni  militum  uirtus,  quae  enituit  bello  Punico  primo,  copiose 
descripta  est,  nec  imperatoris  Poeni  nec  consulis  Romani  nec  ipsius 
tribuni  nomina  adiecta  sunt,  fragmentisque  86  et  87,  quae  spectant 
ad  bellum  Hannibalicum,  Cato  simpliciter  de  dictatore  Cartbaginiensi 
magistroque  equitum  lotjuitur.  cf.  Iordan  p.  liii.  quam  ob  rem  hac 
.Ni|)perdeyi  ojnnione  reiecta  de  omnibus  bellis,  (juae  ante  commemo- 
rauit,  Nepotem  hoc  loco  agere  censebimus.3)  sed  causam  silentii 
illius  recte  expedire  conatus  est  ille  uir  doctissimus:  unius  cuius- 
que  enim  anni  rebus  gestis  magistratuum  nomina  praeposita  esse 
prouinciarumque,  quas  consules  praetoresque  sortiti  essent;  sic  in 
ij)sis  rebus  enarrandis  non  opus  fuisse  nominibus  sed  suffecisse 
consules  j)iaetoresue  dictos.  itaque  opus  non  erit  ad  alias  causas 
eius  silentii  defugere,  uel  inuidiam  aut  malignitatem,  ne  inimicorum 
uirtutes  suis  scriptis  decorarentur,  uel  timorem,  ne  superbia  et  ad- 
rogantia  quarundam  gentium  aleretur.    immo  uetustus  hic  fuit  mos 


1)  Cf.  Cic.  de  sen.  11,38:  Pi/thagoreorum  more  exercendae  memoriae 
f/ratia,  quid  quoque  die  di.rerim ,  audierim,  egerim,  commemoro  uesperi. 

2)  Origines  certe  ne  in  posterioribus  quidem   libris  neglexit,    nam 
etiam  de  Carthaginiensium  moribus  et  institutis  in  quarto  egit  (fr.  78 — 80). 

3)  Vid.  s.  p.  cxxxv. 


CXLII  DE  SCRIPTORVM  VITIS  ET  SCRIPTIS 

etiam  apud  alios  populos  libertatis  studiosos  (Gutschmid  V  p.  524. 
E.  Meyer  mus.  Rhen.  37,  p.  613).  Aeseliylus  quidem  in  tragoedia 
Persarum,  cum  pugnam  Salaminiam  describeret,  multorum  hostium 
nomina  linxit,  sed  neque  Tliemistoclem  neque  Aminiam  neque 
quemquam  Graecum  nominauit. 

Denique  extrema  Nepotis  de  originibus  uerba  haec  sunt:  fIn 
eisdem  exposuit,  quae  in  Italia  Hispaniisque  aut  fierent 
aut  uiderentur  admiranda.  in  quibus  multa  industria  et 
diligentia  comparet,  nulla  doctrina. '  Admirandorum  quod 
Gato  in  originibus  studiosus  fuit,  historicorum  Graecorum  more 
(Theopompi,  Wdhrheit  u.  Kunst  p.  170  sq.)  animos  hominum  hac 
uarietate  delectandi  explicatur.  admiranda  enim  uel  admirabilia 
idem  ualere  quod  Tcaoudo^a  Cicero  dixit1)  neque  ipse  fAdmi- 
randa',  quamuis  incredibilia  essent,  scribere  dedignatus  est  (Plin. 
n.  h.  31,  12;  51)  aut  Varro,  qui  logistoricum  quendam  ad  Funda- 
nium  Gallum  sic  inscripsit  (Seru.  ad  Georg.  3,  113.  Vid.  Ritschl 
Opusc.  III  p.  406).  etiam  maior  numerus  paradoxographorum  apud 
Graecos  fuit,  qui  eo  genere  librorum  res  maxime  uarias  complexi 
omnia  litteris  consignarunt,  quae  in  maribus,  fluuiis,  fontibus,  lacu- 
bus,  lapidibus,  animalibus  conspecta  admirationem  mouerent  (uid. 
Susemihl  1.  s.  I  p.  463  sqq.).  itaque  has  fere  reliquias,  ex  quarum 
parte  rei  rusticae  studium  elucet,  in  admirandorum  numero  pone- 
mus:  39  (de  magnitudine  Gallicarum  succidiarum),  43  (de  uitium 
agri  Picentini  fecunditate),  52  (de  caprarum  quarundam  uelocitate)8), 
57  (de  campi  Tiburtis  fertilitate),  78  (de  Poenorum  mapalibus), 
93  (de  Hispanorum  ferrariis,  argenti  fpdinis,  monte  ex  sale  mero 
magno,  uento  cercio),  97.  110  (de  pisculentis  fluuiis).  quamquam 
facere  non  potuit,  quin  ut  Graeci  etiam  incredibilia  admiratus  in 
errores  incideret  (fr.  52.  93),  nisi  forte  haec  ut  redargueret,  com- 
memorauit.  proinde  magis  sagacitatem  admiremur,  qua  mores  ho- 
minum  breuiter  et  scite  descripsit,  Ligurum  (31.  32),  Gallorum  (34)r 
laxitatemque  historiae,  qua  etiam  suae  ciuitatis  uitam  cultumque 
amplexus  (fr.  111 — 115.  118.  119)  omninoque  Dicaearchum  imi- 
tatus  est.3) 

1)  De  fin.  4,  25,  74.  parad.  praef.  3  sq.  uid.  Thesaurum  1.  lat.  s.  u. 
I,  p.  735,  42.  p.  740,  69. 

2)  Cf.  aliud  de  capris  fadmirandum'  ex  Archelao  (Susemihl  1 465  sqq.) 
apud  Varronem  de  re  rust.  2,  3,  5. 

3)  Gell.  libri  VI  cap.  1,  quo  fabulas  et  dicta  memorabilia  de  P. 
Africano  narrauit,  sic  inscripsit:  * Admiranda  quaedam  ex  ayinalibus 
sumpta.' 


M.  PORCIVS  CATO  CXLIII 

Ouae  uero  a  Nepote  laudatur  multa  Catonis  industria  et  dili- 
gentia,  quam  (iiiidem  laudem  eum  pertinere  uoluisse  non  solum  ad 
posteriores  sed  ad  omnes  originum  libros  apparet,  eandem  ei  tri- 
buunt  maxime  Cicero  (de  orat.  3,  33,  135:  denique  nihil  in  hac 
ciuitate  temporibus  ittis  sciri  disciue  potuit,  quod  ille  non  cwn  in- 
uestigarit  et  scierit,  tum  etiam  conscripserii),  deinde  alio  loco  Nepos 
(Cat  3,  2:  Quarum  [litterarum]  studium  etsi  senior  arripuerat, 
tamen  tantum  progressum  fecit,  ut  non  facile  reperiri  possit  ncque 
de  Graecis  neque  de  Italicis  rebus  quod  ei  fuerit  incognitum), 
Pionysius  (fr.  6  TIoQyuog  Kdrcov,  6  rag  yeveaXoyiag  rdv  ev  'Ira- 
Xicc  xoXecov  e^ii^eXeOrara  Ovvayaycov  et  fr.  17  em^eXr\g  yevo- 
fievog^  ei  y.ai  ng  aXXog,  xegl  rr)v  6waycoyrjV  rr)g  aQ%aioXoyov- 
utvrig  lOroQiag),  Velleius  (fr.  69  ego  pace  diligentiae  Catonis 
dixerim),  Gellius  (2,  28,  5  M.  Cato,  uir  in  cognoscendis  rebus 
multi  studii),  Fronto  prine.  hist.  p.  203  N.  (ita  Cato  oppidatim  statuis 
ornandus,  qui  primam  latini  Jiominis  suboiem  et  Italicarum  ori- 
ginum  pueritias  inlustrauit),  Solinus  (2,  2  Sed  Italia  tanta  cura 
ab  omnibus  dicta,  praecipue  M.  Catone,  ut  iam  inueniri  non  sit, 
quod  non  ueterum  auctorum  praeceperit  diligentia),  Seruius  (ad 
Aen.  1,  678  De  Italicis  etiam  urbibus  Hyginus  plenissime  scripsit 
et  Cato  in  originibus ,  et  fr.  62  pulsus  fuerat  a  genfe  Volscorum, 
quae  etiam  ipsa  Etruscorum  potestate  regebatur,  quod  Cato  ple- 
nissime  exsecutus  est).  neque  nos  collatis  fragmentis  ei  Iianc  laudem 
derogabimus.  quid?  quod  etiam  ad  uocabulorum  origines  ani- 
mum  conuertit  ( fr.  46.  60)  multasque  minutias  ut  homo  antiquitatis 
studiosus  obseruauit  operaeque  molestae  non  pepercit  monumenta 
conquirendi  et  ad  librorum  usum  conferendi;  ipsum  enim  apud 
Ciceronem  audimus  gloriantem  se  sepulcra  legere  omniaque  anti- 
quitatis  monumenfa  colligere,  scil.  ut  originum  fidem  confirmaret, 
et  ius  augurium  et  pontificium  se  tractare  (cf.  fr.  109),  unde  libros 
sacros  ei  ignotos  non  fuisse  apparet;  idem  ad  tabulas  pontificum, 
quae  tum  nondum  editae  erant,  descendit,  etsi  magnam  partem 
memoriae  earum  abiecit  (fr.  77).  denique  studii  intentionem,  qua 
libri  secundi  tertiique  materiam  dispersam  diuersi  generis,  cogni- 
tioni  hominum  non  delectationi  prospiciens  (cf.  max.  fr.  41.  44.  58), 
conquisiuit,  etiam  nunc  agnoscimus  atque  laudamus,  quamuis  saepe 
acie  iudicii  destitutus  sit.  ut  si  fr.  50  alteram  famam  recte  ad 
eum  reltulimus,  Sabinorum  domesticas  historias  inspexerat,  etiam 
Praenestinorum1 1,  nec  probabililate  caret  etiam  Timaei  historias  ab 

1)  Vt  2,  49  Dionysius   de   origine  Sabinorum   testimonia  Zenodoti, 


CXLIV  DE  SCRIPTORVM  VITIS  ET  SCRIPTIS 

eo  in  usum  uocatas  esse1),  (juas  tum  lectione  et  auctoritate  floruisse 
ex  Polybii  iniquitate  iudicii  elucet.  de  Romuli  Remique  pueritia 
eum  cum  Fabio  Pictore  maxime  consensisse  aperte  Dionysius  testa- 
tur  (fr.  15),  quamquam  etiam  hoc  ueri  simile  est  ah  utroque  ipsam 
famam  popularem  repraesentatam  esse,  non  patriciam  Graece  ex- 
ornatam  a  plebeio  uere  Romano;  de  tribuum  quidem  numero  Fa- 
bium  non  seeutus  erat  (fr.  23)  nec  de  anno  urbis  conditae  ab  ex- 
cidio  Troiae  computato,  cum  Graecam  rationem  Fabii  Cinciique  sper- 
neret  (fr.  17.  cf.  adn.  ad  h.  I.).2) 

Cauendum  enim  est  ne  omnino  eum  Graecos  auersatum  esse 
putemus;  id  ne  potuit  quidem;  nam  quamquam  eum  doctae  pbilo- 
sophorum  adrogantiae  taedebat  grauissimumque  ab  his  ne  Romanae 
constantiae  et  disciplinae  inmineret  periculum  timebat,  ita  ut.  acer- 
bissimis  salibus  in  Postumii  Albini  Graecas  historias  inueheretur, 
tamen  cum  publice  satis  esse  doceret  illorum  ingenia  inspicere,  non 
perdiscere  (Plin.  n.  h.  29,  27)  atque  etiam  apud  Athenienses  con- 
tionatus  interpretis  auxilium  adhiberet  (Plut.  Cat.  12),  eorum  erudi- 
tione  et  cultu  ita  captus  et  infectus  erat,  ut,  qualis  ipse  uere  esset, 
nesciret  et  ultra  ueritatem  rusticitate  quadam  publice  tegeret,  quam 
Romanam  esse  arbitraretur,  denique  sic  ut  Silenus  ille  Platonicus  alius 
esse  uellet,  alius  uere  esset,  ut  ait  Plutarchus  (Cat.  5).  itaque  omnia 
fere,  quae  originum  propria  esse  docuimus,  a  Graecis  redundauerunt. 
nam  ut  haec,   quae  exposuimus,  breui  comprehendamus,   iam  in- 


Catoni8,  Sabinorum  historiarum  iunxit,  ita  Solinus  2,  9  de  Praeneste 
Zenodotum  et  Praenestinos  libros,  quorum  cum  testimonio  Cato  con- 
cinit  (fr.  59). 

1)  Vid.  Jordanum  p.  xxxvin  sq.  de  origine  urbium  Italicarum  id 
suspicatum  adsentiente  Gutscbmidio  V  p.  522.  526,  Geffkenio,  Timaios' 
Geographie  des  Westens  in  Philol.  Unters.  XIII,  p.  179,  de  Polybio  eius 
aduersario   Wahrheit  u.  Kunst  p.  232. 

2)  Cicero,  quamuis  multa  scitu  digna  de  Catone  ei  debeamus,  tamen 
illius  specie  uulgari  deceptus  erat;  uix  igitur  nobis  persuadebit  quod 
eum  dicentem  fecit  (de  sen.  8,  26):  'qui  litteras  Graecas  (i.  e.  libros  cf. 
Plut.  Cat.  2)  senex  didici,  quas  quidem  sic  auide  arripui,  quasi  diu- 
turnam  sitim  explere  cupiens\  cautius  Nepos  scripsit  (Cat.  3,  2):  Quarum 
[litterarum]  studium  etsi  senior  arripuerat,  tamen  tantum  progressum 
fecit,  ut  non  facile  reperiri  possit  neque  de  Graecis  neque  de  ItaJicis 
rebus,  quod  ei  fuerit  incognitum.  etiam  Plutarcbus,  qui  eum  nuiSuag 
*EXIt\vixt]s  oipiua&fi  dixerat  (Cat.  2),  postea  boc  iudicium  restrinxit.  — 
Num  Graeca  experientia,  cuius  indicia  in  libris  de  re  rustica  cernun- 
tur,  ab  eo  ipso  excerpta  sit  (G.  Gentilli,  Atene  e  Roma  VII,  p.  298  sqq.), 
mihi  dubium  eat. 


M.  PORCIVS  CATO  CXLV 

scriptione  eorum  xxC(f£iQ  imitatus,  tum  geographiam  ethnographia 

rebusque  rusticis  amplificatam1),  chronologiam -),  admiranda  aemu- 
latus  erat,  diligentiam  quandam  inquisitionis  artemque  nesciendi 
(fr.  31.  40.  45)  ab  eorum  uiris  litteratis  didicerat,  quamquam  iu- 
dicio  suo  non  omnes  tenebras,  quibus  Graeca  inuentio  etiam  Itali- 
carum  urbium  origines  ohscurauerat,  discussit,  suasionemque  in 
prooemiis  utilitatis  historiae;  idem  etiam  Aborigines  ah  Achaeis  de- 
duxit  (fr.  6)  multasque  Italiae  urbes  a  Graecis  conditas  esse  (fr.  45. 
47.  51.  54.  56.  70.  71),  quin  etiam  ltomulum  Graeca  lingua  institu- 
tum  esse  tradidit  fabulamque  quandam  Stesichori  narrauit  (fr.  72). 
tum  demum  poslquam  libro  quarto  historiae  Romanae  filum  per- 
texere  coepit,  materia  abundabat  Romana  uel  hominum  uel  monu- 
mentorum,  quam  maxime  ipse  auxit,  quoniam  paene  septuaginta 
annorum  res  sua  ipse  memoria  complectebatur,  quam  Pythago- 
reorum  more  conslanter  etiam  senex  exercebat  (Gic.de  sen.  11,38). 
Quae  philosophiam  tamen  sapere  uiderentur  anxie  respuebat, 
qua  de  causa  doctrinam3)  in  originibus  desiderari  Nepos  con- 
questus  est,  politissimam  illam  doctrinam  transmarinam  atque  ad- 
uenticiam,  ut  ait  Cicero  (de  orat.  3,  33,  135.  cf.  Brut.  87,  298), 
qui  etsi  quibusdam  locis  grauitate  Catonis  orationis  correptus  laudes 
eius  supra  modum  exaggerauit  neque  ullum  florem  aut  lumen 
eloquentiae  eum  non  habuisse  praedicauit,  tamen  continuo  Atticum 
eas  imminuentem  fecit,  qui  uix  se  risum  tenuisse  dixit,  cum  Cicero 
Catonem  cum  Philisto  et  Thucydide  compararet;  nam  ne  suspicatum 
quidem  hominem  Tusculanum  esse,  quale  esset  copiose  et  ornate 
dicere,  similiterque  aliis  locis  et  idem  (de  leg.  1,  2,  6),  ut  Cicero- 
nem  ad  historiam  scribendam  conuertat,  Fabium,  Catonem,  Piso- 
nem,  Fannium,  Vennonium  omnes  exiles  esse  adseuerat  et  Antonius 
(de  orat.  2,  12,  53)  Catonem  et  Pictorem  et  Pisonem  neque  tenuisse, 
quibus  rebus  ornaretur  oratio,  et  dum  intellegeretur  quid  dicerent, 
unam  dicendi  Iaudem  putauisse  esse  breuitatem. 


1)  fr.  31.  32.  34.  38.  39.  43.  44.  52.  57.  74.  75.  93.  94.   110. 

2)  Quibus  locis  (fr.  17.  84)  annum  accurate  definiuit,  eadem  arte  ab 
alia  re  gesta  numerandi  usus  est  qua  Graeci,  uelut  Xenophon  in  Helle- 
nicis  (Wahrheit  u.  Kunst  p.  130). 

3)  'Gelehrte  Meflexionen  und  Untersuchungen  allgemeiner  Natur,  uie 
z.  B.  bei  Polybius',  ut  interpretatus  est  Nipperdey;  cf.  Nep.  uit.  Attici 
17,  3:  neque  id  fecit  natura  solum  [ut  matrem  pie  amaret],  quamquam 
omnes  ei  paremus,  sed  etiam  doctrina.  nam  principum  philoso- 
phorum  ita  percepta  habuit  praeccpta,  ut  his  ad  uitam  agendam,  non 
ad  ostentationem  uteretur. 

Hist.  Rom.  rel.  I,  ed.  Peter.    Ed.  alt.  X 


CXLVI  DE  SCRIPTORVM  VITIS  ET  SCRIPTIS 

(Juocum  iudicio  Sallustius  consentit,  quod  Catonem  et  paucis 
absoluisse  dicit  et  Romani  generis  disertissimum  fuisse  (hist.  fr.  1, 2, 
p.  3  Kr.  4M.),  neque  ipsi  reliquias  peruoluentes  aduersabimur;  nam 
eius  breuitas,  qua  forsitan  Tbucydidem  imitatus  sit1),  iuncta  est 
cum  magna  et  uerborum  grauitate  et  sententiarum  (cf.  Quintil.  inst. 
2,  5,  21).  etiam  sequemur  Gellium  de  oratione  pro  Rhodiensibus 
habita  (6,  3,  53)  iudicantem  omnia  fortasse  distinctius  numerosius- 
que  dici  potuisse,  fortius  atque  uiuidius  potuisse  dici  non  uideri. 
quae  quidem  uis  cum  natura  ei  fuerit  insita  neque  artificiis  rhetoricis 
Graecorum  infecta —  discipulos  Isocratis  operam  perdere  risit2)  — 7 
nescio  an  id  non  solum  in  alias  orationes  sed  etiam  diuerso  scribendi 
genere,  ut  res  fert,  uariatum  in  quasdam  originum  partes  cadere 
uideatur;  uenustatem  uero  atque  munditiam  uerborum  non  minus 
laudare  (Gell.  1,  23, 1)  hoc  antiquitatis  a  natura  aberrantis  indicium 
est.  immo  Catonem  ut  in  multis  rebus,  ita  in  uerbis  eligendis  an- 
tiqua  et  prisca,  quae  iligneae  nuces  appellatae  sunt  a  Frontone  (de 
orat.  p.  155  ex  0.  Iahni  emendatione),  sectatum  esse  non  erit  cur 
pluribus  demonstremus,  uixque  opus  erit  Ciceronis  testimonium 
adferre,  qui  ipse  orat.  45,  152  horridulas  eius  orationes  fuisse 
concedit.  denique,  ut  alia  mittam,  superest  Frontonis  iudicium,  qui 
(ad  Ver.  1,  1,  p.  114)  'uerbis  multiiugis'  Catonem  historiam  scrip- 
sisse  dicit.  ubi  cum  opponat  Coelium  uerbis  'singuhs'  scribentem, 
Catonem  eandem  rem  compluribus  uerbis  expressisse  Frontoni 
uideri  cognoscimus  taliaque  intellexisse:  Scio  solere  plerisque  ho- 
minibus  rebus  secundis  atque  prolixis  atque  prosperis 
animum  excellere  atque  superbiam  qtque  ferociam  auge- 
scere  atque  crescere  (fr.  95a),  quae  imitatus  est  Marcus  Anto- 
ninus,  eius  discipulus  (epist.  2,  13,  p.  36). 3)  hoc  tamen  exemplum, 
cuius  similia  ex  orationibus  complura  enotari  possunt,  est  ex  ora- 
tione  Rhodiensi,  et  quoniam  Frontonis  iudicium  pugnat  cum  Cice- 


1)  Plut.  Cat.  2.  cf.  Komemann  Thukydides  u.  die  roem.  Historio- 
graphie  Philol.  63  p.  148  ff. 

2)  Phit.  Cat.  23.  —  Meditatio  tamen  quaedam  a  Catonis  ingenio  et 
oratione  non  abhorruit;  itaque  quae  ipse  ea  ratione  perceperat,  ut  filio 
usui  essent,  peculiari  libro  complexus  est.  uid.  Schanz  I  ls,  p.  245. 
sed  diuersa  haec  fuit  ab  Isocratis  disciplina,  etsi  Norden  Kunstprosa 
p.  164 — 169  plura  Catoniana  ab  eius  imitatione  repetiit.  talia  enim 
Graecam  artem  non  sapiunt  rquod  eorum  nemo  quisquam  quicquam  mihi 
ignoturus  est'  (fr.  98),  'itaque  ego  cognobiliorem  cognitionem  esse  arbitror* 
(fr.  105),  uid.  etiam  fr.  79.    similia  habes  etiam  apud  Ennium. 

3)  Vid.  Norden  1.  s.  p.  166  sq. 


M.  PORCIVS  CATO  CXLVII 

rone  et  Sallustio;  grauioribus  testibus,  falso  Frontonem  de  historia; 
in  qua  minus  studii  posuerat,  dixisse  existimauerim  quod  in  solas 
insertas  orationes  quadraret. x) 

Nihilo  miuus  Ciceronem  non  latuit,  ut  Pliilisti  Syracusii  et  ipsius 
Thucydidis  concisis  sententiis  offecisset  Theopompus  elatione  atque 
altitudine  orationis  suae7  sic  Catonis  luminibus  obstruxisse  poste- 
riorum  quasi  exaggeratam  altius  orationem  (Brut.  1 7,  06).  admira- 
Itatur  posteritas  uiri  constantiam  asperitate  quadam  et  antiquitate 
animi  tinctam  libertatemque  iudicii,  qua  Romanam  uirtutem  con- 
tineri  putabat,  etiam  propagabat  sales  multis  perniciosos,  patriciis 
tamen  eius  bistoriam  molestam  fuisse  credas;  praesertim  cum  cete- 
rarum  in  Italia  urbium  res  eodem  studio  diligentiaque  eum  tractasse 
et  tuitum  esse  uiderent,  cuius  sententiae  necessitatem  ut  ipsi  mente 
perciperent,  nondum  maturi  erant. 

Obuersabatur  igitur  omnium  mentibus  clara  species  uiri  con- 
stantis  ueritatisque  tenacis  adsueruntque  eius  auctoritatem  praeter 
celeras  colere  et  nominare;  ut  igitur  dicta  Catoniana  oraculorum 
uim  obtinebant,  ita  etiam  tjui  ab  eo  computatus  erat  annus  urbis 
natalis,  omnium  consensu  probatus  est;  ut  usque  ad  Varronem  omnes 
eum  sequerentur  atque  etiam  tum  non  deessent  qui  Catonianum 
Varroniano  praeferrent.  Hercle  etiam  nos  non  negabimus  eum  pri- 
mum  repulsa  Graeca  arte  suae  Romanaeque  naturae  obsecutum 
Latine  historiam  scribere  ausum  esse  idque  ita;  ut  quem  ad  modum 
ceterarum  ciuitatum  Italicarum  opera  ciuili  patrocinium  susceperat, 
sic  easdem  ut  Romanae  gloriae  participes  in  ciuium  notitiam  pro- 
ferret  atque  historiae  suae  laudem  in  rebus  Romanis,  quam  maxime 
posset  uel  posse  sibi  uideretur,  uere  et  religiose  scribendis  poneret 
fontesque  ipsos,  qui  superessent,  cum  ea  cura  et  diligentia;  quae 
tum  ab  bistoria  diuersa  esset,  requireret.  Ac  tamen  in  historia  nemo 
eius  uestigia  secutus  est.  nimirum  mansit  hic  a  Graecis  receptus 
mos;  ut  unius  alicuius  auctoris  ex  eis  qui  antea  scripserant  electi 
tamquam  fundamentis  hic  illic  emendatis;  confirmatis;  auctis  opus 
suum  superstruerent;  quo  aequalium  desideriis  satis  facerent.  cui 
mori  minime  origines  conueniebant.    neque   enim   nominati   erant 


1)  Gellius  quidem  ubi  de  hoc  ornatus  genere  (in  crimine  uno  uo- 
cibus  multis  atque  saeuis  extruendo)  agit  (13,  25, 12  sqq.),  in  orationibus 
tantum  modo  a  Catone  id  frequentatum  esse  adserit.  item  maxime 
ad  orationes  spettare  uidetur  Plutarchi  iudicium  (Cat.  7):  Ei^orptt,- 
u\ia  xccl  Seivbg  rjv,  Tjdvg  Kuljiutccnlr\Y.xiY.6q,  qpiXocxcoft^tor  xal  uvaxj]q6g, 
uxo<f.&£yuuxi-n6g  v.u\  ccycoviexixog. 

X* 


CXLVIII  DE  SCRIPTORVM  VITIS  ET  SCRIPTIS 

bellorum  duces,  qui  multo  cum  labore  ex  «iliis  anualibus  conquirendi 
erant.  nimis  aucta  erant  Catonis  in  rem  publicam  merita,  quae  ad 
modum  quendam  reuocanda  erant,  maiorque  ratio  babita  ceterarum 
ciuitatum  Italicarum.  denique  capitulatim  res  dictae  erant,  ut  aliunde 
lenor  et  aequalitas  narrationis  supplenda  esset.  itaque  magni  qui- 
dem  semper  ducebatur  Catonis  auctoritas,  sed  ut  prae  ceteris  exem- 
plum  et  fons  primarius  esset,  nimis  molestum  uisum  est. 

Sic  factum  est,  ut,  quamquam  lectitabantur  origines  atque  quae- 
dam  frustula  ex  eis  dccerpebantur,  qui  postea  annales  condidere, 
ad  Fabii  annales  redire  et  bos  pro  fundamentis  babere  mallent. 
neque  enim  ab  bis  omnino  neglectas  esse  origines  ex  fragmentis 
quibusdam  Cassii  Heminae  et  Coelii  Antipatri  discimus. x)  nam  quae 
de  campi  Tiburtis  fertilitate  exposuerat  Cato  (fr.  57),  partim  ad 
uerbum  in  tertium  annalium  librum  transscripsit  Cassius  (in  campo 
Tiburli,  ubi  hordeum  demessuit  Cato.  in  campo  Tiburte,  ubi  hor- 
deum  demessuerunt  Cass.  fr.  29) 2),   et  quod   consilium   magister 


1)  Polybii  notitiam  origines  omnino  fugisse  uix  nos  nunc  crede- 
mus,  praesertim  si  tres  priores  libros  paulo  post  a.  168.  586  scriptos  et 
publicatos  esse  probauerimus.  itaque  iam  Seeck  (Kalendertafel  p.  178sq.) 
Gallorum  bella  ab  illo  2,  18 — 22  secundum  origines  scripta  esse  posuit, 
patronusque  eius  coniecturae  exstitit  G.  Soltau  (Prolegomena  z.  e.  rom. 
Chronologie  p.  64 — 75,  Neun  Kapitel  aus  Catos  Orig.  Wochenschr.  f. 
klass.  Philol  1886  c.  886—891.  916—925.  Cato  u.  Polyb.  ibid.  1888 
c.  373  —  381),  qui  quibusdam  argumentis  additis  etiam  Polybii  c.  14 — 17 
ad  eas  rettulit  et  sententiam  suam  contra  B.  Niesium  (Goett.  gel.  Nachr. 
1887  p.  828)  defendere  conatus  est,  sed  ne  sic  quidem  Fr.  Reussio 
(Philol.  60,  p.  126)  persuasit.  ipse  multa  ab  illis  uiris  doctis  prolata 
esse  concedo,  quae  eorum  opinioni  faueant,  consensumque  quendam 
maxime  de  Gallorum  moribus  apud  utrumque  recte  animaduersum  eese, 
neque  me  illud  offendit  Catonem  nusquam  a  Polybio  citatum  esse, 
id  quod  per  se  leuis  momenti  est,  tum  uero  facile  explicatur;  nam 
Polybius  materia  collecta  et  rationem  operis  sui  iam  designauerat  et 
scribendi  initium  fecerat,  cum  posteriores  Catonis  libri  nondum  publi- 
cati  essent  at  ea  de  causa  iudicium  meum  fluctuat,  quod  praeter  unum 
locum  Polybius  in  sola  quarta  decade  Catonis  mentionem  fecit  neque 
quae  ratio  inter  eum  Corneliosque  Scipiones,  cum  ille  in  libris  con- 
scribendis  uersaretur,  intercesserit  satis  constat;  inimicitiarum  apud 
Cornelium  Nepotem  (Cat.  3,  2,  uid.  Nipperdey  a.  h.  1.)  et  Plutarchum 
(Cat.  2. 11. 16.  18.  27)  testimonia  exstant,  qui  pluribus  eas  a  Fabii  Maximi 
admiratione  repetiit;  de  Fabiorum  autem  et  Corneliorum  aemulatione 
uide  s.  p.  xlix  sq. 

2)  Fateor  tamen  haec  Cassii  uerba  suspicionem  habere  atque  errore 
uel  Prisciani,  qui  haec  Catonis  et  Cassii  fragmenta  utroque  loco,  quo 
propter  perfecti  formam  demessui  exempla  attulit,  continua  posuit,  uel 


M.  PORCIVS  CATO  CXLIX 

e(|iiitum  jiost  uictoriam  Cannensem  Hannihali  dedit,  ut  se  cum 
equitatu  contra  Romam  mitteret,  Coelium  in  annalium  lihro  altero 
secundum  Catonem  i  IV.  86)  narrasse  indicauit  Gellius  (10,  24,  6: 
Mitte  mecum  Romtim  eguitatum:  diequinti  in  Capitolio  tibi  cena 
cocta  erit  Cato.  Si  uis  mihi  equitatum  dare  et  ipse  cum  cetero 
exercitu  me  sequi,  diequinti  Romae  in  Capitolium  curabo  tibi  cena 
sit  cocta  Coelius).  denique  Sisenna,  quem  de  agro,  qui  datus  sit 
Troianis  a  Latino,  cum  Catone  et  Liuio  consentire  affirmat  Seruius 
(ad  Aen.  11,  316),  ipsum  Catonem  (fr.  8)  secutus  est. 

C.  Sallustius  Crispus  tamen  magis  propter  genus  scribendi 
quam  propter  ipsas  res  scriptas  Catonem  amauit  multumque  uolutauit. 
nam  cum  de  aliis  temporihus  ageret  atque  Cato,  ne  erant  quidem 
multa  quae  ex  eo  sumeret.  at  genus  scrihendi  ita  admirabatur,  ut 
non  solum  uerba  quaedam  ex  originibus  excerperet,  ut  ait  Au- 
gustus  (Suet.  86),  sed  etiam  totas  sententias  (uid.  adnot.  ad  95b. 
108)  imitaretur.1)  quam  ob  rem  iam  sua  aetate  a  Lenaeo  Pompei 
liberto  exagitatus  est,  qui  eum  priscorum  Catonis  uerborum  ineru- 
ditissimum  furem  appellauit  (Suet.  de  ill.  gram.  15,  p.  112  Rf.). 
etiam  Asinius  Pollio  eius  scripta  reprehendit  *ut  nimia  priscorum 
uerborum  affectatione  oblita'  (Suet.  1.  s.  10,  p.  108  ),  atque  Quinti- 
lianus  hoc  epigramma  incerti  scriptoris  institutionibus  suis  (8,  3, 
29)  inseruit: 

Et  uerba  antiqui  multum  furate  Catonis 
Crispe,  Iugurthinae  conditor  historiae. 
Etiam  Cicero  cum  Catonem  legeret,  diligentius  genus  scribendi 
obseruasse  atque  magis  orationibus  lectitandis  operam  dedisse  ui- 
detur  quam  originibus,  ex  quibus  quattuor  seruauit  fragmenta  (2. 
83  adn.  106.  118)  eaque  praeter  unum  binis  ternisue  locis  pro- 
posuit.  quam  autem  originum  notitiam  in  libro  de  senectute  scripto 
expressit,  maiorem  partem  dictorum  Catonianorum  collectioni,  de 
qua  uid.  Iordani  prol.  p.  cv  sq.,  eum  debuisse  ueri  simile  est.  sed  a 
Cornelio  Nepote,  cum  peculiarem  librum  de  Catonis  uita  et  mo- 
ribus  rogatu  Pomponii  Attici  fecerit,  multum  Catonis  origines  Iecti- 
tatas  esse  credas,  quamquam  munere  scriptionis  leuiter,  ut  solehat, 
etiam  hic  functus  est.    In  uniuersum  ieitur  illa  aetate   originibus 


eius,  ex  quo  Priscianus  sua  sumpsit,  Catonis  uerbis,  cum  falso  bis  po- 
sita  essent,  genuina  Cassii  mihi  expulsa  esse  uideri,  ut  ex  eis  nihil  nisi 
u.  demessuerunt  relinqueretur. 

1)  Cf.  etiam  Fronton.  ep.  ad  M.  Caes.  4,  3,  p.  62,  qui  eum  frequen- 
tem  M.  Porcii  sectatorem  dicit. 


CL  DE  SCRIPTORVM  VITIS  ET  SCRIPTIS 

amatores  defuisse  questus  est  Cicero  in  Bruto  17,  66,  ubi  Catonem 
simili  Philisti  atque  ipsius  Thucydidis  contemptu  consolatur. 

Aliunde  eis  uita  reddita  est.  nam  Varro,  quamquam  duobus 
locis  librorum  superstitum  earum  testimonia  exstant  (de  re  rust. 
i'r.  43.  50)1),  tamen  in  aliis  earum  auctoritatem  ita  secutus  est,  ut 
pro  fama  Naeuii  et  Ennii,  qui  Romulum  Aeneae  nepotem  fuisse 
uoluerant,  Catonem  substitueret  atque  etiam  de  urbium  Italicarum 
originibus  eum  consuleret.  atqui  quae  Vergilius  de  bis  rebus  in 
Aeneide  narrauit  uel  tetigit,  baec  ad  Varronem  redire  docta  dispu- 
tatione  R.  Ritter2)  euicit  idemque  poetae  cum  fabulis  Catonis  con- 
sensum  ab  eiusdem  diligentia  et  admiratione  esse  repetendum. 
itaque  etiam  Vergilii  interpretes  ultra  eum  ad  Catonis  auctoritatem 
descendisse  ueri  simile  est  neque  tamen  certum,  ut  saepe  dubi- 
temus,  utrum  eam  ipsam  euoluerint  an  nomen  ex  Varrone  trans- 
scribere  satis  duxerint.  in  fr.  76  quidem  utriusque  apud  Seruium 
etiam  nunc  coniunctum  exlat,  aliis  receptum  esse  Catonis  uidetur, 
Varro  omissus  (ut  de  fr.  51  E.  Samter  Quaest.  Varron.  p.  60  de- 
monstrauit),  id  quod  forsitan  etiam  ad  alios  locos,  quibus  Cato  una 
cum  alio  scriptore  inferioris  aetatis  citatur,  pertineat.  pondus  enim 
eius  uerborum  sententiarumque  semper  graue  habebatur,  ipsa  ori- 
ginum  Iectio  intra  breuia  temporis  spatia  est  coercita.  utut  est,  Ca- 
toni  fundamenta  fabulae  Vergilianae  satis  nobis  cognitae  debemus. 

Sed  ad  ceteros  rerum  scriptores,  apud  quos  originum  uestigia 
conspicua  sint,  pergamus.  citauerunt  igitur  eas  Liuius  et  Dio- 
nysius,  ille  tamen  in  quarta  demum  decade3),  neque  ei  loci,  quibus 
in  prioribus  libris  Liuius  eadem  tradiderit  quae  Cato  (cf.  adnot. 
ad  4.  5.  20.  42.  86);  ita  sunt  comparati,  ut  necessario  eum  sua 
ex  illo  bausisse  existimandum  sit.  immo  uno  demonstrari  potest 
Coelium,  qui  Catonem  descripsit,  Liuio  fontem  fuisse,  non  ipsum 
Catonem.  apud  Catonem  enim  (fr.  86)  post  pugnam  Cannensem  id 
unum  magister  equitum  Carthaginiensis  a  dictatore  petit,  ut  se  cum 
equitatu  Romam  mittat;  Coelius  autem  (fr.  25)  etiam  hoc  eum  ad- 
dentem  fecit,  ut  ipse  Hannibal  sequeretur,  idemque  Iegimus  apud 
Liuium  (22,  51,  2).    tum  uero  in  libro  45,  c.  25,  3  se  hanc  ob 


1)  Fr.  39  coniectura  eis  adsignatum  est,  uid.  et.  adn.  ad  fr.  18.  148. 

2)  De  Varrone  in  enarrandis  urbinm  populorumque  Italiae  origi- 
nibus  auctore.  Dissert.  Halens.  XIV,  pars  IV,  p.  287—415.  1901,  in  qua 
dissertatione  cap.  2  de  fabulis  Catonianis  agitur. 

3)  Soltau  Lmius  p.  8 — 27  Catonem  ipsum  a  Liuio  in  usum  uocatum 
esse  negauit. 


M.  PORCIVS  CATO  CLI 

causam  Catonis  orationem,  quam  pro  Rhodiensibus  habuerit,  inser- 
turum  esse  negat,  quod  ipsius  oratio  exstet  originum  (juinto  libro 
inclusa,  eademque  fere  de  oratione  pro  Lusitanis  dicta  repetiisse 
uidetur  (periocb.  49  adn.  106).  deinde  quae  exstarent  orationes 
commemorauit  (de  pecunia  regis  Antiochi  38,  54,  11,  in  Quinctium 
aliasque  censorias  39,  42,  7,  pro  lege  Voconia  perioch.  41).  de- 
nique  libro  non  addito  de  numero  hominum,  qui  in  pugna  nocturna 
a  Catone  consule  ad  Emporias  caesi  sint,  Valerio  Antiati  opponit 
ipsius  Catonis  testimonium  34, 15,9  (fr.  92).  quaeritur,  utros  libros 
inspexisse  uideatur,  orationesne  an  origines.  iam  uero  quae  Liuius 
de  rebus  a  Catone  consule  in  Hispania  gestis  exposuit  34,  8 — 21, 
maximam  partem  ex  ipso  Catone  fluxisse  iam  ab  aliis  animaduer- 
sum  est,  Iordanusque  comparatis  reliquiis  quibusdam  Catonis  Liuii- 
que  uerbis  ita  rem  absoluit,  ut  uix  quisquam  dubitare  possit,  prae- 
sertim  cum  tota  Liuii  narratio  iactationem  Catonianam  redoleat.  ita 
enim  ille:  feo  maiorem  habebat  difficultatem  in  subigendis  hostibus 
quam  qui  primi  uenerant  in  Hispaniam,  quod  ad  illos  taedio  imperii 
Carthaginiensium  Hispani  deficiebant,  huic  ex  usurpata  libertate  in 
seruitutem  uelut  adserendi  erant'  (c.  18;  1).  tum  in  pugna  Empo- 
ritana  nusquam  uirtutis  militum  mentio  fit,  Catonis  consilio,  uirtute, 
industria  uictoria  paratur,  non  solum  maxima  minima  per  se  adibat 
atque  agebat  nec  cogitabat  modo  imperabatque  quae  in  rem  essent, 
sed  quae  erat  in  eo  uis  animi  et  ingenii,  ipse  pleraque  per  se 
transigebat  nec  in  quemquam  omnium  grauius  seueriusque  quam 
in  semet  ipsum  imperium  exercebat,  parsimonia  et  uigiliis  et  labore 
cum  ultimis  militum  certabat  nec  quicquam  in  exercitu  suo  prae- 
cipui  praeter  honorem  atque  imperium  habebat  (c.  18,  3 — 5). 
nonne  censes  te  ipsum  Catonem  audire  loquentem?  sed  ut  magis 
perspicua  res  sit,  adscribam  uerba  Liuiana,  ad  quae  fragmenta  illa 
pertinere  uideantur,  ipsaque  fragmenta  ex  Iordani  editione  adnectam. 
Liuius  igitur  (c.  8,  4)  ita  initium  facit:  M.  Porcius  consul,  post- 
quam  abrogata  lex  Oppia  est,  extemplo  uiginti  quinque  nauibus 
longis,  quarum  quinque  sociorum  erant,  ad  Lunae  portum  pro- 
fectus  est  eodem  exercitu  conuenire  iusso  et  edicto  per  oram  ma- 
ritimam  misso,  nauibus  omnis  generis  contractis  (=  orat.  fr.  6, 
p.  33  Iord.:  Laudant  me  maximis  laudibus,  tantum  nauium,  tantum 
exercitum,  tantum  commeatum  non  opinalum  esse  quemquam  ho- 
minem  comparare  potuisse,  id  tamen  maturrime  me  comparauisse). 
ab  Luna  proficiscens  edixit,  ut  ad  portum  Pyrenaei  sequerentur 
(=  orat.  fr.  9:   Ita  nos  fert  uentus  ad  primorem  Pyrenaeum,  quo 


CLII  DE  SCRIPTORVM  VITIS  ET  SCRIPTIS 

proicit  in  altumj,  inde  se  frequenti  classe  ad  hostis  iturum.  prae- 
teruecti  Ligustinos  montes  sinumque  Gallicum  (=  orat.  fr.  8:  Deinde 
postquam  Massiliam  praeterimus,  inde  omnem  classem  uentus  auster 
lenis  fert,  mare  uelis  florere  uideres.  ultra  angulum  Gallicum  ad 
Illiberim  adque  Buscinonem  deferimur.  inde  nocte  altera  profecti 
sumus)  ad  diem  quam  edixerat  conuenerunt,  inde  Bhodam  uentum 
et  praesidium  Hispanorum,  quod  in  castello  erat,  ui  deiectum.  ab 
Blioda  secundo  uento  Emporias  peruentum.  ibi  copiae  omnes 
praeter  socios  nauales  in  terram  expositae.  deinde  cum  describat 
Liuius  c.  9,  1 — 10  Emporiarum  situm  qualis  sua  aetate  fuerit,  Ca- 
tonem  seposuisse  uidetur,  sed  rediit  in  eodem  capite  (11),  ubi 
Catonis  res  exponere  pergit  bellumque  eum  Hispanis  indicentem 
facit.  tum  c.  10  M.  Heluii  et  Q.  Minucii  triumphos  interponit,  quos 
quominus  secundum  Catonem  narratos  esse  existimemus,  complu- 
riltus  discrepantiis  cum  eis  quae  apud  ipsum  Liuium  sequuntur,  im- 
pedimur  (uid.  Nissen  Untersuch.  p.  155).  tum  uero  paucis  rebus, 
quas  ex  Valerio  Antiate  inseruit  (c.  15,  9),  exceptis  usque  ad  c.  21 
ab  eo  non  discessisse  uidetur,  habemusque  etiam  quae  cum  hac 
narrationis  Liuianae  parte  concinant  fragmenta.  cf.  Liu.  11,  2:  Ea 
[Emporias]  legati  tres  ab  Ilergetum  regulo  Bilistage,  in  quibus 
unus  filius  eius  erat,  uenerunt  querentes  castella  sua  oppugnari 
nec  spem  ullam  esse  resistendi,  nisi  praesidium  Bo?nanus  misisset 
(=  Cato  or.  fr.  14,  p.  35:  Eas  res  non  posse  sustineri,  nisi  eo  prae- 
sidia  magna  frumentumque  mitterentur.    nam  ita   dicunt  palam 

necessum  esse  obcursatum ),  Liu.  c.  9,  11 :  Paucos  ibi  [Em- 

poriis]  moratus  dies  Cato,  dum  exploraret,  nbi  et  quantae  hostium 
copiae  essent,  ut  ne  mora  quidem  seg?iis  esset,  omne  id  tempus  ex- 
ercendis  militibus  consumpsit.  13,2:  Ipse  cum  iam  id  tempus  anni 
adpeteret,  quo  geri  res  possent,  castra  hiberna  tria  milia  passuum 
ab  Emporiis  posuit.  inde  per  occasiones  nunc  hac  parte  nunc 
illa  modico  praesidio  castris  relicto  praedatum  milites  in  hostium 
agros  ducebat.  nocte  ferme  proficiscebaniur ,  ut  et  quam  longis- 
sime  a  castris  procederent  et  inopinantis  opprimerent.  et  exer- 
cebat  ea  res  nouos  milites,  et  hostium  magna  uis  excipiebatur,  nec 
iam  egredi  extra  munimenta  castellorum  audebant.  ubi  admodum 
et  suorum  et  hostium  animos  est  expertus,  conuocari  tribunos 
praefectosque  et  equites  omnis  et  centuriones  iussit  (=  Cato  orig. 
fr.  128,  Iordan  orat.  fr.  13,  p.  35).  —  Liu.  14,  1:  Nocte  media,  cum 
auspicio  operam  dedisset,  profectus  ut  locum  quem  uellet,  prius- 
quam  hostes  sentirent,  caperet,  praeter  castra  hostium  circumducit 


M.  PORCIVS  CATO  CLIII 

et  prima  luce  acie  insiructa  sub  ipsum  uallum  tres  cohortes  tnittit. 
mirantes  barbari  ab  tergo  apparuisse  Romanum  discurrere  ipsi 
ai!  arma  (—  Cato  orat.  fr.  15,  p.  35:  Postquam  auspicaui  atque 
exercitum  adduxi  pone  uersus  castra  hostium),  Liu.  14,  7:  Quod 
ubi  consul  uidit,  duas  cohortes  delectas  ab  dextro  latere  hostium 
circumduci  iubet  et  ab  tergo  se  ostendere  (=  Cat.  orat.  fr.  16: 
yostros  pone  uersus  hosieis  esse  ab  dextra  parte).  —  Liu.  19,  1: 
Difficilius  bellum  in  Turdetania  praetori  P.  Manlio  Cettiberi  mer- 
cede  exciti  ab  hostibus,  sicut  anle  dictum  est ,  faciebant.  itaque 
eo  consul  accersitus  litteris  praetoris  legiones  duxit  (=  Cat.  orat. 
fr.  18:  Itaque  porro  in  Turtam <  proftciscor  seruatum  illos.  19:  Inde 
pergo  porro  ire  in  Turtam). 

Ouoniam  uero  quae  modo  adscripsimus  fragmenta  excerpta  sunt 
ex  dierum  dictarum  de  consulatu  libris,  facile  inde  Liuium  non 
originibus  sed  hisce  orationibus  usum  esse  suspiceris.  caue  tamen 
hoc  confidentius  cum  Nissenio  (p.  38)  adfirmes.  uix  enim  mihi  per- 
suadere  possum,  Liuium,  cum  omnes  res  a  Catone  gestas  collectas 
et  dispositas  in  originibus  uideret,  ipsum  quae  opus  erant,  ex  ora- 
tionibus  laboriose  conquirere  maluisse,  praesertim  cum  perpaucos 
librns,  qui  non  essent  annales,  in  scribendo  ante  oculos  habuisse 
uideatur,  origines  autem  nouerit  atque  ita  eorum  mentionem  (ecerit, 
ut  magnam  eis  auctoritatem  habitam  cognoscamus.  accedit  quod 
consensus  fragmentorum  Catonis  et  Liuii  non  est  talis,  ut  Liuium 
ipsis  orationibus  usum  esse  statuere  cogamur.  res  concinunt,  non 
uerba.  atqui  Catonem  consulatum  suum  in  originibus  silentio  non 
praeteriisse  eademque  narrasse  quae  in  illis  orationibus  apertum 
est:  quidni  igitur  hanc  rerum  expositionem  Liuium  secutum  esse 
arbitremur? 

Pergimus  ad  Dionysium  Halicarnasensem.  cui  maxime 
adrisisse  Catonis  origines  eam  potissimum  ob  causam  suspicatus 
est  Kiessling  {I)e  I)ion.  font.  p.  18),  quod  hic  primus  Romanos  non 
barbaros  sed  Graecis  per  Aborigines  (fr.  6)  cognatos  esse  conten- 
dere  ausus  esset,  simile  autem  consilium  Dionysium  in  archaeologia 
componenda  secutum  esse  constaret.  etiam  his  argumentis  multum 
usum  esse  Dionysium  Catonis  ipsis  originibus  (i.  e.  libris  I — III) 
contirmatur,  quod  1,7,3;  11,  1  fontes  suos  recensens  principem  ei 
dedit  locum  et  bis,  ubi  eius  mentionem  iniecit,  egregiam  eius  curam 
et  diligentiam  laudibus  effert  (uid.  supra  p.  CXLili),  denique  quod 
eius  fidem  supra  Fabium  Pictorem  et  Vennonium  ponit  (fr.  23). 
tamen  eis   locis   exceptis,   quibus   diserie  ad  Catonis  auctoritatem 


CLIV  DE  SCRIPTORVM  VITIS  ET  SCRIPTIS 

reuocamur  (fr.  6.  15.  17.  23.  50),  Kiessling  tria  tantum  modo  eius 
uestigia  (cf.  adnot.  ad  fr.  9.  47.  58)  indagauit  (p.  19),  quorum  ter- 
tium  admodum  dubium  est,  neque  nos  plus  quattuor  locos  addere 
potuimus  (uid.  adnot.  ad  4.  22.  31.  36),  quibus  certe  nibil  obstabat, 
quominus  Dionysium  Catoni  se  addixisse  arbitraremur.  uidetur  igi- 
tur  Dionysius  hoc  quidem  noluisse,  libros  suos  autoritate  Catonis 
multum  tunc  temporis  celebrata  carere,  sed  tamen,  cum  fontes  pri- 
marios  eligeret,  praetulisse  Catonis  breuitati  posteriorum  scriptorum 
Antiatum  et  Quadrigariorum  prolixitatem  et  Pisonum  dubitationes 
ipsius  ingenio  magis  consentaneas. 

Praeter  hosce  illa  aetate  Ouidium  R.  Merkel  (fast.  p.  lxxxii  sq.) 
multum  uersatum  esse  in  lectione  Catoniana  suspicatus  est,  sed  quae 
perexigua  uestigia  in  fastis  exstant  (cf.  adn.  ad  fr.  12.  20.  24),  re- 
dire  potius  uidentur  ad  Hyginum,  eius  amicum,  qui  idem  fere 
consilium  quod  Cato  tribus  primis  originum  libris  in  eo  libro,  qui 
erat  de  urbibus  Italicis,  secutus  esse  uidetur  atque  etiam  in  fabulis 
uno  loco  Catonem  citauit  (adn.  ad  fr.  9).1)  plus  studii  in  Catonem 
Verrius  Flaccus  contulit.  is  non  solum,  ut  antiquitatem  Roma- 
nam  inlustraret,  Catonem  in  usum  uocauit,  sed  etiam,  quoniam  eius 
obscuritas  intellegentiam  iam  impedire  coeperat,  uerba  eius  singu- 
laria  et  recondita  peculiari  libro  explicauit,  qui  inscribebatur  Be 
obscuris  Catonis  (Gell.  17,  6,  2)  et,  quamquam  integer  ad  nos  non 
peruenit,  magnam  partem  transiit  in  Festi  librum  (uid.  C.  0.  Muelleri 
praef.  p.  xvi),  in  quo  cum  ex  ceteris  Catonis  scriptis  tum  ex  om- 
nibus  fere  originum  libris  multas  habemus  reliquias  ad  uerbum 
cum  librorum  numeris  transscriptas  (fr.  22^24.  63.  72.  78. 102. 111. 
113.  117)  aliaeque  eius  auctoritate  oppressa  (ut  Varronis,  uid.  s. 
p.  CL.  clxi)  per  eundem  propagatae  latent. 

Ex  eis  scriptoribus  qui  restant  etiam  pauciores  ad  Catonem 
rerum  quas  exposuerat  studio  adducti  sunt,  plerique  uerborum 
exoletorum  aucupio.  de  illis  priore  loco  agam.  primus  eorum  tem- 
pore  est  Velleius,  qui  uno  loco  quam  de  Capuae  origine  Cato 
proposuerat  senlentiam  refutasse  sibi  uidetur  (fr.  69),  ipsum  tamen 
non  inspexit.  sequitur  Plinius,  qui  in  libro  tertio  naturalis  histo- 
riae  (quo  Italiae  descriptio  continetur)  saepe  numero  ad  Catonis 
auctoritatem  prouocauit  atque  ad  hunc  quidem  conscribendum  —  id 
quod  ex  rerum  argumento  apparet  —  originum  seu  annalium,  quos 
ipse  appellauit,  librorum  II  et  III  thesauros  compilauit  partim  ipsos 


1)  Vid.  Vol.  II,  p.  cvi.  73  aqq. 


M.  PORCIVS  CATO  CLV 

partim  per  Cornelium  Nepotem  (fr.  37.  40.  41.  42.  44. 47. 49. 68).1) 
<]uae  ceteris  libris  inserta  sunt  Catoniana,  paene  omnia  aut  etiani 
niiiic  inueniuntur  in  Catonis  de  re  rustica  libris2)  aut  aperte  ad 
rem  rusticam  pertinent,  ut  exclusa  ea  esse  pateat  ab  eo,  qui  libruni 
illum  in  eam  quam  nunc  habemus  formam  redegit.  excepta  sunt 
perpauca,  atque  ex  bisce  tria  ex  libris  ad  filium  missis  sumpta 
sunt,  id  quod  aut  ipsis  Plinii  uerbis  significatum  est  (Plin.  7,  171  = 
Iord.  p.  78,  5;  29,  13  =  Iord.  p.  77,  1)  aut  aliunde  satis  constat 
{Pl.  28,  260  =  Diom.  I,  p.  362  K.  Iord.  p.  78,  3).  restant  ex  magna 
frustulorum  Catonianorum  multitudine  quattuor.  ex  his  unum  in 
libro  octauo  (11)  se  ex  originibus  habere  enuntiato  quod  addidit 
(cum  imperatorum  nomina  annalibus  detraxerit)  ipse  Plinius 
ostendit  (fr.  88),  alterum  in  libro  quarto  decimo  (52)  inde  ductum 
esse  uerborum  Varronianorum  consensu  (fr.  43)  docetur.  duo  reli- 
qua  ex  quo  libro  deprompta  sint,  dubitari  potest.  sunt  haec:  14,  90 
Cato  ideo  propinquos  feminis  osculum  dare  [scripsit],  ut  scirent 
an  temetum  olerent.  —  Cn.  Domitius  iudex  pronuntiauit  mulierem 
uideri  plus  uini  bibisse  quam  ualetudinis  causa  uiro  insciente  et 
dote  multauit.  diuque  eius  rei  parsimonia  fuit.  L.  Papirius  im- 
perator  aduersus  Samnites  dimicaturus  uotum  fecit,  si  uicisset, 
Ioui  pocillum  uini.  denique  inter  dona  sextarios  datos  lactis  in- 
uenimus,  nusquam  uini  (Incert.  lord.  p.  86  fr.  14).  alterum  con- 
tinuo  sequitur  (91):  Idem  Cato  cum  in  Hispaniam  nauigasset,  unde 
cum  triumpho  rediit:  non  aliud  uinum,  inquit,  bibi  quam  remiges. 
ex  his  uero  prius  ex  Catonis  de  dote  oratione  esse  Mercklin  {Citier- 
methode  d.  Gell.  p.  662  sq.)  comparato  Gellio  10,  23  scite  elicuit, 
quae  coniectura  eo  firmatur,  quod  Plinius  34,  31  etiam  sua  aetate 
exstare  Catonis  in  censura  uociferationes'  commemorat,  de  dote 
autem  Catonem  in  censura  locutum  esse  ueri  simile  est  (Meyer 
orat.  fr.  p.  76). 3)  alterum  propter  uerba  quae  adiecit  Plinius  cum 
in  Hispaniam  nauigasset  ex  oratione  cum  in  Hispaniam  proficisce- 
retur  fluxit,  ut  coniecit  Iordan  p.  91. 

Denique  sine  dubio  multa  Catonis  fragmenta  in  naturali  historia 
latent,  ut  in  Iibro  quarto,  cuius  index  Catonis  nomen  exhibet,  quod 
in  libro  ipso  nusquam  inuenitur.  sed  hic  index  nullum  adminicu- 
luni  praebet.   in  alio  autem  libro  nobis  contigit,  ut  indicis  auxilio 


1)  Vid.  Muenzer  Quellenkrit.  des  PUnius  p.  26  sqq. 

2)  Diligentissime  ea  indicata  habes  in  indice  Ianiano  p.  4. 

3)  Itaque  falso  in  originum  fragmentis  Roth  (fr.  116)  posuit. 


CLVI  DE  SCRIPTORVM  VITIS  ET  SCRIPTIS 

Catonis  uerba  quaedam  expiscaremur,  tametsi  leuis  sunt  momenti. 
in  libri  enim  octaui  indice  post  Mucianum  et  Procilium,  qui  prin- 
cipes  sunt7  hi  auctores  ponuntur:  Verrius  Flaccus,  L.  Piso,  Corne- 
lius  Valerianus,  Cato  Censorius,  Fenestella,  Trogus.  atqui  ex  his 
Verrius  Flaccus  et  L.  Piso  paragr.  17  nominatim  adferuntur,  Fene- 
stella  p.  19:  ergo  p.  18  nos  Cornelii  Valeriani  et  Catonis1)  uerha 
habere  sequitur.  fines  autem  facile  terminantur.  loquitur  enim  Pli- 
nius  illo  loco  de  elephantis,  qui  uictoria  L.  Metelli  pontificis  in  Si- 
cilia  de  Poenis  capti  sint.  hos  tradiderat  Verrius,  cum  in  circo 
pugnassent,  interfectos  esse,  L.  Piso  'inductos  in  circum  atque,  ut 
contemptus  eorum  incresceret,  ab  operariis  hastas  praepilatas  ha- 
hentihus  per  circum  totum  actos.'  deinde  sic  pergitur:  nec  quid 
deinde  iis  factum  sit  avctores  explicant  qui  nonputant  interfectos. 
<18.)>  Clara  est  unius  e  Bomanis  dimicatio  aduersus  elephantumT 
cwn  Hannibal  captiuos  nostros  dimicare  inter  sese  coegisset.  nam- 
que  unum  qui  supererat  obiecit  elephanto,  et  ille  dimitti  pactusT 
si  interemisset,  solus  in  harena  congressus  magno  Poenorum  dolore 
confecit.  Hannibal  cum  famam  eius  dimicationis  contemptum  ad- 
laturam  beluis  intettegeret,  equites  misit,  qui  abeuntem  interfice- 
rent.  proboscidem  eorum  facillime  amputari  Pyrri  proeliorum  ex- 
perimentis  patuit.  Bomae  pugnasse  Fenestella  tradit  et  q.  s.  ex 
uerbis  uero  hisce  prima  nec  quid  deinde  —  interfectos  ipsius  Plinii 
sunt  neque  pertinent  ad  quaestionem  nostram;  in  ceteris  aperte 
duae  diuersae  res  exponuntur,  quarum  prior  quin  ad  Cornelium  Va- 
lerianum,  a  quo  eaedem  fere  res  esse  tractatae  uidentur  (cf.  3, 108. 
10,  5.  14,  11)  atque  a  Plinio,  referenda  sit,  altera  (proboscidem 
eorum  —  experimentis  patuit)  ad  Catonem,  iam  non  erit  duhium. 
cuius  disputationis  fructus  etsi  per  se  est  exiguus,  tamen  inde  appa- 
ret  a  Catone  Pyrrhi  aetatem  non  omnino  esse  praetermissam. 

Num  Plutarchus  ipsas  origines  inspexerit,  incertum  est.2) 
quin  etiam  forsitan  debuerit  totam  suam  Catonis  notitiam  corpori 
cuidam  dictorum  Catonianorum,  quod  ex  eius  scriptis  excerptum 
erat  (uid.  Quellen  d.  Plut.  p.  90).  neque  enim,  quamquam  histo- 
rias  ab  eo  conditas  esse  refert  (Cat.  25) 3),  citat  origines,  atque  quae 


1)  Nam  quod  Cato  iam  p.  11  laudatus  est,  non  turbat  hoc  rationem 
nostram,  cum  ut  multi  ita  etiam  hic  locus  post  libri  tenorem  absolu- 
tum  indicemque  confectum  adiectus  sit.  adsensus  est  Muenzer  Quellen- 
krit.  d.  Plinius  p.  375  sq. 

2)  Vid.  H.  Klapp  I)e  uit.  Phtt.  auct.  Bom.  p.  11. 

3)  Caue  ne  propter  uerbum  Ictoq^xbv  haec  ex  Catonis  historiis  flu- 


M.  PORCIVS  CATO  CLVIl 

uerba  Plutarchi  cum  originum  fragmentis  conspirare  uideantur,  par- 
tim  certo demonstrari  potest,  non  esse  ea  hausta  ex  ipso  Catone  (uid. 
Klapp  1.  s.  et  adnot.  nostr.  ad  fr.  16.  18.  90).  uerum  tamen  etiam 
ex  originibus  quaedam  in  collectionem  illam  recepta  esse  ueri  si- 
millimum  est,  quam  « >1 »  rem  res,  quae  secundum  Catonem  exponun- 
tur,  intuiti  [ordanumque  secuti  unum  locum  propter  argumenti 
fr.  111  similitudinem  in  originum  fragmentis  posuimus  (fr.  112), 
ex  celeris  electa  (piaedam  (129.  130)  in  fragmentis  incertae  sedis. 

Appianus  et  sententiam  quandam  orationis  pro  Rhodiensibus 
hahitae  adtulit  ( fr.  95b);  et  quae  de  rehus  in  Hispania  gestis  (Hiher. 
39 — 41)  memorauit,  propter  consensum  cum  Liuio  animaduersum 
ad  Catonis  auctoritatem  redire  recte  animaduertit  Nissen  {Untersuch. 
p.  156).  alia  tamen  eius  uestigia  non  inuenimus  neque  ipso  uidetur 
usus  esse.  etiam  incertior  res  est  de  Cassio  Dione  (adn.  ad  fr.  18). 

At  uero  ad  Vergilium  explicandum  multum  esse  origines  adhi- 
hitas  iam  supra  p.  CLX  commemorauimus.  qua  re  factum  est,  ut 
plurima  fragmenta  Catonis  ex  antiquiorihus  commentariis  in  Ser- 
uianum  et  in  scholia  Veronensia  (59.  71)  transirent.  illorum 
undeuiginti  (adn.  ad  1.  4.  5.  8.  adn.  ad  9.  ad  10.  18.  31.  32.  38. 
45.  46.  54.  55.  76.  78  cum  adn.  122.  123)  ex  diserto  Seruii  tesli- 
monio  ad  origines  relata  sunt,  alia  (adn.  ad  4.  9  c.  adn.  10.  11.  13. 
14.  48.  51.  60.  62.  70.  80.  85.  89.  115.  119)  de  coniectura  ex  ar- 
gumentis  petita.  neque  temere  in  liac  re  actum  est.  nam  quamquam 
nouit  Seruius  etiam  alios  Catonis  lihros  (de  re  rustica,  de  re  mili- 
tari,  ad  filium,  orationes  de  Achaeis,  in  Furium,  de  consulatu,  in 
legem  Voconiam) ,  tamen  hos  singulis  hinisue  tantum  locis,  unum 
trihus  laudauit.  quam  ob  rem,  quoniam  multo  frequentius  origines 
in  usum  uocatae  sunt,  quae  Catoniana  inserta  sunt  incertae  sedis, 
ea  ueri  simiHus  est  ex  originibus  sumpta  esse,  praesertim  cum  ple- 
raque  argumenti  sint  historici.  in  paucis  coniectura  confirmatur 
etiam  aliis  testimoniis.  quae  enim  Seruius  ad  Aen.  4,  698  (adn. 
fr.  114)  secundum  Catonem  de  matronarum  crinihus  tradidit,  Cha- 
risio  teste  (fr.  114),  quae  ad  Aen.  1,267;  570.  4,427  (fr.  9  c.  adn.) 
de  Anchisae  in  Italiam  aduentu  et  quae  ad  Aen.  4,  620  (fr.  10)  de 
Aeneae  Ascaniique  proeliis,  teste  ipso  Seniio  (Aen.  3,711  adn.  9  et 


xisse  opineris.  apud  Plutarchum  enim  etiam  IlXdcrcov  iaroQTjics  (Alcib.  1 
coll.  Plat.  Alcib.  I  p.  122  A),  Kixsqcov  6  qtjtcoq  iv  zotg  rcspl  iLavnxfjs  ioto- 
qt}xev  (Aem.  Paul.  10.  cf.  Cic.  de  diuin.  1,46,103),  multi  alii,  qui  non 
scripserunt  annales,  quos  collectos  habes  a  Franc.  Leone  (De  Plut.  quaest. 
JRom.  auct.  p.  29),  cf.  Thiersch,  Miinch.  gel.  Anz.  1848  II  p.  40. 


CLVIII  DE  SCRIPTORVM  VITIS  ET  SCRIPTIS 

9;  742  adn.  10)  ex  originibus  ducta  sunt.  sed  tamen  ne  nimis  in- 
caute  egisse  uideamur;  frustula  quaedam;  quae  argumenti  essent  du- 
bii;  ad  fragmenta  incertae  sedis  selecta  relegauimus  (fr.  137 — 140). 
praeterea  uestigia  quaedam  notitiae  Catonianae  ex  Seruio  adnotata 
sunt  ad  fr.  11.  54.  69;  plurima  alia  sine  dubio  delituerunt.1) 

Seruio  adnecto  Macrobium,  qui  tribus  locis  origines  citauit 
(fr.  12.  86.  124);  quartus  (16)  eis  de  coniectura  antiquitus  additur. 
hic  unum  locum  (fr.  86)  sumpsit  ex  Gellio,  unde  ceteros,  cerni  non 
potest. 

Denique  uno  uerbo  satis  erit  commemorasse  etiam  a  Solino 
(fr.  56);  Isidoro  (adn.  18)  singulis;  ab  Ioanne  Lydo  tribus  (adn. 
17.  19.  144)  locis  originum  uerba  prolata  esse;  quos  non  esse  usos 
ipso  Catone  pro  certo  sponderi  potest  neque  tamen  definiri;  per 
quosnam  riuulos  bortos  suos  irrigauerint. 2)  idem  cadit  in  Iustinum 
(adn.  2)  et  Flauium  Vopiscum  (adn.  fr.  83) ;  qui  sententias  Ca- 
tonis  notissimas  repetierunt;  etiam  Sulpicia  (adn.  95a)  num  ipsum 
Catonem  inspexerit;  res  dubia  est.  at  uero  hice  scriptores  cui  noti- 
tiam  Catonis  debeant,  etiam  nunc  manufesto  cognosci  potest:  Va- 
lerius  enim  Maximus  (adn.  fr.  106);  Quintilianus  (adn.  fr.  106), 
Seneca  philosophus  (adn.  fr.  83)  sumpserunt  ex  Cicerone,  Co- 
lumella  (adn.  43)  et  Crescentius  (adn.  52)  ex  Varrone;  Syncel- 
lus  et  Eusebius  (adn.  17)  ex  Dionysio;  mythographi  Vaticani 
Maii  (adn.  fr.  11.  59)  ex  Seruio;  cuius  uerba  prior  stultissime  mi- 
scuit  cum  Catonianis. 

Nunc  uenimus  ad  eos  scriptores,  qui  uerborum  atque  rerum 
quarundam  singularium  studio  ducti  in  Catone  lectitando  et  excer- 
pendo  uersati  sunt  et  plerique  uixerunt  imperatoris  Hadriani  aetate; 
qua  Catonis  memoria  resuscitata  est.  ipse  enim  imperator  ut  amauit 
genus  uetustum  dicendi,  ita  Ciceroni  Catonem  praetulit  (Spart.  Hadr. 
16;  6)  incenditque  maximam  scriptorum  qui  tum  erant  partem  eodem 
studio.  in  primis  Cornelius  Fronto  et  praeco  uirtutum  Catonia- 
naram  et  imitator  (cf.  IXaber  p.  221  adn.  4)  exstitit,  eumque  secu- 


1)  Vt  quae  de  Romulo  et  Remo  et  de  Roma  condita  ad  Aen.  1,  273 
exponit,  nihil  obstat  quominus  ex  originibus  petiuerit.  conspirant  certe 
in  uniuersum  cum  Fabio  Pictore,  quem  Cato  Dionysio  teste  (fr.  15)  se- 
cutus  erat.    etiam  meretrix  Larentia  illo  loco  dicitur  (fr.  16). 

2)  Lydus  duobus  locis  Catonem  coniunctum  citauit  cum  Varrone, 
uno  (adn.  17)  Catonis  de  urbis  natali  sententiam  etiam  confudit  cum 
Varroniana.  uidetur  igitur  per  Varronem  uel  eius  asseclas  Catonis  no- 
men  in  Lydi   librum  manasse;  fr.  144  auctoritas   dubia  est  (uid.  adn.). 


M.  PORCIVS  CATO  CLIX 

tus  est  discipulus,  Mareus  Antoninus,  qui  imitatus  magistri  exem- 
plum  non  solum  erebro  eum  lectital>at  (ep.  2,  13  p.  36.  4  p.  29), 
sed  etiam  ei,  quem  patronum  suum  appellat,  totum  se  dedicasse 
atque  despondisse  atque  deligasse  uerbaque  quaedam  se  ex  eo  fu- 
ratum  esse  gloriatur  [e\).  2,  13  p.  36).  uidetur  tamen  Fronto  in 
orationibus  potissimum  tractandis  uersatus  esse,  atque  quod  de  bi- 
storiarum  genere  scribendi  iudicium  tulit,  minus  apte  tulisse,  cum 
melius  quadraret  in  orationes,  id  quod  iam  supra  p.  CXLVI  iudicaui. 
unum  tantum  modo  seruauit  originum  fragmentum  (fr.  107)  idque 
ex  oratione  quadam,  quam  Cato  originibus  inseruerat.  Multo  maio- 
rem  operam  et  diligentiam  posuit  in  originibus  A.  Gellius,  qui 
ex  unoquoque  libro  singula  saltem  fragmenta  eaque  omnia  ad  uer- 
bum  seruauit  (fr.  20.  26.  36.  73.  77.  79.  82.  83.  86.  87.  91.  93.  95. 
96.  99.  100.  101.  105.  108.  109).  sed  Mercklin  (Citierm.  p.  660. 
655.  648)  de  compluribus,  num  ex  ipso  Catone  ea  deprompserit, 
dubitauit,  idque  concedendum  est  de  maxima  orationis  Rhodiensis 
parte,  quam  ex  Tirone  transtulit.  sed  de  ceteris  fragmentis,  quam- 
quam  haec  coniectura  a  Gellii  more  auctores  citandi  non  abhorret, 
certa  tamen  argumenta  desiderantur.  quin  etiam  praeter  Tironis 
excerpta  totam  orationem  illam  Gellius  in  manus  se  sumpsisse  ui- 
deri  uult  (c.  3;  55),  unumque  locum,  quoniam  Tiro  praetermisisset, 
a  se  additum  esse  ipse  adtirmat  (par.  50). v) 

Gellio  quae  de  uento  cercio  secundum  origines  refert  Apuleius 
(adn.  93)  debere  uidetur,  Verrio  Flacco  unum  Catonianum  Donatus 
in  commentario  Terentiano  (adn.  24),  neque  Charisius,  qui  multa 
exempla  Catoniana  paene  omnia  cum  librorum  numeris  adtulit 
(fr.  27.  34.  35.  64.  74.  75.  114.  116.  120.  121),  ipsum  fontem  adiit, 
quod  de  hoc  quidem  firmissime  ostendetur.  exempla  enim  ex  ora- 
tionibus  petita,  quas  Cato  de  consulatu  et  in  L.  Furium  de  multa 
habuit2),  in  solo  capite,  quod  (2,13)  de  aduerbio  ex  Iulio  Romano 
(Keil  praef.  p.  xlv)  transscripsit,  inuenies,  exempla  ex  originibus 


1)  Ceterum  etiam  quae  praefatus  est  Gellius  de  Rhodiorum  causar 
priusquam  orationis  Catoniauae  fragmenta  insereret,  in  uerbis  Catoni- 
anis  ponere  non  dubitaui.  nimirum  et,  quoniam  illam  causam  non  po- 
tuit  non  enarrare  Cato  in  originibus,  etiam  seu  Tironem  seu  Gellium 
eius  rei  notitiam  cum  ipsa  oratione  eidem  debuisse  ueri  simile  est,  et 
illa  cumque  partim  senatorum  —  quererentur  originem  Catonianam  signi- 
ficare  uidentur  (cf.  fr.  95b  un  partim  eorum  fuerint). 

2)  Vnum  huius  orationis  fr.  in  libri  primi  caput  XVII,  quod  item 
pendet  ex  Romano,  delatum  est  (p.  126  K.). 


CLX  DE  SCRIPTORVM  VITIS  ET  SCRIPTIS 

in  solis  capitibus  libri  primi  XV  et  XVII,  quae  sunt  illud  de  extre- 
mitatibus  nominum  et  diuersis  quaestionilms7  hoc  de  analogia  secun- 
■dum  lulium  Romanum  scriptum,  denique  singula  quattuor  aliarum 
orationum  fragmenta  per  haec  tria  capita  dispersa,  nusquam  alihi 
apud  Charisium,  si  excipis  unum  locum  quem  hahet  ex  Statilio  Ma- 
ximo.  atqui  horum  capitum  duo  tota  fere  (1,  17.  2,  13)  ex  Iulio 
Romano  pendere  iam  Keil  animaduert.it,  ex  tertio  (1, 15)  eas  partes, 
in  quihus  praeter  Vergilium  ceterosque  uulgares  scriptores  alii  quo- 
que  commemorarentur,  eiusdem  Romani  esse  Schottmueller  {Be  Plin. 
Ubr.  gram.  p.  20sqq.)  docuit:  inde  non  Charisium  haec  Catonis 
scripta  excerpsisse  certo  colligitur  sed  lulium  Romanum,  qui  fuit  aut 
suh  Hadriano  aut  paulo  post  eum  (Keil  praef.  ad  Char.  p.  xlvii  sq. 
Christ  Philol.  XVIII  p.  123).  deinde  alius  grammaticus  ab  ipso  Cha- 
risio  ita  cum  Catonis  fragmentis  coniungitur,  ut  huic  se  ea  dehere 
fateatur,  Statilius  Maximus.  is  ut  de  singularihus  apud  Ciceronem 
scripsit,  ita  etiam  singularia  quaedam  Catouis  uerha  peculiari  lihello 
«xplicauit1)  et  a  Charisio,  si  unum  locum  libri  secundi  capitis  XVI 
excipis  (p.  240  K.),  in  solo  capite,  quod  est  de  aduerbiis,  quod  iam 
supra  diximus,  commemoratur,  ita  ut  ^iovrJQetg  Xet,£ig  Catonis  aut 
Ciceronis  aut  Sallustii  breuiter  explanans  inducatur.  Cato  autem 
hisce  omnibus  fere  Iocis  (p.  202,11.  215,20.  217,8;  14.  220,1(3. 
240,  1)  simpliciter  Cato  senex  appellatus  neque  liber,  unde  de- 
promptum  sit  fragmentum,  usquam  additus  est.  quaecumque  ergo 
in  hoc  caput,  in  quo  solo  apud  Charisium  Cato  senex  citatur,  suh 
hoc  nomine  eius  reliquiae  incertae  sedis  receptae  sunt  (p.  206,  9. 
219,19.  221,8),  ad  Statilii  auctoritatem  sine  duhitatione  referas. 
quae  uero  ratio  intercedat  inter  hunc  et  Romanum,  utrum  Romanus 
Statilium  excerpserit  an  Charisius,  cum  de  aetatibus  eorum  nihil 
certi  memoriae  traditum  sit,  dignosci  nequit.  frustula  tamen  Cato- 
niana,  quae  debemus  Statilii  diligentiae,  pleraque  sunt  singulorum 
uerborum,  cum  quae  in  eodem  capite  ex  libris  de  consulatu  seruata 
sunt,  plurium  sint,  neque  illa  certo  alicui  libro  tribui  potuerunL 
unum,  quod  totam  quandam  sententiam  continet,  a  nobis  propter 
argumentum  in  incertae  sedis  fragmentis  selectis  collocatum  est 
(fr.  136).   ita  uero  seiuncto  Catone  Statiliano  tria  supersunt  frag- 


1)  Suringar  Hist.  crit.  schoh  I  p.  63  sqq.  conmientario  perpetuo  Ca- 
tonis  origines  a  Statilio  inlustratas  esse  perhibuerat  omnesque  Catonis 
reliquias,  quas  ex  illo  inseruerat  Charisius,  in  originibus  posuerat,  sed 
haec  opinio  omni  fundamento  caret.  cf.  Bergk  Opusc.  philol.  I  p.  597  sq. 
Linker  De  proocm.  Sall.  hist.  p.  25. 


M.  PORCIVS  CATO  CLXI 

menta  (juae  libri  inscripttone  omissa  a  Charisio  seruata  sint.  ex  eis 
ununi  propter  argumentum  a  lordano  inter  orationum  fragmenta  re- 
ceptum  est  (p.  43  fr.  5),  quae  coniectura  ea  re  comprobatur,  quod 
illud  in  eo  capite  exstat,  qubd  solis  orationum  fragmentis  refertum 
tsi;  reliqua  duo  cum  in  eis  capitibus  inuenirentur,  in  quibus  origi- 
Dum  fragmentorum  numerus  maior  esset,  in  incertae  sedis  fragmen- 
tis  selectis  deesse  noluimus  (fr.  134.  135). 

Nonius  plura  exempla  Catoniana  ex  originibus  protulit  quam 
ex  ceteris  eius  scriptis,  ex  quibus  singula,  summum  tria  apud  eum 
inueniuntur.  sed  ne  illas  quidem  unquam  oculis  eum  uidisse  satis 
liunc  constat.  tria  ex  Gellio  sumpsit  (79.  83.  84),  unde  cetera  (28. 
29.  33.  65.  97.  103.  110.  125),  non  liquet.  quae  tria  incertae  sedis 
fragmenta  Catonis  ab  eo  inserta  sunt,  ex  eis  duo  ex  libris  de  re 
rustica  ducta  sunt,  unum  ex  oratione  quadam,  ut  ex  Gellio  didicimus 
(Iord.  p.  54, 5). 

In  Priscianum  idem  fere  quod  in  Nonium  cadit.  nam  et  hic 
multa  Catonis  ex  originibus  (lib.  I.  II.  IV.  V)  testimonia  duobus  ex- 
ceptis  omnia  cum  numeris  libri  attulit  (fr.  7.  21.  25.  30.  53.  57. 
58.  61.  adn.  ad  64.  (}6.  67.  81.  90.  94.  98.  104)  et  singula  aut 
summum  terna  ex  ceteris  libris,  nec  eum  ex  ipso  Catone  hausisse 
admodum  probabile  est,  quamquam  non  potest  ostendi  manufestis 
argumentis  ut  in  Charisio.  sed  hic  tria  fragmenta  incertae  sedis, 
cum  ea  ex  originibus  quam  ex  aliis  scriptis  decerpta  esse  ueri  si- 
milius  esset,  non  spreuimus.    habes  in  fr.  inc.  sed.  sel.  141 — 143. 

Denique  originum  prooemii  fragmentum  quoddam  in  solis  ser- 
uatum  est  excerptis  rhetoricis  Parisiensibus  (fr.  3),  ipsum 
initium  in  Pompeii  commento  (fr.  1)  et  in  Sergii  explanatione  in 
Donatum  (adn.  fr.  1),  ex  qua  ille,  cum  commentarius  uberior  esset 
quam  quem  nunc  babemus,  forsitan  sua  transscripserit  (Keil  gr.  lat. 
V  p.  92).  anonymus  Hauptianus  de  gener.  nom.  cum  p.  92 
( p.  586  K.)  Catonem  et  Varronem  coniunctos  laudauerit,  etiam  quod 
cullea  uini  (adn.  fr.  43)  ex  Catone  profert,  Varroni,  apud  quem  idem 
fr.  auctius  exstat,  debere  uidetur  (uid.  s.  clii).  Prisciano  fortasse 
usi  sunt  scriptor  quidam  thes.  nou.  Maii  (adn.  fr.  7)  et  Alcuinus 
(adn.  67),  Charisio  Beda  (adn.  74.  75). 

Itaque  Hadriani  aetate  antiquitatis  summo  studio  florente  origi- 
nes,  quae  prope  iam  in  obliuionem  uenerant,  denuo  protractae  et 
crebro  lectitatae  multorum  in  manibus  fuere.  tum  vero  cum  homines 
ad  sanius  iudicium  redirent,  etiam  origines  oblitteratae  et  legi  de- 
sitae  sunt,  atque  quae  scriptores  aetate  inferiores  ex  eis  attulerunt, 

Hist.  Rom.  rel.  I,  ed.  Peter.   Ed.  alt.  XI 


CLXII  DE  SCRIPTORVM  VITIS  ET  SCRIPTIS 

aut  certis  argumentis  demonstrari  potuit  non  esse  hausta  ex  ipso 
Catone  aut  certe  consentaneum  est..1) 

Extremum  hoc  est,  ut  quo  iure  aliquot  locos,  qui  antiquitus 
originum  fragmenta  habebantur,  expulerim,  disseram.2) 

Princeps  est  Liuii  34, 5,  de  quo  alia  opportunitate  data  iam  supra 
egimus  p.  CXXVI  sq.,  quem  si  accuratius  examinaueris,  L.  Vale- 
rium,  quod  se  aduersus  Catonem  origines  eius  reuoluere  praedicat, 
nil  aliud  quam  rhetorice  dicere  inuenies,  se  ex  antiquitate,  quam 
Cato  bene  nouerit,  exempla  prolaturum  feminarum,  quae  in  puhli- 
cum  procucurrerint.  qua  Bolhuisi  interpretatione  probata  cadunt 
quae  Merkel  fast.  p.  lxxxii  opinatus  erat,  ah  Ouidio  (fast.  3,  205 
— 228),  Plutarcho  (Rom.  c.  19),  Seruio  (ad  Aen.  8,  635)  Sahinarum 
raptum  secundum  Catonem  enarratum  esse. 

Deinde  quattuor  loci,  qui  lacunis  corrupti  erant,  dubiis  aut  falsis 
supplementis  exornati  ad  Catonis  origines  relati  sunt.  in  Muelleri 
enim  Festi  editione  p.  153  (=  Thewrek  p.  142.  Lindsay  138)  s.  u. 
matronis  haec  legis: 

Matroni-[s  aurum  redditum Ca- 

to  ait:  quod  [uidetur  lioc  significare:  matronis 
fuisse  re-[siitutum  aurum,  ex  quo  P.  B.  crateram  fecerat 
et  eam  k-[pollini  Belplios  miserat:  ut  est  testi- 
monio  m-[dex  tabella:  quod  quidem  aurum  dederant  ma- 
tronae  orna-[7w/  demptum  suo,  ut  uotum  solueretur 
Apolloni.    qui-[dam  dicunt  de  eo  potius  esse  intelligendum 
quod  contule-[nm£  olim  matronae  ad  Capitoiium 
a  Gallis  Senoni-[#i/s  liberandum.  id  eis  postea  reddi- 
tum  est  a  pop-[?//o  Bomano. 
Quae   Festi  uerba   quod   in   hoc  compendium   redegit   Paulus: 
rMatronis  aurum  redditum'  cum  legitur,  lioc  significare  uidetur, 
quia  matronae  contulerunt  ornatus  sui  aurum  ad  Capitolium  a  Gallis 
Senonibus  liberandum,  quibus postea  est  redditum  apopulo  Bomano, 
apparet  ex  duplici  fama,  quam  adscripserat  Festus,  priorem  (apud 
Liuium  5,50,7.  6,  4, 3sq.)  eum  omnino  neglexisse;  sedqualis  fuerit, 
discimus  ex  Liuio  5,  27,  5,  ex  quo  Vrsiuus  et  Mueller  supplementa 
sua  petierunt',  uera  in  uniuersum  uidentes.   fieri  igitur  potuit,  ut 


1)  Magnam  habet  probabilitatis  speciem  Iordani  (p.  lviii)  coniectura, 
ut  Sallustii  bistoriarum  ita  etiam  Catonis  originum  orationes  excerptas 
et  seorsum  editas  diutius  mansisse. 

2)  Quae  fragmenta  Catoniana  incertae  sedis  probabiliter  ad  ori- 
gines  poterant  referri,  infra  corollarii  loco  (fr.  126 — 144)  coniunximus. 


M.  PORCIVS  CATO  «  LXm 

talia  in  originibus  exponeret  Cato  sumeretque  ex  eo  Verrius,  sed 
eodeni  iure  quo  Catoni  haec  frustula  cum  Vrsino  Sinnio  Capitoni 
uel  Ateio  Capitoni,  auctoribus  saepe  numero  a  Festo  citatis,  uindi- 
care  possumus,  quorum  nomina  etiam  melius  in  lacunam  quadrant. 
Eadem  inter  eosdem  controuersia  est  s.  u.  natio  p.  166  (Thewrek 
p.  168.  Lindsay  164),  ubi  in  codice  eaedem  litterae  to  ex  nomine 
auctoris  seruatae  sunt.    bic  Mueller  secutus  Vrsinum  sic  suppleuit: 

Sinnius  aufem  Capi]to,  omnia  t'e- 
re  genera  hominum  j>er  nationes  diuidi  ut  Picent]es  Sabinos 
esse  gente,  natione  Picentes  .  .]. 
sed  potest  etiam  hic  de  Catone  uel  de  Ateio  Capitone  cogitari  (Hertz 
Sinnius  Capito  p.  25  n.  2Q). 

Totum  Catonis  nomen  remouit  Wagener  (p.  27)  s.  u.  posimerium 
p.  249  (=  Thewrek  p.  32(5.  Lindsay  294).  de  eo  uocabulo  haec 
dixit  Festus,  si  Muelleri  supplementis  tldem  habes: 

[Posime- 
rium  esse  ait  Antistius  [in  commentario  iuris  pontif- 
icalis  pomerium  id  est  \\ocum  pro  muro,  ut  ait 
Cato.    olim  quidem  omxi[em  urbem  conprehendebat  et  q.  s. 
sed  offendit  post  Antistium  Catonis  laudatio,  quam  ob  rem  Wagener 
scite  coniecit:  cpomerium  id  est  \[ocnm  quem  transit  auspi]  cato.' 
Apud  Seruium  Danielis  ad  Aen.  1,273  Masuicius  uerba  lacera: 

dicit  Latinum  ex  Vlixe  et  Circe  editum  de  nomine  sororis 

suae  mortuae  Romen  ciuitatem  appellasse  ita  sanasse  sibi  uisus 
est,  ut  Cato  in  originibus  anteponeret,  plane  inmemor  ille,  ex  Ca- 
tonis  sententia  inter  Troiae  excidium  et  Romam  conditam  interfuisse 
quadringentos  triginta  duos  annos  (Sclnvegler  I  p.  403  n.  28). 

Praeter  origines  autein  quidani  a  Catone  etiam  Poenorum  histo- 
riam  compositam  esse  somniauere,  nisi  loco  quodam  Festi  mutilo 
s.  u.  meritauere  p.  154  (Thewrek  p.  144.  Lindsay  142). 

' Meritauerje,  saepe  merue 
enorum  IIII  suf- 
fetes  euocauerunt  statim  owjnis  cohortes,  omnis 
etiam  qui  stipendia  merit]  auerunt.' 
quo  Catonis  nomen  lacuna  intercidisse  ex  Pauli  epitome  discimus, 
sed  de  Poenorum  historia  nihil  ille  exhibet,  neque  quidquam  ualet 
ad  opinionem  illam  tirmandam,  quod  Seruius  quaedam  lecta  esse 
scribit  (ad  Aen.  1,  343)  fin  historia  Poenorum  et  in  Liuio',  quaedam 
testari  praeter  Liuium  Tunicam  historiam'  (ad  Aen.  1,  738),  ipiipjie 
(|ui  de  scriptore  nihil  addiderit.    ne  illud  (juidem,  baec  fundanienta 

XI* 


CLXIV  DE  SCRIPTORVM  VITIS  ET  SCRIPTIS 

tamquam  in  aqua  posita  intuens,  probabis,  quod  Krause  (p.  97.  113) 
et  Roth  (p.  280)  quartum  originum  librum  peculiari  Poenorum  hi- 
storiae  inscriptione  insignitum  esse  censuerunt. *)  itaque  recte  Iordan 
haec  somnia  disiecit.  minus  tamen,  cum  numerum  transposuerit, 
mihi  placet  quod  ipse  coniecit:  c Cato  originum}  IIII:  [TVJenorum 
sufletes'  (p.  88,  3),  nec  Gutschmidium  locum  sanasse  puto,  qui  (V 
p.  523  'Pojenoram  illi  suf  [fetes]'  scripsit,  eo  libro  (quarto  originum) 
Poenorum  origines  expositas  esse  arbitratus.  hic  locus  Oedipum 
suum  adhuc  exspectat. 

Claudant  hoc  agmen  uerba  quaedam  schol.  Venet.  Iliad.  9,  383: 
cbg  ds  Kdxcov  i6xoqsI,  rj  A ho67toXtg  i]  usydhj  st-Qo  xov  vitb  IIsq- 
6cov  acpaviG&fivea  xcbuag  usv  si%s  xQi6uvQiag  [uvQtag  Meineke] 
yX\  aQovQag  ds  jytp'.  dv&Qcoitav  ds  uvQiddag  ip',  q'  ds  nvlalg  Sis- 
%o6usixo,  quae  item  sub  Catonis  auctoritate  habes  apud  Stephanum 
Byzantium  s.  u.  /iioGitoXig  p.  234  Mein.  sed  Catonis  nomen  ferri  non 
posse  omnes  consentiunt,  dissentiunt  in  emendatione.  atque  Iacobus 
quidem  Bernays  (ap.  Wagener.  p.  45)  Manethonis  nomen  substituit; 
sed  etiam  propius  ad  librorum  scripturam  accedit  quod  Ebert  diss. 
Sic.  p.  94  coniecit  Bdtcov,  apud  quem  scriptorem  xov  itQayuatsv- 
ftsvxa  xd  IIsQ6ixd  (Strab.  12,3,11  p.  546)  illa  de  urbe  a  Persis 
euersa  facillime  exstare  potuerunt. 

1)  Quae  Krause  praeter  fragmenta  a  nobis  recepta  hic  posuit,  ex 
oratione  de  bello  Carthaginiensi  sumpta  sunt  (Iord.  p.  56, 1,  2),  id  quod 
uno  loco  diserte  adiectum  est,  altero  significatum. 


L.  CASSIVS  HEMINA1) 

Qua  aetate  L.  Cassius  Hemina  fuerit,  ex  loco  (|iiodam  Censorini 
(fr.  39)  cognitum  habemus,  qui,  cum  Cn.  Cornelio  Lentulo  L.  Mum- 
mio  Achaico  consulibus  i.  e.  a.  146.  608  quarti  ludi  saeculares  fierent, 
tum  eum  uixisse  addidit.  proximus  igitur  accedit  aetate  ad  M.  Ca- 
tonem,  qui  tribus  annis  ante  in  originibus  conficiendis  occupatus 
mortuus  erat,  neque  est  cur  illud  testimonium  auctoritate  carere 
dicamus;  nam  etiam  Plinius,  qui  neminem  alium  historicum  Roma- 
num,  hunc  duobus  locis  uetustissimum  auctorem  appellauit  (fr.  26. 
37);  (|uid?  quod  Niebuhr  (Praelect.  hist.  Rom.  I  27,  consentientibus 
Sclnveglero  I  p.  87  n.  4  et  Schmittero  p.  8)  ex  annalis  quarti  in- 
scriptione,  quae  fuit  bellum  Punicum  posterior  (fr.  31) 2),  ante  tertii 
belli  initium  (ante  a.  149.  605)  quartum  librum  editum  esse  recte 
conclusit.  Catoni  autem  laudem  patris  historiae  Romanae  cessit; 
nam  prior  pars  originum  iam  uiginti  annis  ante  esse  edita  uidetur 
illumque  hic  imitatus  in  originibus  urbium  et  aliis  rebus  praeter  res 
gestas  tractandis  (fr.  2.  3.  18.  20).  casu  illud  factum  est,  ut  aliquot 
annis  post  opus  suum  continuaret  et  ultra  Catonis  finem  descenderet. 
neque  enim  aliter  illud  Censorini  testimonium  (fr.  39)  explicari 
potest. 


1)  I.  E.  Schmitter  Cassii  Heminae  annalium  fragmenta  emendata 
disposila  illustrata,  dissert.  phil.  Monast.  1861,  rnagis  diligentiae  quam 
acuminis  documentum.  Cichorius  B.  E.  III  c.  1723 — 1725.  —  Lucii  prae- 
nomen  in  Cassia  gente  usitatum  nititur  Prisciano  fr.  25  et  schol.  Vero- 
nensibus  fr.  5.  iniuria  de  eo  dubitauit  Weichert  Be  Vario  et  Cassio 
p.  180.  gens  Cassia  tum  fuit  plebeia  (Tacit.  ann.  6,15),  neque  tamen 
Heminam  humili  loco  natum  esse  ex  Suetonii  testimonio  (de  gramm.  27) 
constat.  Qui  autem  uulgo  dicitur  Hemina  (cognomine  inusitato),  idem 
a  Prisciano  in  plerisque  codicibus  et  aliquot  locis  a  Nonio  scribitur 
Emina,  eodem  iure  quo  in  hemina  (=  iyilva  dimidia  pars  sextarii  Paul. 
p.  100  M.)  saepe  omittitur  aspiratio  (ut  Pers.  1, 130.  gromat.  p.  375  Lachm.). 
Hertz  ad  Prisc.  1  p.  294. 

2)  Hoc  more  separatim  quosdam  libros  inscribendi  usus  est  etiam 
Ennius  (Vahlen  in  Ennii  rel.2  p.  73),  tum  Liuius  (cf.  Weissenborn  praef. 
ed.  Teubner.  p.  xviii). 


CLXVI  DE  SCRIPTORVM  VITIS  ET  SCRIPTIS 

De  uita  eius  nihil  accepimus,  neque  ullus  titulus  lapidi  aeriue 
incisus  aut  scriptor  praeter  loros  infra  a  nohis  indicatos  Cassii 
Heminae  meminit.  Inscriptio  lihri  uarie  tradita  est  et  annalium 
et  historiarum,  quarum  illam  ea  de  causa  praefero,  quod  nilitur 
Plinii  (37),  Gellii  (8),  Seruii  (22),  Prisciani  (25.  29.  80.  31.  32) 
testimoniis,  cum  historias  uno  loco  citet  Diomedes  (fr.  11);  Nonius 
quinquies  (9. 10. 16.  34.  35)  historias,  sexies  (17.  21.  24.  28. 33.  36) 
annales  laudauit. 

Latine  eum  res  sui  populi  enarrasse  ex  eis  quae  a  gramma- 
ticis  ad  uerhum  relata  sunt,  satis  apparet,  sed  quo  dicendi  genere 
usus  sit,  propter  horum  fragmentorum  exiguitatem  et  exilitatem 
definiri  nequit,  cetera  autem  pleraque  ita  mutata  ad  nos  peruene- 
runt,  ut  perpauca  antiquitatis  uestigia  agnosci  possint. 

Lihri  quattuor  afferuntur,  quorum  et  quartum  separatim  in- 
scriptum  fuisse  bellum  Punicum  posterior  commemorauimus  et 
Cassium  ultra  id  hellum  aetate  prouectum  uel  uno  libro  uel  plu- 
rihus  etiam  eas  res,  quae  post  bellum  Punicum  alterum  annis  quin- 
quaginta  gestae  sunt,  complexum  esse.  nam  illud  haud  raro  factum 
est,  ut  pauci  quidam  libri  a  grammaticis  excerperentur,  ceteri  ne- 
glegerentur  (ut  Charisius  Sisennae  Milesiarum  solum  tertium  deci- 
mum  librum  laudauit),  neque  persuadere  mihi  possum  quinqua- 
ginta  minimum  annorum  res  a  Cassio  ita  coartatas  esse,  ut  quasi 
appendix  sub  belli  Punici  posterioris  inscriptione  laterent,  prae- 
sertim  cum  per  annos  singulos  amplior  ei  succresceret  materia. 
quibus  de  causis  fr.  37.  38.  39  non  ex  quarto  sed  ex  libris,  qui 
post  quartum  erant,  sumpta  esse  censeo. . 

Deduxit  autem  Cassius  res  a  generis  Italici  principe,  Saturno 
(fr.  1),  Euemeri  doctrinam  amplexus,  quam  paulo  anle  Ennius  Ro- 
mae  publicauerat1),  eisque,  quae  ante  Romam  conditam  gestae  sunt, 
totum  librum  primum  compleuit,  id  quod  fieri  non  potuit  nisi 
magna  ficticiarum  fabularum  copia  Graeca  conquisita.  itaque  multa 
de  Aeneae  fuga  et  pietate  enarrauit  (fr.  5)  primusque  Siculos,  quod 
sciamus,  ueteres  Latii  incolas  (fr.  2.  3)  nominauit,  Antiochum  Syra- 
cusanum,  ex  quo  multa  de  Siculis  Dionysius  Halicarnasensis  me- 
moriae  prodidit,  uel  Timaeum,  cuius  uestigia  quaedam  in  fr.  5  super- 
sunt,  secutus.  hinc  Varro  sententiam  suam  de  ea  gente  (de  1. 1.  6, 101: 
a  Roma  quod  orti  Sicidi,  ut  annales  ueteres  nostri  dicunt)  ut  multa 

1)  Vid.  Ennii  Euhem.  fr.  p.  223  sqq.  Vabl2.  post  Cassium  eadem  de 
Saturno  docuit  Varro  et  aliquot  saeculis  post  Orjgo  gentis  Romauae. 
cf.  Lactant.  inst.  1,  13.  14,  10.    Macrob.  sat.  1,  7,  21.    Ouid.  fast.  1,  233. 


L   CASSIVS  HKMINA  CLXVIt 

alia  ex  Gassio  uidetur  mutuatus  esse  (uid.  infra  p.  CLxxiisq.).  sed 
etiam  alio  fr.  (8)  ad  Graecam  auctoritatem  ducimur.  ibi  enim  (iellius 
centenorum  sexagenorum  annorum  spatio  Ilomeri  Hesiodique  aetatem 
a  bello  Troiano  et  a  condita  Roma  distare  illamque  rationem  fuisse 
Cassii,  banc  Cornelii  Nepotis  docet ^1).  plus  centum  igitur  annis  ante 
Catonem  urbem  conditam  esse  ille  computauerat,  neque  boc  mirabi- 
mur  Graecorum  de  ea  re  opiniones  quasdam  etiam  ultra  bellumTroia- 
num  ascendisse  considerantes,  multas  usque  ad  nepotem  Aeneae 
(Schwegler  I  400  sqq.),  atque  etiam  Sallustium  (Catil.  6,  1)  eius 
originem  ab  Aenea  repetisse  (eum  solum  de  Romanis).  etiam  Naeuius 
et  Knnius  urbem  a  nepote  Aeneae  conditam  esse  scripserant  (Seru. 
ad  Aen.  1,  273.  6,  777).    tantum  tunc  eae  rationes  fluctuauerunt. 

Altero  libro  nunc  Catonis,  ut  uidetur  ( fr.  20),  temporum  rationem 
secutus  Romuli  Remique  res  pertexuit  (fr.  11)  et  minimum  usque 
ad  urbem  a  Gallis  recuperatam  aut,  si  recte  de  fr.  21  iudicatum 
est,  usque  ad  a.  280. 474  peruenit.  magnum  igitur  annorum  spatium, 
quod  Liuius  uix  decem,  Cassius  boc  uno  libro  est  eomplexus,  ut,  si 
quidem  cetera  non  minus  accurate  perscripsit  quam  Numae  insti- 
tuta  (fr.  12.  13)  aut  Dorsonis  factum  (fr.  19),  latissimus  ambitus 
eius  libri  fuerit. 

Ouae  ex  tertio  libro  seruata  sunt,  non  possunt  referri  ad  cer- 
tam  aliquam  rem,  sed  tamen  peruenisse  eum  usque  ad  initium 
alterius  belli  Punici  ex  inscriptione  quarti  libri  discimus,  qui  buic 
bello  attributus  erat.  reliquis  libris  (quot  libris  incertum)  ex  more 
bistoricorum  illorum  res  usque  ad  suam  aetatem,  minimum  usque 
ad  a.  146.  608  persecutus  est. 

Neque  tamen  Cassius  solas  res  gestas  memoriae  mandasse  con- 
tentus  fuit,  sed  etiam  magna  cum  curiositate  rerum  diuinarum  prae- 
cipuam  rationem  babuit  in  deorum  Romanorum  origines  inquirens 
(fr.  4.  6.  7.  20),  idemque  de  aliis  populi  Romani  institutis  ut  de 
nundinis  (14)  et  de  intercalatione  (18)  egit  atque  etiam  Homeri  He- 
siodique  mentionem  rebus  Romanis  inspersit  (8).  nec  nomina  deri- 
uandi  studio  abstinuit,  quamquarn  quod  Ariciam  ab  Arcbilocbo  uel 
Arcbia  (fr.  2,  Crustumerium  a  Clytemestra  (3),  fana  a  Fauno  (4) 
deduxit,  satis  infeliciter  ingenio  suo  indulsit,  Catonis  uestigia,  ut 


1)  Sola  enim  uerba  annis  plus  centum  atque  sexaginta  post  bellum 
Troianum  Homerum  et  Hesiodum  uixisse  Cassii  esse  uidentur.  ante 
Romam  conditam  Siluiis  regnantibua  eos  uixisse  Gellius  de  suo  addidit, 
neque  erit  necesse  propter  Siluios  cum  Mommseno  chronol.  p.  156  n. 
295  de  alio  Cassio  cogitare. 


CLXVIII  DE  SCRIPTORVM  VITIS  ET  SCRIPTIS 

uidetur,  secutus,  quem  etiam  in  uerbis  quibusdam  imitatus  est  (cf. 
fr.  29  et  Caton.  fr.  571),  fr.  17  et  Cat.  or.  in  Veturium  10  p.  49 
Iord.).  utrum  etiam  in  aliis  rebus  ducem  eum  elegerit  an  ad  fontes 
primarios  redierit,  non  discernimus.  utique  aliud  atque  Cato  in 
scribendo  consilium  habuit. 

Antequam  uero  qui  scriptores  hoc  auctore  usi  sint,  disputemus, 
ut  omnem  de  fragmentis  a  nobis  receptis  dubitationem  remoueamus, 
paucis  alios  Cassios  qui  in  historia  scribenda  uersati  sunt,  recen- 
sere  placet,  quos,  cum  quam  plurimis  praeclaris  scriptoribus  patriam 
floruisse  uellet,  miscuit  et  perturbauit  maxime  Maffei  Veronensis 
(  Verona  illustr.  II  p.  25  sqq.).  ex  hac  tamen  Cassiorum  multitudine 
multos  suo  loco  iam  reposuit  Weichert  1.  s.  s.  p.  180  sqq.,  unum, 
quem  Maffei  effinxerat,  suo  iure  omnino  sustulit.  erat  is  T.  Cassius 
Seuerus  Veronensis,  quem  historias  scripsisse  Maffei  affirmauerat. 
continetur  enim  quattuor  locis,  quos  falso  allatos  esse  facile  euin- 
cetur.  piimus  est  Plinii  epist.  4,  28,  1,  quo  ex  optimi  libri  aucto- 
ritate  nunc  Titi  Cati  nomen  ab  Henrico  Keilio  est  restitutum,  alter 
et  tertius  sunt  Tertulliani  (fr.  1  cum  adn.),  qui  inter  alios  historicos 
etiam  Cassii  Seueri  mentionem  fecit.  sed  iam  Vossius  Hist.  Lat.  lib.  I 
c.  21,  Weichert  1.  s.  p.  183,  Schmitter  p.  15  sqq.  hoc  uiderunt,  a  Cassii 
Seueri  oratoris  illius  acerbissimi  indole  historiam  uel  antiquitatis 
commentationem  longe  abhorrere;  nam  eorum  qui  huius  studiosi 
fuerunt  auctoritate  utroque  loco  Tertullianus  utitur.  atqui  Lactan- 
tius,  qui  eadem  nomina  adfert,  ultimo  loco  addit  Varronem,  neque 
Tertullianum  ipsum  illos  auctores  collegisse  ueri  simile  est;  itaque 
originem  eius  indicis  scriptorum  Latinorumex  Varrone  repetemus,  qui 
Cassii  memoriam  paene  oblitteratam  restituit  (uid.  infra  p.  CLXXII  sq.), 
Seuerique  ut  notioris  mentionem  interpolationi  librarii  alicuius  tri- 
buemus.2)  neque  enim  Tertullianum  eius  erroris  insimulabimus, 
quoniam  et  apud  Minucium  (quem  a  Tertulliano  pendere  nunc  argu- 
mentis  certis  R.  Heinze  Ber.  d.  sdchs.  Ges.  d.  Wiss.  LXII  p.  289  sqq. 
probauit)  et  apud  Lactantium  Seueri  cognomen  deest.  sed  pro  Seuero 
testis  excitatus  est  Suetonius,  qui  in  uita  Caligulae  c.  16  hunc  im- 
peratorem  permisisse  scribit  cTiti  Labieni,  Cordi  Cremuti,  Cassi 
Seueri  scripta  senatus  consultis  abolita  requiri  et  esse  in  manibus 
lectitarique,  quando  maxime  sua  interesset  ut  facta  quaeque  posteris 

1)  nisi  parum  diligenter  Priscianus  auctorem  suum  exscripsit,  uid. 
s.  p.  lxiy  sq. 

2)  Ad  coniecturam  G.  Wolffius  (Philol.  XVI  p.  529)  refugit,  qui  pro 
Seuerus  proposuit  seu  Varro. 


L.  CASSIVS  HEMINA  CLXIX 

tradantur',  idenique  in  uita  Vitellii  c.  2,  eum  Q.  Elogius  Vitelliae 
stirpis  originem  ad  deos  rettulisset,  a  Cassio  Seuero  auctoreni  generis 
Vitellium  lihertinum  sutorem  ueteramentarium  proditum  esse  com- 
memorat,  ccuius  tilius  sectionibus  et  cognituris  uberius  compendium 
nanctus  ex  muliere  uulgari,  Antiochi  cuiusdam  furnariam  exercentis 
lilia,  equitem  Romanum  genuisset'.  haec  tamen  ita  sapiunt  Cassii 
Seueri  oratoris  luhidinem,  fqua  uiros  feminasque  inlustres  proca- 
cihus  scriptis  diffamauerat'  (Tac.  ann.  1,  12  cf.  4,  21),  ut  hunc  a 
Suetonio  dictum  esse  communis  opinio  sit.  hic  autem  solus  de  Cassia 
gente  Seueri  cognomine  insignis  est.  Etiam  minus  C.  Cassium  Par- 
mensem,  qui  fuit  in  Caesaris  percussorihus  et  a  Cassio  Etrusco 
(Horat.  sat.  1,  10,  62)  diuersus  fuit,  praeter  carmina  etiam  historias 
condidisse  prohabile  est.  qui  enim  illud  opinatus  erat,  Vossius  (in 
append.  ad  lihr.  III  de  hist.  Lat.)  uno  loco  Plinii  naturalis  histo- 
riae  (31,  11)  sententiam  suam  firmauit:  Cydnus  Ciliciae  amnis 
podagricis  medetur,  sicut  apparet  epistula  Cassi  Parmensis  ad 
M.  Antonium.  at  uix  cogitari  potest,  qua  occasione  hanc  epistulam, 
qua  talia  continehantur,  annalibus  inseruerit  Cassius,  nedum  ex  hoc 
loco  aut  ex  alia  epistula,  qua  Augusto  generis  ignohilitatem  expro- 
brauit,  annales  ab  eo  conscriptos  esse  colligamus  (cf.  Weichert  1.  s. 
p.  283).  Deinde  ex  numero  historicorum  eiciendus  est  Longinus 
quidam,  qui  complures  uiros  doctos  uexauit.  haec  enim  Cicero  de 
orat.  1,  60,  256  (a.  91.  663)  Antonium  loquentem  facit:  Reliqua 
uero  etiamsi  adiuuant,  historiam  dico  et  prudentiam  iuris  publici 
et  antiquitatis  y  iter1)  et  exemplorum  copiam,  si  quando  opus  erit, 
a  uiro  optimo  et  istis  rebus  instructissimo,  familiari  meo  Longino 
mutuabor,  eundemque  sine  dubio  in  animo  habet  Cicero  in  oratione 
pro  Plancio  habita  (24,  58):  In  quo,  Cassi,  si  tibi  ita  respondeam, 
nescisse  id  populum  Romanum  neque  fuisse  qui  id  nobis  narraret, 
praesertim  mortuo  Longino,  non,  ut  opinor,  admirere,  cum  ego 
ipse  non  abhorrens  a  studio  antiquitatis  me  hic  id  ex  te  primum 
audisse  confitear,  ex  quibus  uerhis  intellegimus  hunc  Longinum 
ante  a.  54.  700,  quo  anno  Cicero  Plancium  defendit,  diem  supre- 
mum  obiisse,  postquam  Antonio  familiari  iam  anno  87.  667  a  Cinna 
orbatus  est.  sed  neutro  loco  Longini  nomen  in  libris  manu  seriptis 
exstat,  nam  in  Planciana  exhibent  aut  Conco  aut  long.  aut  longe, 
in  libro  de  orat.  longo  plerique,   duo  Conge,   ex  quibus  scripturis 

1)  notitiam  Ellendt  mcmoriam  Koch  litteras  Marx,  iter  et  uncis  in- 
clusit  G.  Friedrich  coll.  1,  5,  18;  46,  201.  Brut.  59,  214.  orat.  34,  120. 
50,  169  aliisque  Ciceronis  locis,  et  'antiquitatis  iter'  Stangl. 


CLXX  DE  SCRIPTORVM  VITIS  ET  SCRIPTIS 

ueram  eruit  Roth  (in  mus.  Rhen.  n.  VIII  p.  615),  cum  scriberet 
Congvs,  quae  emendatio  confirmatur  scholiis  Bobiensibus,  in  quibus 

hisce  uerbis  locus  ille  Plancianae  explicatur: igitvr  in  Cassivm 

facta  M.  Tullivs  negat,  popvlum,  id  est  vulgvs  imperitorum,  ivdi- 
care  paenitvs  de  familiae  clarioris  nobilitate  potuisse,  vt  nonnisi 
peritiores  vetvstatis  et  qvi  antiguitatem  per  historias  legerint,  haec 
scire  facillime  possint.  atqve  ideo  mentionem  Conci  videtvr  inter- 
posvisse,  qvi  per  illud  tempus  decesserat,  homo  curiosus  et  diligens 

ervendae  vetvstatis.    nam  hisloricus (reliqua  interciderunt). 

denique  eum  ex  Iuniorum  familia  originem  duxisse  et  fuisse  Lucilii 
aetate  discimus  ex  uersu  quodam  illius  poetae  a  Cicerone  citato, 
tum  a  Plinio  (nat.  hist.  praef.  7)  seruato,  quo  Iunium  Congum  po- 
tissimum  ut  uersus  suos  legat,  expetit  (cf.  Roth  1.  s.  s.  p.  613  sq. 
Fr.  Marx  Lvcil.  I  p.  41.  II  p.  220  sqq.).  nancti  igitur  sumus  no- 
uum  et  antiquarium  et  historicum  Iunium  Congum,  Cassium 
Longinum,  Ciceronis  aequalem,  amisimus. 

Denique  L.  Cassius  Censorius  quidam  citatus  est  in  scholiis  Ve- 
ronensibus  (fr.  5),  qui  locus  ex  docta  aliqua  disputatione  excerptus 
est;  sed  parum  diligenter.  nam  et  pro  humanarum  libro  substituit 
historias  et  C.  Cassium  Censorivm  appellauit  et  ex  quo  auctore 
quartam  partem  sumpsisset,  tacuit.  illum  autem  titulum  corrigen- 
dum  esse  ex  Seruio  aucto  (ad  Aen.  2,  636)  apparet,  ubi  eiusdem 
rei  testis  idem  c  Varro  rervm  hvmanarvm'  laudatur  (uid.  de  hac 
re  etiam  Diodorum  VII  fr.  41),  altero  loco,  quo  non  pietate  Aeneae 
sed  miraculo  eius  incolumitas  explicatur,  Fr.  Ritschl  (Opusc.  III 
p.  448  sq.)  ante  Censorio  Pisonem  intercidisse  opinatus  est,  cuius 
in  scholiis  Vergilianis  bis  mentio  fit  idque  sine  cognomine,  ultimo 
hoc  unum  constat  Cassium,  qui  proximus  ante  nominatus  erat,  dici 
non  potuisse,  quoniam  eius  narrationi  nihil  nisi  quaedam  addidit, 
duos  filios  Aeneae  bracchio  innixos  ante  ora  hostium  praetergressos 
esse  atque  etiam  naues  ab  Achiuis  ei  concessas,  cetera  iterat.  hic 
^idem'  tamen  continuat  et  supplet  ea,  quae  scholiasta  ex  Varrone 
primo  loco  excerpsit,  ut,  etsi  Wissowa  (Jbhandl.  p.  106  sq.)  aduer- 
satur,  super  Cassium  et  Atticum  historiarvm  librum  II  (sic  enim 
scribendum  est)  citans  ad  Varronis  historiarum  uel  humanarum 
librum  secundum  redisse  uideatur. x) 

Restant  ex  Cassiis  historicis  duo,  Cassius  Dio,  cuius  libri  ma- 
gnam  partem  ad  nos  peruenerunt,  et  Cassius  Longinus  quidam,  cuius 


1)  Parum  probabiliter  Schmitter  p.  20  Tuberonis  uomen  interposuit. 


L.  CASSIVS  HKMINA  CLXXI 

notitiam  Eusebio  (p.  263  Sch.  125  K.)  dehemus.  hic  enim  quo  loco 
fontes  indicat  quihus  usus  res  Romanas  a  Ilomulo  usque  ad  suam 
aetatem  exposuerit,  cum  alios  enumerat  tum  Cassii  Longini  octo- 
decim  lihros,  'quibus  olympiades  CCXXVIII  in  compendium  redegit'. 
atque  Niebuhr  quidem  (Kleine  Schriften  I  p.  185)  de  philosopho  illo 
cogitauit,  qui  quod  auctor  fuerat  Zenohiae  belli  contra  Romanos  susci- 
piendi,  ab  Aureliano  (a.  273.  1026)  est  occisus.  sed  quaeritur,  cur 
olympiade  CCXXVHI  substiterit  Longinus,  non  perduxerit  res  usque 
ad  suam  aetatem.  est  igitur  probabilius  Cassium  illum  Longinum 
fuisse  sub  illam  olympiadem,  id  est  Hadriani  aetate,  eiusdemque 
aetatis  cum  Phlegonte,  quem  post  Cassium  sic  commemorat  Euse- 
bius:  E  quatuordecim  libris  Phlegontis  libertini  Caesaris,  quibus 
in  compendium  reduxit  olympiades  CCXXVIIII.  quibus  uerbis 
similibus  si  similia  significare  uoluit  Eusebius,  etiam  Cassius  Lon- 
ginus  per  olympiades  breuiter  res  a  prima  olympiade  usque  ad  suam 
aetatem  deduxisse  existimandus  est  praecipua  olympiadum  ratione 
habita,  atque  forsitan  etiam  de  Cassii  Longini  libro  dici  possint  quae 
de  Phlegontis  'OIvuxlovlkcgv  y.al  Xqovlxcov  6vvayayf]  uel  'Olvu- 
%w.6i  uel  Xoovixoig  (F.  H.  G.  III  p.  602)  Photius  iudicauit  cod.  97 
p.  84  Bk.:  'Allcog  te  ds  y.al  j]  tcsql  tccg  bXvuTtLudag  xal  ta  iv 
avtalg  tcov  aycovL6\idtcov  bvouata  xal  7rod£sLg  xal  tj  xsql  tovg 
XQrt6Lioi>g  uv.aiQog  cpi).07iovCa  ts  v.aX  cpilotiLiCa,  sCg  xoqov  ditd- 
yov6a  tbv  ay.Qoatrtv  (quod  iudicium  satis  confirmatur  Phlegontis 
reliquiis,  cf.  in  primis  fr.  12  Muell.).  denique  sermone  Graeco  eum 
usum  esse  inde  apparet,  quod  ceteri  scriptores  quos  nominauit  Eu- 
sebius,  omnes  Graece  scripserunt  neque  quemquam  Latinum  uidetur 
adhibuisse.  atque  haec  causa  est,  cur  contra  Muellerum  (III  p.  688) 
fr.  1  Longini  esse  negemus.  diserte  enim  hic  Cassius  et  a  Tertul- 
liano  et  a  Lactantio  in  Latinorum  scriptorum  numero  ponitur.1) 
De  ceterorum  fragmentorum  solo  fr.  8,  quod  seruauit  Gellius,  in- 
certus  haereo,  utrum  Longino  an  Heminae  tribuam.  nam  cum  Lon- 
ginus  paulo  post  annum  136.  889  scripserit,  Gellius  post  mortuum 
Iladrianum,  quem  diuum  dicit  (3,  16.  12, 11.  15,  3),  i.  e.  post  annum 
138.  891,  tempus  non  obstat  atque  ipsa  res  ex  Cassio  inserta  huic 
sententiae  etiam  fauet.  contra  cum  annalium  inscriptio  Latinum 
scriptorem  indicare  uideretur  (Schmitter  p.  6),  hanc   suspicionem 

1)  Ed.  Schwartz  R.  E.  VI  c.  1378  eum  eundera  esse  censuit  cum 
Cassio  Minucii,  hunc  cum  Longino.  at  hic  ab  Eusebio  inter  Graecos 
chronographos  recensetur,  ille  et  a  Tertulliano  et  a  Minucio  Lactan- 
tioque  inter  Latinos  scriptores;  uid.  adn.  ad  fr.  1. 


CLXXII  DE  SCRIPTORVM  VITIS  ET  SCRIPTIS 

mouisse  satis  habui  et  in  Heminae  reliquiis  illa  Gellii  uerba  locum 
suum  retinere  passus  sum. 

Denique  quoniam  inter  Dionem  et  Heminam  uix  de  ullo  frag- 
mento  lis  oriatur,  iure  nostro  quae  infra  sequuntur  fragmenta  Cassio 
Heminae  attribuisse  nobis  uidemur. 

Ex  eis  uero  scriptoribus,  qui  nomine  Cassium  citauerunt,  anti- 
quissimus  est  C.  Plinius  superior.    ducentis  igitur  fere  annis  om- 
nino  uidetur  latuisse.   nam  Dionysium  Cassio  usum  esse  recte  Kiess- 
ling  (De  Dion.  font.  p.  18)  negauit,  neque  Liuio  eum  in  manibus 
fuisse  demonstrari  potest,  quoniam,  etsi  in  compluribus  rebus  (adn. 
ad  fr.  16.  19.  20.  32.  38)  concinunt,   hi   consensus  non  sunt  ita 
comparati,  ut  necessario  ex  solo  Cassio  Liuium  hausisse  statuendum 
sit.    sed  Plinius  in  naturali  historia  quattuor  locis  (12.  13.  26 
37)  *)  Cassium  Heminam  citauit,  et  quicunque  fere  post  hunc  uete 
rum  historicorum  fragmenta  seruauerunt,  eidem  etiam  Cassii  me 
minerunt,  plurimis  locis  Nonius  (9.  10.  16.  17.  21.  23.  24.  27 
28.  33.  34.  35.  36),  tum  Priscianus  (25.  29.  30.  31.  32.  40) 2) 
Seruius  (3.  4.  6.  15.  22.  38),  Macrobius  (adn.  6.  14.  18.  20), 
Solinus  (2.  7),   denique  singulis  locis  Appianus  (19),   Gellius 
(8),  Tertullianus,  Minucius  Felix,  Lactantius  (1  c.  adnot.), 
Diomedes  (11),  Censorinus  (39),  scholia  Veronensia  (5).    ex 
his  Diomedes,  Nonius,  Priscianus  propter  uerba  quaedam  prisca  eum 
laudauerunt  idque  ita,  ut  omnibus  paene  locis  numeros  librorum 
adderent,   unde   lexico   aliquo   eos  usos   esse  consequitur.     ceteri 
autem  scriptores,  qui  propter  res  ab  eo  relatas  eum  citauerunt  libri 
numero  nisi  singulis  locis  omisso,  sua  Varrqni  debuerunt,  Cassii  resus- 
citatori,  id  quod  posteaquam  in  editione  priore  posui,  nunc  certis 
argumentis  alii  demonstrauerunt  —  ne  a  Plinio  quidem  eum  ipsum 
esse  inspectum  Muenzer  (Quellenkritik  d.  Plin.  p.  183 — 189)  — , 

1)  Cum  index  librorum  XII  et  XIII  idem  sit,  in  libro  autem  XIII 
Cassius  citetur,  uix  uerba  quaedam  Cassii  in  lib.  XII  latere  cum  Rothio 
putabimus. 

2)  Quamquam  Meyer  hoc  fragmentum  p.  551  in  Cassii  Seueri  reli- 
quiis  posuit,  tamen  Weicherto  rectius  id  Heminae  tribui  concedit.  contra 
Hertzio  (ad  Prisc.  I  p.  380)  inde  quod  Hemina  plerumque  Cassius  He- 
mina,  uno  loco  Hemina  a  Prisciano  citatur,  Cassius  Seuerus  orator  ui- 
detur  esse  dictus,  quem  bis  simpliciter  sub  Cassii  nomine  cum  librorum 
inscriptione  attulit  (VII  p.  333  H.  VIII  p.  489  H.).  ego  tamen  propter 
formas  adulati  et  adhortati,  quibus  passiue  Cassius  Seuerus  uix  est  usus, 
rem  non  ita  exploratam  esse  duxi,  ut  omnino  eicienda  sint  haec  uerba 
ex  Heminae  reliquiis. 


L.  CASSIVS  HEMINA  CLXXIII 

de  Gellio  Vnger  (mus.  Rhen.  XXW  p.  13),  de  Seruio  Wissowa  (Ab- 
handl.  p.  105  sqq.).  ceteros  autem  thesauros  Varronianos  adiisse, 
Censorinum,  Solinum,  Seruium  scholiastamque  Vergilii  Veronen- 
sem,  Macrohium,  Tertullianum,  aliunde  satis  constat  confirmaturque 
quibusdam  locis  auctoritatis  Varronianae  propinquitate  (cf.  fr.  1  c. 
adn.  5.  6).1)    De  solo  Appiano  (19)  iudicium  cohiheo. 

Sed  restat  ut  expromamus,  quid  de  Cassii  lihris  minimum 
duohus  de  censorihus  scriptis,  quos  laudare  uidetur  Nonius 
(fr.  23),  sentiamus.  talem  lihrum  eum  conficere  potuisse2)  propter 
anliquitatum  studium  etiam  in  annalihus  conspicuum  non  est  cur 
praefracte  negemus.  at  et  uerha  ipsa  talia  sunt,  ut  potius  ex  narra- 
tione  originem  traxisse  uideantur,  et  annales  uel  historias  Cassii 
Nonius  duodecim  locis  citauit,  lihrum  de  censorihus  nusquam.  quam 
ob  rem,  cum  de  censoribus  non  Iihri  Cassiani  inscriptionem  sed 
ipsius  Nonii  uerba  esse  existimarem3),  Krausio  Rothioque  adstipu- 
latus  ea  in  annalium  fragmentis  posui.  neque  enim  mirum  uideri 
poterit  hoc  loco  omissum  esse  a  Nonio  annalium  uel  historiarum 
uocahulum  collatis  ex.  gr.  fr.  27.  Coel.  fr.  46.  Sisenn.  fr.  7.  114. 
123.  130,  mutatio  autem  litterarum  fragmenti  (demoliuit  in  demo- 
liunt)  paene  nulla  est. 

1)  Etiaru  is  qui  auctores  originis  gentis  Romanae  finxit,  Cassii 
noniine  usus  est  (6,  7).    uid.  Muenzer  Cacus  p.  107. 

2)  Haec  est  sententia  cum  multorum  tum  Weicherti  p.  181  etHertzii 
in  Iahn.  ann.  85  p.  47  n.  8  et  in  programmate  de  hist.  Rom.  reliq.  p.  2sq. 

3)  Cf.  Macrob.  3,  20,  5  Postumius  Albinus  annali  primo  de  Bruto: 
Ea  causa  sese  stultum  brutumque  faaebat,  et  Prisc.  fr.  32,  qui  similiter 
explicandi  fragmenti  causa  addidit  *dicit  enim  de  Vestalibus'' .  ut  Nonii 
fons,  sic  (iellius  17,  21,  3  (fr.  8)  scripsit:  Vtrumque  tamen  ante  Bomam 
conditam  uixisse  Siluiis  Albae  regnantibus  annis  post  beUum  Troianum, 
ut  Cassius  in  primo  annalium  de  Homero  atque  Hesiodo  scriptum  reli- 
quit,  plus  centum  atque  sexaginta,  ante  Bomam  autem  conditam,  ut  Cor- 
nelius  Nepos  in  primo  chronico  de  Homero  dicit,  annis  circiter  centum 
et  sexaginta.  quae  uerba  fac  hominem  Nonio  stultitia  similem  festi- 
nanter  annalium  uel  chronici  inscriptione  omissa  contraxisse  et  Gellio 
nobis  negato  solum  eius  epitomatorem  ad  nos  peruenisse,  concedes  facile 
fieri  potuisse,  ut  Gassii  liber  de  Homero  atque  Hesiodo  uel  Nepotis  liber 
de  Homero  nunc  homines  litterarum  studiosos  uexaret. 


FABIVS  PICTOR 
QVI  LATINOS  ANNALES  CONDIDIT 

Vnum  aliquem  Ser.  Fabium  Pictorem  aequalem  Seruii  Fuluii 
(consulis  135.  G19)  non  solum  disertum  sed  etiam  iuris  et  littera- 
rum  et  antiquitatis  bene  peritum  fuisse,  alium  autem  eiusdem  nomi- 
nis  et  cognominis  eadem  fere  aetate  Latinos  annales  condidisse  quo- 
niam  Cicero  testatur  (uid.  supra  p.  lxxviii  sqq.),  idem  Fabius;  id  quod 
iam  INonius  (p.  518,  uid.  infra  p.  clxxv)  statuit,  et  ut  proaui  laudem 
Catonis  Latina  historia  obscuratam  redintegraret,  Latine  annales  et, 
ut  adulescentium  gentilium  ad  sacerdotia  aspirantium  doctrinae  con- 
suleret,  de  iure  pontificio  libros  scripsisse  uidetur,  cuius  quidem 
bistoriam  inconditam  fuisse  quod  Fronto  (p.  114  N.)  Latinos  bisto- 
ricos  recensens  iudicauit,  non  mirabimur;  nam  ante  Coelium  Anti- 
patrum  gentili  studio  ductus  ei  operae  se  accinxerat. 

Inscriptio,  si  Nonio  (fr.  3)  fidem  habes,  frerum  gestarum  libri' 
fuisse  uidetur,  si  Gellio  (fr.  6),  'annales'.  Ex  libris  eius  adfertur 
primus,  quo  initia  urbis  narrauerat,  et  quartus,  quo  usque  ad  a.  367. 
387  progressus  erat.  Perexigua  eius  fragmenta  praeter  unum,  quo 
duo  Fabii  a  Cicerone  coniunguntur  (fr.  5  uid.  p.  lxxxvii),  a  scrip- 
toribus,  qui  Quintiliano  recentiores  sunt/  seruata  sunt,  singula  ab 
ipso  Quintiliano  (2),  a  Gellio  (6),  a  Nonio  (3),  duo  a  Seruio  (1.  4). 
ex  quibus  quin  buc  pertineant  fr.  2  et  3,  dubitari  non  potest,  cum 
ex  Fabio  Pictore  ipsa  Latina  uerba  adferantur,  nec  quiu  fr.  4  Seruius 
uel  quicunque  eius  auctor  fuit,  ex  Latinis  Fabii  annalibus  sumpserit. 
quem  cum  altero  loco,  ubi  Fabii  mentionem  fecit  (fr.  1),  eundem 
Fabium  intellexisse  ueri  simile  esset,  hoc  autem  loco  Fabium  Pic- 
torem  (qua  re  de  Fabio  Seruiliano  cogitare  uetamur)  appellaret, 
utrumque  fr.  ad  hos  Fabii  Pictoris  Latinos  annales  rettulimus. 2) 
Gellii  Iocum  (fr.  6)  Seruiliano  uindicare  studuit  cum  Krausio  p.  48 
Du  Rieu  p.  397,  idque  eam  ob  causam,  quod  Gellius  ceteris  locis, 


1)  Fatendurn  tamen  est  inde  quod  fr.  1  Fabii  Pictoris  auctoritatem 
coniunxit  cum  pontificalium  librorum  mentione,  suspicionem  nasci,  ne 
etiam  hoc  ex  Fabii  Pictoris  iuris  pontificii  libris  manauerit. 


FABIVS  PICTOR  CLXXV 

ubi  Fabium  Pictorem  exscripsit,  utroque  nomine  eum  laudasset,  unde 
hic,  ubi  simplex  nomen  adscriptum  esset,  alium  Fabium  ab  eo  die- 
tum  esse  appareret,  denique  quod  ex  Dionysio  Seruilianum  Latino 
usum  esse  sermone  eonstaret.  at  ego  ex  ea  ipsa  re,  quod  simplex 
Domen  Gellius  posuit,  conoludo  eundem  Fabium  hoc  loco  Gellium 
intellegi  uelle  quem  ceteris,  i.  e.  Fabium  Pictorem.  qui  mos  Gellio 
etiam  alibi  fuit,  ut  auetores,  quos  satis  notos  esse  arbitraretur,  uno 
nomine  significasse  satis  esse  duceret.  Seruiliano  autem  lioc  fr.  tri- 
buere  omnino  nulla  res  cogit. 

Ex  numero  fragmentorum  Krausii  (p.  135)  hoc,  quod  excerptum 
erat  ex  Gellio  (5,  4,  5),  eiecimus:  Hic  [Fabius]  ita  scripsit:  *Mor- 
tuus  est  anno  duo  et  uicesimo.  rex  fuit  annos  uiginti  et  unum? 
sunt  enim  uerba  illa  non  Fabii,  sed  Varronis,  ex  cuius  Iibro  XVI 
rerum  humanarum  (p.  122  ap.  Mirseh.)  a  INonio  s.  u.  duodeuicesimo 
p.  100  citantur,  cuius  nomen  lacuna,  quae  est  ante  hic  ita  scripsit 
statuenda,  apud  Gellium  intercidit.  quam  ob  rem  recte  post  Her- 
tzium  Hosius  hunc  Gellii  locum  sic  edidit:  Quid  est  duouicesimo?1) 
<(....  Varro  humanarum  rerum  libro  XVI-)  hic  ita  scripsit: 
'Mortuus  est  anno  duouicesimo;  rex  fuit  annos  XXI .  .  .  .' 

De  Fabii  Pictoris  iuris  pontificii  Iibris.2) 

Attribui  huic  Ser.  Fabio  Pictori  etiam  ea  fragmenta,  quae  ex 
iuris  pontificii  libris,  quos  iam  Varro  (fr.  9)  ueteres  appellauit,  a 
Fabio  Pictore  Latine  conscriptis  ad  nos  peruenerunt,  quamquam 
haud  ita  stabili  fundamento  hanc  sententiam  niti  non  ignoro.  INonius 
enim  s.  u.  picumnus  p.  518  haec  exhibet:  Fabius  Pictor  rerum  ge- 
starum  lib.  I:  fEt  simul  uidebant  picum  Martium"  (fr.  3).  Idem 
lib.  iuris  pontificii  III:  ' Pilumno  et  Ptcumno.'  uides  igitur  illum 
ab  eodem  Fabio  Pictore,  a  quo  aunales,  etiam  iuris  pontificii  libros 
compositos  esse  existimasse.  cuius  opinionis  auctoritas  quamuis 
propter  Nonii  stuporem  et  leuitatem  parua  sit,  tamen  nihil  est,  cur 
ab  ea  recedamus,  praesertim  cum  inde  a  capite  VII  eum  usum  esse 
fontibus  plane  nouis  diuersisque  a  prioribus  L.  Muellerus  (II  p.  171) 
monuerit;  hic  enim  Iocus  exstat  in  cap.  XII.    vid.  supra  p.  LXIII. 


1)  alio  quoqne  libro  quod  uulgo  inseritur,  nulla  nititur  codicum 
auctoritate. 

2)  Tnfra,  ne  quid  deesset,  apparaturu  criticum  eis  fragmentis  subieci, 
quae  ex  coniectura  his  iuris  pontificii  libris  adsignata  sunt,  cum  aliis 
ex  annalibus  Bumpta  esse  uideantur. 


CLXXVI  DE  SCRIPTORVM  VITIS  ET  SCRIPTIS 

Superest  ut  paucis  exponamus,  quo  iure  singula  fragmenta  hic 
collocauerimus,  ex  quibus  sunt  quae  a  quibusdam  ad  annales  tracta 
sint:  fr.  5  a  Macrobio;  fr.  6  a  Nonio  ipsa  inscriptio  adiecta  est. 
etiam  altero  loco  (fr.  4)  eosdem  Fabii  commentarios  a  Macrobio, 
quamuis  aliis  locis  Fabii  Pictoris  mentionem  non  faciat,  dictos  esse 
et  per  se  ueri  simile  est  et  ex  imperatiui  modo,  quem  in  eo  frag- 
mento  liabemus  (cf.  fr.  2),  apparet  et  inde  quod  Macrobius  baec  ex 
scriptis  eiusdem  argumenti,  ex  Veranii  quaestionibus  pontificalibus 
(saturn.  3;  5;  6;  6;  14;  20,  2),  excerpsit.  idem  coniecimus  de  fr.  7 
(quo  praecepta  sacerdotalia  exponuntur)  et  9;  quae  seruauit  Nonius 
ita  ut  in  boc  diserte  ad  Varronis  auctoritatem  relegaret.  tum  Gellius 
ipsam  inscriptionem  nusquam  addidit,  uno  tamen  loco  (fr.  2)  signi- 
ficauit,  cum  diceret  quos  in  libris,  qui  de  sacerdotibus publicis  com- 
positi  sunt,  item  in  Fnbii  Pictoris  librorum  primo  scriptos  legimus}) 
etiam  altero  loco  (fr.  1)  quiuis  propter  uerba,  quibus  introducit  Fa- 
bium:  Jn  libro  primo  Fabii  Pictoris,  quae  uerba  pontificem  maxi- 
mum  dicere  oporteat,  cum  uirginem  capiat,  scriptum  est,  de  iure 
pontificio  potius  quam  de  annalibus,  quos  semel  Gellius  (fr.  6)  cita- 
uit;  cogitabit.  denique  Seruium  (fr.  3)  sua  bausisse  ex  bisce  com- 
mentariis  ex  eis  quae  prodidit  est  ueri  simile.  fr.  8;  quod  debemus 
Festo;  uicinitate  Antistii  Labeonis;  cuius  libri  de  iure  ponlificio  uel 
pontificali  et  antea  (p.  249)  et  postea  (p.  253)  laudati  sunt;  ad  li- 
bros  Fabii  de  iure  pontificio  ducimur;  quae  suspicio  inde  confir- 
matur;  quod  eandem  rem  quam  Nonius  fr.  9  eisdemque  paene 
uerbis  ex  Veranio;  qui  Fabium  etiam  aliis  locis  uidetur  in  usum 
uocasse,  rettulit  Festus  p.  158. 


1)  Gellius  haec  aut  Masurio  debere  uidetur  aut  Varroni. 


Q.  FABIVS  MAXIMVS  SEKVILIANVS1) 

0.  Fabius  Q.  f.  0.  n.  Max.  Seruilianus  consul  fuit  cum  L.  Caecilio 
Metello  Caluo  anno  142.  612.  is  ex  familia  Seruilia,  in  qua  natus 
erat  (fortasse  Cn.  Seruilio  Cae|)ione  consule  a.  169.  585  patre),  a 
Q.  Maximo  praetore  a.  181.  573  receptus  in  Fabiam  peruenerat  et 
cum  in  bello  Viriati  gerendo  consul  et  proconsul  satis  feliciter  pu- 
urna>set  magnamque  partem  Lusitaniae  expugnatis  aliquot  urbibus  re- 
cepisset,  postremo  in  angustias  cum  exercitu  compulsus  minus  feli- 
citer  quam  0.  Fabius  Maximus  Aemilianus  ^rebus  in  Hispania  pro- 
spere  gestis  labem  imposuit  pace  cum  Viriato  aequis  condicionibus 
facta'  (Liu.  periocb.  54). 2) 

Atque  hae  quidem  res  ex  memoria  eius  turbata  et  lacunosa  cer- 
tae  sunt;  omitto  alias,  quae  ad  eius  historiam  nil  pertinent  neque 
dubitatione  carent,  ut  censura  quae  a  Valerio  Maximo  (6, 1, 5)  per- 
peram  ad  eius  filium  translata  est.3)  immo  post  illam  labem  ex  uita 
publica  in  priuatam  se  recepit  et  pontificem  se  cooptari  maluit,  quo 
sacerdotio  tum  Fabia  gens  potita  est.  idem  tamen  ut  alii  eiusdem 
nominis  etiam  litterarum  ei  generi  uacauit.  nam  Macrobius  (fr.  4) 
quaedam  ex  libro  XII  Fabii  Maximi  Seruiliani  decerpta  exhibet, 
quae  ex  libris  pontificiis  esse  et  ex  eis  ipsis  quae  adferuntur  et  ex 
uoce  pontificis  addita  apparet,  nisi  forte  confusus  est  ab  illo  Fabius 
Maximus  Seruilianus  cum  Fabio  Pictore,  ex  cuius  primo  Iibro  iuris 
pontificii  duo  fragmenta  (4.  5)  idem  seruauit.  cui  suspicioni  quam- 
quam  ita  indulsit  Du  Rieu,  ut  hunc  locum  in  Fabii  Pictoris  frag- 
mentis  poneret  (p.  208),  tamen  cum  certa  causa,  cur  haec  uerba 
Seruiliano  abiudiearemus,  non  esset,  cautius  ex  diserto  testimonio 
Macrobii,  qui  aliis  locis  uno  Pictoris  nomine  utitur,  ipse  Seruiliano 
cum  Krausio  (p.  171)  reliqui.4) 


1)  Vid.  de  eo  Du  Rieu  De  gente  Fab.  p.  390  sqq.  Harless  De  Fab. 
et  Aufid.  p.  26—44.    Muenzer  B.  E.  VI  c.  1811—1814. 

2)  Vid.  plura  de  hac  expeditione  ap.  Appian.  Hispan.  67 — 69.  Liu. 
perioch.  53.  54.    Oros.  5,  4,  12. 

3)  Primus  dubitauit  de  Seruiliani  censura  Roth  p.  309.  deinde  plu- 
ribus  de  hac  re  egerunt  Harless  p.  38  sqq.  Du  Rieu  p.  393  sqq. ,  qui 
p.  417  Valerii  fidem  tueri  conatur,  cum  librariis  culpam  tribuat  scribens 
pro  Seruilianus:  Seruiliani  f. 

4)  Sic  etiam  Bremer  Iurispr.  antehadr.  I  p.  28. 

Hist.  Rom.  rel.  I,  ed.  Peter.  Ed.  alt.  XII 


CLXXVIII  DE  SCRIPTORVM  VITIS  ET  SCRIPTIS 

Praeterea  uero  hic  Fabius  Latine  etiam  annales  condidit.  Diony- 
sius  enim  ubi  historicos  Latinos  enumerat  (1,7,3),  qui  ab  ipsis 
Homanis  celebrentur  et  laudentur,  etiam  Fabium  Maximum  adfert: 
xic  d'  sx  xcbv  lGxoqlcqv  ccvuXs^uyLSVog ,  ug  01  ftQog  ccvxcov  stiul- 
vov"{ievol  'Pco^uicov  GvvsyQUTpuv  TIoQXiog  xs  Kdxcov  xul  &cxf3Log 
M(ct,i^iog  xal  OvuXsQLog  6  'Avtlsvq  xul  AixivvLog  Muxsq  AiXioi 
xc  xul  TsXXlol  xul  KuXtiovqvlol  xul  sxsqol  6v%vol  itQog  xovxoig 
dvdQsg  ovx  cccpuvsig,  —  S7tsyystQTi6u  tfj  yQucp)}.  atqui  a  scholiasta 
Vergilii  Veronensi  (fr.  2)  Seruilianus  quidam  historiarum  scriptor 
citatur.  ergo  quoniam  unum  Seruilianum  nouimus,  Fabii  et  Maximi 
nomina  lacuna,  quae  est  ante  Seruilianum,  intercidisse  ueri  est  si- 
millimum  eiusdemque  rerum  scriptoris  uerba  esse  a  scholiasta  ser- 
uata,  quem  commemorauit  Dionysius.  etiam  locus,  quo  eum  Diony- 
sius  post  Catonem  ante  Valerium,  Licinium,  alios  posuit,  cum  hac 
sententia  facit,  eumque  hominem  genere  non  ignobilem  fuisse  etiam 
ex  illius  uerbis  s.  1.  satis  elucet. 

Habemus  igitur  Q.  Fabium  Maximum  Seruilianum  cons.  a.  142. 
612  historicum,  quem  Latine  'annales'  scripsisse  atque  res  ab  ad- 
uentu  Aeneae  in  Italiam  deduxisse  uerba  quae  ex  eis  deprompsit 
Seruius  (fr.  1)  testantur.  praeterea  nihii  de  eis  addi  potest,  nisi 
illud  quod  ex  loco  Dionysiano  elucet,  eum  in  scribendo  eandem  fere 
uiam  ingressum  esse  quam  Catonem,  Antiatem,  Licinium  atque  ea 
re  differre  a  Pictore,  quod  quae  ille  summatim  perstrinxerat,  hic 
prolixiore  oratione  persecutus  est. 

Quae  ex  libris  eius  supersunt,  perexigua  atque  ea  ex  dimidia 
parte  dubia  sunt.  de  Macrobii  loco  iam  supra  disseruimus.  uerba 
Prisciani  (fr.  3)  ad  Cunctatoris  laudationem  funebrem  Q.  filii  ret- 
tulit  Meyer  (Orat.  Rom.  p.  5.  cf.  Vollmer  Laudat.  fun.  p.  481),  ad  Q. 
Fabii  Maximi  Allobrogici  Iaudationem  P.  Scipionis  Africani  minoris 
Hertz  (ad  Prisc.  1.  s.).  sub  iudice  lis  manebit.  porro  uestigium  eius 
Harless  (uid.  adn.  ad  fr.  1)  apud  Dionysium  deprehendit,  neque  ta- 
men  id  sufficit,  ut  multa  ex  eo  hausta  esse  statuamus.  num  ab  aliis 
scriptoribus  in  usum  uocatus  sit,  dignosci  nequit.1) 


1)  Consilio  hic  negleximus  Cic.  de  diu.  1,  26,  55,  ubi  ad  Fahios  pro- 
uocatum  est.  solum  enim  Q.  Fabium  Pictorem  et  Fabium  Pictorem  no- 
uit  Cicero.  de  alio  fragmento  Pictoris  (lat.  ann.  fr.  6),  quod  falso  huc 
Du  Rieu  p.  397  rettulit,  uid.  supra  p.  clxxiv  sq. 


C.  SEMPRONIVS  GKACCHVS 

C.  Sempronium  Gracchum1)  in  libello  aliquo  (av  xivv  $i$Xitt), 
qua  causa  adductus  Tiberius  frater  inopiae  plebis  leuandae  consilium 
cepisset,  exposuisse  auctor  nobis  est  Plutarchus  (fr.  2),  eundemque 
de  patris  morte  quaedam  ad  M.  Pomponium  scripsisse  Cicero  me- 
moriae  prodidit  (fr.  1  c.  adn.).  quas  res  propter  argumentorum  si- 
militudinem  ex  eodem  libro  sumptas  esse  uideri  cum  Nipperdey 
Opusc.  p.  99  sq.  animaduertisset,  plerique  ei  adsensi  sunt  nisi  pauci, 
qui  a  Cicerone  epistulam2),  orationem  a  Plutarcho  dictam  esse  cen- 
serent.  at  Cicero  scribens  ut  C.  Gracchus  scriptum  reliquit  nullo 
pacto  epistulam  in  animo  habere  potuit,  neque  alio  loco,  quo  Cicero 
eiusdem  rei  mentionem  fecit,  uerba  C.  Gracchus  ad  M.  Pomponium 
scripsit  intellegi  possunt  nisi  de  libro  dedicato.  cf.  Cicero  Brut. 
29,112  (Scauri)  tres  ad  L.  Fufidium  libri  scripti  de  uita  ipsius. 
Lael.  1,  5.3)  Plutarchus  autem,  quamquam  (lifiHov  omne  genus 
scriptorum  significare  potest,  tamen,  si  orationem  laudare  uoluisset, 
aliud  uocabulum  praetulisset.  contra  illa  Nipperdeyi  sententia  con> 
mendatur  etiam  ea  re;  quod  quae  Cicero  ex  Gracchi  libro  protulit, 
eadem  etiam  apud  Plutarchum  in  uit.  Tib.  1  exstant  (adn.  ad  fr.  1). 
ne  multa,  quin  et  quae  Plutarchus  et  quae  Cicero  secundum  C. 
Gracchuni  narrauerint,  ex  eodem  eius  libro  repetenda  sint,  uix  po- 
terit  dubitari,  neque  nunc  quisquam  argumenti  eum  historici  fuisse 
et  Tiberii  fratris  res  ita  eo  esse  enarratas  uideri,  ut  a  fratre  pien- 
tissimo  omnibus  criminibus  liberatae  celebrarentur,  non  concedet 
Mercklinio  {I)e  Corn.  Gracch.  matris  uita  etc.  p.  36). 

Pomponius  uero,  ad  quem  C.  Gracchus  hunc  libellum,  qui  haud 
ita  amplus  uidetur  fuisse,  misit,  erat  eques  ille  Romanus  (Vell.  2, 
6;  6)  amicusque  spectatae  et  exploratae  fidei;  qui  usque  ad  mortem 
Gaium  artissima  amplexus  est  amicitia.  nam  cum  eum  manus  sibi 
adferentem  ab  hoc  consilio  reuocasset  et;  ut  fuga  salutem  peteret, 
persuasisset,  corpore  suo  fugam  protegens  et  inruentem  hostium 


1)  Natus   est   a.  fere  154.  600.    quaestor  fuit  in  Sardinia  126.  628. 
trib.  pl.  123.  631  et  122—632.  occisus  121.  633. 

2)  Sic  etiam  Meyer  Orat.  Bom.  p.  249. 
8)  Cf.  Be  Plut.  font.  p.  95  sq. 

XII* 


CLXXX  DE  SCRIPTORVM  VITIS  ET  SCRIPTIS 

manum  arcens  ad  portam  trigeminam  occisus  est.1)  is  tamen  Pom- 
ponius  Rufus,  ex  cuius  collectorum  libro  Valerius  Maximus  (4,  4) 
narratiunculam  illam  lepidam  inseruit,  qua  Cornelia  matronae  Cam- 
panae  liberos  ut  sua  ornamenta  producit,  inferiore  aetate  ad  imita- 
tionem  Phocionis  uxoris  illam  finxisse  litterisque  mandauisse  uide- 
tur;  haec  uiginti  mariti  sui  praeturis  ut  suo  ornatu  gloriata  erat.2) 

Neque  tamen  iusto  iure  C.  Cracchum  locum  suum  inter  hos  hi- 
storicos  obtinere  perseuerauerim.  pietate  enim  incensus  patris  fra- 
trisque  memoriam  apud  aequales  narrasse  uidetur,  quemadmodum 
Tacitus  Agricolae,  ut  eorum  uirtutes  laudaret,  suamque  gloriam  a 
pietate,  non  ab  arte  oratoria  repetisse.  sed  idem  hominum  animos 
ipsius  doloris  robore  tantum  mouit,  ut  ultra  aetatem  eius  ille  libellus 
maneret,  insigne  documentum  amoris  fraterni  per  se  admirandum. 

Arripuit  igitur  Plutarchus  eius  mentionem,  quamquam  haec 
quaestio  uix  umquam  ad  Iiquidum  perduci  poterit,  num  etiam  aliis 
locis  eum  inspexerit.  mihi  tamen  esse  probabilius  uidetur  ut  Gai 
orationum  sic  etiam  huius  libri  notitiam  per  Fannii  annales  in  PIu- 
tarchi  uitas  transiisse,  a  quo  scriptore,  Gracchorum  amico,  eum 
non  neglectum  esse  per  se  apparet.3)  Ciceroni  ipse  notus  esse 
potuit. 


1)  Haec  enim  recte  Valer.  Max.  4,7,2  et  Aurel.  Vict.  de  uir.  ill. 
65,  5  prodiderunt.  Velleius  2,  6,  6  falso  confudit  Pomponii  et  Laetorii 
mortes,  quorum  uterque  in  siinili  conatu  uitam  amisit.  apud  Plutar- 
chum  aut  ipsius  aut  librariorum  errore  (propter  Liciniae,  Gai  uxoris, 
nomen  saepe  commemoratum,  ut  opinor)  pro  Laetorio  Licinius  substitutus 
est  (Gai.  Gracch.  16).  tum  minus  accurate  itQo  rr??  ysyvQag  utrumque 
pugnantem  trucidatum  esse  scripsit  (c.  17);  portam  enim  trigeminam 
proxime  pontem  sublicium  fuisse  constat,  in  quo  Laetorius  Valerio  Ma- 
ximo  et  Aurelio  Victore  testibus  periit. 

2)  Plut.  Phoc.  19.    Muenzer  B.  E.  IV  c.  1593. 

3)  Vid.  infra  De  u.  et  scr.  Fann. 


L.  CALPVKNIVS  PISO  CENSOBIVS  FRVGP) 

Cicero  in  Bruto  27,  106  cum  de  C.  Papirio  Carbone  ageret,  haec  \ 
de  L.  Pisone  adnexuit:  L.  enim  Piso  tribunus  plebis  legem  primus 
de  pecuniis  repetundis  Censorino  et  Manilio  consulibus  tulit  — 
ipse  etiam  J'iso  et  causas  egit  et  multarum  legum  aut  auctor  aut 
dissuasor  fuit;  isque  et  orationes  reliquit,  quae  iam  euanuerunt, 
et  annales  sane  exiliter  scriptos.  ex  quo  testimonio,  quo  quae  de 
Pisone  legis  repetundarum  latore  memnriae  prodita  sunt  ad  anna- 
lium  scriptorem  referuntur,  exorsi  eius  uitam  adumbrabimus.  quin- 
que  igitur  eius  fuerunt  nomina  Lucii  Calpurnii  Pisonis  Censorii 
Frugi,  quae  etsi  non  uno  loco,  diuersis  tamen  omnia  a  Dionysio 
Halicarnasensi  allata  sunt,  cum  ceteri  scriptores  eum  citantes  aut  uno 
Pisonis  nomine  (ut  semper  Liuius,  Varro,  Macrobius,  Seruius,  deinde 
Plutarcbus,  Tertullianus,  Arnobius)  aut  tum  uno  tum  duobus  eum 
appellasse  satis  habeant  (ut  Priscianus  et  Censorinus)  aut  summum 
tria  nouisse  uideantur  (ut  Cicero,  Plinius,  Gellius).  gens,  unde  ortus 
est,  fuit  plebeia  sed  ex  qua  iam  complures  ad  summum  honoris  gra- 
dum  enisi  essent,  quamquam  non  floruerunt  insigni  belli  gloria. 
patre  natus  est  Lucio2),  qui  quis  fuerit,  non  licet  detinire.  Iam  de 
magistratibus,  quos  gesserit,  nolumus  recoquere  quae  Pighius  exco- 
gitauit  aliique  post  eum  quasi  pro  certo  adfirmarunt;  certa  et  ex- 
plorata  haec  sunt:  maxime  eius  nomen  inclaruit  lege,  qua  primus 
de  repetundis  tribunus  plebis  a.  149.  605 3)  quaestionem  constituit 
et,  ut  loquar  cum  Cicerone  (diuin.  in  Q.  Caecil.  5, 18),  ius  extera- 
rum  nationum  arcemque  tirmauit,  tum  tredecim  annis  post  praetura 
functus4)  a.  133.  621,  cum  P.  Mucio  Scaeuola  consul  creatus  in  Sici- 
liam  missus  est,  ut  bellum  grauissimum  aduersus  fugitiuos,  quos 

1)  De  L.  Pisone  annalium  scriptore  scr.  H.  Liebaldt  Progr.  gymn. 
Numburg.  1836.  W.  Soltau  Ber  Annatist  Piso  in  Philol.  LVI  p.  118— 
129.    Cichorius  B.  E.  III  c.  1392—95. 

2)  Huius  nomen  filii  nomini  aclditum  exstat  in  glande  quadam  Hen- 
uensi  in  C.  I.  L.  I  p.  189  et  in  lege  repet.  u.  LXXIV  p.  62  Momms.  Vid. 
de  Pisonum  familia  Mommsen  Ephem.  epigr.  I  p.  144. 

'A    Xatus  igitur  uidetur  esse  ante  a.  179.  575,  si  quidem  plerosque    \ 
tribunos  plebis  plus  triginta  annorum  fuisse  constat. 
4)  Vid.  Groebe  ad  Drumanni  hist.  Rom.  II  p.  541. 


CLXXXIl  DE  SCRIPTORVM  VITIS  ET  SCRIPTIS 

qui  antecesseral  C.  Fuluius  Flaccus  consul  debellare  nondum  potuerat, 
ad  finem  perduceret.  contigitque  ei,  ut  in  oppido  expugnato  octo 
milia  fugitiuorum  interficeret  (Oros.  5, 9,6);  Hennam  tamen,  in 
quam  urbem  munitissimam  (Strab.  6,  2,  6  p.  272)  fugiliui  ab  omni- 
bus  locis  pulsi  sese  receperant  (Flor.  2,  7  [19],  8),  frustra  oppugna- 
uit1).  itaque  bello  'uario  euentu'  gesto  (Liu.  per.  58)  prouincia  de- 
cessit  laudemque  eius  prospere  confecti  reliquit  P.  Rupilio  consuli, 
qui  ei  successit  et  fugitiuos  Hennenses  ffame  quasi  pestilentia  con- 
sumptos'  ad  deditionem  coegit  (Oros.  et  Flor.  1.  s.  Cic.  in  Verr.  4, 
50,112).2) 

Hoc  igitur  anno  cum  Roma  abesset,  non  potuit  optimatium  cau- 
sam,  cui  se  addixerat,  a  Tib.  Graccbi  legibus  tueri,  tum  uero  homo 
in  foro  et  in  iudiciis  multum  agitatus,  posteaquam  Gaius  fratris  quasi 
hereditate  suscepta  idem  iter  ingressus  est,  iniquitate  legis  frumen- 
tariae  grauissime  offensus  omni  uirium  contcntione  eum  repellere 
conatus  est  atque  orationibus  suis  (Meyer  or.  rel.  p.  219)  aduersario 
ita  stomachum  mouit,  ut  hic  in  Pisonem  etiam  maledictis  inuehe- 
retur3)  multaque  turpia  ac  flagitiosa  in  hominem  frugi  effunderet 
(Cic.  pr.  Font.  17,  39  [13,29]).  denique  Piso  etiam  censuram  ad- 
ministrauit,  id  quod,  etsi  nusquam  diserte  scriptum  exstat,  ex  Cen- 
sorii  cognomine,  quo  et  a  Dionysio  (fr.  5.  25)  et  a  Plinio  (11)  et  a 
Censorino  (39)  ornatus  est,  uidemus.  quaestio  est,  quo  anno.  atqui 
cum  habeant  omnia  lustra,  quibus  per  temporum  rationem  Piso  censor 
esse  potuerit,  censores  suos  certis  scriptorum  testimoniis  firmatos 
praeter  unum  a.  120.  634,  hoc  anno  (tentio  decimo  post  consula- 
tum)  eum  lustrum  condidisse  Pighius  (III  p.  74),  Liebaldt  (p.  4  sq.), 
Roor  (Fasti  cens.  p.  22)  ratiocinati  sunt,  pro  quo  Mommsen  (Staatsr. 
III  p.  970  n.  2)  a.  108.  646  substituit. 

Atque  haec  quidem  de  uita.  uirtutes  autem  Frugi  cognomen 
satis  testatur.  erat  enim  non  solum  ipse  summa  cum  abstinentia  et 
innocentia  in  re  publica  administranda  uersatus  (uid.  Cic.  Verr.  1.  s.  s.) 
sed  etiam,  cum  ab  optimatibus  staret  acriterque  oratione  sua  pro 
eis  contra  C.  Gracchum  contenderet,  ita  non  ad  eorum  uilia  caecus, 

1)  Vrbem  ab  eo  oppugnatam  esse  glandes  testantur  ibi  repertae 
(Mommsen  C.  I.  L.  I  n.  642.  643). 

2)  Dubium  est,  utrum  quod  ait  Florus  1.  s.  s.  de  hoc  bello  illud 
quoque  ultimum  dedeeus  belli,  capta  sunt  praetorum  castra  (nec  nominare 
ipsos  pudebit)  castra  Manlii,  Lentuli,  Pisonis,  Hypsaei,  cum  minus  ac- 
curate  loqueretur,  hunc  Pisonem  consulem  in  animo  habuerit  an  alius 
Piso  praetor  illis  annis  contra  fugitiuos  bellum  infeliciter  gesserit. 

3)  Schol.  Bob.  in  Cic.  orat.  pro  Flacc.  p.  96  St.  uid.  Meyer  p.  243. 


L.  CALPVRXIVS  PISO  CENSORIVS  FRVGI      CLXXXIII 

ut  primus  prouinciales  a  magislratuum  Romanorum  auaritia  lege 
tueretur  ac  muniret  neque  in  anaalibus  adulescentium  nobilium  su- 
perbiae  inludere  dubitaret  (fr.  27)  aut  senatum  necis  Maelianae  in- 
uidia  liberaret  (fr.  24).  idem  antiqua  seueritate  usus  est  et  in  bello, 
cum  praefectum  equitum  C.  Titium,  qui  hostium  multitudine  circum- 
uentus  arma  eis  tradidisset,  exquisitis  ignominiae  generibus  afficerc" 
(Valer.  Max.  2,  7,9,  ex  eo  Pseudo-Front.  str.  4, 1,26),  et  domi,  cum 
in  adulescentium  mores  corruptos  inueberetur  (fr.  40).  quae  enim 
alia  fuit  causa  Censorii  cognominis,  quo  Catoni  illi  collega  additus 
est?  reliquas  autem  uirtutes  eius  enumerare  longum  est,  quoniam 
Cicero  Graecorum  acocpQodvvrjv  in  sermonem  Latinum  uertens 
frugalitate  ceteras  contineri  professus  est  (Tuscul.  3, 8, 16),  con- 
stantem  quidem  sibi  uere  Romanum  eum  a  ciuibus  suis  babitum 
esse  etiam  eo  documento  confirmatur,  quod  etsi  nec  aura  populari 
fruebatur  nec  gloria  bellica  excellebat,  cursum  tamen  bonorum  us- 
que  ad  finem  tenuit. 

Hic  igitur  Censorius  Frugi  ut  cum  rem  p.  administraret,  id 
potissimum  egit,  ut  ciues  mores  maiorum  retinerent,  ita  etiam  hi- 
storia  conscribenda  antiquae  morum  probitatis  et  disciplinae,  quam 
labi  uideret,  memoriam  renouare  et  repetere  aequaliumque  mores 
iam  corruptos  emendare  conatus  princeps  moralem  quae  dicitur 
bistoriam  condidit  (Liebaldt  p.  12  sq.).  quam  ob  rem  copiose  expo- 
suit  Romuli  uitae  et  uictus  simplicitatem  (fr.  8)  —  boc  quidem 
satis  pueriliter  — ,  bominis  noui  fiduciam  constantiamque  (fr.  27), 
Furii  Chresimi  in  agro  colendo  industriam  et  adsiduitatem  (fr.  33), 
in  summa  iectisterniorum  licentia  nemini  iniuriam  aut  furtum  fac- 
tum  esse  praedicat  (fr.  25);  at  uero  pudicitiam  subuersam  a  M.  Mes- 
sallae  C.  Cassii  censorum  lustro  queritur  (fr.  38)  et  Cn.  Manlium 
Asia  deuicta  primum  inuexisse  triumpho  triclinia  aerata  abacosque 
et  monopodia,  rsemina  futurae  luxuriae'  (fr.  34  c.  adn.).1) 

Inscriptio  librorum,  quos  Latine  composuerat  (fr.  8.  19.  27. 
17.  18),  ab  omnibus  fere  scriptoribus  allata  est  annalium,  a  solo 
Prisciano  (fr.  17)  uno  loco  historiarum,  commentariorum  a  Plinio 
(fr.  11).  utrumque  tamen,  cum  aliis  locis  (18.  10.  13)  annales  Pi- 
sonis  libros  appellauerit  atque  etiam  Dionysius  eviav6iovg  ava- 
yoacpdg  uel  Ttoayiiardag  (fr.  14.  25.  15),  illos  minus  accurate  ti- 
tulum  citasse  existimo  neque  Hertzio  (Streifzug  p.  19)  adsentior, 

1)  Ipse  filium  suum  in  Sicilia  propter  fortitudinem  corona  aurea 
donauit  (Val.  Max.  4,  3,  10.  Plin.  n.  h.  33,  18),  qui  postea  in  Hispania 
in  pugna  occisus  est  i^Cic.  Verr.  4,  25,  56). 


CLXXXIV  DE  SCRIPTORVM  VITIS  ET  SCRIPTIS 

quod  a  Pisone  Censorio  etiam  commentarios  de  rebus  ad  mytholo- 
giam  et  ad  antiquitates  pertinentibus  compositos  et  a  Plinio  usur- 
patos  esse  censuit.  nam  res  ab  illo  secundum  Pisonem  narrata 
optinie  in  Censorii  primum  annalem  refertur  et  ita  cum  Liuio  (uid. 
adn.  ad.  fr.  11),  qui  in  hac  operis  sui  parte  haud  raro  iliius  annales 
inspexit,  concinit,  ut  utrique,  et  Liuio  et  Plinio,  eosdem  in  manibus 
fuisse  consentaneum  sit.  denique  ei  scriptores,  quorum  testimoniis 
diuersum  illud  opus  maxime  niti  uisum  est,  Tertullianus,  Arnobius, 
Seruius,  Macrobius,  magnam  partem  antiquitatum  scientiae  suae 
Varroni  debent,  hic  autem  tribus  locis  (6.  9.  41)  res  similis  argu- 
menti  se  ex  annalibus  Pisonis  hausisse  ipse  indicauit,  ut  omittam 
inscriptiones  annalium  uel  historiarum  et  commentarios  praesertim 
post  Iulii  Caesaris  commentarios  facile  inter  se  permutari  potuisse 
(Iahn  1.  p.  clxxxv  n.  2  laudato  p.  430  n.). 

Res  autem  quem  ad  modum  qui  ante  eum  scripsere,  etiam  Piso 
ab  origine  urbis  (fr.  3)  usque  ad  suam  aetatem  deduxit,  minimum 
usque  ad  a.  146.  608  (fr.  39).  libri  uero  annalium  erant  septem, 
nam  cum  septimo  libro  M.'  Lepidi  C.  Popilii  (coss.  a.  158.  596)  res 
tractauerit,  qui  annos  superiores  sex  libris  complexus  esset,  ei  ad 
id  quod  restabat  temporis  spatium  unum  Iibrum  satis  fuisse  proba- 
bile  est.  atque  primus  quidem  liber  regum  res  continebat  (fr.  4 — 
17),  alter,  si  recte  Lachmann  de  fr.  18  iudicauit,  ab  regum  fuga 
initium  fecit,  in  tertio  Flauii  aedilitas  curulis  a.  305.  449  narrata 
erat,  in  septimo  res  anni  146.  608.  aliis  fragmentis  libri  numerus 
non  est  adscriptus,  ut  cum  fragmenta  suis  quaeque  libris  adsignare 
uellemus,  interdum  prorsus  incerti  haeserimus. 

Genus  autem  eius  scribendi  Cicero  eo  Bruti  loco,  unde 
exorsi  sumus,  exile  dixit  idemque  iudicium  cum  de  ceteris  rerum 
scriptoribus  eiusdem  aetatis  tum  de  Pisone  etiam  aliis  locis  (de 
legg.  1,2,6.  de  orat.  2,12,51)  tulit,  atque  quamquam  pro  ea 
quam  habebat  de  historia  sententiam  studiis  rhetoricis  occupatam,. 
de  his  historicis  in  uniuersum  inique  sentire  uidetur,  cum  Pisonis 
tamen  annalium  exilitate  faciunt  et  hominis  ieiunitas  et  ipsa  frag- 
menta  quae  ad  uerbum  seruata  sunt  (cf.  8.  27);  etiam  Gellius  sim- 
plicitatem  in  eius  oratione  esse  concedit  (fr.  8),  quam  si  alio  loco 
(fr.  27)  uenustam  esse  scripsit,  uix  opus  erit  peruersi  illius  aetatis 
iudicii  memoriam  reuocare,  ut  flocci  facias.  itaque  Catonis  uestigiis 
incedens  artis  oratoriae  artificia  et  delenimenta  spreuit  et  ueritatem 
nec  suam  ipse  nec  rerum  gestarum  consilio  infucauit  aut  uelauit. 

Contra  summa  cum  cura  nomina  et  res  ex  fontibus  diuersi  ge- 


L.  CALPVRNIVS  PISO  CENSORIVS  FRVGI         clxxxv 

neris,  etiam  eis  quos  Cato  monstrauerat,  uelut  ex  monumeutis  pu- 
blicis,  collegit  et  ea,  quibus  fidem  habendam  esse  sibi  persuasisset, 
litteris  mandauit  et,  ut  ab  origine  urbis  annos  spatio  interuallo- 
rum  numerare  posset,  in  illa  accuratius  definienda  operam  posuit. 
aequauit  enim  primum  urbis  annum  Olympiadi  VII,  1  i.  e.  anno  a. 
Chr.  n.  752 x),  binc  uero  profectus  posteaquam  ad  certam  memoriam 
peruenit,  consulum  nomina  etiam  patrum  praenominibus  additis 
unius  cuiusque  anni  rebus  praeponebat,  id  quod  ex  Liuii  uerbis 
fr.  26  coll.  36  apparet,  magistratuumque  fastos  annalibus  inseruisse 
uidetur,  ut  uberrimi  fontes  fuerint  Liuio,  unde  non  solum  consulum 
sed  etiam  aedilium  uel  tribunorum  nomina  (fr.  23.  28)  bauriret. 
quae  pluribus  describere  solebat,  maxime  ad  res  consuetudine  tra- 
ditas  pertinebant,  qua  ratione  populus  Romanus  a  Seruio  rege  census 
esset  (14),  qualis  mos  esset  lectisterniorum  (25),  qui  bonores  Tar- 
peiae  mortuae  haberentur  (5),  quis  primus  myrto  coronatus  ludos 
circenses  spectare  solitus  esset(31),  qui  fuissent  diNouensiles  (45); 
denique  Catonis  exemplum  secutus  etymologiae  operam  dedit,  cum 
Italiae  uocem  a  uitulis  duceret  (1),  Pilumnum  a  pellendo  (44),  ui- 
tulam  idem  esse  demonstraret  quod  uictoriam  (43).  neque  enim 
Graeca  doctrina  carere  potuit,  quoniam  Crates  Mallotes,  quem 
primum  studium  grammaticum  in  urbem  intulisse  Suetonius  (de 
gramm.  2  p.  lOORf.)  tradidit,  iam  uiginti  sex  annis  ante  Pisonis 
consulatum  iuuenibus  Romanis  adsidue  audientibus  plurimas  acroasis 
fecerat,  Aeliumque  Stilonem,  qui  fuit  unus  ex  grammaticae  Latinae 
parentibus,  initio  saeculi  septimi  natum  esse  Ritschl  computauit 
(Parerg.  I  p.  239).  a  Pisone  autem  etiam  Panaetium  auditum  esse 
certum  apud  Philodemum  in  uolumine  quodam  Herculanensi  exstare 
testimonium  M.  Hertz  monuit  (Teuffel-Schwabe5  p.  210),  et  Italiam 
secundum  Timaeum  de  Graeco  uocabulo  ixaXot  esse  deductam  etiam 
Gellius  (fr.  1  c.  adn.)  prodidit. 

Raque  recte  M.  Hertz  (Streifzug  p.  15 — 19)  huic  Censorio  etiam 
fragmenta  doctrinam  Alexandrinam  sapientia  uindicauit,  quamquam 
0.  Iahn2)  talia  ab  eo  scribi  potuisse  negauit  et  ab  alio  Pisone  in- 
ferioris  aetatis,  scriptore  grammatico  et  antiquario,  composita  ea 
esse  suspicatus  est,  postea  iniuria  ad  illum  ut  notiorem  relata,  ha- 

1)  Muenzer  Herm.  XXXI  p.  308—312.  impugnauit  hanc  rationem 
M.  Rabenhorst  QueUenstudien  zur  nat.  hist.  des  Plinius  p.  18. 

2)  Berichte  ueber  die  Verhandl.  d.  saechs.  Ges.  d.  Wiss.  1848  p.  429. 
Similiter  iam  anno  1841  R.  Merkel  (Praef.  ad  Ouid.  fast.  p.  lxxx)  Piso- 
nem  Macrobii  (fr.  42)  et  Plinii  (fr.  11)  et  C.  Pisonem  (avdga  Igtoqwov) 
Plutarchi  (Mar.  45)  eundem  esse  coniecerat. 


CLXXXVI  DE  SCRIPTORVM  VITIS  ET  SCRIPTIS 

buitque  Sclnveglerum  I  p.  89  et  Pluessium  (De  Cinc.  p.  29)  con- 
sentientes.  at  ne  Cato  quidem  studium  origines  nominum  eruendi 
et  explicandi  renuit  (fr.  46.  60.  59)  aut  Cassius  Hemina  (uid.  s. 
p.  CLXXVilsq.);  M.  Fuluius  Nobilior,  qui  plus  quinquaginta  annis 
ante  Pisonem  consul  fuit;  in  fastis  suis  mensium  nomen  etiam  deri- 
uare  conatus  est;  ita  ut  in  Aprili  explicando  ad  Aphroditen  con- 
fugeret  (Funaioli  p.  15  sq.);  denique  M.  Iunius  Gracchanus;  amicus 
C.  Gracchi;  totus  in  antiquitate  tractanda  uersatus  est,  ipsius  autem 
Pisonis  censoria  ratio  sentiendi  scribendique  maturitatem  quandam 
prodit  eumque  aetate  prouectum  cursuque  publico  functum  ad  histo- 
riam  accessisse  probat.1) 

Natura  autem  cum  excelleret  acie  quadam  mentis  idemque  ieiu- 
nitate  et  siccitate  (uid.  impr.  fr.  8),  a  se  impetrare  non  potuit,  ut 
quae  ipse  non  crederet;  delectationis  causa  ciuibus  credenda  trade- 
ret;  praesertim  cum  per  Ennium  Euemerus  eiusque  de  dis  doctrina 
Romanis  iam  innotuisset.2)  quam  ob  rem  fabulas  si  quas  uulgarem 
famam  secutus  narrabat,  alienis  auctoritatibus  suam  fidem  tuebatur 
(fr.  8.  27  binis  locis)  atque  quae  de  Romulo  et  Remo  Fabius  Pictor 
ex  illa  receperat;  sub  eius  nomine  exscripsit  (fr.  3);  aliarum  tamen 
fabularum  miraculis  eius  indoles  offensa  colorem  mythicum;  si  pos- 
set;  detergere  eisque  remotis;  quae  naturae  legibus  contraria  essent, 
uitae  cottidianae  similitudine  metiri  maluit.3) 

Vt  enim  nunc  ea  sola  respiciam  quae  sub  Pisonis  nomine  tra- 
dita  sunt,  omittam  quae  cum  magna  ueri  specie  ad  eum  referri 
possunt;  tria  potissimum  eius  fragmenta  peiiustrantibus  nobis  occur- 
runt;  quibus  haec  eius  indoles  animi  intellegatur.  primum  eum  ar- 
tem  criticam  in  Tarpeiae  fabula  exercuisse  uidemus.  nam  cum  loco 
sanctissimo  sepulta  esset  et  quotannis  ei  libaretur,  uulgarem  famam 
ferri  nequire  animaduertit,  qua  patriae  arcem  hostibus  Sabinis  pro- 
didisse  dicebatur,  itaque  hoc  nouauit;  ut  Tarpeiam  arma  Sabinorum 
concupiuisse  et  hostibus  armis  priuatis  insidias  parasse  scriberet; 
sed  cfraude  uisam  agere  sua  ipsam  peremptam  mercede'  (Schwegler 
I  p.  486  sqq.).  ex  simili  dubitatione  explanandum  est;  quod  lacum 
Curtium  a  Sabino  quodam  nomen  inuenisse  memoriae   mandauit 

1)  Hoc  monui,  ne  quis  ad  L.  Kelleri  inuentum  {Der  ziceite  punische 
Krieg  p.  152  sqq.)  relaberetur,  qui  Liuii  Polybiique  consensum  ab  boc 
Pisone  repetendum  esse  coniecerat. 

2)  Vablen  Ennius2  p.  ccxx  sqq. 

3)  Cf.  Mebubr  H.  R.  I  p.  240  sq.  384.  II  p.  10  sqq.  Praelect.  I  29  sq. 
Liebaldt  p.  9  sq.  iniuria  enim  Scbwegler  I  p.  89  hunc  rationalismum,  ut 
ita  dicam,  a  Pisonis  simplicitate  abborrere  arbitratus  est. 


L.  CALPVRMVS  PISO  CEXSORIV3  FRVGI      CLXXXVll 

{fr.  6),  qui  eodem  bello,  cum  inter  Romulum  Tatiumque  in  fon> 
pugnaretur,  in  paludem  illam  pulsus  esset,  spreuit  igitur  fabulam 
illam  scite  excogitatam,  M.  Curtium  iuuenem  bello  egregium,  cum 
forum  specu  uasto  in  inmensam  altitudinem  collapsum  esset  et,  quo 
plurimum  populus  Romanus  posset,  id  illi  loco  dicandum  esse  uates 
cecinissent,  in  uoraginem  illam  equo  insidentem  se  inmisisse.  deni- 
que  Dionysio  teste  (fr.  15)  solus  ex  omnibus  scriptoribus,  qui  ante 
eum  fuerunt,  per  naturae  leges  non  licere  computauit,  ut  Arruns  et 
Lucius  Tarquinii  Prisci  filii  essent,  et  nepotes  eos  fuisse  posuit. 
banc  enim  ipsam  ob  indolem  eius  bistoria  Dionysio  maxime  pla- 
euit,  cuius  ingenium  magis  ad  loyov  ulrt%-£6tEQov  quam  ad  uv&a- 
de6T£Qov,  quos  distinguit,  inclinat  atque  aliquot  locis  etiam  Pisonis 
dubitationem  superauit  (uid.  infra  p.  CLXXXViii  sq.). 

Alia  quaestio  est,  qua  fide  hic  Gracchorum  legis  frumentariae 
aduersarius  ueritatem  tenuerit.  non  tacebo  laudasse  eum  libertino- 
rum  uirtutem  in  uita  et  publica  et  priuata  (fr.  27.  33)  et  de  pri- 
stina  plebis  memoria  eum  a  cetera  discessisse  (fr.  22.  23),  sed  quae 
causa  fuerit,  nolui  cum  Nitzschio  (Annalistik  p.  333  sq.  337  sq.) 
certare. 

Sed  ut  erat  Piso  uir  uere  Romanus,  ita  etiam  eius  annalium 
auctoritas  inter  ciues  magna  uidetur  fuisse.  Cicero  certe  (de  orat. 
2, 12, 51)  eum  cum  Pictore  et  Catone  ut  exemplar  historiae  Ro- 
manae  ponit  (cf.  de  leg.  1,  2,  6)  unoque  loco  (fr.  40)  etiam  senten- 
tiam  quandam  eius  epistulis  suis  inseruit,  id  quod  etiam  certius 
quam  illa  indicia  Pisonem  ipsum  ei  in  manibus  fuisse  demonstrat 
eumque  libros  de  re  publica  componentem  secundum  eius  annales 
ueterem  memoriam  Romanam  adumbrasse  (2,2,4 — 23,40;  25,45; 
37, 63).  nam  Scipio  minor  eius  aequalis  disputans  loquacitate  in- 
feriorum  scriptorum  abstinet,  interuallis  annorum  consulumque  no- 
minibus  praemissis  tempus  rerum  delinit,  binis  Romanorum  nomini- 
bus  contentus  cognomina  omittit,  baud  raro  cum  ipsis  Pisonis  frag- 
mentis  consentit.  recte  haec  Soltau  in  Philol.  LVI  p.  118  sqq.  exposuit. 

Etiam  magis  eius  memoriae  Varro  consuluit,  ut  Cassii  Heminae 
quoque,  Pisonisque  ita,  ut  etiam  in  libris  superstitibus  illius  aucto- 
ritas  citetur  (fr.  1.  6.  9.  41.  uid.  adn.  ad  fr.  38).  ueri  similius  igitur 
quae  ex  Pisone  seruauerunt  Censorinus  (fr.  36.  39),  Arnobius  (45), 
Tertullianus  (7)1),  Seruius  (4  et  Varrone  coniuncto  fr.  44),  ad  eum 


1)  In  eius  librum  de  spectaculis  Varroniana  per  Suetonium  fiuxisse 
Heifferscheid  Suet.  rel.  p.  334  censuit. 


CLXXXVIII        DE  SCRIPTORVM  VITIS  ET  SCRIPTIS 

redeunt.  sed  mirabimur  quod  etiam  Plinius  maior;  etsi  studio 
materiae  uarietatis  allectus  ipsum  ut  grauem  auctorem  (fr.  10.  38) 
inspexit  idque  libri  numero  indicato  significauit  (fr.  10.  11.  13),  ma- 
iorem  fragmentorum  per  octo  libros  naturalis  historiae  dispersorum 
partem  (10.  11.  13.  20.  21.  29.  30.  31.  33.  34.  35.  37.  38)  Varronis 
auctoritati  debuit,  ut  docte  subtiliterque  Muenzer  (Quellenkrit. 
p.  199 — 233)  docuit.  praeterea  in  libris  XXIX  et  XXXVI  Pisoniana 
delituerunt. x)  in  horum  enim  librorum  indicibus  est  eius  nomen7 
cum  in  ipsis  libris  desideretur.  denique  Kiessling  (mus.  Rhen.  n.  XV 
[1860]  p.  608),  quod  Piso  in  indice  libri  XXXIII  tertius  auctor  sit 
neque  tamen  ante  paragraphum  38  citetur,  iam  ante  eam  Pisonem 
excerptum  esse  ratus  paragraphos  17 — 19  ad  eum  rettulit,  quae 
prorsus  consentiunt  cum  Pisonis  uerbis  a  Gellio  seruatis  (fr.  27). 
intra  hos  tamen  locos  Plinii  usum  Pisonis  se  continuisse  praeser- 
tim  post  Muenzeri  disputationem  uix  existimabimus.  huc  denique 
referam  Plutarchum,  qui  semel  in  uita  Numae  (fr.  17)  Pisonem 
nominatim  attulit  et  aliquot  locis  cum  eo  consentit  in  uitis  Romuli 
(adn.  ad  fr.  6)  et  Poplicolae  (adn.  ad  15.  16.  19).  at  eius  notitiam 
in  uit.  Num.  et  rem  in  u.  Rom.  expositam  eidem  Varroni  uidetur 
debere  (uid.  Quellen  d.  Plut.  p.  151.  170),  alium  consensum  siue 
Dionysio  siue  alii  auctori  interposito,  neutiquam  ipsi.  Sed  pergamus 
ad  Dionysium  et  Liuium,  quorum  senis  uterque  locis  (ille  3.  5.  14. 
15.  24.  25,  hic  16.  22.  23.  26.  28.  32)  addito  nomine  Pisonem  ex- 
scripsere,  etiam  pluribus  tacite.  quamquam  enim  Dionysius  fontes 
suos  recensens  (1,  7,  3)  eum  post  Catonem,  Fabium  Maximum,  Va- 
lerium  Antiatem,  Licinium  Macrum  secundario  loco  in  grege  Aelio- 
rum  et  Gelliorum  collocat,  tamen  ei  in  primis  criticae  artis  initia 
placuisse  uidentur,  quam  Piso  in  regum  potissimum  rebus  exer- 
cuerat,  ut  quae  ille  de  Tarpeia  (fr.  5)  et  Mettio  Curtio  ( adn.  ad  fr.  6) 
disputauerat,  totus  probauit  et  quod  de  Arruntis  et  Lucii  Tarqui- 
niorum  genere  excogitauerat,  cupidissimo  animo  aniplexus,  ubi- 
cunque  eius  mentionem  fecit,  spreta  uulgari  fama  eorum  auum  fuisse 
Priscum  scripsit  (4,  8,  1;  28,  1;  31, 1;  33,2;  34,3);  eidemque  de- 
bere  uidetur,  Collatinum  non  filium  Egerii  sed  nepotem  fuisse  (4, 
64,  3),  Octauium  Mamilium  non  generum  Tarquinii  Superbi  sed 

1)  Roth  p.  304  adiecit  libros  XII  et  XIV,  sed  cum  libri  XII  et  XIII 
atque  XIV  et  XV  (uid.  Brunn  De  ind.  Plin.  p.  23)  eundem  habeant  auc- 
torum  indicem  et  in  libris  XIII  et  XV  Pisonis  nomen  allatum  sit  (fr.  11 
et  31),  frustra  nos  in  XII  et  XIV  Pisonis  uerba  quaerere  consenta- 
neum  est. 


L.  CALPVRNIVS  PISO  CENSORIVS  FRVGI       CLXXXIX 

generi  lilium  (6,4,  1),  in  proclio  Hegillensi  non  Tarquinium  patrem, 
quippe  qui  tum  nonagesimum  annum  ageret,  sed  Titum  lilium 
eius  ex  equo  pugnantem  uulneratum  esse  (6,  11, 1,  cf.  Gell.  fr.  19). 
certe  cadem  ratio  subest.  praeterea  Pisonis  uestigia  in  Dionysii 
archaeologia  exstare  in  adnotatione  monuimus  ad  fr.  12.  13.  16. 
20;  pluribus  locis  ubi  ad  eos  Dionysius  prouocat  ol  ta  itvd-cbdi] 
navTcc  7tsQicaQov(3iv  ex  rf/g  i6roQiag  uel  ixl  to  tt/  &Xrtd-da 
{laXlov  toixbg  uno(pttlvov6i,  res  ambigua  est,  ulrum  Pisonem 
ante  se  habuerit  an  illum  alium  scriptorem  qui  etiam  plura  no- 
uauit  quam  quae  modo  commemorauimus.  inueniuntur  autem  illi 
Ioci  maximam  partem  in  quinque  prioribus  libris,  in  eis  qui  seque- 
bantur  rarius  Pisonem  Dionysius  fontem  uidetur  adiisse. x)  Ouod 
idem  de  Liuio  dici  potest.  nam  etiam  apud  bunc  in  primis  potis- 
simum  libris  annalium  Pisonis  uestigia  apparent.  sed  cum  Dionysii 
animus  propensus  esset  ad  tales  quales  Piso  mouit  dubitationes, 
Liuio  quae  fpoeticis  magis  decora  fabulis  quam  incorruptis  rerum 
gestarum  monumentis  traderentur,  ea  nec  adfirmare  nec  refellere 
in  animo  erat'.2)  itaque  quamquam  propter  magnam  auctoritatem, 
qua  tum  Pisonis  annales  florebant,  eos  lectitauerat  fidemque  eorum 
magni  aestimabat  (fr.  26.  28),  tamen,  cum  indoles  annalium  nimis 
ieiuna  et  exilis  esse  uideretur,  alios  duces  primarios  esse  maluit  et 
plerumque  satis  habuit  ea  quae  apud  Pisonem  diuersa  ab  aliis  scrip- 
toribus  inuenerat,  breuiter  adnotasse.  ut  fr.  16  eius  auctoritatem 
quasi  in  parentbesi  adnexuit,  ut  eam  Fabio  (fr.  13),  quem  antea  in 
tenore  narationis  (c.  53, 3)  secutus  erat,  posthabendam  esse  doceret. 
fr.  23  ex  Pisonis  sententia  primo  duos  tribunos  plebis  creatos  esse 
rettulit,  tum  a.  471.  283  tres  additos,  antea  uero,  cum  secessionem 
in  montem  sacrum  factam  exponeret  (2,  33,  2),  iam  in  monte  sacro 
quinque  factos  esse  scripserat.  1,  46,  4  hoc  quidem  commemorauit 
Liuius  fuisse,  quibus  L.  Tarquinius  nepos  Prisci  fuisse  uideretur 
{fr.  15),  postea  tamen  semper  ad  uulgarem  sententiam  reuersus  non 


1)  Hoc  enim  clicere  malim  quam  eum  Kiesslingio  (De  Dion.  font. 
p.  36  sq.)  omnino  neglectam  esse  a  quinto  libro  Pisonis  auctoritatem. 
pugnant  non  solum  ei  qui  supra  significati  sunt  loci  libri  sexti  sed  etiam 
duo  fragmenta  duodecimo  libro  a  Dionysio  inserta  (24.  25),  at  eum  qui- 
busdam  locis  horum  librorum  cum  Pisone  discrepare  recte  adnotauit. 

2)  Quamquam  Liuius  in  praef.  6  boc  consilium  suum  fuisse  de  eis 
tantum  modo  rebus  profitetur,  quae  cante  conditam  condendamue'  ur- 
bem  factae  esse  dicerentur,  idem  tamen  cadit  in  maiorem  librorum  par- 
tem.    perraro  enim  acri  iudicio  in  rebus  diiudicandis  usus  est. 


Cxc  DE  SCRIPTORVM  VITIS  ET  SCRIPTIS 

solum  filium  Prisci  eum  appellat  sed  etiam  Tarquinium  Superbum 
in  pugna  Regillensi  ipsum  equum  infestum  in  Postumium  dictatorem 
admisisse  et  ab  latere  ictum  esse  narrat  (2,  19,  6)  totusque  pendet 
a  uulgari  fabulae  chronologia.  simiiiter  omnibus  primae  decadis 
locis,  quibus  nominatim  Pisonem  adfert,  ita  loquitur;  ut  quasi  in 
appendice  uel  in  parenthesi  eius  uerba  adnexa  esse  uideamus,  et 
quae  apud  Liuium  Pisoniana  esse  aliis  locis  comparatis  scimus,. 
eadem  partim  aut  inserta  sunt  ut  refellantur  (uid.  adn.  ad  fr.  15  et 
Liu.  1, 18,2  coll.  fr.  11)  aut  per  uerba  sunt  qui  extremae  narrationi 
breuiter  adspersa  (adn.  ad  fr.  5  et  23).  quae  cum  ita  sint,  incertus 
haereo,  num,  ubi  in  orationis  tenore  Liuius  consentiat  cum  Pisone,. 
eum  consensum  ex  ipso  repetam.  horum  locorum  plurimos  iam  in 
adnotatione  (ad  fr.  6.  13.  19.  22.  25.  27)  tetigimus,  de  uno  nunc 
agam.  in  libro  enim  10,  9,  9  baec  habet  Liuius:  itaque  eam  in- 
fectam  rem  M.  Fuluius  Paetus  T.  Manlius  Torquatus  noui  consules- 
(a.  299. 455)  acceperunt.  in  eum  annum  cum  Q.  Fabium  consulem 
non  petentem  omnes  dicerent  centuriae,  ipsum  auctorem  fuisse 
Macer  Licinius  ac  Tubero  tradunt  differendi  sibi  consulatus  in 
bellicosiorem  annum;  eo  anno  maiori  se  usui  rei  publicae  fore 
urbano  gesto  magistratu.  ita  nec  dissimulantem  quid  mallet  nec 
petentem  tamen  aedilem  curulem  cum  L.  Papirio  Cursore  factum- 
ipse  tamen  continuo  hos  scriptores  erroris  redarguit,  cum  Piso^ 
'uetustior  auctor',  Fabium  non  enumerauerit  in  eius  anni  aedilibus 
(fr.  28).  atqui  per  se  mirum  est  eandem  honoris  repudiationero 
Fabii  a  Liuio  etiam  insequenti  anno  (c.  13,  5)  iteratam  esse,  auge- 
turque  suspicio,  quod  tertio  quodam  loco  (c.  15,  9,  cf.  22,  2),  cum 
iterum  Fabius  ab  omnibus  centuriis  consul  dictus  esset  nec  cum 
Appio  Claudio  collega  eo  munere  fungi  uellet,  cde  se  eadem  fere 
quae  priore  anno  dicendo  abnuentem'  fecit,  non  scripsit  p?ioribus 
annis.  sed  absoluitur  res  c.  13,  8,  quo  loco,  quominus  quartum 
consul  anni  297.  457  fieret,  impediturus  Megem  recitari  iussit,  qua 
intra  decem  annos  eundem  consulem  refici  non  liceret'. x)  nam,  si 
Liuium  (9,  40,  18)  sequeris,  anno  308.  446  Fabius  tertium  consul 
fuit,  undecimque  anni  intercessissent  inter  tertium  quartumque  con- 
sulatum  (Lachmann  d.  f.  L.  I  p.  73).  uerum  tamen  ipse  Liuius  signi- 
ficauit,  qua  ratione  hunc  nodum  soluamus.  adnotauit  enim  9,  44,  3 
(fr.  26)  Pisonem  consules  annorum  307.  447  et  306.  448  omisisse,. 
unde  secundum  Pisonem  a  tertio  usque  ad  quartum  Fabii  consula- 


1)  De  ea  lege  uid.  Mommsen  Staatsr.  I3  519  sq. 


L.  CALPVRNIVS  PISO  CENSORIVS  FRVGI  CXCI 

tum  nouem  annos  interiectos  esse  elucet  Liuiumque  ducibus,  quibus 
10,  9,  9  se  addixerat1),  desertis  c.  13  in  rebus  enarrandis  ad  Pi- 
sonem  uel  ad  aliquem,  qui  hunc  exscripserat,  se  conuertisse.  atque 
haec  (]uidem  de  prima  decade.  In  tertia  uno  loco  libri  XXV  (fr. 32) 
Piso  cum  Valerio  Antiate  citatur,  praeterea  nusquam  eius  uestigia 
ceruuntur,  neque  de  nostra  sententia  in  hac  decade  ei  est  locus. 
idem  cadit  in  quartam  et  quintam,  in  quibus  quae  Polybianae  nar- 
rationi  inspersit  ClaudioQuadrigario  et  Valerio  Antiati  debet.2)  nihilo 
minus  in  lihro  XL  c.  29  (uid.  adn.  ad  fr.  11)  certum  annalium  Pi- 
sonianorum  indicium  exstare  arbitror,  quamquam  sub  Valerii  Antiatis 
nomine.  tradit  enim  ibi  Liuius  in  narrationis  tenore,  cum  a.  181. 
573  in  agro  L.  Petillii  scribae  duae  arcae  inuentae  essent,  in  altera 
fuisse  duos  fasces  septenos  continentes  libros  atque  eorum  septem 
Latinos  de  iure  pontificio,  septem  Graecos  de  disciplina  sapientiae, 
quae  illius  aetatis  esse  poluisset.  tum  Antiatem  Valerium  adiecisse 
scripsit,  Ubros  Pythagoricos  fuisse,  uulgatae  opinioni,  qua  creditur 
Pythagorae  auditorem  fuisse  Numam,  mendacio  probabili  accom- 
modala  /tde.  at  hanc  ipsam  famam,  quam  hic  ut  Valerianam  edidit 
Liuius,  Pisonis  fuisse  ex  certo  Plinii  testimonio  compertum  habe- 
mus  (fr.  11),  Valerium  contra  Plutarchus  et  Plinius  (fr.  7.  8)  rettu- 
lisse  consentiunt,  duodecim  libros  pontificales  fuisse  totidemque 
Graecos  praecepta  philosophiae  continentes.  unde,  si  quid  uideo, 
necessario  consequitur,  Liuium  hoc  loco  Pisone  et  Valerio  Antiate 
inter  se  confusis  Valerii  Antiatis  nomen  scripsisse  pro  Pisone  et 
antea  aut  Valerium  seculum  numerum  septem  librorum,  qui  erat 
Pisonis,  pro  duodecim  posuisse  aut,  cum  Valeriana  se  transscribere 
arbitraretur,  Pisonis  narrationem  reddidisse.3)  sed  etiam  causa  huius 
perturbationis  explicari  potest.  nimirum  Plinio  teste  et  Piso  et  Va- 
lerius  hanc  rem,  cum  Numae  res  exponerent,  ille  in  I,  hic  in  II 
libro,  rettulerant.  quam  ob  rem,  cum  Liuium  hos  ipsos  libros  iterum 
inspicere  taederet,  aut  eis  quae  excerpserat  aut  sola  memoria  temere 
fisus  facile  talem  errorem  committere  potuit.  simul  uero  hoc  de- 
monstrasse  nohis  uidemur,  non  esse  ueri  simile  Liuium  hosce  lihros 


1)  Licinio  Macro,  ut  Klinger  (De  decimi  Liuii  l.  fontibus  p.  21  sqq.) 
suspicatus  est. 

2)  Tertium  auctorem  eis  adiunxit  in  his  decadibus  Pisonem  Soltau, 
uid.  indicem  *  Livius'  p.  43 — 46.  etiam  latius  eius  usus  ei  uidetur  pa- 
tere  quam  in  tertia  decade  atque  in  prima,  uid.  indicem  p.  206  sq. 

3)  Nissen  Untersuch.  p.  236  falsa  Plinii  scriptura  deceptus  rem  non 
potuit  ad  liquidum  perducere. 


CXCII  DE  SCRIPTORVM  VITIS  ET  SCRJPTIS 

componentem  Pisonis  annales  ad  manus  habuisse1),  consensumque 
eius  Iib.  39,  6;  7  (uid.  adn.  ad  fr.  34)  cum  Pisone  sic  ortum,  ut  Liuius 
exscriberet  auctorem  aliquem,  qui  Pisonem  secutus  erat.  optio  datur 
inter  Claudium  et  Valerium,  quibuscum  etiam  in  libro  XXV  (fr.  32) 
Piso  a  Liuio  consociatus  est,  aliis  tamen  locis  etiam  cum  Valerio 
solo,  ut  per  hunc  eius  admiranda  Plinio  innotuisse  censeam  (Muenzer 
Quellenkr.  p.  211  sqq.). 

Similis  igitur  ratio  Liuio  et  Dionysio  cum  Pisone  intercedere 
uidetur.  nam  uulgari  eius  auctoritate  moti  ab  initio  historici  esse 
existumabant  eum  ad  manus  habere.  ieiunitas  tamen  eius  et  breuitas 
primarium  locum  ei  inuidebat  et  in  secundum  reiciebat,  ut  eo  com- 
parato  illi  texturam  suam  corrigerent  aut  supplerent  aut  diligentiae 
suae  indicium  ederent.  tum  relanguescente  opera  paulatim  rarius 
eum  in  usum  uocabant  aut  eos  auctores  quos  sequerentur,  eo  iam 
usos  esse  satis  esse  ducebant,  tandem  aliunde  adfluente  materiae 
ubertate  eum  omnino  seposuerunt.  apud  utrumque  certe  eius  uestigia 
in  prima  pentade  frequentissima  sunt,  inde  longioribus  interuallis 
distantia  et  quasi  fortuita.2) 

Vltimus,  si  eius  uerbis  fidem  habes,  Pisonis  annales  in  manibus 
habuit  Gellius,  qui  etiam  eius  ipsa  uerba  librorum  numeris  (I.  II. 
III)  adscriptis  seruauit  (fr.  8.  19.  27).  post  eum  euanuere,  nam  ne 
Hadriani  quidem  Antoninorumque  aetate  in  eis  libris  fuerant,  ex 
quibus  grammatici  propter  uetustum  dicendi  genus  singularia  quae- 
dam  notarent  inferioribusque  exemplorum  materiam  suppeditarent. 
solus  Priscianus  in  libro  decimo  duo  fragmenta  Pisonis  (17.  18) 
ex  lib.  I  et  II  proposuit. 


1)  Hactenus  Vnger  (in  Philol.  suppl.  III  p.  158  sqq.)  mecum  con- 
sentit,  Liuium  tamen  crimine  neglegentiae  liberauit,  uid.  adn.  ad  fr.  11. 

2)  Nitzsch  (Annalistik  p.  333  sqq.  337  sq.)  omnino  Pisonem  a  Liuio 
ipso  adhibitum  esse  negauit  atque,  ubi  consentiunt,  Fabium  Pictorem 
et  a  Pisone  et  a  Liuio  exscriptum  esse  opinatus  est.  latius  eius  usus 
siue  ipsius  siue  per  alium  apud  Liuium  Soltauio  patere  uidetur,  qui  post- 
quam  in  Philologo  LII  p.  676  sqq.  LV  p.  273  sqq.  LVI  p.  123  sqq.  de  eo 
disputauit,  haec  in  libro  suo  de  Liuio  scripto  comprehendit  (uno  con- 
spectu  p.  200  sq.).  contra  eum  quaedam  monuit  Luterbacher  in  Philol.  LVII 
p.  510  sq.  —  Frustra  Triemel  in  Fleckeiseni  annal.  139  p.  345—354,  Klimke 
(Die  aeltesten  Quellen  zur  Gesch.  der  Gracchen  Koenigshiitte  Progr.  1886) 
aliique  ab  eo  Diodorum  pendere  exponere  conati  sunt.  redarguerunt 
eos  E.  Meyer  (mus.  Rh.  37  p.  610  sqq.),  Busolt  (Fleckeis.  ann.  CXLI 
p.  321  sqq.),  Bader  (De  Diodori  auctoribus  p.  29—32).  ne  in  fr.  23  qui- 
dem  (uid.  adn.)  consensus  Diodori  cum  Pisone  certus  est.  —  De  Valerii 
Maximi  usu  propter  fr.  31  (uid.  adn.)  nemo  cogitauit. 


C.  FANNIYS1) 

Cirero  in  Bruto  (26,  99)  de  duobus  C.  Fanniis  haec  protulit: 
Horwn  [P.  Crassi  Muciani  cos.  131.  623,  Ser.  Sulpicii  Galbae  cos. 
144.  610]  aetatibus  adiuncti  duo  C.  Fannii,  C.  et  M.  filii,  faerunt; 
quorum  Gai  filius,  qui  consul  cum  Domitio  fuit  (a.  122.  632),  unam 
orationem  de  sociis  et  nomine  Latino  contra  C.  Gracchum  reliquii 
sane  et  bonum  et  nobilem.  deinde  contra  dubitationem  quandam 
Attici,  hanc  orationem  a  quibusdam  Fannii  fuisse  negatum  esse  re- 
ferentis,  praeter  alia  argumenta  etiam  hoc  monet,  Fannium  num- 
quam  esse  habitum  elinguem.  nam,  inquit,  et  causas  defensitauit 
et  tribunatus  eius  arbitrio  et  auctoritate  P.  Africani  gestus  non 
obscurus  fuit.  alter  autem  C.  Fannius,  M.  filius,  C.  Laelii  gener, 
et  moribus  et  ipso  genere  dicendi  durior.  is  soceri  instituto,  quem, 
quia  cooptatus  in  augurum  collegium  non  erat,  non  admodum  dili- 
gebat,  praesertim  cum  ille  Q.  Scaeuolam  sibi  minorem  natu  gene- 
rum  praetulisset,  —  is  tamen  instituto  Laelii  Panaetium  audiuerat. 
eius  omnis  in  dicendo  facultas  ex  historia  ipsius  non  ineleganter 
scripta  perspici  potest,  quae  neque  nimis  est  infans  neque  per- 
fecte  diserta. 

In  his  tamen  uerbis  esse  quae  maximo  opere  offendant,  iam 
dudum  animaduersum  est.  ipse  enim  Cicero  in  epistula  quadam, 
quam  duobus  annis  posteaquam  Brutum  edidit,  cum  Laelium  com- 
poneret,  anno  44.  710  scripsit  ad  Atticum  (16,  13  c),  ex  amico  re- 
rum  Bomanorum  peritissimo  quaerit,  rquibus  consulibus  C.  Fannius, 
Marci  filius,  tribunus  pl.  fuerit'.  uideri  sibi  audisse  P.  Africano 
L.  Mummio  censoribus,  a  quibus  censuram  anno  142.  612  suscep- 
tam  esse  constat.  ergo,  quoniam  sine  dubio  eundem  Fannium  Cicero 
in  animo  habet,  alterutro  loco  eum  in  patris  nomine  errasse  se- 
quitur.  in  Bruti  autem  uerbis  errorem  subesse  Mommsen  inscrip- 
tione  quadam  comparata  perspexit.  ita  enim  illa  (C.  I.  L.  I  n.  560 
p.  158.  Bitschl  tab.  LVIc):    C.  Fanni  M.  f  cos.  de  sena.  sen.  dedil. 


1)  Vid.  Muenzer  R.  E.  VI  c.  1987—1991. 

Hist.  Rom.  rel.  I,  ed.  Peter.    Ed.  alt.  XIII 


CXCIV  DE  SCRIPTORVM  VITIS  ET  SCRIPTIS 

nam  cum  duo  tantum  modo  consules  C.  Fannii  exstarent  a.  161.  593 
et  122.  632;  prior  uero  in  fastis  Capitolinis  diceretur  C.f.  C.  n.1), 
in  hoc  titulo  unum  dictum  esse  ille  uir  doctissimus  conclusit  eum, 
qui  cum  Cn.  Domitio  Ahenobarbo  anno  122.  632  consul  fuisset,  Ci- 
ceronem  igitur  falso  in  Bruto  hunc  Gaio  patre  natum  dixisse.  quae 
suspicio  inde  confirmatur,  quod,  cum  Bruto  scribendo  operam  daret, 
eum  propter  auctorum  dissensum  de  his  Fanniis  ambiguum  fuisse 
et,  priusquam  res  ab  Attico  amico  expedita  esset,  illa  scripsisse 
ex  ipsius  litteris  anni  45.  709  (ad  Att.  12,  5,  3.  fr.  9)  comperimus. 

Iam  haec  sunt  de  C.  Fanniis,  qui  illa  aetate  fuerint,  memoriae 
tradita  (Mommsen  1.  s.  p.  158): 

a.  146.  608  C.  Fannius  historicus,  cum  Tiberius  Gracchus  pri- 
mus  Carthaginis  urbis  muros  ascenderet,  subsecutus  est  particeps- 
que  illius  laudis  fuit  (fr.  4). 

a.  142.  612  i.  e.  P.  Africano  L.  Mummio  censoribus  C.  Fannius 
M.  f.  tribunatum  pleb.  gessit  (Cic.  ad  Att.  16,  13  c,  2.  Brut.  26, 100, 
farbitrio  et  auctoritate  P.  Africani'). 

a.  141.  613  Fannius  Laelii  gener  in  Hispania  ulteriore  sub  Fabio 
Maximo  Seruiliano  pro  consule  egregie  pugnauit  contra  Viriatum 
(App.  Hiber.  67.  Liu.  Oxyrh.  53  p.  141,  170  Rossb.). 

a.  132.  622  (certe  inter  annos  133.  621  et  131.  623)  Fannius, 
M.  f.,  praetor,  ut  Hyrcani  legatis  responsum  daretur,  senatum  conuo- 
cauit  (Ioseph.  antiq.  13,  9,  2). 

a.  122.  632  C.  Fannius,  M.  f.,  Gai  Gracchi  auctoritate  consul 
factus  (Plut.  C.  Gr.  11,2)  C.  Domitio  Ahenobarbo  collega  in  Galliam 
misso  ipse  ad  res  Romanas  in  urbe  gerendas  in  urbe  relictus  ah 
amico  desciuit  et  contra  Gracchum  de  sociis  et  nomine  Latino  dixit 
(Meyer  orat.  p.  199  sqq.). 

Atque  haec  quidem  de  uita  publica,  de  priuata  C.  Fannium,  M.  f., 
Laelii  minorem  filiam  uxorem  habuisse,  minus  tamen  socero  placuisse 
accepimus  (Cic.  Brut.  1.  s.  s.  et  Lael.  1,  3). 

Has  uero  res,  quibuscum  a  multis  commenta  Pighiana  mixta 
erant,  cum  plerique  ita  diuisissent,  ut  Ciceronis  Brutum  secuti  C. 
filio  tribunatum  et  consulatum  tribuerent,  cetera  Marci  filio,  Momm- 
sen  1.  s.  omnia,  cum  eidem  homini  optime  conuenirent,  ad  unum 
C.  Fannium,  Marci  filium,  Laelii  generum,  referenda  et  Gai  filium 
ut  subditum  omnino  expellendum  esse  posuit,  contra  quam  senten- 

1)  Hic  post  consulatum  a.  158.  596  et  154.  600  in  orienteni  ad  res 
coniponendas  missus  est  (Polyb.  32,  18,  3  —  5.  33,  6).  Muenzer  1.  s. 
c.  1994,  50. 


'    PANNIVS  cxcv 

ti;nn  quae  prolata  sunt,  nihil  ad  eam  infringendam  ualent.  narn  quod 
quidam  eundem  eodem  anno  (142.  612)  et  in  Africa  contra  Viria- 
tnm  pugnare  et  Homae  tribunatum  plebis  gerere  potuisse  negaue- 
runt,  hoc  nunc  fragmento  Liuiano  Oxyrhynchi  reperto  Muenzer  1.  s. 
c  1988  ita  expediuit,  ut  a.  142.  612  Fannium  Romae  trihunum 
plebis  creatum  insequenti  cum  Fabio  in  Hispaniam  discessisse  cen- 
seret.  neque  enim  quidquam  Cicero  scrihit  nisi  hoc,  uideri  sibi  au- 
diuisse  Fannium  P.  Africano  L.  Mummio  censoribus  tribunum  fuisse, 
quibus  consulibus,  ex  Attico  quaerit.  alio  loco  Cicero  ipse  a  ueritate 
aberrauit.  est  de  re  p.  1,  12,  18,  ubi  cum  Laelio  socero  C.  Fannius 
et  Q.  Scaeuola  generi  inducuntur  fdocti  adulescentes,  aetate  iam 
<|uaestorii'.  illum  enim  sermonem  de  re  publica  Cicero  habitum 
lingit  a.  129.  625,  ut,  quoniam  Mommsen  a.  fere  174.  580  Fannium 
suum  M.  f.  natum  esse  posuit,  hic  uix  recte  dici  posse  uideatur 
adulescens  et  aetate  quaestorius,  utpote  iam  quadraginta  quinque 
fere  annos  natus.  qui  tamen  error  non  est  tantus  quantum  a  Cice- 
rone  commissum  esse  negemus,  praesertim  cum  libros  illos  scripserit 
a.  fere  54.  700  neque  tum  accuratius  eum  in  Fannii  uel  Fanniorum 
res  inquisiuisse  ex  dubitatione,  quae  decem  annis  post  ei  mota  est? 
intellegamus.  etiam  Q.  Scaeuola  tum  iam  tricesimum  unum  annum 
agebat. 

Quae  cum  ita  sint,  et  cum  ea  ipsa  munera,  quae  Cicero  looo 
Hruti  s.  s.  Gaio  Fannio  Gaii  filio  tribuit,  a  Marci  filio  administrata 
esse  certis  testimoniis  conuincatur,  Ciceronis  uerborum  illorum 
auctoritate  posthabita  Mommseno  nihil  obstare  concedemus,  quomi- 
nus  quae  res  optime  ab  uno  homine  geri  poterant  ad  unum  refe- 
rantur1),  consentiemusque  fuisse  C.  Fannium  Marci  filium  et  con- 
sularem  et  senerum  Laelii  et  historicum. 


1)  Originem  perturbationis  Ciceronianae  ita  explicauit  Moramsen : 
Putarim  Atticum,  cum  legisset  apud  Ciceronem  de  duobus  Fanniis,  certis 
argumentis  allatis  amici  errorem  conuicisse,  scilicet  C.  Fannium  Laelii 
generum  non  fuisse  diuersum  a  C.  Fannio  cons.  a.  632.  iam  siue  ipse 
Atticus  ita  scripseral  siue  tacente  eo  de  praenominibus  paternis  ita  sibi 
animo  informarat  Cicero,  non  duos  C.  Fannios  fuisse  C.  et  M.  f.  Cicero 
sibi  persuasit  sed  unum  solum  Gaium  Fannium  C.  f.  at  redarguerunt 
id  postea  inuenti  Fanniani  libri  a  Bruto  in  compendium  redacti  rerumque 
scriptorem  fuisse  ostenderunt  non  C.  sed  M.  f.  quare  denuo  cum  consuleret 
Cicero  doctiorem  amicum,  Juc  uel  resp07idit  uel  certe  respondere  debuit,  C. 
Fannium  fuisse  cum  unicum  tum  M.,  non  C.  f.  itaque  sublato  ficticio  illo 
C.  Fannio  C.  f.  rem  facile  expediri.  Mommseno  etiam  E.  Kornemaun 
iZur  Gescltichte  der  Gracchenzeit.   Klio.   Erstes  Beiheft  der  Beitraege  zur 

XIII* 


CXCVI  DE  SCRIPTORVM  VITIS  ET  SCRIPTIS 

Apud  Ciceronem  autem  multum  eum  uersantem  uidemus  cum 
Africano  eiusque  amicis  partesque  quasdam  obtinentem  in  libris 
quos  de  re  publica  et  de  amicitia  composuit,  neque  dissimilis  fuisse 
uidetur  eruditione  et  doctrina  illorum  hominum,  si  quidem  Laelii 
soceri  instituto  et  philosopbiae  operam  dedit  Panaetiumque  audiuit 
et  causas  defensitauit.  facultates  uero  Fanniorum  suorum  duorum 
oratorias  ita  distinxit  Cicero  Bruti  1.  s.,  ut  Gai  filium  cos.  a.  122. 
632  etsi  in  mediocribus  oratoribus,  numquam  tamen  elinguem  ha- 
bitum  esse  diceret  unamque  orationem  bonam  et  nobilem  ab  eo 
relictam  esse;  Laelii  generum  duriorem  genere  dieendi  fuisse  neque 
multa  e  philosophiae  studio  ad  dicendum  attulisse  exiguaque  elo- 
quentia  floruisse  (31,  118).  quae  quidem  iudicia  non  ita  inter  se 
discrepant,  uix  ut  ex  eiusdem  hominis  orationibus  deducta  esse 
possint,  praesertim  cum  Ciceronis  aetate  fuerint  qui  orationem  illam, 
qua  nitebatur  eius  de  priore  Fannio  iudicium,  quippe  quae  melior 
«sset  quam  quae  a  Fannio  scripta  esse  uideretur,  ab  aliis  compo- 
sitam  esse  censerent  (Brut.  26,  99  sq.). 

In  historia,  quam  latine  scripsit,  medium  quendam  Fannio 
locum  adsignauit  Cicero  in  Bruto  (1.  s.  1.)  frigidisque  laudibus  eum 
persecutus  est,  contra  de  legg.  1,  2,  6,  ut  ceteros  illius  aetatis  rerum 
scriptores,  ita  etiam  hunc  idem  summae  exilitatis  insimulauit,  quae 
discrepantia  ex  consilii  diuersitate,  quo  utroque  loco  eum  recensuit, 
satis  explicatur.  grauioris  momenti  est  quod  M.  Iunius  Brutus  ut 
Coelii  et  Polybii  ita  etiam  Fannii  historiae  epitomam  confecit  (fr.  9. 
uid.  uol.  II  p.  lvi)  et  Sallustius,  iudex  acerrimus,  in  Fannio  ueri- 
tatem  fuisse  scripsit  (Victor.  1,  20  p.203  H.  fr.3  p.  4  Rr.  p.  4  M.), 
quam  ipse  uirtutem  praeter  breuitatem  aemulatus  est.1)  admira- 
tione  igitur  Gracchorum  usuque  libelli  illius  Gai  (uid.  supra  p. 
clxxxix  sq.)  ueritas  non  minuta  esse  ei  uidebatur. 

lnscriptionem  qui  ipsam  attulerunt,  scripserunt  annalium 
(fr.  1.  2.  3.  5.  adn.  7),  neque  enim  Cicero  cum  de  Fannii  'historia' 
loqueretur  (fr.  9adn.  7.  Brut.  1.  s.  s.),  ipsum  titulum  laudare  uoluisse 


alten  Geschichte  p.  21  sq.) ,  adstipulatus  est;  dubitauerunt  0.  Hirschfeld 
in  stud.  Vindob.  VI  (1884)  p.  128,  qui  propter  fr.  9  Attici  auctoritatem 
Hortensio  praefert,  et  Muenzer  1.  s.  c.  1988,  qui  alterius  C.  Fannii  me- 
moriam  apud  Polybium  (28,  4,  1)  resuscitauit. 

1)  Cf.  Catil.  4,3:  igitur  de  Catilinae  coniuratione  quam  uerissume  po- 
tero,  paucis  absoluam.  38,  3:  namque,  ut  paucis  uerum  absoluam,  post 
illa  [Sullae]  tempora  —  bonum  publicum  simulantes  pro  sua  quisque 
potentia  certabant. 


C.  FANNIVS  CX(  VII 

uidetur.  liber  aDnalium  citalus  est  octauus,  ita  tamen  ut,  quid  eo 
expositum  sit,  dubitemus  et  ne  coniecturam  quidem  facere  liceat 
de  librorum  numero.  quid?  quod  ne  hoc  quidem  exploratum  est, 
unde  exorsus  sit  Fannius,  nam  quae  fragmenta  ad  certam  aliquam 
rem  referri  possunt  (fr.  4.  5.  6.  7.  9);  omnia  ad  solam  pertinent 
Gracchorum  aetatem,  contra  annalium  inscriptione  ad  urbis  origi- 
nem  reuocamur. 

Denique  eius  mentio  fit  a  paucis  scriptoribus,  primum  a  Cice- 
rone  (fr.  5.  6.  7  cum  adn.  9).  qui  tamen,  etsi  ei  Fannii  annales 
notos  fuisse  non  abnuerim,  uereor,  ne  ipsi  Fannio  epitomam  Bruti 
(fr.  9)  praetulerit,  quam  eum  in  Bruto  scribendo  uoluisse  et  lecti- 
tasse  ex  epistulis  uidemus.  *)  tum  singulis  locis  uerba  quaedam  a 
Charisio  (fr.  2)  et  in  scholiis  Veronensibus  (fr.  3),  duobus  a 
Prisciano  (fr.  1.82))  laudata  quidem  sunt,  sed  ipse  in  manibus  eis 
uix  fuit.  restat  Plutarchus,  cuius  uitas  Tiberii  et  Gai  Graccho- 
rum  magnam  partem  redire  ad  Fannii  auctoritatem  Be  Plut.  font. 
p.  95  sqq.  suspicati  sumus.  quamquam  nunc  difficultas  quaedam 
subnata  est.  nam  eundem  Fannium  et  a  C.  Graccho  ad  consulatum 
promotum  esse3)  et  consulem  a.  12.2.  G32  de  sociis  et  nomine  Latino 
contra  eum  orationem  habuisse  scimus.  at  quoniam  Gracchus  spe 
eius  suffragationis  deceptus  legem  illam  praeter  eius  senatusque  ex- 
pectationem  tulit  (Plut.  8, 2),  consulem  a  se  impetrare  non  potuisse 
sequitur,  ut  omnino  a  senatu  uehementer  perturbato  (cf.  App.  b.  c. 
1,  23)  deficeret  consultoque  eius  non  obsequerelur,  praesertim  cum 
solus  consul  Bomae  remausisset  exemplaque  domestica  imitaretur.4) 


1)  Cf.  ad  Att.  12,  5,  3  (fr.  9):  sed  tu  me  yscousTQixcog  refelleras,  te 
autem  nunc  Brutus  et  Fannius,  ubi  nos  nunc  miramur,  quocl  epitoma- 
torem  eodem  loco  ponit  quo  eum  ipsum,  cuius  liber  in  compendium 
redactus  est.  similia  autem  etiam  ab  aliis  scriptoribus  antiquis  facta 
ease  constat. 

2)  Quamquam  hoc  fr.  tantum  sub  Fannii  nomine  est  traditum,  ta- 
men  in  annalium  reliquiis  id  recensere  non  dubitauimus.  solos  enim 
annales  nouisse  uidetur  Priscianus  (uel  eius  auctor)  neque  usquam 
orationem  eius  commemorauit,  ex  qua  soli  Cicero,  Iulius  Victor,  Chari- 
Bius  quaedam  seruauerunt. 

3)  Plut.  Gai.  Gr.  8,  1 :  'Kvotccvtcov  Sh  tcov  vtio.tiy.cov  aQ%aiQe6tcov  kcxI 

LltTiCOQCOV     UVTCOV     UTCCiVTCOV    COCf&T]    [rQCCy%Os]    TcLlOV    <PciVVlOV    Y.aT<XyCOV    Slg 

to  TisSiov    xai   GvvaQ%aiQt6ia,£cov    insivco    ustu   tcov   cpiXcov.     tovto  Qorri^v 
j\vsyx.s  tco  (pavvico  usydXr]V.    cf.  11,  2. 

4)  Laelii  soceri,  qui  ipse  quondam  plebis  inopiae  opitulari  in  animo 
habuerat,  avTixQovGuvTcov  dh  t&v  SvvaTcov  hoc  incepto  destiterat  (Plut. 
Tib.  Gr.  8,  3),  et  P.  Mucii  Scaeuolae,   alterius  Laelii  generi  et  consulis 


CXCVni  DE  SCRIPTORVM  VITIS  ET  SCRIPTIS 

inuito  autem  animo1)  eum  orationem  scripsisse  ex  eo  elucet,  quod 
Romae  fama  uulgata  erat  multos  nobiles,  quod  quisque  potuisset,  in 
illam  orationem  contulisse  (Brut.  26,  99).  hoc  autem  cum  statu 
Plutarchi  uitae  optime  concinunt.  audire  enim  nohis  uidemur  eum,  qui 
Cracchorum  mores  et  uirtutem  maximo  opere  admiretur  summoque 
amore  amplectatur,  idem  etiam  quam  initio  ingressi  sunt  uiam,  laudet 
atque  comprobet  (Tib.  9),  tum  uero  a  recta  uia  deerrasse  cum  do- 
Iore  quodam  animi  sentiat  sed  culpam  auertat  partim  in  aduersa- 
riorum  superbiam  partim  in  socios,  qui  malis  consiliis  eos  pellexerint 
(uid.  Tib.  8,  3 — 4),  in  primis  Gai  in  Fuluium  Flaccum,  quem  acer- 
bissimo  insectatur  odio  (Gai.  10,  2.  14,  3.  16).  atqui,  cum  eadem 
mens  raro  diuersis  iudiciis  interrupta  per  omnes  harum  uitarum 
partes  spiraret,  unum  potissimum  ducem  Plutarchum  secutum  esse 
uideri  neque  tamen  quemquam  ex  ceterorum  auctorum  numero, 
quos  per  eas  laudauit,  ad  primarii  ducis  partes  obtinendas  satis 
aptum  fuisse  in  libro  nostro  de  Plut.  font.  p.  93 — 100  ostendimus. 
itaque  cum  C.  Fannius  animo  minime  inimicus  in  Gracchos  et  se- 
cundum  Sallustii  testimonium,  qui  idem  fere  iudicium  quod  Plu- 
tarchus  de  Gracchorum  consiliis  babuit  (Iugurtb.  31,  7.  42,  1  sqq.), 
in  annalibus  suis  ueritalis  studiosus  fuerit,  narratio  autem  Plutarchea 
ex  testis  oculati  narratione  originem  ducere  uideatur,  quidni  apud 
Plutarchum  ut  in  uitis  Agidis  et  Cleomenis  Phylarchum,  sic  in  his 
Fannium,  qui  nominatim  citatus  est  in  uita  Tib.  c.  4,  loqui  dicamus? 
accedit  quod  in  hisce  potissimum  multas  orationes  insertas  (Tib.  9, 4. 
15.  Gai.  2,  4.  3,  3)  inuenimus,  idem  uero  etiam  illum  fecisse  ex 
Cicerone  (fr.  5)  comperimus.  neque  enim  praeter  Fannium  etiam 
ipsas  Tiberii  et  Gai  Gracchorum  orationes  Plutarchum  ante  oculos 
habuisse  credibile  est.  quid?  quod  eius  ipsius  orationis,  quam  in 
Fannii  annalibus  expositam  esse  Cicero  commemorauit  (fr.  5),  Q. 
Metelli  contra  Ti.  Gracchum  caput  etiam  Plutarchus  (c.  14,  2)  in- 
seruit.2)   neque  eas,  ut  narrationem  suam  artificiis  luminum  ornaret, 

a.  133.  621,  quem  etiam  inter  auctores  legum  Tiberio  fuisse  Plutarchus 
(Tib.  Gr.  9,  1)  et  Cicero  (acad.  2,  5,  13)  tradunt. 

1)  Nam  cum  consul  esset,  raro  potestate  sua,  quamuis  infestus  esset 
animo  senatus  in  Gaium  Gracchum,  in  illum  usus  est,  atque  cum  edicto 
socios  ex  urbe  pelleret,  diserte  addidit  Plutarchus  (c.  12,  1)  inpulsum 
eum  esse  a  senatu:  b%Xov  ds  itavxayo&ev  avxa  ovviovxog  hrtSKSsv  r\ 
fiovli]  xov  vTtaxov  <&avviov  iy.^aXslv  xovg  aXXovg  nXi]V  'Pco^taicov  dnav- 
xag.  —  Forsitan  fr.  1  Fannius  inconstantiam  suam  ipse  in  prooemio  ex- 
plicauerit  et  defenderit. 

2)  Cf.  Cicer.  Brut.  44, 164:   Multa  in  illa  oratione  [Q.  Seruilii  Caepio- 


C.  FAXXIVS  CXCIX 

ut  post  eum  primus  Coelius  Antipater,  Fannius  finxit.  nam  casu 
accidit,  ut  orationis  post  reditum  ex  Sardinia  a  Gaio  habitae  eandem 
partem,  quam  Gellins  n.  A.  15, 12  excerpsit,  Graece  apud  Plutarchum 
(c.  2)  legamus.  proinde  ei  tidem  habeamus  Tiberianae  cuiusdam 
argumenta  sic  concludenti:  xoiavxa  uev  fjv  xcc  xscpdlaia  xf^g  xov 
Tipegiov  dtxaiokoyCag  (c.  16). *) 

Supersunt  igitur  nunc  apud  Plutarchum  Fannianae  historiae 
uestigia,  etiam  certiora  (juam  apud  Appianum,  qui  etsi  in  quibus- 
dam  partibus  paene  ad  uerbum  cum  eo  consentit  et  ex  eiusdem 
testis  oculati  narratione  sua  hausisse  uidetur  (uid.  De  Plut.  font. 
p.  98  sqq.),  speciem  tamen  amicitiae,  qua  Fannius  illorum  uirorum 
imagines  et  uitas  depinxerat,  minus  religiose  seruauit  quam  Plutar- 
chus,  ut  ipse  ad  tales  animi  affectus  inclinabat.  illud  tamen  non 
nego  eum  etiam  in  his  operibus  ducis  primarii  tenori  quaedam  (ut 
Tib.  8,  3—5.  Gai.  13)  ex  larga  penu  excerptorum  suorum  inspersisse 
(nam  etiam  P.  Scipionis  Africani  uitam  scripsit),  quae  additamenta 
discernere  et  nominatim  distribuere  non  meum  hoc  loco  est.2) 


nis]  grauiter,  multa  leniter,  multa  aspere,  multa  facete  dicta  sunt,  plura 
etium  dicta  quam  scripta,  quod  ex  quibusdam  capitibus  expositis  nec  ex- 
plicatis  intellegi  potest  (cf.  43,  160:  In  ea  causa  [Liciniae  uirginis  C.  Carbo] 
fuit  eloqucntissimu*  orationisque  eius  scriptas  quasdam  partes  reliquit.) 
explicatur  igitur  oratio,  quae  tota  scripta  editur,  esponitur  quae  capi- 
tulatim. 

1  Ab  arte  tameu  rhetorica  non  omnino  abhorruit,  si  Gai  uxorisque 
ultimum  colloquium  (c.  15)  ex  eo  fluxit;  manufesta  euim  Hectoi-is  An- 
dromachaeque  imitatio  est. 

2)  E.  Kornemann  1.  s.  historiam  Fannii  ex  paucis  tenuibusque  reli- 
quiis  restituere  conatus  est  (uid.  tamen  Muenzer  c.  1991).  contra  Soltau 
in  Fleckeis.  annal.  153  (1896)  p.  357  —  368  Plutarchi  et  Appiani  con- 
sensum  ex  auctore  aliquo  Graeco  repetiuit  (fort.  Strabone),  qui  Posido- 
nium  Semproniumque  contaminasset,  et  additamenta  biographica  Plu- 
tarchi  ex  Cornelio  Nepote. 


VENNONIVS 

Cicero  ubi  Atticum  historicos  Latinos  recensentem  facit  (de  legg. 
1,  2,  6),  post  Catonem,  Pisonem,  Fannium  ante  Antipatrum  et  Asel- 
Iionem  adfert  Vennonium  quendam:  Nam  post  annalis  pontificum 
maximorum,  quibus  nihil  potest  esse  ieiunius1),  si  aut  ad  Fabium, 
aut  ad  eum  qui  tibi  semper  in  ore  est,  Catonem  aut  ad  Pisonem 
aut  ad  Fannium  aut  ad  Vennonium  uenias,  quamquam  ex  his  alius 
alio  plus  habet  uirium,  tamen  quid  tam  exile  quam  isti  omnes? 
eiusdemque  'historiam'  se  desiderare  a.  46.  708  in  epistulis  ad  At- 
ticum  datis  (12,  3,  1)  conqueritur,  quibus  diebus  in  Catonis  lauda- 
tione  componenda  uersabatur  (0.  E.  Scbmidt  Briefw.  p.  245).  solus 
tamen  ex  eo  aliquid  seruauit  Dionysius,  ex  quo  regum  res  ab  eo 
enarratas  esse  discimus.2)  praeterea  nihil  omnino  de  eo  accepimus; 
nam  Ps.-Victor  de  orig.  g.  R.  20,  1  consociata  Fabii  et  Vennonii 
nomina  Dionysio  debuit  (uid.  comm.  meum  p.  95  sq.). 


1)  Vid.  de  h.  1.  s.  p.  xv  sq. 

2)  Hoc  loco  uulgo  Vennonio  fides  quae  maior  esset  Fabiana  et  Ca- 
toniana  tribuebatur,  nunc  secundum  optimorum  librorum  scripturam 
baec  laus  ad  Catonem  translata  est.    uid.  app.  crit.  ad  Fab.  fr.  9. 


C.  SEMPRONIVS  TVDITANVS 

X.  Sempronius  C.  f.  C.  n.  Tuditanus  a.  DCXXIV  [129.  625  aer. 
Varron.]  cos.  de  lapudibus  k.  Oct.'  secundum  acta  triumphalia  Ca- 
pitolina  (C.  I.  L.  I2  p.  48)  triumphauit.  Gaius  pater  (gente  oriundus 
tum  plebeia)  in  decem  legatis  fuit,  qui  Corintho  euersa  ut  Achaiam 
in  prouinciae  formam  redigerent,  ad  Mummium  consulem  missi  sunt, 
et  a  Cicerone  diu  cum  filio  confusus  est,  donec  mense  Maio  Iunioque 
a.  45.  709  Atticus  identidem  de  ea  re  consultus,  quod  nimis  adu- 
lescens  ad  legati  munus  esse  uideretur  (ad  Att.  13, 30, 3;  32, 3;  33, 3), 
ei  dubitationem  exemit  (I.  s.  ep.  6,  4).  de  hoc  uero  Tuditano  cum 
quaereret  Cicero,  Hortensium  percunctatus  est  atque  etiam  alios 
fontes  adiisse  uidetur,  ubi  quae  audiuerat  legeratue,  per  epistulas  suas 
exprompsit,  ut  inde  a.  145.  609  quaesturam  (I.  s.  ep.  4, 1),  P.  Popillio 
P.  Hupilio  cos.  a.  132.  622  praeturam  eum  administrasse  legitimisque 
annis  curules  magistratus  perfacile  cepisse  cognoscamus  (1.  s.  32,  3) 
atque  natum  eum  esse  anno  fere  176.  578  colligamus.  sed  quae  in 
quaestura  aut  in  tribunatu  gesserit,  nobis  non  est  traditum.1)  Tum 

a.  129.  625  cum  M'.  Aquilio  consulatum  est  adeptus  et,  cum  collega 
ad  Aristonici  belli  reliquias  conficiendas  in  Asiam  abiret,  ipse  in 
urbe  remansit.  neque  tamen  illa  aetate,  cum  partium  certamen  Ti- 
berii  Gracchi  nece  uix  sedatum  denuo  oriretur,  utram  partem  ipse 
sequeretur,  certus  uidetur  fuisse.  quam  ob  rem,  posteaquam  socii 
de  tribus  uiris,  qui  agros  ex  Ti.  Gracchi  lege  diuiderent,  Romae 
conquesti  sunt  et  P.  Scipionis  auctoritate,  qui  eorum  causam  susce- 
perat,  id  effecerunt,  ut  ex  senatus  consulto  Tuditanus  consul,  qui 
controuersias  dirimeret,  mitteretur,  ipse,  quem  laboris  difficillimi  et 
molestissimi  taederet,  Homa  relicta  in  Illyriam  profectus  est  (App. 

b.  c.  1,  19  sqq.  10).  ibi  domuit  Histros  atque  posteaquam  ^aduersus 
lapudas  primo  male  rem  gessit,  mox  uictoria  cladem  acceptam 
emendauit  uirtute  1).  Iunii  Hruti,    eius  qui  Lusitaniam  subegerat' 


1)  Vid.  Schmidt  Briefw.  p.  308  sqq. 


CCII  DE  SCRIPTORVM  VITIS  ET  SCRIPTIS 

(Liu.  perioch.  59),  et  triumphi  honore  dignatus  est.  de  reliqua  eius 
uita  nihil  accepimus,  etsi  ipse  memoriae  suae  haud  incuriosus  fuit. 
nam  et  in  statua  res  a  se  gestas  persecutus  est1)  et  in  sacra  aede 
Histrorum  deo  dedicata  elogium  suum  inscripsit2),  Iapudes  tamen 
paulo  post  iterum  defecerunt  (App.  Illyr.  19).  sed  Vum  omni  uita 
atque  uictu  excultum  atque  expolitum,  tum  eius  elegans  esse  hahitum 
etiam  orationis  genus'  scribit  Cicero  in  Bruto  (25,  95).  uude  quo- 
niam  litterarum  eum  studiosum  fuisse  constat,  nihil  obstat,  quominus 
ad  eum  eas  liistoriarum  reliquias  referamus,  quae  sub  C.  Sempronii 
aut  sub  Tuditani  nomine  ad  nos  propagatae  sunt. 

Inscriptio  tamen  uno  loco  nomini  addita  est,  'magistratuum' 
a  Macrobio  (fr.  7),  neque  dubitatur  quin  eundem  librum  M.  Messalla 
augur  in  eo,  quem  de  auspiciis  composuit,  significauerit  (fr.  8),  ubi 
C.  Tuditani  fcommentarium  tertium  decimum'  citauit3),  idemque  anti- 
quitatis  studium  etiam  in  fr.  2  (item  a  Macrobio  seruato)  apparet. 
quod  Cichorius  (stud.  Vindob.  XXIV  p.  588 — 599)  cum  ne  a  ceteris 
quidem  fragmentis  abhorrere  docuisset,  hunc  Tuditanum  omnino  ex 
historicorum  numero  depulit.  at  uero  Dionysius  Hal.  eum  inter  eos 
recensuit,  qui  ab  eo  loyiibtatoi  tcov  'PcoiiaCcov  6vyyoacpicov  ap- 
pellati  sunt,  bisque  eum  una  cum  Catone  de  Aboriginibus  citauit 
(fr.  1  c.  adn.),  similiterque  eum  idem  coniunxit  cum  Cassio  Hemina, 
uetustissimo  auctore  annalium,  Pisone,  Antiate  (fr.  3)4),  Asconius  cum 
Pomponio  Attico  et  Liuio  (fr.  4),  Gellius  cum  Tuberone  fin  historiis' 


1)  Plinius  n.  h.  3, 129:  Tuditanus,  qui  domuit  Histros,  in  statua  sua 
ibi  inscripsit:  rAb  Aquileia  ad  Titium  flumen  stad.  M.'  nisi  forte  minus 
accurate  Plinius  Histros  pro  Iapudibus  posuit. 

2)  Tituli  antea  sine  nomine  noti  partem  (C.  I.  L.  V  n.  8270  p.  1031) 
A.  de  Premerstein  (Jahresheft  d.  oesterr.  roem.  Instit.  X  2  p.  264)  nouo  in- 
uento  suppletam  ad  hunc  Tuditanum  rettulit,  Buecheler  in  m.  Rh.  63 
(1908)  p.  321  —328  in  uersuum  Saturniorum  formam  redegit. 

3)  Ad  isagogas  hunc  librum  pertinere  suspicatur  Mercklin  Die  isa- 
gogischen  Schriften  der  Bomer  in  Philol.  IV  p.  425. 

4)  Librorum  mss.  Plinianorum  maior  pars  locum  illuni  sic  exhibent: 
Tuditanus  XIIII  aut  Tuditanus  tertio  decimo.  quam  scripturam  si  cum 
editoi-ibus  sequaris,  quotnam  libri  Numae  ex  Tuditani  sententia  fuerint, 
requires,  cum  ex  ceteris  annalibus  eorum  librorum  numerum  addiderit 
Plinius.  proinde  ne  Tuditani  annalium  librum  illo  numero  significatum 
esse  censeas  sed  Numae  librorum  numerum,  atque  libri  Riccardiani 
numerum  XUII  sic  transcribas:  Hoc  idem  tradit  Piso  Censorius  primo 
conmentariorum,  sed  lihros  scptem  iuris  pontificii  totidemque  Pythagoricos 
fuisse,  Tuditanus  quattuordecim  Numae  decretorum  fuisse.  qua  re 
omnis  dubitatio  tollitur. 


C.  SEMPRONIVS  TVDITANVS  CCIII 

(fr.  5).1)  itaque  quoniam  etiam  alios  Romanos  (Cassium  Heminam, 
Fabios  Pictorem  et  Seruilianum)  et  de  rebus  gestis  et  de  antiquitate 
scripsisse  ronstat,  hic  C.  Sempronius  Tuditanus  inter  bistoricos  Ro- 
nianos  locum  suum  apud  me  retinuit. 

Propter  ipsum  tamen  studium  antiquitatis,  quo  etiam  annales 
infecit,  minus  lectitatus  est  et  a  paucis  scriptoribus,  si  Macrobium 
excipimus,  singulis  locis  citatus.  quin  etiam  Plinius  (fr.  3  cf.  Muenzer 
QueUenkritik  p.  185.  199  sqq.) 2),  Gellius,  Macrobius  eius  cogni- 
tionem  Varroni  debuerunt,  Dionysius,  ut  uidetur,  docto  alicui  amico 
aut  eidem  Varroni3);  de  Plutarcho,  ubi  eius  nomen  coniectura  niti- 
tur,  res  incerta  est4);  quae  alii  scriptores  ita  exposuerunt,  ut  cum 
Tuditano  consentiant  (cf.  adnot.  ad  fr.  4.  5.  8),  non  sunt  ita  com- 
parata,   ut   necessario   eum   transscriptum   esse  existimandum   sit. 

Pauca  igitur  restant,  quae  ad  Tuditani  bistoriam  proprie  ad- 
umbrandam  non  sufficiunt;  neque  enim,  quoniam  qui  eius  librorum 
memoriam  seruauerunt.  antiquitatis  studiosi  fuerunt,  ullum  frag- 
mentum  a  grammaticis  uel  lexicograpbis  ad  uerbum  excerptum  est.5) 
hoc  unum  propter  Ciceronis  iudicium  ueri  simile  est  eum  Graeco- 
rum  doctrinam  secutum  de  Aboriginibus  egisse  et  res  Romanas  ex 
more  historicorum  illorum  usque  ad  suam  aetatem  pertexere  in 
animo  habuisse  patrioque  sermone  eum  usum  esse. 


1)  Bremer  iur.  anteh.  q.  supers.  p.  35  sq.  etiam  fr.  3  magistratuum 
libro  attribuit,  fr.  2  et  4  rineertis  libris'. 

2)  Indicem  suum  auctorum  de  arca  Numae  effossa  se  ex  Varrone 
hausisse  Plinius  ipse  significauit;  sic  enim  eum  conclusit:  ipse  Varro 
humanarum  antiquitatum  VII,  Antias  secundo  libros  fuisse  et  q.  s.  Roth 
etiam  in  libro  XII  eius  uerba  latere  posuit,  at  libri  XII  et  XIII,  in  quo 
Tuditanus  nominatim  una  cum  L.  Pisone,  Antiate,  Cassio  Hemina,  Var- 
rone  citatus  est,  eundem  indicem  auctorum  habuerunt. 

3)  Ps.-Victor  de  orig.  g.  R.  10,  4  eius  nomen  uel  apud  Varronem 
uel  apud  Dionysium  inuenerat;  uid.  comm.  meum  p.  88.  91. 

4)  Non  habebit  tamen  me  refragantem,  si  quis,  cum  Tuditanus  nus- 
quam  a  Plutarcho  laudatus,  Liuius  autem  multum  in  Flaminini  uita 
adhibitus  sit  (De  font.  Plut.  p.  82)  atque  easdem  fere  pecuniae  summas 
indicauerit  quas  Plutarchus,  librorum  scripturam  ot  thqI  xbv  Irccvbv  uel 
oi  Tttol  Tovizuvbv  mutauerit  sic:  ol  jrspt  xbv  Titov,  intellegens  Titum 
Liuium,  qui  etiam  Sull.  6  sic  a  Plutarcho  citatus  est. 

5)  Inter  hunc  Sempronium  Tuditanum  et  Sempronium  Asellionem 
uix  controuersia  erit  de  fragmentis,  quae  fuit  sententia  Krausii  (p.  178); 
nam,  ut  alias  dubitationes  taceam,  uno  loco  Dionysii  excepto,  quo  Sem- 
pronium  adfert  auctorem  rei  modo  secundum  Gaium  Sempronium  (Tudi- 
tanum;  narratae,  hic  semper  aut  C.  Sempronius  aut  Tuditanus  appel- 
latur,   Asellionis  reliquiae   omnes  sub  Asellionis  nomine  seruatae  sunt. 


CN.  GELLIVS 

Gellios  complures  historiae  scribendae  operam  nauasse  Cicero 
de  diuin.  1,26,55  (fr.  21)  etDionysiusHalicarnasensis(l,7,3)  pleris- 
que  uiris  doctis  tradidisse  uisi  erant1),  cum  Niebuhr  (II.  R.  II  p.  10. 
n.  11)  et  post  eum  alii,  in  primis  Nipperdey  (Philolog.  VI  p.  131  sqq. 
=  Opusc.  p.  399  sqq.),  0.  Meltzer  (Fleckeis.  ann.  CV  p.  429  sqq.)r 
Muenzer  (B.  E.  VII  c.  998 — 1000),  reliquiis,  quae  sub  Gelliorum 
nomine  ad  nos  peruenere,  ad  unum  Cn.  Gellium,  cuius  praenomen 
testimoniis  Dionysii  (fr.  11.  17),  A.  Gellii  (fr.  15,  30),  Censorini 
(fr.  28)  constat,  relatis  etiam  locos  illos  ita  interpretati  sunt,  ut 
unum  Gellium  Ciceronem  et  Dionysium  in  animo  habuisse  dicerent. 
hic  enim  fontes  suos  recensens  cum  primo  loco  nominat  Porcium 
Catonem,  Fabium  Maximum,  Valerium  Antiatem,  Licinium  Macrumr 
deinde  Aelios,  Gellios,  Calpurnios,  tandem  subiungit  alios  homines 
haud  obscuros  (ovx  ayaveig),  quorum  nomina  adscribere  superuaca- 
neum  ducit,  eum  hac  laudandi  ratione  non  id  egisse  apparet,  ut 
complures  Aelios,  Gellios,  Calpurnios  significaret,  sed,  posteaquam 
primarios  auctores  cum  binis  nominibus  sollemniter  enumerauit,  ne 
nimis  longa  series  euaderet,  secundarios  breuiter  ex  more  loquendi 
et  apud  Romanos  et  apud  Graecos  usitato  pluralem  numerum  po- 
nentem  pro  singulari  addidisse.  itaque  unius  Aelii  Tuberonis,  unius 
Gnaei  Gellii,  quem  postea  uel  sic  uel  uno  nomine  Gellii  significauit, 
unius  Calpurnii  Pisonis  apud  Dionysium  nobis  uestigia  occurrunt. 
similiter  Cicero  1.  s.  s.  uni  Coelio,  quem  ante  se  habuit,  ut  eius  aucto- 
ritatem  augeret,   antiquiores  apposuit  exemplaque  nominauit  Fabii 


1)  Vossius  p.  34  renioto,  ut  credebat,  Aulo  Sextum  et  Gnaeum  Gel- 
lios  historias  scripsisse  arbitratus  erat,  Krause  tamen  denuo  p.  202  sqq. 
tres  distinxit,  Gnaeum,  Aulum,  Sextum,  ex  quibus  Sextus  sola  auctori- 
tate  libri  de  orig.  g.  R.  (16,  4)  defensuu  est.  —  Quae  ratio  intercesserit 
inter  Cn.  historicum  et  L.  Gellium,  Crassi,  Antonii,  L.  Pbilippi  aequalem, 
oratorem,  cos.  a.  72.  682.  cens.  70.  684,  quem  Cicero  de  legg.  1,  20,  52 
et  Brut.  27,  105  familiarem  suum  atque  in  Bruto  47,  174  Romanarum 
rerum  non  inmemorem  fuisse  dicit,  non  potest  dignosci.  uid.  Muenzer 
JR.  E.  VII  c.  1001.  1005.  bic  L.  primus  suae  gentis  magistratibus  inclaruit. 
Cn.  bistoricus  totum  se  litterarum  studio  abdidisse  uidetur. 


CN.  GELLIVS  CCV 

ei  Gellii:  Omnes  hoc  historici,  Fabii  (fr.  15),  Gellii1),  sed  proxime 

Coelius  (fr.  49).  alio  tamen  eiusdem  loeo  nomen  roniectura  intrusum 
est  i  de  legg.  1,  2,  6),  ubi,  cum  tot  historicos  Romanos  enumeret, 
quol  nusquam  alibi,  Fal)ium,  Catonem,  Pisonem,  Vennonium,  Anti- 
patrum,  Clodium,  Asellionem,  Macrum,  Sisennam,  aegre  sane  Gellium 
vel  Gellios  desiderabis,  quippe  quibus  eo  quem  modo  tractauimus  loco 
praecipuum  locum  tribuerit.  quam  ob  rem  quod  postquam  Anti- 
patri  dicendi  genus  laudibus  extulit,  sic  pergit:  Ecce  autem  suc- 
cessere  huic  belli  [sic  enim  omnes  Vableni  libri,  unus  a  secunda 
manu  exbibet  bello]  Clodius,  Asellio,  nihil  ad  Caelium,  sed potius  ad 
antiqtwrum  languorem  et  inscitiam,  lenissima  medela  Guilielmus  belli 
mutans  in  Gellii  et  ipsum  locum  etiam  mihi  quondam  sanasse  uisus 
est  et  desiderium  illud  expleuisse.  quamquam  iam  tum  me  offendit 
eundem  in  hoc  libro  successisse  Coelio  Gellium,  in  illo  alio  Gellio 
Coelium  idque  eis  locis,  quibus  Ciceronis  aetates  eorum  definire  in- 
teresset,  neque  tamen  Vahlen  in  ed.  sua  a.  1.  s.  ^bellos'  cum  apta 
ironia  a  Cicerone  uel  Attico  Clodium  et  Asellionem  dici  potuisse 
mihi  persuasit,  aut  H.  lordan  (Herm.  VI  p.  209)  Valerium  (Antiatem) 
praeferens.  itaque  aut  illi  scribendum  (duorum  nominum  exemplis 
Cicero  etiam  2,  23,  59  contentus  fuit )  aut  ^bellC  cruce  notandum 
est.  Certius  de  loco  Nonii  (s.  u.  bubo  p.  194)  transigam:  A.  Gellius 
historiarum  libro  I:  Et  quod  bubo  in  columna  aedis  Iouis  sedens 
conspectus  est.  neque  enim  Gellii  alicuius  historiae  a  Nonio  citatae 
sunt  (itaque  non  satis  est  cum  Nipperdeyo  1.  s.  p.  133  =  p.  401 
praenomen  ut  a  librariis  interpolatum  deleuisse),  neque  Auli  Gellii 
a  quoquam.  inuitum  ergo  illum  nomen  eius,  cuius  noctes  Atticas 
saepissime  exscripsisset,  numquam  nominasset,  calamo  exarasse  ueri 
simillimum  est.  leuitas  autem  Noniana  in  auctoribus  transscriben- 
dis  quater  substituto  perperam  pro  Claudio  Coelii  nomine  aliisque 
exemplis  satis  demonstrata  est.  quaeritur  h.  1.  pro  quo.  de  Coelio 
uero  propter  diuersitatem  praenominis  cogitari  non  potest.  restat 
Asellio  ab  Augustino  propositus  atque  etiam  aMeltzero  (1.  s.p.431sq.) 
et  L.  Muellero  (in  edit.  Non.  I  p.  285)  probatus,  cuius  'historiae'  etiam 
alio  loco  (fr.  4)  a  Nonio  citatae  sunt. 

Iam  quaeritur,  qua  aetate  hic  Cn.  Gellius  uixerit,  de  qua 
omnino  nihil  memoriae  proditum  est.  sed  cum  Cicero  uno  certo 
loco  (de  diu.  1.  s.  s.)  eum  scripsisse  diserte  dicat  ante  Coelium,  qui 

1)  Vsus  hic  loquendi  cum  Graeco  conspirat,  quo  formula  oi  tibqi  r. 
a  Dionysio  (6,  11,  2:  Ar/.ivvios  nai  oi  itfgl  rilliov)  unus  ille  r.  signifi- 
catur,  ita   tamen  ut  oculati  testimonii  fides  non  interponatur. 


CCVI  DE  SCRIPTORVM  VITIS  ET  SCRIPTIS 

historias  suas  post  C.  Gracchi  tribunatum  condidit  (annis  fere  120. 
634 — 110.  644),  a  Censorino  autem  eius  testimonium  de  ludis 
saecularibus  a.  146.  608  (fr.  28)  adferatur,  denique  Cn.  praenomen 
in  gente  Cellia  praeterea  non  inueniatur,  nil  inpedit,  quominus  idem 
Gnaeus  Gellius,  contra  quem  M.  Porcius  Cato  pro  L.  Turio  —  incer- 
tum  quo  anno  —  dixit  (Gell.  14,2,21.  Iordan.  Cat.  p.  Q2),  annales 
scripsisse  uideatur1),  dummodo  a  Gellio  iuuene  Turium  accusatum,. 
historias  iam  prouecta  aetate  editas  esse  censeamus,  idemque  etiam 
in  numis  inter  a.  154.  600  et  134.  620  cum  uir  monetalis  esset,  no- 
minatus  esse  (Mommsen  Roem.  Muenzwesen  p.  543  sq.  n.  144). 

Inscripsit  autem  Cn.  Gellius  libros  suos  cannales',  in  qua  in- 
scriptione  omnes  scriptores  consentiunt,  initiumque  fecit  scribendi 
ab  antiquissimis  temporibus,  quibus  enarratis  totum  librum  primum 
compleuit.  altero  libro  originem  urbis  exposuisse  uidetur  usque  ad 
id  tempus,  quo  Sabinis  raptis  spes  prolis  et  urbis  diuturnitatis  fir- 
mata  esset,  nam  ipsam  reconciliationem  maritorum  patrumque  tertio 
libro  pertexuit  (fr.  14.  15).  tum  ceteros  libros  quibus  finibus  cir- 
cumscripserit,  prorsus  incertum  est,  illud  constat,  res  eius  anni  qui 
cladem  Gallicam  sequebatur,  fuisse  in  libro  quinto  decimo  (fr.  25) 
et  annum  216.538  in  libro  tricesimo  tertio  (2Q),  denique  eum  res 
Romanas  usque  ad  suam  aetatem  persecutum  esse  et  per  se  cre- 
dibile  est  et  fr.  28  confirmatur.  libros  fuisse  minimum  nonaginta 
septem  (fr.  29)  quod  Cbarisius  testatur  (fr.  29),  numerus  propter 
magnitudinem  in  dubium  uocatus  est2);  ad  quae  tamen  Liuius  in 
sexto,  hic  in  quinto  decimo,  ad  quae  ille  in  uicesimo  tertio,  hic  in 
tricesimo  tertio  libro  peruenerat:  potuit  igitur  fieri  ut  eis  rebus- 
quibus  Liuius  quinquaginta  fere,  hic,  qui  ex  more  historicorum 
illorum  suae  aetatis  res  prolixius  describeret,  nonaginta  septem 
libros  compleret. 

Lingua  fuit  latina,  ut  fragmenta  grammaticorum  docent  (uid. 
infrap.  ccx),  sed  quo  genere  scribendi  usus  sit,  cum  uno  fr.(15) 
excepto  perpauca  frustula  ad  uerbum  seruata  sint,  non  potest  de- 
finiri.  artem  uero  oratoriam  neglexisse  uidetur,  omnem  potius  cu- 
ram  in  rebus  conquirendis  et  excutiendis  posuisse,  antiquariorum 


1)  Haec  est  sententia  Vossii  p.  34,  Nipperdeyi  p.  134  =  402  alio- 
rumque.  —  Haakh  iu  Pauly  Realencyklop.  III  p.  661  filium  eius  histo- 
ricum  fuisse  putat. 

2)  F.  Maixner  (Ztsch.  f.  oesterr.  Gymn.  1878  n.  332)  numerum  in  XLVII 
mutauit,  Muenzer  (Herm.  XXXII  p.  472)  uanitate  grammatici  alicuius 
eum  fictum  esse  coniecit. 


CN.  GELLIVS  CCVn 

more,  qui  tuni  etiam  in  nobilitatem  inuaserat  (uid.  supra  p.  ccnsq. 
Wahrheit  u.  Kunst  p.  307  sqq.).  nam  fragmenta  eius  abundant 
Graeca  recondita  eruditione  nominibusque  a  Graecis  fictis,  maxime 
de  inuentoribus  litteraturae  (2.  3),  lutei  aedificii  (4),  medicinae  (5 ), 
mensurarum  et  ponderum  (6),  disciplinae  augurandi  (7  i,  idemque 
Catonem,  ut  uidetur,  imitatus  in  origines  urbium  gentiumque  in- 
quisiuit,  etiam  aliorum  Italiae  populorum  et  urbium  (8.  9. 10)  et  cau- 
sarum  originisque  ueterum  institutorum  diligenter  rationem  babuit 
(fr.  25. 17),  denique  preces  Hersiliae  ad  Neriam  Martisuersas  ad  uer- 
bum  inseruit(fr.  15).  quae  quidem  rerum  accuratio  etiam  alibi  manu- 
festa  est,  ut  recte  omnes  scriptores  annalium  inscriptionem  serua- 
uerint;  nam  per  singulos  annos  etiam  regum  res  digessit  (fr.  11. 
18),  computationem  nescio  quam  secutus,  si  numerus  fr.  25  Gellii 
est,  non  ^lacrobii1),  in  qua  quidem  ratione  cum  ex  fama  uulgata 
omnes  minutias  arriperet  atque  etiam  alios  auctores  adiret  (Cato- 
nem  fr.  1.  10,  Cassium  Heminam  fr.  25.  28),  non  mirabimur,  quod 
cum  secum  ipse  discreparet,  adrogantiam  Dionysiani  iudicii  expertus 
est2),  simul  autem  ex  hac  amplitudine  materiae  enarralionisque 
prolixae  et  fusae  magnitudinem  numeri  librorum  aliqua  ex  parte 
explicabimus. 

Antequam  tamen  ad  scriptores,  qui  nominatim  Gellii  mentionem 
iniecerint,  transeamus,  quaedam  fragmenta  quo  iure  sub  Gelliorum 
auctoritate  exstare  uoluerimus  demonstrabimus,  cum  uulgo  ad  alium 
scriptorem  relata  sint.  ex  bis  unum  seruauit  Solinus  (fr.  7),  quod 
cum  antea  Coelio  adscriptum  esset,  iam  Krause  (p.  201)  dubitauerat, 
an  rectius  Gellii  esset.  quae  coniectura  nunc  Mommseni  libris,  in 
quibus  aut  Gellius  aut  cellius  scriptum  est,  firmata  est.  alterum 
apud  eundem  Solinum  (fr.  9)  inuenitur  sed  librorum  scripturis 
Caelio  tribui  uidetur.  exhibent  enim  (uid.  appar.  crit.)  c .  .  cae- 
lius  uel  g.  coelius  uel  gaius  coelius  uel  gaius  caelius  uel  coelius 
uel  celius.  iam  uero  hunc  Coelium  non  esse  confundendum  cum 
L.  Coelio  Antipatro,  qui  res  ante  bella  Punica  gestas  nisi  in  transitu 
non  attigit,  recte  monuit  Mommsen  (proleg.  ad  Solin.  p.  xiii),  sed 
qund  eundem  citatum  esse  a  Strabone  5,  3,  3  p.  230  et  a  Seruio  ad 
Aen.  10,  145  existimauit,   priore  loco  in  codicum  scripturis  Acilii 


1)  Numerus  fr.  28  est  Ceusorini,  de  numero  fr.  27  error  Macrobii 
subesse  uidetur. 

2)  de  Gellio  et  Macro  (fr.  19):  ovdtv  i^r^ruKOzsg  oiirs  rd>v  sinorwv 
ovzt  t&v  dvvcizwv.  fr.  20  ovStv  i^rjtaKotBg  twv  tzbqI  rovg  %govovg  axpt- 
@co$  —  sir.fj  to  nooGxv%bv  unotpaivofitvoi. 


CCVIII  DE  SCRIPTORYM  VITIS  ET  SCRIPTIS 

nomen  latet  recte  a  Schweglero  restitutum  (fr.  1),  altero  non  est, 
cur  Coelium  diuersum  esse  ponamus  ab  Antipatro  (fr.  52).  itaque 
cum  Krausio  et  Rothio  Gnaei  Gellii  nomen  restituendum  est,  quae 
mutatio  intuenti  codicum  scripturas  uix  grauior  ei  uidebitur,  qui 
Gellii  nomen  etiam  cum  simplici  /  scriptum  esse  meminerit  (cf.  C. 
I.  L.  I  n.  347.  877  et  cod.  Neapol.  scripturam  a.  pr.  m.  p.  54, 25  K.) 
atque  etiam  priore  Solini  loco  in  pluribus  libris  mss.  pro  Gellio  esse 
exaratum  Cellio.  Tertius  locus  est  Plinii  (fr.  8),  qui,  quamquam  et 
in  indice  et  in  ipso  libro  Gelliani  nomen  exstat,  cum  de  Gelliano 
scriptore  omnino  nihil  nec  a  Plinio  nec  a  quoquam  alio  memoriae 
sit  traditum  et  Gellii  nomen  ante  Valerianum,  qui  utroque  loco  eum 
excipit,  facillime  transire  potuerit  in  Gellianum,  a  nobis  Gellio,  quem 
quatercitauitPlinius,  adsignatus  est.  uid.  p.  ccix.  Praeterea  Mercklin 
in  obseru.  ad  Festum  p.  13  (in  indice  lect.  Dorpat.  1860)  duobus 
eius  scriptoris  locis  Cn.  Gellii  nomen  lacunis  haustum  esse  censet, 
quorum  uno  p.  351  agitur  de  Talassione,  ipsius  autem  historiarum 
scriptoris  nominis  ne  littera  quidem  in  codice  hodie  conspicitur, 
altero  (p.  181  fr.  64)  litterae  lius  liistoriarum  rectius  litteris  Coe 
praepositis,  ut  uulgo  factum  est,  supplendae  esse  mihi  uisae  sunt. 
nam  Coelius  etiam  alio  loco  (p.  352  fr.  47)  a  Festo  citatus  est, 
Gellius  nusquam.  priore  loco  coniectura  incertior  est,  quam  cuius 
ratio  habeatur. 

Sed  unum  fragmentum  etiam  ex  eorum  numero,  quae  apud 
Krausium  habes  (p.  206),  expulimus:  Et  Gellius,  (Huius  Chalcae', 
neque  enim  apud  Charisium,  in  quem  a  Putschio  —  nescio  quibus 
auctoribus  —  intrusum  erat,  posteaquam  is  Henrici  Keili  opera  ex 
codice  iSeapolitano  emendatus  est,  nunc  legitur.  Fateor  tamen 
etiam  de  aliis  fragmentis  suspicionem  mihi  subnatam  esse,  num 
huius  Gellii  essent,  etsi  ea  eicere  non  sum  ausus.  quae  enim  sen- 
tentia,  cum  in  praefatione  facile  locum  habere  posset,  a  me  primo 
loco  posita  est,  eandem  praeter  Gellium  etiam  Sallustium  et  Ca- 
tonem  in  litteras  rettulisse  Vopiscus  dicit,  unde  cum  Catonis  uerba, 
quae  ille  in  animo  habet,  Aulus  Gellius  noctibus  suis  Atticis  inseru- 
erit  (Cat.  orig.  fr.  83)  Gelliumque  historicum  Vopiscus  uix  nouerit, 
ex  errore  quodam  seu  Vopisci  seu  eius  quem  transscripsit,  Gellium 
grammaticum  in  historicorum  numerum  inlatum  esse  probabile  est. 
hoc  autem  saepe  factum  est,  ut,  si  ex  scriptore  aliquo  alius  auctoris 
uerba  reciperentur,  utriusque  scriptoris  nomina  adscriberentur.  De- 
nique  etiam  de  uno  Macrobii  loco  (fr.  27)  dubitari  potest,  num  recte 
receptus  sit.    Macrobius  enim  lib.  3,  c.  17  de  legibus  Uomae  contra 


CN.  GELLIVS  CCIX 

luxuriam  latis  egit,  primum  de  lege  Orchia,  cuius  uerba,  quod  prolixa 
sint,  se  praeterire  dicit,  tum  de  lege  Fannia  lata  ranno  post  Romam  con- 
ditam  secundum  Gellii  opinionem  quingentesimo  octogesimo  octauo' 
(sic  liliri),  de  qua  Serenum  Sammonicum  referentem  facit  iocumque 
Lucilii  adnectit,  quo  centussem  eam  dixerit,  denique  de  ceteris  dein- 
ceps  legibus  sumptuariis.  de  eadem  uero  re  etiam  Gellius  in  noc- 
tibus  Atticis  2,  24  disseruit  plerumque  Atei  Capitonis,  quem  ad 
modnm  ipse  dicit,  coniectanea  secutus,  ita  tamen  ut  lege  Orchia 
praetermissa  exordiatur  a  lege  Fannia,  quae  C.  Fannio  M.  Valerio 
Messalla  consulibus  (anno  Varroniano  593)  lata  sit,  eiusdemque 
uersus  Luciliani  mentionem  fecit.  quae  quidem  apud  utrumque 
scriptorem  consensio  tam  mira  est,  ut  fieri  non  possit  quin  Macrobio 
etiam  hic  Gellium  ante  oculos  fuisse  suspicio  moueatur.  quae  cum 
ita  essent,  ut  niliilo  minus  haec  uerba  locum  suum  in  Gellii  histo- 
rici  fragmentis  retinere  paterer,  non  id  me  adduxit,  quod  annus  ille 
Gellii  Macrobiani  (Mommseni  chronol.2  p.  129)  nec  cum  ratione  Ca- 
toniana,  quam  fr.  25  secutus  erat,  nec  cum  Varroniana,  qua  Iex 
a.  161.  593  lata  est,  concinit,  ut  numerus  nescio  cuius  leuitate  cor- 
ruptus  esse  uideatur  —  sed  potius  illud;  quod  Macrobius  quamuis 
saepe  A.  Gellii  noctes  Atticas  expilaret,  tamen  numquam  eius  nomen 
apposuit,  annales  autem  Gellii  duobus  aliis  Iocis  (fr.  24.  25)  citauit. 
Sed  ut  redeaf  unde  digressa  est  oratio,  primus  Gellii  mentionem 
fecit  Cicero  (fr.  21  cf.  adn.  ad  12);  tum;  cum  Liuius  nusquam  eum 
attulerit  neque  adhibuisse  uideatur,  Dionysio  Gnaei  Gellii  prolixi- 
tas  magis  adrisit;  ut  tribus  locis  ad  eum  solum  (fr.  11. 16. 17),  toti- 
dem  una  cum  Licinio  (18.  19.  20)  ad  eum  nominatim  prouocaret, 
multisque  aliis  auctoris  nomine  omisso  eum  Dionysii  narrationi 
subesse  ueri  simile  est.  ut  quae  de  Sabinarum  raptu  apud  eum 
exposita  habes,  ad  Gellii  auctoritatem  redire  (fr.  12)  reliquiis,  quae 
ab  A.  Gellio  seruatae  sunt,  collatis  iam  perspexit  Merkel  (proleg.  in 
Ouid.  fast.  p.  lxxxii),  deinde  aut  ad  Gellium  aut  ad  Licinium  Macrum 
quae  3,  39  scripsisset,  recte  ratione  inita  collegit  Kiessling  (De  Dion. 
f.  p.  30  sq.  cf.  fr.  18  c.  adn.)  idemque  (p.  35)  ad  eum  referri  posse 
monuit;  quae  1,  42  de  Caco  narrauit  (fr.  7  c.  adnot.).  de  fr.  10  cf. 
p.  CCviii.  praeterea  Plinius  in  septimo  (fr.  2.  4.  5.  6)  et  tertio 
libris  (fr.  8)  aliquot  Cn.  Gellii1)  locos  inseruit,  tres  (fr.  15.  30.  unum 
cum  libro  8  c.  14  euanuit)  A.  Gellius  grammaticus.    qui  post  hos 


1)  Gnaei  praenomen  in  indice  libri  VII  est  adscriptum,  in  ipso  libro 
simpliciter  eum  Gellium  dicit. 

Hiat.  Rom.  rel.  I,  ed.  Peter.    Ed.  alt.  XIV 


CCX  DE  SCRIPTORVM  VITIS  ET  SCRIPTIS 

Cn.  Gellium,  ut  Censorinus  (fr.  28),  aut  simplieiter  Gellium  lau- 
dauerunt,  ut  Vopiscus  (fr.  I)1),  Seruius  (fr.  10.  33),  Macro- 
bius  (24.25.27),  Solinus  (7.9),  Marius  Victorinus  (fr.  3), 
Priscianus  (adnot.  ad  fr.  26),  uix  ipsum  excerpserunt,  neque  aliter 
iudicauerim  de  Charisio,apudquem  septemfrustu!aGelIiana(12. 13. 
14.  22.  23.  26.  29  p.  54  K.)  uno  loco  coniuncta  sunt  propter  formas 
in  datiuo  et  ablatiuo  plur.  primae  declinationis  in  abus  exeuntes 
allata,  praeterea  tantum  modo  duo  (fr.  31.32).  Ex  hoc  tamen  indice 
caue  ne  diuturnam  Cn.  Gellii  memoriam  et  auctoritatem  fuisse  con- 
cludas;  Plinii  enim  ceterorumque  cognitionem  eius  a  Varrone  ori- 
ginem  duxisse  Muenzer  Quellenkrit.  p.  376  docuit.  quid?  quod  ne  a 
Dionysio  quidem  omnibus  locis  eum  ipsum  inspectum  esse  certum 
est,  cum  fr.  18. 19.20  cum  Licinio  (Macro)  ita  coniunctus  sit,  quasi 
huic  auctori  cessisset  (uid.  infra  cap.  de  Licinio). 

Eandem  igitur  Cn.  Gellius  sortem  passus  est  quam  Sempronius 
Tuditanus,  uir  item  antiquitatis  studiosus  (uid.  supra  p.  CCin),  nisi 
quod  illius  quaedam  frustula  ad  uerbum  a  Varrone  excerpta  posteri- 
tati  seruata  sunt. 


1)  Vid.  supra  p.  ccvni. 


L.  COELIVS  ANTIPATER1) 

Prorsus  nouam  uiam  in  historia  scribenda7  cum  res  non  modo 
narraret  sed  etiam  exornaret,  ingressum  esse  L.  Coelium  Antipatrum 
identidem  Cicero  praedieauit.  nam  illos,  qui  ante  eum  in  annalibus 
conficiendis  uersati  essent,  solam  rem  tenuisse,  uerba  minus  curasse, 
bunc  arte  quadam  et  ratione  uerba  et  elegisse  et  collocasse  pri- 
mumque  se  erexisse  et  bistoriae  maiorem  uocis  sonum  addidisse. 


1)  B.  A.  Nauta  et  G.  Groen  van  Prinsterer  a.  1821  ex  quaestione  lit- 
teraria,  quae  a  facultate  Lugd.  Bat.  proposita  erat  De  L.  Coelio  Anti- 
patro  historico  belli  Punici  secundi,  tam  diligenter  et  accurate  egerunt, 
ut  utriusque  commentarius  annalibus  acad.  Lugd.  Bat.  a.  1821  insertus 
praemio  dignus  esse  iudicaretur.  a  quibus  libris,  quamquam  Nauta  in 
fragmentis  ad  res  gestas  referendis  nimis  ingenio  suo  indulsit,  ut  ali- 
quot  eius  coniecturas  repetere  inutile  uisum  sit,  tamen  in  plerisque  re- 
bus  etiam  nunc  proficiscendum  est.  post  eos  de  Coelio  0.  Meltzer  De 
L.  Coelio  Antipatro  belli  Punici  secundi  scriptore  Lipsiae  1867  diligenter 
et  docte  egit,  tum  ipsa  fragmenta  tractauerunt  0.  Gilbert  (Die  Fragm. 
d.  L.  C.  A.  in  Fleckeiseni  suppl.  X  p.  363—479,  ex  quo  libro  aliquot  notae 
editionis  prioris  nunc  suppletae  sunt)  et  paulo  post  Gu.  Sieglin  (cum 
eadem  inscr.  in  eisdem  suppl.  XI  p.  1 — 92),  qui  illius  argumenta  magnam 
partem  refutauit,  sed  ne  ipse  quidem  aliorum  plausum  tulit,  quod 
Coelium  et  bellum  Punicum  scripsisse  posuit  et  aetate  prouectum  ori- 
ginem  urbis  usque  ad  suam  aetatem  continuatam;  tres  ei  aduersarii  in 
indice  phil.  X  p.  384—400,  G.  F.  Vnger,  0.  Gilbert,  R.  Poehlmann  exsti- 
tere(uid.  infra  p.  ccxiv  .  Ex  eo  certamine,  quo  de  auctoritate  Coelii  et  usu 
apud  inferiores  scriptores  uiri  docti  disputauerunt,  eos  commentarios, 
qui  etiam  nunc  mentione  digni  mihi  uisi  sunt,  infra  p.  ccxxv  sq.  citabo. 
Quoniam  libri  Vlr.  Kahrstedtii  (Geschichte  der  Karthager  von  ^18—146. 
1913)  et  Frid.  Leonis  (Geschichte  der  roem.  Literatur  L  1913,  quo  de  Coelio 
p.  336 — 341  agitur),  postquam  eae  paginae  quae  antecedunt,  iam  typis 
exscriptae  sunt  totumque  hoc  uolumen  iam  ad  finem  perductum  et  abso- 
lutum,  in  manus  meas  peruenerunt,  nunc,  id  quod  doleo,  filo  meo  paucas 
notulas  inserere  potui. 

In  nomine  Coelii  scribendo,  cum  in  talibus  rebus  libri  mss.  uix 
magnum  momentum  habeant,  secutus  sum  titulorum  lapidibus  uel  aeri 
incisorum  auctoritatem.  ex  decem  enim  locis,  in  quibus  hoc  nomen  in 
Mommseni  C.  I.  L.  uol.  I  exstat,  unus  incertae  aetatis  exhibet  Caelius 
(n.  845j,    alter   (n.  844)   Kailius,    ceteri    (n.  270.  382.  479.  571.  641.  858. 

XIV* 


CCXII  DE  SCRIPTORVM  VITIS  KT  SCRIPTIS 

sed  priusquam  nirtutes  eius  explicem,  pauca  ea,  quae  de  eius  aetate 
memoriae  prodita  sunt,  componam.  atque  Cicero  quidem  duobus  locis 
(de  legg.  1,  2,  6  et  de  orat.  2,  12,  52),  quibus  de  bistoricis  Latinis 
loquitur,  eum  post  Pisonem  (trib.  pl.  149.  605.  cons.  133.  621)  re- 
censet,  uno  (Bruti  26,  102)  ante  eum.  in  quo  loco  uiri  docti  cum 
oflenderent,  neglexerunt  Pisonem  non  in  ipso  oratorum  ordine  a 
Cicerone  adlatum  esse,  sed,  cum  iam  usque  ad  Carbonem  descen- 
disset  et,  ut  cur  Carbone  forum  tenente  plura  iudicia  fieri  coepissent, 
explicaretur,  quaestiones  perpetuas  (quae  illo  adolescente  a  Pisone 
institutae  essent)  commemorasset,  quasi  in  parenthesi  etiam  ora- 
tionis  Pisonis  et  annalium  mentionem  adiectam  esse  (27, 106).  sed 
cum  reliquis  Ciceronis  locis  egregie  conuenit,  quod  in  ipso  Bruto 
Coelius  Fannium  (cos.  a.  122.  632)  excipit  idemque  de  legg.  I.  s. 
aetati  Fannii,  quem  modo  una  cum  Catone,  Pisone,  Vennonio  nomi- 
nauerat,  coniunctus  fuisse  dicitur.  fac  igitur  eum  natum  esse  eodem 
fere  quo  Fannium  anno,  174.  580 x),  uel  paucis  annis  post:  nibil 
cum  hac  sententia  pugnabit,  immo  optime  consentient  uerba  quae- 
cunque  omnino  de  Coelio  prodita  sunt.  ita  enim,  quod  Cicero  in 
Brut.  et  de  orat.  1.  s.  scripsit,  et  magister  familiarisque  L.  Crassi  esse 
potuit,  qui  anno  fere  140.  614  natus  est,  et  consuetudine  uti  Gai 
Graccbi  (fr.  50),  qui  anno  153.  601  natus  est,  illo  tamen  minor 
natu  fuit,  si  quidem  Coelius  in  eorum  numero  in  Bruto  positus  est, 
de  quibus  ut  de  senioribus  se  ante  Carbonem  et  Graccbos  dicturum 
esse  Cicero  professus  erat  (25,  96). 2)  utique  historias  edidit  post 
C.  Gracchi  mortem,  cum  aperte  de  eq  ut  de  mortuo  locutus  sit 
(fr.  50) 3),  et  ante  Asellionem,  quem  ei  successisse  Cicero  scripsit 
(de  legg.  I.  s.). 

1125)  Coelius  uel  Coilius,  in  quibus  numua  (382)  est  cusus  a.  109.  645, 
inscriptiones  lapidi  incisae  a.  94.  660  (n.  571)  et  a.  fere  54.  700  (n.  479. 
641).  unde  Antipatri  historici  aetate  Caelii  formain  iam  Coelio  cessisse 
apparet. 

1)  Ad  eundem  annum  etiam  Meltzer  p.  6  peruenit  aliunde  in  ratio- 
cinando  profectus. 

2)  Mitto  locos  leuioris  momenti,  ut  Vell.  2,  9,  6,  ubi  Coelius  fSi- 
senna  uetustior'  dicitur,  uel  Pompon.  de  orig.  iur.  1,  2,  40  p.  4  Momms., 
ubi  in  eis  qui  profecti  sint  a  P.  Mucio  et  Bruto  et  Manilio,  propter 
iuris  scientiam  positus  est. 

3)  Si  Coelius  fr.  56  se  uidisse  scripsit,  qui  ex  Hispania  in  Aethio- 
piam  nauigasset,  alienis  fabulis  deceptus  est,  quarum  ubertate  tum 
homines  delectabantur.  Eudoxus  ille  non  fuit,  qui  aut  Africam  non 
circumnauigauit  aut,  si  nauigauit,  redux  non  est  factus.  Vid.  Berger 
Erdkunde  d.  Griechen2  p.  569  sqq. 


L.  COELIVS  ANTIPATER  CCXM 

De  ipso  autem  Coelio  perpauca  comperta  habemus.  fuit  igitur 
oriundus  gente  plebeia  illa  quidein  sed  nobili.1)  nam  quod  fuerunt 
qui  euni  propter  Antipatri  cognomen  ad  libertinos  detruderent,  loci 
illius  Suetoniani  inmemores  fuerunt,  quo  primum  omnium  liberti- 
norum  L.  Voltacilium  Pitholum  Cn.  Pompeii  Magni  magistrum  liisto- 
riam  scribere  orsum  esse  ex  Nepote  discimus  cnon  nisi  ab  honestis- 
simo  scribi  solitam  ad  id  tempus'  (Suet.  de  gram.  et  rhet.  27  p.  124 
III'.).  aut  quis  illa  aetate  Iibertinum  in  foro  uersatum  esse  credet? 
nam  Coelius  in  Bruto  propler  elo(juentiam  et  artem  oratoriam  locum 
aliquem  obtinet.  denique  idem  docuit  iuris  scientiam  et  cum  multos 
tum  L.  Crassum  discipulos  babuit  (Brut.  1.  s.  s.)2),  idque,  qui  tum 
mos  erat,  et  exemplo  suo  forensi  et  consultus  responsis  de  iure 
diitis.  Graecis  autem  studiis  eum  ingenium  suum  excoluisse  cum 
omni  eius  liberali  eruditione  appareat,  et  generis  dicendi  illa  aetate 
usitati  et  litterarum  cognitinnis,  qua  instructus  etiam  Hannibalis 
asseclas  explorauit  et  in  usum  suum  conuertit,  tum  quod  relicta 
ceterorum  bistoricorum  Romanorum  uia,  qua  res  ab  urbis  origine 
repetere  solebant,  unum  bellum  grauissimum  maximeque  anceps 
Thucvdidis  exemplo  motus  scribendum  suscepit.3)  fuit  autem  id 
bellum  Ilannibalis.  narn  quod  Cicero,  ubi  fprooemium  belli  Punici' 
citauit  (or.  69,  229  fr.  1),  bella  numeris  non  distinxit,  superuaca- 
neum  id  esse  duxit,  cum  tum  Coelii  historiae  in  multorum  manibus 
essent1),  tum  uero  ipsis  reliquiis  demonstratur,  quarum  ut  certissima 


1)  In  magistratibus  illius  aetatis  L.  Coelii  Antipatri  nomen  nusquam 
inuenitur.  nam  quod  Closset  p.  475  eum  uergente  saeculo  urbis  sexto 
natum  esse  et  a.  137.  617  quaesturam  administrasse  adfirmauit,  Pighii 
coniecturae  temere  credidit. 

2)  Caue  tamen  Coelium  domi  Crasso  fuisse  existimes  eum  studii  iuris 
ciuilis  et  hortatorem  et  magistrum,  qui  significatur  a  Cicerone  de  orat. 
1,  65,  234.  is  fuit  C.  Aculeo,  id  quod  recte  monuit  Meltzer  p.  8.  cf.  de 
orat.  1,  43,  191.  2,  1,  2. 

3)  Quod  tamen  Sieglin  p.  55  sqq.,  cui  E.  Zarncke  Der  Einfluss  d. 
griech.  Litt.  p.  37  sqq.  adsensus  est,  ut  prooemium  eius  a  Coelio  etiam 
exscriptum  esse  demonstraret,  Liuii  tertiae  decadis  prooemio  ut  Coeliano 
usus  est,  hoc  argumentum  nullum  est,  atque  etiam  aliis  locis,  quos 
adfert,  Thucydidis  imitatio  apud  Liuium  conspicua  est,  non  continuo 
etiam  Coelii  probatur,  cuius  uerborum  reliquiae  tenuiores  sunt,  quam 
ut  pro  Liuio  in  hac  quaestione  substitui  possint.  Etiam  Xenophontis 
descriptio  pugnae  Cunaxensis  Liuio  Cirtensem  describenti  (30,  11  sq.) 
exemplo  fuit  (Zielinski  Die  letzten  Jahre  des  ziveiten  pun.  Kriegs  p.  150); 
de  Coelio  nihil  constat. 

4)  Brut.  1.  s.  scriptor,   quem   ad   modum  xiidetis,  fuit  —  luculentus. 


CCXTV  DE  SCRIPTORVM  VITIS  ET  SCRIPTIS 

argumenta  adferam,  iam  primo  libro  et  Sagunti  urbis  mentionem 
fecerat  (fr.  10)  et  a  Sempronio  consule  a.  218.  536  celocem  in 
Africam  missam  esse  narrauerat,  ut  uiseret  locum,  ubi  exercitum 
exponeret  (fr.  12).  quis  igitur,  cum  ceteri  alterius  beili  anni  septem 
libros  explerent,  et  totum  primum  bellum  Punicum  et  secundi  pri- 
mos  annos  uno  libro  absoluta  esse  credet?  accedit  quod  fragmenta 
pleraque  ad  alterius  belli  certas  quasdam  res  pertinent,  nullum  ad 
primum.  quae  si  concessa  erunt;  tertii  belli  uix  quisquam  patronus 
exsistet,  praesertim  cum  buius  uestigio  in  reliquiis  Coelianis  careamus. 
Verum  tamen  exstant  fragmenta  quaedam  (49.  50.  52.  53.  56), 
quae  ad  res  non  solum  extra  belli  Punici  alterius  sed  etiam  om- 
nium  trium  fines  positas  pertineant,  quae  causa  fuerat  Lachmanno 
(II  p.  20)  et  Krausio  p.  184,  ut  usque  ad  suam  aetatem  eum  res 
deduxisse  censerent,  Pluessio  (De  Cinc.  p.  48),  ut  eum  praeter  belli 
Punici  historiam  prouectiorem  aetate  rerum  Romanarum  annales 
scripsisse  suspicaretur,  eamque  sententiam  Gu.  Sieglin  1.  s.  s.  multis 
aliis  fragmentis  Coelianis  ad  eos  tractis  confirmasse  sibi  uisus  est. 
uerum  tamen  oblitus  est  Theopompum  aliosque  rhetores  digressio- 
num  multitudine  et  uarietate  se  iactasse  rerumqne  scriptores  apud 
Graecos  eorum  exemplum  secutos  plerosque  magnam  inde  historiae 
partem  eis,  quibus  Iegentes  delectaret,  explere  solitos  esse.1)  multis 
igitur  locis  etiam  nunc,  unde  Coelius  in  belli  Hannibalici  enarratione 
exorsus  sit,  uidemus,  ut  de  urbis  Capuae  origine  (fr.  52)  aut  de 
urbis  Petiliae  natura  (53  cf.  31),  de  loco  quodam  Tarenti,  unde 
nomen  inuenisset  (35),  de  Cumano  Apojline  (54),  de  Auerni  natura 
(51),  Alpium  longitudine  (13),  Africae  incolis  (55)  et  circumnaui- 
gatione  (56),  de  somniorum  miraculis  (49.  50),  quibus  ut  animos 
titillaret,  occasionem  somnii  Hannibalici  arripuerat.  alia  apud  Sieg- 
linum  fragmenta  aut  aliorum  scriptorum  sunt  (Gellii  fr.  7.  9.  Coelii 
Rufi  oratoris,  uid.  infra  p.  cccxxxvi,  Acilii  fr.  1)  aut  ab  omni  rerum 
narratione  abhorrere  uidentur  (fr.  31)  aut  non  habent  quo  referri 
possint  (47.  48.  64).  denique  ueteres  scriptores  unum  Coelii  opus 
historicum  nouerunt;  nam  aut  solo  nomine  eum  citauerunt  (Cicero 
praeter  fr.  1,  Liuius,  Plinius  omnibus  locis)  aut  uel  sic  uel,  idque 
saepius,  inscriptione  numeroque  libri  addito  (annalium  semper  No- 
nius,  historiarum  commentarii  Vergilii  et  grammatici).  itaque  frag- 
menta  inter  duo  opera  partiri  noluimus. 


1)  Vid.  etiam  0.  Gilbert  in  ind.  phil.  1.  s.  s.  p.  38.  Seeck  Kalender- 
tafel  p.  106  sq. 


L.  COELIVS  ANTIPATER  ccxv 

Inscriptio  ipsa  accuratius  a  solo  Cicerone  (fr.  1)  indicata  est; 
belli  Punici ,  quae  uerba  u.  alterius  supplenda  esse  modo  uidimus. 
nominatiuus,  quo  caremus,  dubius  est.  neque  historiarum  neque 
annalium  mihi  placet;  additus  enim  diuerse  a  duobus  auctoribus 
erat,  qui  ip.sa  uerba  excerpserant,  et  ab  inferioris  aetatis  scriploribus 
diligenter  descriptus  est.  restat  'libri'  et  fortasse  nomen  eius,  ad  quem 
Coelius  eos  miserat,  L.  Aelii,  ut  post  alios  (Popmam;  Vossium, 
Nautam;  Krausium)  Fr.  Marx  scita  disputatione1)  restituit.  nam  cum 
in  fragm.  24  B  meliorum  codicum  consensus  pro  uulgata  scriptura 
' LuciUus'  hoc  nomen  exhibeat,  de  eadem  autem  uerborum  transiec- 
tione,  quae  uituperatur,  in  prooemio  belli  Punici  L.  Coelium  Anti- 
patrum  egisse  Cicero  testis  sit  (fr.  1),  quem  saepe  cum  illo  ignoto 
auclore,  qui  rhetorica  ad  Herennium  composuit,  concinere  constat, 
non  ad  Laelium,  ut  hic  uulgatur,  eum  scripsisse  consequitur,  sed 
ad  L.  Aelium,  philologum  illum  et  Graecae  et  Latinae  linguae 
peritissimum;  quod  nomen  apud  Ciceronem  facile  Laelii  nomine 
obscurari  potuit.  accedunt  aliae  causae.  nam  C.  Laelius  Scipionis 
amicus  iam  a.  128.  626  mortuus  erat;  at  uero  Coelius  post 
C.  Gracchi  necem  (fr.  50)  opus  suum  confecit;  L.  Aelius  autem 
etiam  a.  100.  654  Q.  Metellum  INumidicum  in  exilium  comi- 
tatus  est  et  redux  magister  Varronis  et  Ciceronis  fuit.  tum  quo 
uno  loco  Coelius  inler  Fabios  et  Cornelios;  utris  faueret;  aperuit; 
his  etiam  obtrectauit  (cf.fr.  17  c.  adn.)  Fabiumque  Pictorem  citasse 
uidetur  (fr.  49).  Forsitan  in  inscriptione  additus  sit  etiam  libro- 
rum  numerus,  qui  septem  fuisse  uidentur.  nam  tot  laudati  sunt 
neque  plures  fuisse  uidentur,  quoniam  libro  septimo  iam  ad  proe- 
lium  quoddam  a.  203.  551  commissum  Coelius  descenderat  (fr.  44); 
quod  etiam  Liuius  in  eodem  libro;  quo  toti  bello  finem  imposuit, 
narrauit.2)  ut  uero  singulorum  librorum;  quoad  lieri  poterit,  bre- 
uiter  argumenla  distribuamus;  primum  prooemio  de  sermonis  genere; 
quo  usurus  esset;  rhetorum  more  exposuit  et  fortasse,  si  recte  Roth 
de  fr.  2  iudicauit,  de  fontibus  a  se  adhibitis.  num  deinde  quaedam; 
quem  ad  modum  Polybius,  de  primo  bello  et  de  rebus  ante  bellum 
Ilannibalicum  gestis  praefatus  sit;  discerni  non  potest.  sed  termi- 
nauit  primum  librum  clade  ipsa  Cannensi  narrata  (fr.  22).  quae  post 
eam  in  castris  Punicis  facta  sunt;  iam  pertinebant  ad  alterum  (25). 


1)  Stud.  Lueiliana  p.  96 — 98.    Proleg.  auct.  ad  Herenn.  p.  136  sqq. 

2)  Ne  incerta  cum  certis  miscerem,  consilio  in  adn.  fr.  46  Cartha- 
ginis  mentionem  non  feci. 


CCXVI  I>E  SCRIPTORVM  VITIS  ET  SCRIPTIS 

libro  tertio  forsitan  iam  peruenerit  oratio  usque  ad  pugnam  Senen- 
sem  (30),  sexto  usque  ad  Scipionis  aduentum  in  Africam  (41),  de- 
nique  septimo  ad  belli  exitum.1)  Inscriptio  igitur  baec  euasit:  fL.  Coelii 
Antipatri  belli  Punici  alterius  libri  septem  ad  L.  Aelium.' 

De  genere  dicendi  haec  sunt  Ciceronis  praeter  fr.  1  testi- 
monia:  De  legg.  1,  2,  6  (quo  loco  adhortatur  Ciceronem  Atticus,  ut 
ad  historiam  aggrediatur):  Fannii  aetate  coniunctus  Antipater  paulo 
inflauit  uehementius2)  habuitque  uires  agrestis  ille  quidem  atque 
horridas,  sine  nitore  ac  palaestra,  sed  tamen  admonere  reliquos 
potuit,  ut  adcuratius  scriberent.  De  orat.  2, 12,  54  (loquitur  Anto- 
nius):  Paulhm  se  erexit  et  addidit  historiae  maiorem  sonum  uocis 
uir  optimus,  Crassi  familiaris,  Antipater.  ceteri  non  exornatores 
rerum  sed  tantum  modo  narratores  fuerunt.s)  Est,  inquit  Catulus, 
ut  dicis,  sed  iste  ipse  Coelius  neque  distinxit  historiam  uarietate 
colorum  neque  uerborum  collocatione  et  tractu  orationis  leni  et 
aequabili  perpoliuit  illud  opus;  sed  ut  homo  neque  doctus  neque 
maxime  aptus  ad  dicendum,  sicut  potuit,  dolauit;  uicit  tamen,  ut 
dicis,  superiores.  Brut.  26, 102:  L.  Coelius  Antipater  scriptor,  quem 
ad  modum  uidetis,  fuit  ut  iemporibus  illis  luculentus,  iuris  ualde 
peritus,  multorum  etiam  ut  L.  Crassi  magister.  Arte  igitur  dicendi 
Coelius  non  solum  ipse  ingenium  iudiciumque  excoluerat  eorumque 
exemplum  imitatus  est,  qui  ante  eum  uiri  nobiles  Graece  historiam 
scripserant,  sed  etiam  alios  sua  et  auctoritate  et  eruditione  docuit;  in 
eis  multis  summam  laudem  L.  Licinium  Crassum,  oratorum  sua  aetate 
principem,  consecutum  esse  constat,  cuiu&  speciem  splendidam  Cicero 
in  libris  de  oratore  oculis  subiecit,  in  quibus  quod  eum  adhortan- 
tem  fecit  (3,49,  184  sqq.),  ut  non  modo  orationis  perpetuitas  et 
conuersio  uerborum  (i.  e.  ambitus  uel  periodus)  numeris  astringatur 
sed  etiam  inflatum  et  tumidum  dicendi  genus  membris  minutioribus 
discerpatur,  quae  tamen  ipsa  numeris  uincienda  sint,  audimus  stili 
Asiani  praecepta  habemusque  etiam  nunc  eius  documenta  in  Crassi 


1)  Vnger  (Philol.  40  p.  183  sqq.)  primis  quinque  libris  Coelium  bi- 
nos  annos,  ceteris  ternos  complexum  esse  statuit  idque  ita  ut  ab  initio 
anni  etiam  liber  inciperet.  mutandus  tamen  ei  fuit  in  fr.  22  numerus 
Prisciani  (in  II). 

2)  Cf.  Dionys.  ad  Pomp.  4,  4  (de  Xenophonte):  xav  izots  SisysiQai 
fiovhi&y  xi]v  cpodaiv,  oXiyov  iivnvsvoccg  (aansg  cntoyeios  aaSpa  ra^icog 
6§ivvvtai. 

3)  Cf.  Cic.  pro  Marc.  2,  4:  copia,  quae  non  dicam  exomare  sed  enar- 
rare  res  tuas  gestas  possit. 


L.  COELIVS  ANTIPATEK  CCXVII 

orationum  fragmentis,  quae  Cicero  seruauit. *)  atqui  in  uulgari  di- 
sciplina  nondum  Komae  illa  tradita  esse  ipse  Crassus  uel  Cicero  (de 

orat.  o,  49,  188)  professus  est,  Coelius  autem  illud  praeeeptum 
membris  minutioribus  et  numerosis  orationem  discerpendi,  quod 
Hegesias  in  rhetorum  scholas  inuexerat,  tam  inscite  arripuerat  (fr.  8. 
9.  41.  49),  ut  etiam  eius  ineptias,  quas  Cicero  acerbe  castigat  (orat. 
67,  226),  imitaretur  et  propter  numerum  ne  nomen  (piidem  discin- 
dere  uereretur  (fr.  24  B).  est  et  hoc  manufestum  tirocmii  indicium 
et  numerus  etiam  in  formam  usitatorum  uersuum  fictus,  uelut  hexa- 
metri  dactylici  (fr.  24  B)  uel  tetrametri  trochaici  partis  (fr.  5)2), 
quae  uitia  Coelii  discipulus  Crassus  orator  uitauit,  qui  quamquam 
item  conuersionem  orationis  membris  minutioribus  numerosisque 
carpsit,  Ciceroni  eam  perpoliuisse  uidebatur,  non  dolauisse  ut  eius 
magisler.  hinc  summa  admiratione  oratorem  effert,  Coelium  autem, 
quem  primum  maiorem  historiae  sonum  addidisse  resque  exornasse, 
non  tantum  narrasse  Atticum  historicum  et  Antonium  contemptorem 
uerborum  elegantiae  laudantes  fecit,  ipse  rudem  dicit  cuius  uires 
agrestes  horridaeque  sint,  opponitque  illis  0.  Lutatium  Catulum, 
Graecae  doctrinae  elegantem  arbitrum,  omnibus  artis  disciplinae 
praeceptis  eum  defuisse  iudicantem.  denique  eius  excusationem 
cauillatus  est,  qua  propter  uerborum  traiectionem  numerosamque 
sententiarum  conclusionem  a  L.  Aelio  ueniam  petierat  (fr.  1),  quem 
fexili  littera'  obscura  linguae  monumenta  'expedientem'  (Varro  de 
1. 1.  7,2)  talium  elegantiae  artificiorum  taeduisse  consentaneum  est.3) 
contra  Frontoni  Coelii  breuitas  sententiarum  (hunc  enim  dixit  histo- 
riam  scripsisse  uerbis  multiiugis,  Coelium  singulis  notans,  ad  Ver. 
1,  1  p.  114,  uid.  s.  p.  cxlvi)  uerborumque  exquisitissimorum  stu- 
dium,  quo  etiam  Ennium  cstudiose  aemulatus  esset'4),  uehementer 
adrisit. 


1)  Vid.  Marx  ad  Herenn.  p.  136  sqq.  Norden  Kunstprosa  p.  134  sqq. 
174  sqq. 

2)  Clausulas  quasdam  in  eius  fr.  Leo  1.  s.  p.  339  notauit. 

3)  Inter  eos,  qui  in  adnotationibus  Ennii  et  Lucilii  et  historicorum 
certis  notis  usi  essent,  Fragm.  Parisinum  de  notis  apud  Keilium  VII 
p.  534  enumerauit  Aelium,  rpostremo  Probum'  (cf.  Gell.  6,  9,  11  sq.).  — 
Proprietates  quasdam  scribendi  Coelii  Ad.  M.  A.  Schmidt  in  Sertis  Har- 
telianis  p.  204 — 207  collegit;  paucae  tamen  sunt  neque  ullius  pretii. 

4)  Ad  M.  Caes.  4,  3  p.  62  N.,  quem  locum  Vahlen  Enn.2  p.  xxvi sq. 
recte  interpretatus  non  poetam  aliquem,  ut  Naber  in  indice  p.  269 
aliique,  sed  hunc  Antipatrum  dictum  esse  monuit.  Claudii  quidem 
Quadrigarii  poeticum  colorem  etiam  Gellius  (17,  2,  3),  item  antiquitatis 


CCXVIII  DE  SCRIPTORVM  VITIS  ET  SCRIPTIS 

Descriptio  tamen  geueris  dicendi  a  Cicerone  non  est  absoluta. 
deest  enim  orationum  a  Coelio  fictarum  mentio,  quibus  primus 
exempla  Graeca  imitatus  historiam  exornauit,  id  quod  explicari  non 
potest  nisi  ita,  ut  illum  orationes  ab  historiae  arte  separare  non 
potuisse  neque  fictas  ah  eis;  quae  uere  habitae  essent,  distinxisse 
censeamus.  nam  Cato  eas  tantum  modo  quas  ipse  dixerat  orationes, 
ut  rerum  quasi  monumenta  essent,  in  origines  suas  receperat,  Coe- 
lius  uero  in  annalibus  suis  etiam  Poenos  loquentes  et  Romanos  uel 
Poenos  inter  se  in  senatu  uerbis  certantes  induxerat  (fr.  5.  6.  16. 
26.  47.  58),  quas  orationes,  ut  ornamentis  et  luminibus  historiam 
inlustraret,  ipsum  commentum  esse  uix  quisquam  negabit.  quid? 
quod  nescio  an  earum  orationum  summae,  quae  apud  Liuium  libri  XXI 
initio  leguntur  neque  ex  Polybio  originem  ducunt,  ad  ipsius  Coelii 
artem  reuocandae  sint.  neque  enim  Liuius  quas  inseruit  orationes 
omnes  totas  suo  ingenio  suaeque  inuentioni  debebat.1)  uidetur  autem 
Coelius  adiutus  esse  in  hoc  suo  consilio  ea  re  quod  Silenus,  quem 
primarium  auctorem  ei  fuisse  mox  ostendemus,  multas  orationes 
historiae  inseruit.  nam  etsi  ad  Chaeream  et  Sosylum  pertinent,  quas 
ineptias  Polybius  (3,  20)  acerbe  reprehendit,  antea  tamen  etiam 
aliorum  loquacitatem  a  ueritate  aberrantium  inprobauerat,  in  quibus 
etiam  Silenum  fuisse  ueri  simile  est.  Polybii  autem  uerba  etiam 
huc  transferenda  sunt:  01  ds  'Pco^cdoi  7tQo67tsitxcoxvlag  avxolg 
7]drt  xrjg  xcov  Zaxav&aCcov  dXco6scog  ov  [id  ^Jia  %sq\  xov  TtoXs- 
fiov  xoxs  diafiovXiov  ijyov,  v.a&ditSQ  svioi  xcov  6vyyQacpscov 
cpa6i,  TtQogxaxaxdxxovxsg  sxi  zal  xovg  sig  sxdxsQa  Qtj&svxag 
Xoyovg,  ltdvxcov  dxoxcbxaxov  7tQay[ia  xoiovvxsg.  —  JtQog  tisv 
ovv  xd  xoiavxa  xcov  6vyyQanjidxav  ola  yQacpsi  XatQsag  xal 
2Ja6vXog  ovdsv  dv  dsoc  TtXsov  Xsystv.  ov  yaQ  i6roQiag  dXXd 
xovQsaxijg  xal  Ttavdrj^tov  XaXidg  sptotys  doxov6t  xd%iv  s%stv  xai 
dvvapttv. 

Quoniam  hisce  uerbis  Coelii  dicendi  proprietatem  exposuimus, 
nunc  ad  fidem  eius  historicam  examinandam  et  aestimandam 
transimus.  quae  quaestio  in  illis  rerum  scriptoribus  fere  tota  pendet 
ab  auctorihus,  qui  ab  eis  in  usum  uocati  esse  uideantur.    Coelius 


Enniique  admirator ,  laudauit.  superuacanea  igitur  est  Duentzeri  con- 
iectura  (Ztsch.  f.  Gymnasialw.  1877  p.  424),  qua  non  solum  Aquilium 
pro  L.  Coelio  substituit  sed  etiam  uerba  'eumque  studiose  aemulatus  Aq.' 
post  *J?lautwm>  transposuit. 

1)  Vid.  Lachmann  De  f.  Liu.  II  114  sq.    Nissen  Untersuch.  p.  27  sq. 
92.  263  sq.   Gesch.  Litt.  II  p.  299  sq. 


L.  COELIVS  ANTIPATER  CCXIX 

uero  polliticus  eral  se  cex  scriptis  eorum  qui  ueri  arbitrantur'  (fr.  2) 
hausturum  esse,  Hecataei  ueritatis  professionem  (fr.  332)  in  pro- 
oemio  imitatus,  neque  eum  in  uno  fonte  exscribendo  acquieuisse  ex 
Liuio  (fr.  29)  diseimus,  ubi  de  Marcelli  morte  triplicem  gestae  rei 
memoriam  ab  eo  editam  certiores  nos  fecit,  unam  traditam  fama; 
alteram  scriptam  laudatione  filii,  qui  rei  gestae  interfuisset,  tertiam 
qnam  ipse  (Coelius)  pro  inquisita  ac  sibi  comperta  attulisset.  quibus 
uerbis  hercle  haud  exigua  ut  illis  temporibus  laudatur  diligentia  et 
industria,  ut  per  se  credibile  sit  clarissimos  scriptores,  qui  antea 
bellum  Hannibalicum  scripsere,  ei  haud  ignotos  fuisse.  ac  de  Catone 
quidem  id  constat.  etenim  quod  post  uictoriam  Cannensem  Maharhal 
Hannibali  suaserat,  A.  Gellio  teste  paene  ad  uerhum  secundum  Ca- 
tonem  narrauerat  (fr.  25  c.  adn.)  *),  tum  Fabius  (fr.  49)  ita  a  Cice- 
rone  cum  Coelio  consociatur,  ut  si  non  ipsum  nomen  Fabii  apud 
Coelium  at  consensum  tamen  quendam  inter  eos  Cicero  inuenisse 
uideatur;  Liuius  autem  postquam  22,  8,  5  famam  ad  Fabii  Cunc- 
tatoris  laudem  propensam  sine  duhitatione  recepit,  in  adnotatione 
c,  31,  8 — 11,  uhi  ipse  eam  refutauit,  illam  non  solum  posteros 
auxisse  concessit  sed  etiam  Coelium  (fr.  21)  eiusdem  erroris  pro- 
pagationis  insimulauit.  quid?  quod,  quoniam  in  ea  libr.  XXI  et  XXII 
parte,  quae  ex  Polybio  non  uersa  est,  Liuio  Coelium  potissimum 
ducem  fuisse  infra  uidehimus,  hac  autem  Fabiana  belli  gerendi  ratio 
summis  laudibus  celebratur,  aduersariorum  consiliis  obtrectatur, 
certe  ueri  simile  est  Fabiana  lectione  eum  ad  hanc  de  rebus  illius 
aetatis  Romanis  sententiam  perductum  esse.2)  iuxta  Fabium  tamen 
primarium  inter  eius  fontes  locum  obtinet  Silenus  Siculus.3)  nam 
et  illum  et  Sosylum  Lacedaemonium  in  Hannibalis  castris  uixisse, 
quamdiu  fortuna  passa  esset,  eiusque  belli  gesta  ut  multos  memoriae 
prodidisse  ex  Cornelio  Nepote  (uit.  Hann.  13,  3)  comperimus.  imi- 
tatus  igitur  ille  Alexandrum  Magnum  et  ipse  res  gerere  et  gestas  a 
uirtutis  suae  praeconibus  inlustrari  cupiuerat.  quin  etiam  usque  eo 
uestigia  eorum,  qui  Alexandri  res  scriptis  ornauerant,  pressisse  ui- 


1)  Vis  tamen  uerborum  Catonianorum  inminuta  est  a  Coelio. 

2)  Falso  Nauta  p.  16  et  Krause  p.  186  M.  Fuluii  Nobilioris  fastos 
in  fontibus  a  Coelio  adhibitis  enumerauerunt,  loco  quodam  Charisii 
(1  p.  138  K.)  usi.  qui  quamquam  nondum  sanatus  est,  tamen  hoc  con- 
stat,  Coelii  nomen  nulla  auctoritate  a  Fabricio  intrusum  esse.  uid.  Keilii 
adnot.  a.  h.  1. 

3)  Vid.  G.  Bujack  De  Sileno  scriptore  Hannibalis.  Regim.  1859. 
p.  5.  14.  18.    Zielinski  Die  letztcn  Jahre  p.  120  sqq. 


CCXX  DE  SCRIPTOEVM  VITIS  ET  SCRIPTIS 

dentur  Sosylus  et  Silenus,  quibus  tertium  Polybio  auctore  (uid.  I.  s.  s.) 
adiungimus  Chaeream,  ul,  quemadmodimi  illi,  ita  ipsi  quoque,  ut 
quasi  heros  dux  suus  in  praecipua  deorum  tutela  fuisse  uideretur, 
somnia,  portenta,  prodigia  fingerent,  quibus  illius  aut  res  adiulae 
essent  aut  magnitudo  significata.  haec  enim  causa  fuit  Chareti, 
Alexandri  rerum  scriptori,  ut  ab  Hercule,  Apolline,  Satyro  iden- 
tidem  sonmiis  Alexandro  Tyri  expugnationem  praedictam  esse  emen- 
tiretur  (Plut.  Alex.  24.  Geier  Alex.  M.  rer.  script.  p.  294  sq.)1),  eadem 
Sileno,  ut  Hannibalem,  cum  Saguntum  cepisset,  in  somnis  a  Ioue  in 
deorum  concilium  uocari  uisum  esse  scriberet;  quo  cum  uenisset, 
Iouem  imperauisse,  ut  Italiae  bellum  inferret,  ducemque  ei  dedisse 
unum  e  concilio,  iuuenem  diuina  specie,  quem  sequeretur  (uid.  Coel. 
fr.  11  c.  adn.).  quibus  exposilis  nemo,  opinor,  dubitabit,  quin  ad 
Silenum  eiusque  similes  scriptores  referenda  sint  quae  dicit  Poly- 
bius  3,  47,  6:  "Evioi  ds  tcov  ysyQcccpotcov  Tteoi  tr)g  VTtsQfioXrjg 
tavtr\g  [Alpium],  fiovXousvoL  rovg  dvayLVCo6xovrag  sxTtXrjttSLV 
tfj  itsol  rcov  TtQOSLQrjusvcov  roncov  7taQudo£,oXoyia,  Xavd~dvov6LV 
iuTtiTtrovrsg  sig  dvo  ta  7tu6r\g  i6roQiag  dXXorQLcorara.  xul  yuQ 
4'SvdoXoysiv  xul  [ia%6[isva  yQucpsLv  avtolg  dvuyxdt,ovtuL.  ujxu 
uev  yuQ  tbv  Idvvifiuv  d^iiiirjtov  ttva  7taQSt6dyovteg  6tQutrjybv 
xal  t6X[i}j  xul  TtQovoiu  tovtov  bpLoXoyovuevcog  ditodsLXVvovGLv 
r)uiv  dXoyt6totutov ,  upu  ds  xutcc6tQocpr)v  ov  dvvdpLSVOL  Xuu- 
(idvsLV  ovd'  s%odov  tov  -tysvdovg  frsovg  xal  ftscov  Ttuidug 
sig  7tQayj.iatLxr)v  c6tOQiav  7tuQSt6uyov6LV.  et  c.  48,  5: 
bfioicog  ds  xal  td  ttsqI  rr)g  SQrjuiag,  stL  d'  SQvpLvorrjrog  xa\ 
8v6%coQiag  tcov  tdTtcov  sxdrjXov  tiolsl  to  il>svdog  avtcov.  —  rtQco 
ttvd  <pa6Lv  STtLcpavevta  6vvv7to0 eih,ca  tdg  bdovg  avtoig.  Talia 
hercle  Polybii  ueritatem  offenderant  bilemque  commouerant.  Han- 
nibal  autem  e  Graecia  Siciliaque  scriptores  exciuerat,  qui  arte  tum 
probata  et  uulgata  inbuti  in  historia  ementirentur,  quae  argutiis 
uarietateque  homines  et  delectarent  et  sua  admiratione  inplerent 
(  Wahrheit  u.  Kunst  p.  236  sq.).  Sosyli  quidem  rerum  ab  Hanni- 
bale  gestarum  fragmentum  arte  oratoria  res  ipsas  obscurans  nuper 
repertum  est  (Wilcken  Herm.  41  p.  103  sqq.).  diligentia  autem  Sileni 
quod  a  Cicerone  (fr.  11)  laudatur,  ad  abundantem  et  fusam  copiam; 
qua  res  uel  minimas  et  leuissimas  coaceruauerat,  pertinet  (Nipper- 
dey  in  praef.  ad  ed.  mai.  IVep.  p.  xxxi),  non  ad  studium  omnia  reli- 
giose  explorandi,  quod  in  alio  eius  opere  quod  HlxsXlxu  inscriptum 

1)  Infra  simileui  uiam  Sullam  in  commentariis  ingressum  esse  ui- 
debimus. 


L.  COELIVS  ANTIPATER  CCXXI 

erat,  Dionysius  Hal.  desiderauit  nam  diuersos  scriptores,  Antigonum, 
Polybium,  Silenum,  miscens  pauca  (i.  e.  res  tantum  patrias)  ex  eis, 
quae  ipse  de  Romana  archaeologia  expositurus  esset,  eos  dicit  scrip- 

sisse  eaque  unum  quemque  rovde  c.xoifitiz  avrcp  dceaxovdaafiiva 
akl'  ix  rcov  ixirvyovrcov  dzovauccrcov  avvftivra.'' 

Quae  autem  modo  propria  fuisse  Sileni  disputauimus,  magnam 
partem  ea  apud  Coelium  Antipatrum  redeunt.  at  concedi  posse  ne- 
gabis,  hunc  hominem  Homanum  secutum  esse  eum  scriptorem,  quem 
in  hostis  patrii  laudem  scripsisse  uix  quemquam  fugere  posset.  recte 
id  quidem.  sed  etiam  maius  in  Coelio  fuisse  uidetur  studium  res  ab 
eis  Romanis,  qui  ante  scripserant,  satis  ieiune  et  exililer  memoriae 
proditas  fabulis  quibusdam  mirabilibus  exornandi,  maior  etiam  super- 
stitio  (cf.  fr.  19  et  20),  qua  talia  somnia  et  ostenta  cupide  arriperet. 
largam  autem  materiam  rerum  nouarum  peregrini  scriptores  sup- 
peditabant  et  extero  colore  antiquitateque  testimonii  rebus  coaequali 
quasi  confirmabant.  exempla  inuenerat  apud  Graecos.  nam  etiam 
Ctesias  Persicis  monumentis  gloriatus  erat  Clitarchusque  in  Alexandri 
uita  Darei  regis  uirtutem  summa  laude  praedicauerat  (  Wahrheit  u. 
Kunst  p.  54  sq.  71).  nimirum  uarietate  et  arte  dicendi  scriptores 
hominum  animos  magis  alliciebant  et  delectabant  quam  tide  et  auc- 
toritate  rerum  narratarum,  neque  iniuria  Pomponio  (de  orig.  iur.  1, 
2.  40  p.  4  M. )  Coelius  plus  eloquentiae  quam  scientiae  iuris  operam 
dedisse  uidetur.  sed  quodcunque  fuit  in  causa,  secutum  eum  Sile- 
num  esse  ex  luculento  Ciceronis  testimonio  (fr.  11)  constat.  quod 
nescio  an  inde  etiam  magis  comprobetur,  quod  ex  ipsius  Coelii  histo- 
riis  Sileni  narrationem  a  Cicerone  sumptam  esse  ueri  simile  est. 
quis  enim  eum  ita  Coelium  et  Silenum,  quem  hoc  uno  loco  nominat, 
inter  se  comparasse  credat,  utcertum  illud  iudicium  proferre  possetV 
etiam  apud  Liuium  (26, 49,  3)  unum  locum  quo  Silenum  citat,  cum 
Sileni  nomine  ex  Coelio  haustum  esse  coniecerim.1) 

Ilinc  igitur  mira  illa  apud  Coelium  somnia  Hannibalis  fluxerunt 
(fr.  11.  34),  hinc  incredibilis  ille  militum  numerus,  quibuscum  Sci- 
pionem  ad  Africae  oras  appellentem  fecit  (fr.  40):  ineple  enim  uo- 
Iucres  ad  terras  delapsas  clamore  militum  ait  atque  tantam  multitu- 
dinem  conscendisse  naues,  ut  nemo  mortalium  aut  in  Italia  aut  in 
Sicilia  relinqui  uideretur.2)  Silenum  imitatus  et  ex  antiquis  annalibus 

1)  Eadem  est  sententia  G.  Michaelis  De  ratione  et  q.  s.  p.  63. 

Ktiam  ex  hac  re  studium  quoddam  Hannibalis  apparet.  cf.  Bu- 
jack  p.  13.  contra  Silenus  numerum  scorpionum,  qui  Carthagine  noua 
expugnata  a  Romanis  capti  essent,  ita  inminuerat,  ut  auxerat  Valerius 


CCXXII  DE  SCRIPTORVM  VITIS  ET  SCRIPTIS 

similia  somnia  excerpta  collegit  (49)  et  ex  eorum  qui  tum  uiuebant 
sermone  (50) x)  in  librum  suum  transtulit.  denique  quod  scriptores 
Hannibalici  miras  quasdam  et  inauditas  difficultates  ab  Hannibale  in 
Alpium  transitu  superatas  esse  fabulati  erant  neque  a  quoquam  ante 
eum  cum  exercitu  praeter  Herculem  Graium  eas  traiectas  esse  fin- 
xerant  (Corn.  Nep.  Hann.  3,4.  Bujack  p.  8.  14  sq.),  similiter  Coelius, 
cum  ceteri  prosperam  Scipionis  in  Africam  traiectionem  sine  terrore 
ac  tumultu  fuisse  scripsissent,  ne  historia  sua  descriptione  procella- 
rum  maris  careret,  omnes  caelestes  maritimosque  terrores  eius  naues 
perpessas  esse  exposuerat,  ita  tamen  ut  nulla  nauis  mergeretur 
(fr.  40) 2).  Polybius  uero  haec  Sileni  mendacia  spreuerat,  ceterum 
Hannibalis  ei  assentatorum  ubertatem  materiae  Romanam  famam 
longe  superantis  atque  supplentis  corrigentisque  necessariam  fuisse, 
praesertim  cum  ipse  etiam  alia  Poenorum  monumenta,  ut  titulum 
promunturii  Lacinii,  compararet,  per  se  consentaneum  est,  multaque 
famae  Carthaginiensis  uestigia  per  totam  eius  belli  historiam  nunc 
Kahrstedt  in  tertio  uolumine  rerum  Carthaginiensium  Meltzeri  indi- 
cauit,  qui  materiam  a  Polybio  congestam  recte  pluris  aestimauit 
quam  iudicium  (p.  393).  quid  enim?  Phylarchine  aut  Fabii  in  operi- 
bus  idem  sui  partes  quasdam  superstruxit?  sed  si  bini  eodem  auc- 
tore  utuntur,  excerpta  non  semper  concinunt.  quod  si  ea  quae  apud 
Coelium  ad  Silenum  redire  uidentur,  a  Polybio  castigata  et  abiecta 
sunt,  suo  iudicio  obsecutus  materiam  scite  explorauerat  et  elegerat, 
Coelium  autem  omnia  ea,  quae  mentem  originemque  Cartbaginien- 
sem  spirant,  non  continuo  exPolybio  transscripsisse  sequitur,  sedetiam 
ultra  ascendentem  auctorem  eius  expilasse,  ut  rhetorum  recenti  in- 
ter  Latinos  disciplinae  satis  faceret  suamque  laudem  augeret.  itaque 
etiam  hoc,  quod  se  intra  fines  rerum  gestarum  non  continuit,  sed 
etiam  urbium  origines,  naturam,  situm,  uictum  aliaque  admiranda 
complexus  est  (uid.  s.  p.  ccxrv.  cxlii),  non  solum  ex  Catonis  sed 
etiam  ex  Graecorum  rhetorum  imitatione  repetere  poterimus. 

Coelius   igitur  et  enarrationis  colorem  Sileni  imitatus  esse3)  et 

Antias.  sexaginta  enim  apud  Silenuna  inuenit  Liuius,  undeuigiuti  inilia 
apud  Antiatem. 

1)  fr.  56  ad  uvtotyiav  suam  prouocauit,  forsitan  etiam  ffamam'  de 
Marcelli  morte  (fr.  -29)  ex  ore  hominum  perceperit. 

2)  Descriptionem  tamen  illam,  quam  legerat  apud  Coelium,  Liuius 
non   omnino   uidetur   abiecisse  sed  (30,  24,  6)  transtulisse  ad  Octauium. 

3)  Quoniam  iter  Hannibalis  ab  Hispania  in  Italiam  factum  multo 
pluribus  exornatum  est  regionum,  fluminum,  urbium  nominibus  a  Liuio 
quam  a  Polybio,  iure  tuo  etiam  hanc  Polybii  (3,  36)  uituperationem  in 


L.  COELIVS  ANTIPATER  CCXXIII 

singulas  quasdam  res  exornandi  causa  ex  eo  inseruisse  uidetur,  quam- 
quam  illud  caue  me  existimare  putes  Coelium  patriae  su;ie  inmemo- 
rem  in  liistoria  totum  quasi  ad  Poenos  transisse.  ars  Graeca  fuit, 
animus  Romanus,  ornamenta  ab  Hannibalis  admiratoribus  mutuata, 
robur  ex  annalibus  Romanis  expressum.1) 

Ex  bis  autem  quae  modo  disputauimus,  exiguam  fidem  eis  fabu- 
lis2),  quas  rbetorum  Graecorum  more  infectus  interposuit,  baben- 
dam  esse  sua  sponte  elucet.  in  ceteris  rebus  propter  eam  quam 
supra  uidimus  in  fontibus  adbibendis  et  examinandis  diligentiam 
eius,  qua  ultra  famam  (annalium)  laudationemque  Marcelli  filii  in 
rem  inquisiuerat,  ut  tandem  eam  pro  comperta  proponere  posset3), 
atque  etiam  bostium  memoriam  comparauit,  auctoritas  maior  fuisse 
uidetur,  neque  est  cur  laudem  a  Valerio  Maximo  (1,  7,  6)  ei  tribu- 
tam  Vertum  eum  bistoriae  Romanae  auctorem'  fuisse  detrahamus 
aut  ab  eo  fr.  17  sine  certa  causa  decus  seruati  ad  Ticinum  consulis 
P.  Scipionis  a  filio  ad  seruum  Ligurem  delegatum  esse  censeamus. 
nam  plures  auctores  illud  tradidisse  et  famam  obtinuisse  Liuius  ad- 
didit.4)  Polybius  tamen  cum  proelium  Ticinense  narraret,  de  peri- 
culo  patris  tacuit  (3,65,11)  uulnerisque  postea  in  transcursu  me- 
minit  (c.  66,  2),  pietatis  uirtutisque  iilii  adulescentis  non  ante  librum 
decimum  (c.  3,  2 — 6 ),  idque  ita  ut  eam  totam  ad  C.  Laelii  amici 
auctoritatem  referret,  quo  saepe  Scipio  Africanus  praecone  rerum  a 
se  gestarum  usus  est  (Liu.  26,51,  1.  30,36,3).  quam  ob  rem  etsi 
tum  filium  de  patris  salute  fortiter  dimicasse  non  negauerim  rhe- 
toresque,  quod  Liuius  uerum  esse  maluit,  libentibus  animis  eius  lau- 
dem  auxerunt  et  propagauerunt,  serui  tamen  decus  iniquo  silentio 


Silenum  dictam  esse  conicias  eandemque  cadere  in  Coelium:  "Iva  dh  fi?j 
xibv  Tonav  ayvoov^ivcov  7cavrcc7ta6iv  <xoaq>f]  yi.vs6&at.  cv^aivj)  trjv  dir\- 
yrfiw,  Q-qziov  av  ft'rj,  ito&sv  onurjCag  kvvifias  v.al  tivag  %al  Ttocovg  SisX- 
&tov  xoTtovg  ilg  Ttola  u£qt]  xaTijOE  T))g  'haXiag.  QrjTSOV  6'  ovx  avrag 
tug  ovo[iaGiag  tcov  roftoiv  v.al  noraiiwv  xal  Ttolscov,  oksq  Xvioi  noiovGl 
Tcov  GvyyQacpscov ,  v7toXau@dvovTeg  iv  Ttavrl  TtQog  yvcoGiv  yial  cacpi]V£iav 
uvTorsi.8g  slvai  xovxo  xb  itkoog. 

1)  Yid.  C.  Peter  Liuius  u.  Polybius  p.  75.    Kritik  p.  82 — 99. 

2)  Similia  tamen  plus  quinquaginta  annis  post  etiam  Tubero  qui 
legerent,  credere  uoluit.    uid.  fr.  8. 

3)  Nescio  an  a  Gracchis  etiam  ad  eius  familiae  tablinum  aditus  ei 
patefactus  sit.  certe  Weissenborn  ad  Liu.  23,  35,  19,  quaecunque  ad  Ti. 
Sempronii  Gracchi  (cons.  215.  539)  res  gestas  pertinerent,  copiosissime 
a  Liuio  exposita  esse  recte  animaduertit.  Liuius  autem  in  his  partibus 
Coelio  usus  est. 

4)  Vid.  Woelfflin  Herm.  XXIII  p.  307— 310. 


CCXXIV  DE  SCRIPTORVM  VITIS  ET  SCRIPTIS 

oblitteratum  esse  quam  lilii  celeberrimi  per  se  probabilius  est.  quodsi 
gentes  nobiles  de  memoria  rerum  conibrmanda  cum  ira  et  studio  inter 
se  certasse  supra  (p.  xliii  sqq.)  recte  disseruimus,  Fabianam  autem 
a  Coelio  redintegratam  esse  aliis  quibusdam  indiciis  apparet,  laudes 
Cornelias  si  non  iniuria  inminutas,  tamen  non  ultra  ueritatem  elatas 
esse  consequitur.  baec  autem  gens  multarum  aliarum  bonores  ex 
monumentis  expulit,  et  cum  Coelius  ad  bistoriam  scribendam  aggre- 
deretur,  modo  Polybius  praeconio  belli  improspere  incepti,  gloriose 
confecti  eam  cumulauerat.  ita  mibi  utriusque  et  dissensus  et  con- 
sensus  explicari  uidetur.  neque  enim  Graecus  materia  Fabiana  ca- 
rere  potuit,  cuius  usum  Romanus  aperte  professus  est1),  ut  nobili- 
tatis  uterque  iram  et  inuidiam  in  C.  Flaminium  euomuerit.  nam 
cum  in  consulatu  suo  patrum  uoluntatem  et  auspicia,  quae  penes 
patres  essent,  minus  curaret,  illi  eum  non  cum  senatu  modo  sed 
etiam  cum  dis  immortalibus  bellum  gerere  criminati  sunt,  eamque 
ob  causam,  quod  religionem  et  signa  rerum  futurarum  neglexisset 
(fr.  19.  20),  ad  Trasumennum  cecidisse  cum  magno  rei  publicae  uul- 
nere  narrauerunt. 2)  deinde  ut  Fabium  arte  oratoris  exornaret  cum 
Coelii  consilium  et  ratio  esset,  idem  unum  ex  eis  ipsis  Hannibalis 
scriptoribus  adhibuit,  in  quos  ille  eius  artis  acerbus  aduersarius  et  ini- 
micus  grauissimis  criminibus  inuectus  erat.  quamquam  igitur  per 
tempus  Coelio  licuit  historiam  Graecam  belli  Punici  alterius  cogno- 
scere,  tamen,  si  cognouit3),  opus  toto  caelo  distans  spreuit  tacuitque 
rediitque  ad  Silenum. 

Magna  uero  apud  aequales  Coelii  historia  auctoritate  et  fama 
floruit.  testis  est  incerti  auctoris  ad  Herennium  liber  de  ratione  di- 
cendi,  annis  86.668 — 82.672  scriptus4),  in  quo  uel  ipse  uel  eius 
auctor  (Marx  Proleg.  p.  119)  exempla  se  sumpsisse  profitetur  ab 
oratoribus  Catone,  Gracchis,  Laelio,  Scipione,  Galba,  Porcina,  Crasso, 
Antonio,  ceteris,  item  a  poetis  et  historiarum  scriptoribus  (4, 5,  7), 
in  ipso  tamen  opere  oratorum  et  poetarum  ternos  auctores  nomina- 
tim  citauit  eosque  raro,  historicorum  unum  Coelium,  ut  eius  uitium 
uerborum   transiectionis  reprehendat  (fr.  24B).    causa  autem  haec 

1)  Narn  famae  de  seruo  auctorem  (fr.  17)  Fabium  Coelius  nomina- 
uisse  uidetur.    cf.  s.  p.  ccxv. 

2)  Quod  iudicium  huic  simile  de  Terentio  Varrone  apud  Liuium 
exstat,  fortasse  item  Coelii  fuit. 

3)  Sic  Niese  Goetting.  gel.  Anz.  1890  p.  894.  Wachsmuth  Einlcit. 
p.  655  aliique.  Sieglini  contraria  opinio  (p.  6(J)  ab  omnibus  inprobata  est. 

4)  Omitto  b.  1.  Valerium  Antiatem,  de  quo  num  Coelio  usus  sit 
infra  agam. 


L.  COELIVS  ANTIPATER  CCXXV 

fuisse  uidetur,  quod  nou  solum  artem  oratoriam  exercuit  sed  etiam 
cum  C.  Graccho  usque  ad  necem  eius  familiaritate  coniunctus  (fr.  50) 
eiusque  gens  plebeia  erat.  sed  quamquam  rhetor  ille  sub  domina- 
tione  Mariana  librum  suum  composuit  ueriusque  ipse  animo  Gracchis 
quam  optimatibus  fauebat  (cf.  4,  22,  31;  54,  67;  55;  68;  9;  13), 
tamen  ne  nobilitatem  a  scholis  suis  deterreret,  mediam  quandam 
uiam  ingressus  neque  nobilium  oratorum  exempla  spreuit  et  de  histo- 
ricis  Coelium  nominauit  ut  familiarem  C.  Gracchi  eundemque  nobili- 
tatis  fautorem,  —  praeter  Corneliam  gentem,  in  quam  tam  uehementi 
odio  ardebat,  ut  exemplum  quoddam  insereret,  cuius  testimonio 
Tib.  Gracchus  a  Scipione  Nasica  ipso  ferociter  trucidatus  esset.1) 

Khetorum  scholis  etiam  Cicero  ad  Coelii  cognitionem  deductus 
est.  nam  adulescentibus  ut  scriptoris  tum  uulgati  genus  dicendi  stili 
iudiciique  exercendi  causa  proponebatur  notusque  fuit  etiam  Bruto  et 
Attico  amicis  (Brut.  26, 102).  meminit  ille  aliquot  locis  eius  de  arte 
historiae  meritorum  (uid.  p.  ccxvi)  et  a.  45.  709  cum  libros  de  diui- 
natione  scriberet,  ab  Attico  petiit  (ep.  13, 8),  ut  fepitomen  Bruti 
Coelianorum'  (praeter  Panaetii  tisqI  TtQOvoCag)  sibi  mitteret.  nam 
Brutus  ut  Fannii  (uid.  s.  cxcvi)  et  Polybii  (Plut.  Brut.  4),  sic  etiam 
huius  epitomam  confecerat,  idque  ita,  ut  fabulas  multas  in  eam  trans- 
ferret'2),  nisi  Cicero  epitoma  admonitus  ipsas  Coelii  historias  in  ma- 
nus  sumpsit;  de  septem  quidem  Iocis,  quibus  eas  citauit,  quinque 
(fr.  11.  20.  34.49.  50)  in  primo  de  diuinatione  libro  exstant,  unus 
(fr.  19)  in  eo,  quem  de  natura  deorum  eodem  tempore  scripsit  (de 
fr.  1  uid.  s.  ccxvn). 

In  primis  autem  Liuius  per  tertiam  decadem  Coelium  exscrip- 
sit3);  nam  cum  Polybius  scriptor  Graecus  eius  desideria  non  omni  ex 

1)  4,  55,  68.    cf.  4,  22,  31.    Marx  1.  s.  p.  152  sq. 

2)  Inseruit  eas  eis,  quae  secundum  Posidonium  jvsqI  (iccvriytfjg  ex- 
posuerat  (usque  ad  1,  40,  86).  cf.  Th.  Stiche  De  fontib.  lib.  Cic.  de  diuin. 
(Diss.  Jen.  1875)  p.  15sqq. 

3)  Nitzsch  (Annal.  p.  13  sqq.)  Liuium  in  tertia  decade  Polybio  non 
esse  usum  sed  eorum  consensum  inde  esse  natum,  quod  Silenus  et  a  Po- 
lybio  et  a  Coelio  esset  exscriptus,  hic  autem  (exceptis  ultimis  eius  libria) 
primarius  Liuio  dux  fuisset,  contendit  idque  pluribus  exsecutus  est 
C.  Boettcher  (Kritische  Untersuchungen  iiber  die  Quellen  des  Livius  itn 
XXI  u.  XXII  Buch  in  Fleckeiseni  suppl.  Y).  alii  ab  ea  sententia  exorsi, 
inter  se  tamen  diuersi  frustula  Liuii  discerpti  pluribus  auctoribus  (Claudio 
Quadrigario,  Valerio  Antiati)  tribuerunt,  ex  quibus  nomino  H.  Hesselbar- 
thium  (Historisch-kritische  Untersuchu?igen  zur  dritten  Dekade  des  L.  1889), 
G.  Soltauium  (in  progr.  Zabernensibus  a.  18*J4.  1896,  omnia  complexum 
Liuius  p.  56 — 94),  H.  Sandersium  (Die  Quellenkontamination  im  XXI  u. 

Hist.  Rom.  rel.  I,  od.  Peter.    Bd.  alt  XV 


CCXXVI  DE  SCRIPTORVM  VITIS  ET  SCRIPTIS 

parte  expleret,  eius  et  narrationem  rebus  urbanis  multis  ne  pietati 
erga  patriam  deesset,  ex  Coelio  suppleuit  et  sobrietatem  fabulis 
aliisque  nugis,  quarum  uarietate  delectaret.1)  ipsius  tamen  aucto- 
ritatem  Coelii  tanti  Liuius  aestimauit,  ut  rem  quandam,  quam  et 
ille  et  alii  scriptores  'haud  sine  causa'  praetermisissent,  pro  certo 
ponere  uereretur  (23,  6,  8),  de  morte  Marcelli,  de  qua  uariarent  auc- 
tores,  aliis  spretis  solam  Coelii  famam  protulisse  satis  haberet  (fr.  29) 
cumque  ceteros  scriptores  cum  fastidio  quodam  refellere  soleret,  de 
hoc,  ubi  ab  eo  recedit,  leniter  et  honorifice  loqueretur  (fr.  14.  18) 
et  quasi  doleret  (fr.  17),  id  quod  post  Nautam  p.  17  recte  animad- 
uertit  Meltzer  p.  46  sq.  nominatim  uero  laudauit  eum  undecim  locis 
(praeter  locos  modo  allatos  21.  28.  29.  33.  39.  40.  42),  plerumque 
ita  ut  eum  aut  reiceret  aut  rem  a  Polybio  praetermissam  inde  ex- 
tremae  narrationi  adnecteret.   multo  saepius  in  ipso  orationis  Liuianae 

XXII  B.  d.  L.  1891),  alii  Polybii  usum  intra  partem  quandam  decadis 
Liuianae  se  continuisse,  fueruntque  qui  omnino  uel  Polybiuni  uel  Coelium 
a  Liuio  in  usum  uocatum  esse  negarent.  at  dubitari  non  posse  quin 
Polybius  et  Liuius  paene  ad  uerbum  saepe  consentiant,  etiatn  Nitzscb 
concessit,  argumentaque  eius  redarguit  C.  Peter  (Zur  Kritik  der  Quellen 
d.  roem.  Geschichte  1879  p.  91 — 99),  postquam  Niebubrii,  Fr.  Lacbmanni, 
Scbwegleri  sententiam  secutus  pluribus  exposuit  a  Polybio  Liuium  per 
totam  decadem  pendere  ( Ueber  die  Quellen  des  XXI  u.  XXII  Buchs  des 
Livius  in  programm.  Portensi  a.  1863).  nouis  argumentis  maxime  ex  di- 
cendi  genere  petitis  eam  Woelfflin  (Antiochos  von  Syrakus  und  Coelius 
p.  22  sqq.),  Luterbacber  (De  font.  libr.  XXI  et  XXII  T.  Liuii),  Gutscbmid 
(Kl.  Schr.  IV  p.  212  sq.)  aliique  confirmauerunt.  sed  eas  opiniones  omnes 
recensere  non  est  huius  loci;  indicem  uirorum  doctorum,  qui  eam  quae- 
stionem  plus  minusue  feliciter  tractauerunt  uel  tetigerunt,  Soltau  in  libro 
suo  Livius  p.  10 — 12  composuit.  —  Nuper  Vd.  Kabrstedt  (Gesch.  d.  Kar- 
thager  III  p.  141 — 362)  singulas  quasque  tertiae  Liuii  decadis  partes  denuo 
acriter  persecutus  eum  ab  initio  Coelium,  ex  quo  etiam  praefationem 
belli  Hannibalis  exscripsisset,  in  manibus  babuisse  contendit;  cum  autem 
bic  Silenum,  Fabium  aliosque  annales  adbibuisset  et  cum  Polybio  com- 
parasset,  Liuium  ad  eum  delatum  primum  de  rebus  in  Sicilia  et  Graecia 
magna  gestis  ipsum  adisse,  tum  ab  a.  206.  548  etiam  de  Hispania  et 
Graecia  primoque  loco  de  Africa.  quacum  disputatione  id  consentio, 
fundamenta  Liuiana  tertiae  decadis  in  Coelio  et  Polybio  posita  et  ipsum 
opus  admixta  ex  annalibus  Romanis  materia  constructum  Polybiique 
auctoritatem  ceteris  longe  praeferendam  esse;  quod  tamen  omnia,  quae 
ei  ex  annalibus  Romanis  fluxisse  uiderentur,  continuo  commenticia  ueri- 
tatisque  ratione  contempta  ad  libidinem  ficta  esse  arbitratus  in  bistoria 
pro  nibilo  duxit,  hoc  ne  rerum  Cartbaginiensium  quidem  scriptori  concedo. 
1)  Ita  haud  raro  factum  esse,  ut  ipse  Liuius  secum  pugnaret,  post 
alios  a  C.  Petero  (Quellen  des  Livius  p.  7  sqq.  45.  Kritik  p.  82 — 99)  plu- 
ribus  expositum  est. 


L.  COELIVS  ANTIPATER  CCXXVII 

tenore  Coelii  uestigia  plus  minusue  expressa  agnoscimus.   cuius  rei 
aliquol  exempla  libet  proponere. 

Velut  pugnam  ad  Trasumennum  commissam  explicans  Liuius  in 
plurimis  rebus  ita  consentit  cum  Polybio,  ut,  <|uoniam  mibi  quidem 
enm  a  Liuio  in  usum  uocatum  esse  abunde  constat,  etiam  hic  quae- 
dam  ex  boc  hausta  esse  censeam.1)  cf.  Liu.  22  c.  1, 3.  c.  2.  c.  3, 1 
—3;  5—10.  c.  4, 1;  3-4;  6—7.  c.  5,3.  c.  6,5—12.  c.  7, 1;  5— 
iussisset;  6 — 7  cum  Polyb.  3,  77 — 85.  Si  unum  Polybium  aucto- 
rein  eius  pugnae  haberemus,  diu  res  esset  conclamata,  nam  iam 
ante  hos  centum  annos  is  locus  inuentus  et  postea  saepe  numero 
commendatus  est,  quem  nunc  certis  argumentis  Kromayer  euicit 
{Antike  Schlaehlfelder  III  1  p.  148 — 213).  est  in  ripae  lacus  parte 
orientali,  ubi  uia  inter  uicum  Torricella  montemque  Colognola  a 
lacu  discedit,  ut  ad  Perusiam  uersa  iugum  ascendat.  hic  Hannibali, 
ut  sequamur  Polybium,  dum  iter  inter  montes  Cortonenses  a  si- 
nistra  parte,  lacum  Trasumennum  a  dextra  facit,  locum  insidiis 
speculanti  ille  xccra  xv\v  dCodov  se  obtulit  avl(ov  BTtCicsdog^  in 
quem  ab  omnibus  lateribus  uel  natura  uel  ab  hostibus  inclusum 
Flaminius  prima  Iuce  ex  castris  ad  ipsum  lacum  positis  profectus 
iter  iuxta  eum  permensus  intrauit  et  fortiter  cum  suis  pugnans 
trucidatus  est,  cum  ceteri  in  itinere  inter  lacum  et  montes  (i.  e. 
inter  uicos  Montigeto  et  Torricella)  turpiter  perirent.  Turbauit  ta- 
men  rem  Liuius.  nam  eum  alio  loco  decertatum  esse  opinari  iam  in 
editione  priore  (p.  ccxxvn)  exposui,  post  me  etiam  Kromayer2), 
quod  locum  illum  natum  insidiis  fuisse  dixit,  cubi  maxime  montes 
Cortonenses  Trasumennus  subiret',  Romanosque  fuixdum  satis  certa 
luce  angustiis  superalis,  postquam  in  patentiorem  campum  agmen 
pandi  coepisset'  (c.  4, 2  sqq.),  fa  lateribus  montibus  ac  lacu,  a  fronte 
et  ab  tergo  hostium  acie  clausos  esse'  (c.  5,  6).  diuersae  igitur  de  situ 
loci  opiniones  Liuio  Polybioque  subiectae  erant.  illum  tamen  non  te- 
mere  ab  hoc  discessisse,  sed  certum  aliquem  auctorem  secutum  esse, 
qui  illa  loca  bene  sciret,  ex  multis  disputationibus  apparet,  quibus  post 
alios  maxime  a  INissenio  (mus.  Rhen.  XXII  p.  565 — 582)  et  a  Stueren- 
burgio  (in  program.  Thom.  Lips.  1883.  1889)  multis  uirisdoctis  per- 
suasum  est  castra  a  Flaminio  extra  montem  Gualandro,  ubi  nunc 
uia  a  Cortona  Perusiam  ducens  lacum  tangit,  pridie  pugnae  posita 


1)  Vid.  C.  Peter  Kritik  p.  29—33. 

2)  N.  Jahrb.  XXV  p.  189,  postea  tamen  (Ant.  Schlachtf.  p.  154)   ab 
ea  sententia  discessit. 

XV* 


CCXXVIII  DE  SCRIPTORVM  VITIS  ET  SCRIPTIS 

esse,  tum  uero  cladem  acceptam  esse  in  eo  campo;  qui  per  arcus 
speciem  per  quinque  milia  passuum  a  lacu  ad  montes  patet  et  ab 
occidente  iuxla  illum  montem  perangusta  uia  intrari  potuit,  ab  oriente 
(prope  uicum  Passignano)  alio  colle  clausus  est.  non  est  meum  in 
certamen,  ubi  re  uera  pugna  commissa  sit;  descendere;  restant  enim 
dubitationes  de  locis  accuratius  definiendis,  illud  addo  uiam  Roma- 
nam  antiquitus,  cum  mons  Gualandro  undis  lacus  allueretur;  super 
eum  montem  ductam  esse  Flaminiumque  intra  eum  castra  locasse, 
quo  graui  argumento  Kromayer  recte  sententiam  suam  defendit.1) 
denique  ne  fugit  quidem  Liuium  diuersitas  loci.  nam  apud  Polybium 
Hannibal  ab  utraque  parte  post  montes  milites  suos  circumduxit 
(rovg  BafottQSig  zal  Xoy%ocp6Qovg  xard  rr\v  itQcoroTCOQeiav  exne- 
Qtdycov  v%b  xovg  hv  de^tcl  fiovvovg  rcov  ■n.aQa  rbv  avXcova  xet- 
[tevav  eiti  itoXv  ftaQaretvag  vneGretXe'  rovg  d'  ljt7telg  v.al  rovg 
KeXrovg  b^iotcog  rcov  evcovvficov  (iovvcov  xvxXco  neQtayaycov  TtaQ- 
f|£T£t^£  6vve%elg  c.  83,  3sq.);  contra  apud  Liuium  (c.  4;3)  rBa- 
liares  ceteramque  leuem  armaturam  post  montes  circumducit;  equites 
ad  ipsas  fauces  saltus  tumulis  apte  tegentibus  locat';  nimirum  ab  bac 
parte  lacus  Romanos  incluserat.2).  etiam  in  ipsius  pugnae  descrip- 
tione  discrepantias  quasdam  Liuii  Polybiique  offendimus.  nam  se- 
cundum  Liuium  Hannibal  cum  Afris  Hispanisque  in  aperto  castra 
locauit  (c.  4;3);  ita  ut  Flaminius  quod  bostium  ex  aduerso  erat; 
cerneret,  ab  tergo  modo  ac  super  caput  deciperent  insidiae3);  atque 
tum  demum,  cum  (omnes)  Romanos  clausos  lacu  ac  montibus  et  cir- 
cumfusos  suis  copiis  haberet,  signum  inuadendi  dedit  (c.  4;4sq.). 
Atqui  ex  eis  ipsis  rebus;  quas  Liuius  Polybio  inseruit,  casu  quo- 
dam  contigit;  ut  quasdam  ex  Coelio  sumptas  esse  compertum  habea- 
mus  (fr.  19.  20  c.  adnot.).   haud  dubitanter  igitur  quae  Liuiana  non 

1)  Scripta  uirorum  doctorum  omnia,  quibus  de  hac  quaestione  actum 
est,  Kromayer  1.  s.  p.  148 — 150  enumerauit,  quorum  quattuordecim  cau- 
sam  montis  Colognola  susceperunt,  triginta  duo  eam,  cuius  patronus 
Nissen  exstitit  (prope  uicum  Tuoro),  sex  in  diuersas  partes  abierunt  uel 
de  certo  loco  desperauerunt;  praeter  suam  quinque  tabulis  tabulas  di- 
versarum  sententiaram  depinxit. 

2)  Longe  alia  ratione  Kahrstedt  1.  s.  p.  191  sq.  in  hac  pugna  descri- 
benda  Polybio  Liuium  nondum  usum  esse  sed  memoriam  suam  ex  anna- 
libus  et  auctore  Carthaginiensi,  qui  quidem  raaiorem  ei  materiae  partem 
praebuisset,  contaminatam  Coelio  debei-e,  quam  nihil  aliud  quam  scite 
et  dramatice  exposuisset.  at  qui  arte  contaminandi  Coelii  Liuium  spoliat, 
pro  re  certa  paene  obscuram  substituit. 

3)  In  hac  re  facit  cum  Liuio  Zonaras  8,  25  inl  (iztswqov  6vv  6XL- 
yoig  avvbv  ISmv  (Flaminius  Hannibalem). 


L.  COELIVS  ANTIPATER  CCXXIX 

ex  Polybio  originem  ducunt  in  primis  septem  libri  XXII  eapitibus, 
ad  Antipatrum  referemus.  sunt  autem  baec:  c.  1  (except.  paragr.  3 
dimid.).  3,  11 — 14  (cf.  adnot.  ad  fr.  19),  ex  cap.  4  ea  quae  iam 
commemcrauimus,  5, 1 — 2;  6;  8.  6,  1 — 4.  7,  5  (de  Flaminii  cor- 
pore);  8  nomen  praetoris;  9 — 14.  sunt  autem  baec  ita  comparata, 
ut  et  artem  oratoriam  facile  prodant,  maxime  exornationes,  quae  prae 
leuibus  minutiis  accuratam  ipsarum  rerum  diligentiam  absterserint 
uel  obscurauerint  multaque  poetarum  more  de  hominum  affectibus 
narrauerint,  quae  ab  bistoriae  Polybianae  maiestate  et  religione  ab- 
horrerent,  et  Romanum  auctorem  militum  suorum  uirtutem  alque 
etiam  Flaminii  constantiam  defendentem  clademque  soli  Punicae 
aslutiae  tribuentem. 

Similiter  res  se  habet  in  cladis  Cannensis  narratione  (Liu.  22, 
44—50.  Polyb.  3,112—116.  cf.  C.  Peter  1.  s.  p.  46— 48).  nam  etiam 
hic  pleraque  Liuius  sumpsit  ex  Polybio,  sed  dilucidam  expositionem 
neglegenter  excerpendo  aliasque  res  addendo  rem  peruertit  et  ob- 
scurauit.  iam  Liuii  enim  aetate  etiam  alia  de  clade  illa  fama  incre- 
buerat,  qua  flde  historica  posthabita  id  agebatur,  ut  Fabii  laus  eius- 
que  qui  eum  secutus  est,  Aemilii  Pauli  praedicaretur,  omnis  culpa 
in  Varronem  neglectamque  ab  eo  religionem  auerteretur,  uictoria 
autem  Hannibalis  non  ingenio  aut  uirtuti  sed  solis  strategematis 
(quae  et  inepte  excogitata  sunt  et  partim  illis  locis  inutilia  erant, 
cf.  C.  Peter  1.  s.  p.  68)  tribueretur.1)  huic  famae  se  addixerunt  Ap- 
pianus  et  Dio2),  quaedam  ex  ea  inspersit  Liuius:  c.  44, 5 — 7  (de 
consulum  discordia),  c.  46,  9  (Volturnus  uentus  aduersus  Romanis 
coortus),  48,2 — 4  (Numidarum  strategema),  49, 1 — 12  (Pauli  mors); 
16—18  (Romanorum  occisorum  quaedam  nomina  et  ordines).  50.51 
(quae  post  pugnam  in  castris  Romanis  Punicisque  gesta  sint).  contra 
res  quasdam  ad  pugnam  recte  intellegendam  necessarias  omnino 
omisit,  expugnatam  ab  Hannibale  arcem  Cannensem,  in  quam  a  Ca- 
nusio  commeatus  aliaeque  res  ad  bellum  administrandumutiles  trans- 

1)  Cf.  Appian.  Hannib.  26:  vixrtv  aQierr^v  ts  -auI  endviov  H-svsyv.a- 
psvog  r]n£oag  uiag  6VQatr}yi](iaai  r£66aQ6i. 

2)  Noli  enim  existimare  Dioni  bellum  Punicum  alterum  scribenti 
(XIII — XVII)  Liuium  primarium  fontem  fuisse  uid.  infra  p.  ccxxxn  n.  hoc 
ea  re  refutatur,  quod  eae  ipsae  res,  quas  Liuius  respuit  uel  breuiter 
commemorat,  apud  Zonaram  uel  Dionem  tamquam  unice  uerae  scriptae 
exstant.  cf.  C.  Peter  1.  s.  p.  67.  69.  E.  Schwartz  R.  E.  III  c.  1694  sq.  — 
Kahrstedt  p.  362  et  Coelio  et  annalibus  Liuio  non  ignotis  eum  usum 
esse  censet.  —  De  Plutarcho  cf.  Quellen  d.  Pl.  p.  51—57.  74  —  80  et 
supra  p.  xcix  sq. 


CCXXX  DE  SCRIPTORVM  VITIS  ET  SCRIPTIS 

portatae  erant  (Polyb.  3,  1077  2 — 5),  proelium  ante  cladem  a  Varrone 
feliciter  commissum,  quo  Romanorum  animi  fiducia  erecti  erant 
(c.  110,5 — 7),  castrorum  positorum  et  mutatorum  accuratas  de- 
scriptiones  numerosque  additos  (c.  110;8sqq.  c.  111,  11);  denique 
eam  rem,  in  qua  pugnae  discrimen  positum  esset,  initio  neglexit, 
Romanorum  legiones  magis  densatas  quam  mos  esset,  Carthaginien- 
sium  mediam  aciem  in  lunae  formam  a  cetera  prominentem  et  te- 
nuem  (c.  113,3;  9),  tum  uero,  quasi  nota  esset,  ipsam  narrationem 
instituit  (22,  47,  5  sqq.)  aliasque  res  ita  turbauit  et  obscurauit,  ut 
Polybio  ad  eas  ordinandas  et  perspiciendas  opus  esset.1)  etiam  dis- 
crepantiae  inter  Liuium  Polybiumque  inueniuntur  (C.  Peter  p.  46  sq.). 
uelut  M.  Atilius  proconsul  Polybio  teste  pugnae  interfuit,  Liuio  (c.40,6) 
morbum  excusans  ex  castris  Romam  rediit;  dextro  Poenorum  cornu 
apud  Polybium  (c.  114,7)  praefuit  Hanno,  apud  Liuium  (c.  46,  7) 
Maharbal,  denique  numerus  Romanorum  occisorum  Liuianus  multo 
maior  est  quam  Polybianus.  cum  uero  etiam  in  hac  narrationis  Li- 
uianae  parte,  quae  non  redeat  ad  Polybium,  quaedam  cum  fragmentis 
Coelianis  (fr.  22.  25  cf.  adnot.)  concinant,  Coelium  nos  habere  apud 
Liuium  contaminatum  cum  Polybio  constare  uidetur. 

Sed  certa  quaedam  Coelii  uestigia  etiam  in  aliis  partibus  narra- 
tionis  Liuianae  apparere  adnotauimus  ad  Fab.  fr.  11  et  Coel.  fr.  21, 
ubi  quam  postea  reiecit  de  Fabii  dictatura  Coelii  sententiam,  eam 
antea  sine  ulla  dubitatione  eum  amplexum  esse  uidimus.2)  sed  multo 
maior  eorum  euadat  numerus,  si  Zonarae  uel  Dioni  et  Appiano  Silenum 
primarium  ducem  fuisse  cum  Rujackio  p.  31  et  Meltzero  p.  49  arbi- 
trati,  in  quibuscunque  Liuius  cum  eis  consentit,  illos  Sileno,  hunc 
Coelio  —  a  quo  Silenum  in  usum  uocatum  esse  supra  exposuimus 
—  usum  esse  statuerimus.  at  etsi  multa  sunt  quae  huic  opinioni 
fauere  uideantur,  atque  certa  quaedam  ratio  intercedit  inter  eam 
Liuii  partem,  quae  non  tluxerit  ex  Polybio,  et  Zonaram  Appianum- 
que  uel  inter  illam  et  horum  alterutrum 3),  tamen  hoc  mihi  certum 


1)  Vid.  Kromayer  1.  s.  III 1  p.  330  sqq.,  ubi  Polybii  et  Liuii  uerba 
inter  se  comparata  sunt,  et  p.  383  sqq.  hinc  editionis  meae  prioris  in- 
dicem  errorum  Liuianorum  cumulaui.  contra  Kahrstedt  1.  s.  p.  212  sqq. 
contaminationem   duorum    auctorum   etiam  bic   a   Coelio  repetiit,    uid. 

s.  p.  CCXXVIII. 

2)  Etiam  Sileni  nomen  Liu.  26,  49,  3  cum  re  ex  Coelio  desumptum 
uideri  supra  monuimus. 

3)  Vid.  adnot.  ad  fr.  11.  18.  19.  33.  42  et  quae  exposita  babes  apud 
C.  Peterum  1.  s.  p.  65sqq.    cf.  Schwartz  1.  s.  II  c.  218. 


L.  COELIVS  ANTIPATER  CCXXXI 

est,  ipsum  Silenum  ab  eis  non  esse  exscriptum.  plurima  enim  in 
eorum  libris  inueniuntur,  quae,  cum  minus  decerent  Hannibalem, 
a  Sileno  eius  amico  omnino  non  potuerint  memoriae  prodi,  multaque 
prodigia  aliaeque  res,  quas  nisi  Romanus  uix  quisquam  memoria 
dignas  esse  putauerit,  quae  tamen  pleraque  ita  ab  utroque  exposita 
sunt,  ut  non  ipsos  sed  eorum  auctorem  (uel  auctores)  et  Sileni  et 
Romani  alicuius  scriptoris  famam  contexuisse  manufestum  sit.  quis 
autem  ille  auctor  fuerit  uel  qui  auctores,  ne  coniectura  quidem  ad- 
sequi  poterimus,  illud  iure  meo  adfirmare  posse  mihi  uideor,  fabulas 
et  narratiunculas  ab  eis  etiam  magis  quam  a  Coelio  factum  erat, 
auctas,  fidem  autem  historicam  minutam  esse. 

Sed  ut  ad  rem  redeamus,  Liuius  praeter  Polybium  et  Coelium 
in  libris  XXI — XXX  etiam  alios  fontes  citauit  Cincium  21,  38,  3, 
Fabium  22,7,4,  Pisonem  25,39,15,  Claudium  Acilii  interpretem 
25,39,12,  Valerium  Antiatem  25,39,14.  26,49,3.  28,46,14.  29, 
35,2.  30,3,6;  19,11;  29,7,  Ennium  30,26  et,  ut  eos  locos  mit- 
tam,  ubi  (ut  21,47)  diuersas  eiusdem  rei  expositiones  inscite  mi- 
scuit  et  confudit,  23,  6,  6.  26,  49, 1  sqq.  30, 16, 12  quae  tres  auctores 
de  eadem  re  memoriae  prodidissent,  aperte  distinxit.  ergo,  quoniam 
de  eis  Liuii  partibus,  quae  non  sint  ex  Polybio  uersae,  nisi  aliis 
testimoniis  ad  Coelium  reuocamur,  quaestio  ambigua  est,  num  recte 
ad  eius  auctoritatem  referantur,  ne  coniecturas  coniecturis  cumula- 
remus,  eas  hoc  loco  enumerare  noluimus,  praesertim  cum  de  Iibris 
XXI  et  XXII  hoc  iam  absoluerit  pater  meus,  de  1.  XXIII — XXVII 
susceperit  G.  Michael1):  satis  mihi  esse  uisum  est  stemma  quoddam 
depinxisse,  ut  quae  sit  nostra  de  Liuio  sententia,  dilucide  explanetur: 

Fabius    Cincius     Philinu8  Silenus  (Sosylug  Chaereas) 

Polybius 
Piso 


Claudiii9  Q. 


Liuiuir  (Kb.  XXI— XXX) 


1)  De  ratione,  qua  L.  in  tertia  decade  opere  Polybiano  usus  sit. 
Disa.  Bonn.  1867.  Kahrstedt  quid  ipse  sentiret,  1.  s.  p.  143 — 362  persecu- 
tus  est. 


CCXXXII  DE  SCRIPTORVM  VITIS  ET  SCRIPTIS 

Insequenti  aetate  post  Liuium  Coelium  citauerunt  Valerius 
Maximus,  qui  tamen  sua  sumpsit  aut  ex  Liuio  (fr.  11.  19)  aut  ex 
Cicerone  (fr.  50)1),  tum  Plinius  tribus  locis  (13.51.56  cf.  adnot. 
ad  fr.  19) 2)  et  Festus  duobus  (47.  64).  Quintilianus  de  eo  tacuit. 
Denuo  autem  Hadriani  aetate  eius  memoria  resuscitata  est,  qui  im- 
perator,  ut  erat  uetusti  generis  dicendi  cupidus,  Ciceroni  Catonem, 
Vergilio  Ennium,  Sallustio  Coelium  praetulit  (Spart.  Hadr.  16,6)  alios- 
que  ut  eum  legerent  adduxit.  itaque  factum  est,  ut  Pomponius  eum 
nosset,  Fronto  (uid.  supra  p.  lviii)3)  identidem  eius  mentionem  fa- 
ceret  atque  quaedam  ex  eo  etiam  Gellius  (in  libro  X:  fr.  25.  59) 
noctibus  suis  insereret.4)  denique  eius  amicus  Iulius  Paulus  poeta, 
'uir  bonus  et  rerum  litterarumque  ueterum  impense  peritus'  et 
propter  summam  doctrinam  ab  eo  laudatus  (1,22,9.  5,4,1.  16,10,9. 
19,  7,  1),  quem  etiam  consultum  de  uocum  quarundam  ui  ^ex- 
quisite  et  comperte'  disserentem  induxit,  esse  idem  uidetur,  qui  in 
Coelii  historiarum  libro  primo5)  uocabula  singularia  notauerat  et  ex- 
plicauerat  (Krause  p.  189).  sic  enim  ipsum  loquentem  induxit  Cha- 
risius  2  p.  217  K.:  Coelius  hist.  I:  '  Commodum  est,  satis  uidetur 
(fr.  24).'  'Nec  enim  pro  sufficientf  inquit  Paulus  'accipi  debet  sed 
pro  pari  et  aequo.'  praeterea  Charisius  eodem  se  usum  esse  dicit 
1  p.  143  K.  (fr.  10):  ' '  Saguntinorum1  Coelius,  ' Saguntium''  Sallustius, 


1)  Longam  Prinsterer  p.  82  sq.  deduxit  serieni  scriptorum,  qui  Coelio 
usi  essent,  multa  tamen  quae  uana  sunt,  pro  certis  affirmauit.  neque 
enim  hic  agitur,  qui  scriptores  Coelium  adhibere  potuerint,  sed  a  qui- 
bus  eum  adhibitum  esse  certa  uestigia  exstent. 

2)  Praeter  indd.  lib.  II.  III.  XXXI,  in  quibus  Coelius  citatus  est,  eius 
nomen  etiam  in  indice  libri  XXXVI  exstat.  ibi  tamen  pro  Coelio,  Galba 
ex  cod.  Bambergensi  Brunn  de  indic.  Plin.  p.  44  scripsit  C.  Galba.  certa 
usus  Coeliani  uestigia  apud  Plinium  praeter  1.  s.  indicatos  nusquam  de- 
prehendimus.  De  Antipatro  8,  11  uid.  infra  p.  ccxxxvi  sq.  —  Cornelium 
Nepotem  supra  omisimus,  cum  Silenum  descripsisse  uideatur.  cf.  Bujack 
p.  8.  14.  C.  Peter  p.  72. 

3)  Coelianum  excerptum,  cuius  meminit  Antoninus  ad  Fronton.  ep. 
gr.  6  p.  253  est  Coelii  Rufi  oratoris,  id  quod  ex  sententiarum  conexu  ap- 
paret:  Materiam  cruentam  misisti  mihi.  necdum  legi  Coelianum  excerp- 
tum,  quod  misisti,  nec  legam  priusquam  sensus  ipse  uenatus  fuero.  sed 
me  Caesaris  oratio  uncis  unguibus  adtinet. 

4)  Neque  Cassium  Dionem  neque  Appianum  ipsum  Coelium  adhi- 
buisse  mihi  satis  certis  argumentis  Zielinski  (Die  letztenJahre  p.  118  sqq. 
144  sqq.)  demonstrasse  uidetur.  uid.  s.  p.  ccxxix  n.  ccxxx  sq.  apud  Plu- 
tarchum  nullum  eius  uestigium  cernitur. 

5)  Hunc  enim  solum  librum  addito  libri  numero  laudauit  Charisius. 
eimiliter  ex  Sisennae  Milesiis  solum  laudauit  librum  tertium  decimum. 


L.  COELIVS  ANTIPATER  CCXXXIII 

ut  Paulus  in  Coelii  hist.  lib.  I  notat1)  et  p.  126  K.  quo  loco  item 
illa  duo  nomina  coniuncta  sunt,  neque  dubito,  quin  etiam  ceteri 
Coelii  loci;  quos  citauit  Charisius  (12.  15.  27.  60),  non  ex  ipso  ex- 
cerpti  sint  sed  cum  interpretatione  ex  Pauli  libro,  qui  etiam  in  Afra- 
nio  similem  curam  posuisse  uidetur  (Charis.  2  p.  241  K.  *Spattaro' 
Afranius  in  Aequalibus,  quam  uocem  frequenter  apud  eum  positam 
ait  Paulus  e^ovdsvL6^ov  uim  sensumque  sufferre).2) 

Num  uero  praeter  hunc  Paulum  etiam  alii  grammatici,  quorum  stu- 
dium  talia  aucupandi  ultra  Hadrianum  durauit,  ut  Statilii  Maximi,  sin- 
gularium  apudCatonem  etCiceronem  interpretis,  exCoelio  uerba  singu- 
iaria  collecta  explicauerint,  nunc  discerni  nequit.  illud  uix  quisquam 
dubitabit,  quinNonius,  quiduodecimlocisCoeliumlaudauit(cannales' 
5.  7.  9.  23.  30.  38.  41.  43.  44.  45.  46.  57),  aut  Priscianus,  qui 
tredecim  (Miistorias'  2.  3.  4.  6.  8.  22.  26.  32.  36.  37  c.  adn.),  non 
ipsum  Coelium  excerpserint  sed  aliorum  thesauros  Hadriani  aetate 
completos,  in  quibus  exempla,  qualia  requirebant,  iam  congesta  in- 
uenirent,  expilauerint.  idemque  cadit  in  eos,  qui  excerpta  Bobiensia 
de  uerbo  (fr.  16)  et  scholia  Vergilii  Leidensia  et  Bernensia  compo- 
suerunt  (fr.  35  cum  adn.),  et  in  Philargyrium  (48),  qui  singulis  locis 
Coelii  meminerunt,  denique  in  Seruium,  qui  septies  (31.  35.  52. 
53.  54.  55.  58)  aut  uerborum  aut  rerum  causa  Coeliana  protulit. 
Martianum  Capellam  Coelii  notitiam  debere  Plinio  (adn.  fr.  56) 
et  Macrobium  Gellio  (adn.  fr.  25) 3)  in  adnotatione  monuimus.  No- 
minis  igitur  memoria  a  grammaticis  propagata  est,  ipse  tamen  legi 
desitus,  neque  inter  fragmenta  Ammiani  1.  15, 10, 10  recepi,  ubi 
Woelfflin  (Antiochos  u.  Coelius  p.  55)  sagaci  illa  quidem  sed  parum 
firma  coniectura  eius  uestigium  indagasse  sibi  uisus  est;  quae  de  usu 
Coelii  apud  Diodorum,  Florum,  Eutropium,  Aurelium  Victorem,  Oro- 
sium  coniecturae  prolatae  sunt,  uix  ad  ueri  similitudinem  accedunt. 

Superest  ut  de  fragmentis  quo  iure  ea  receperimus,  dis- 
putemus.    atque  de  eis  quidem  quae  num.  1 — 60  insigniuimus,  uix 

1)  Cf.  similem  dictionem  Gell.  6,  9, 11:  Aelium  quoque  Tuberonem 
libro  ad  C.  Oppium  scripto  '  occecurrif  dixisse,  Probus  adnotauit  et  haec 
eius  uerba  posuit:  —  Idem  Probus  Valerium  Antiatem  libro  historiarum 
XXII ' speponderanf  scripsisse  annotauit  uerbaque  eius  haec  posuit:  fr.  57. 

2)  Suidas  IV  p.  147  Bhdy  in  septem  scriptorum  numero  qui  Pauli 
nomen  gesserunt,  etiam  Paulum  quendam  Tyrium  rhetorem  adfert,  qui 
Hadriani  aetate  Tiyvr\v  ^toqiktjv,  IlQoyviivdG^azcc,  MsXizccs  composuit, 
sed  in  neminem  melius  ille  de  Coelio  liber  quadrare  uidetur  quam  in 
Gellii  litteratum  amicum. 

3    Vnde  famam  Coelianam  fr.  17  nouerit,  non  liquet. 


CCXXXIV  DE  SCRIPTORVM  VITIS  ET  SCRIPTIS 

lis  exorietur.  nam  quamquam  fr.  2  et  26  Meyer  orat.  p.  469  in  Coelio 
Rufi  orationum  reliquiis  posuit,  tamen  illud  quiuis  rectius  Coelii 
historico  tribui  concedet,  atque  etiam  alterum  (26)  eam  ob  causam 
eiusdem  esse  sine  dubitatione  censeo,  quia  nusquam1)  Priscianus, 
apud  quem  utrumque  exstat,  Coelium  Rufum  laudauit,  saepe  Coelium 
Antipatrum,  eumque  (ut  hic)  semper  uno  Coelii  nomine,  cui  aliis 
quidem  locis  etiam  libri,  unde  quodque  fragmenlum  originem  du- 
ceret,  numerum  adscripsit.  ne  ex  eis  quidem  fragmentis  (5.  57, 
uid.  appar.  cr.),  quae  sub  Caecilii  nomine  in  quibusdam  Nonii  libris 
manu  scriptis  propagata  sunt,  cum  argumento  ex  historiis  aut  ora- 
tionibus  ea  sumpta  esse  indicetur,  timeo,  ne  aliquod  0.  Ribbeck  Cae- 
cilio  uindicet.2)  de  Coelio  autem  Rufo  etiam  hic  cogitari  ideo  nequit, 
quod  apud  Nonium  alia  eius  uestigia  non  reperiuntur,  cum  ex  oratio- 
nibus,  quas  Antipater  finxit,  idem  etiam  alia  fr.  seruauerit  (23. 45). 
At  dubia  res  est,  num  fr.  61 — 65  ad  Antipatrum  recte  perti- 
neant.  etenim  fr.  61  etiam  ex  Coelii  Rufi  orationibus  decerptum  esse 
potest,  quem,  cum  de  aquis  orationem  habuerit,  haud  improbabiliter 
Meyer  p.  470  in  illa  his  uocabulis  perpetuum  salientem  usum  esse 
suspicatur.  magis  mireris,  quod  fr.  62  in  incertis  exstare  uolui. 
semper  tamen  Priscianus,  cui  hoc  fr.  debemus,  uno  Coelii  nomine 
Antipatrum,  etiam  p.  383  IL,  qui  locus  proxime  antecedit,  significa- 
uit;  itaque  quoniam  in  1.  vn  paulo  ante  de  eadem  re  agens  (p.  380), 
item  inter  multa  alia  testimonia,  Lucium  Caesarem  citauit3),  in  sexto 
autem  p.  270  H.  'Caesarem  in  auguralibus' ,  errore  L.  Caesaris  no- 
men  post  uarias  corruptelas  L.  Caelio  cessisse  uidetur.  cf.  Nipperdey 
in  edit.  Caes.  mai.  p.  785.  —  fr.  63  et  64  lacunis  ita  sunt  deprauata, 
ut  certum  iudicium  ferre  non  sim  ausus.  fr.  64  ne  Coelii  quidem 
nomen  integrum  mansit;  solis  enim  litteris  lius  libri  Festi  incen- 
dium  pepercit,  etsi  Mercklinium  (Obseru.  ad Fest.  p.  14  ind.  lect.  Dor- 
pat.  1860)  uerum  uidisse  uix  concedam  Gellii  nomine  lacunam  ex- 
plentem;  Coelius  enim  etiam  alio  loco  (fr.  47)  a  Festo  laudatus  est, 
Gellii  historiae  numquam.  —  at  fr.  65  libenter  Gellio  tribui,  quo- 

1)  In  codd.  Prisciani  XIII  p.  8  H.  oratio  quaedam  M.  Coelii  de 
uestitu  et  uehiculis  laudatur,  sed  ex  altero  loco,  ubi  eadem  uerba  in- 
serta  sunt  VI  p.  226  H. ,  nunc  recte  M.  Catonis  nomen  restitutum  est. 
cf.  Hertz  adn.  a.  h.  1. 

2)  Contra  quae  alia  fr.  Caecilii  comoediae  inscriptione  omissa  a  Nonio 
proferuntur,  aperte  numeros  et  originem  comicam  prae  se  ferunt. 

3)  In  omnibus  libris  mss.  utroque  loco  ubi  Lucius  Caesar  laudatur, 
uel  Lucii  praenomen  omnibus  litteris  exaratum  est  uel  Lucilii  substi- 
tutum. 


L   COELIVS  ANTIPATER  CCXXXV 

niam  eandem  caluariae  formam  Charisius  duobus  loris  et  Priscianus 
(uid.  Cn.  Gell.  fr.  26  c.  adn.)  ex  (iellio  notauerunt,  ex  his  autem  scrip- 
torihus  Flauium  Caprum  uel  quisquis  illa  de  orthographia  conscripsit, 
sua  hausisse  ueri  simile  est. 

Haec  igitur,  cum  de  eis  dubitationi  locus  sit,  infra  in  fragmentis 
deesse  noluimus.  contra  exclusimus  baec  quae  uulgo  Coelio  Anti- 
patro  trihuebantur: 

1.  Charis.  I  p.  138  K.  (Krause  p.  194.  Roth.  fr.  3  p.  314):  Coelius 
tamen  ait  per  i  locutos  quippe  fastos  omnes  et  libros  a  Fuluio  No- 
biliori  scriptum  rettulisse.  sed  hic  locus  ita  in  codice  Neapolitano 
scriptus  est:  NobiJiore  comparatiua  Plinius  e  putat  abla  finiri  stn 
ait  per  i  locutos  quippe  fastos  omnes  et  libros  a  Fuluio  Nobiliori 
scripta  retulis.  nusquam  igilur  Coelii  nominis  uestigia  uides,  et  ne 
locus  quidem,  ubi  historici  alicuius  fragmentum  latere  uideatur,  ibi 
indagari  potest.  de  emendatione  horum  uerborum  adeas  H.  Keilii 
adnotationem. 

2.  Quae  fragmenta  Gellius  ex  Claudii  Quadrigarii  primo  annali 
laudauit  (fr.  Claud.  13.  22.  23.  24),  eadem  Nonius  ut  ex  Coelii  an- 
nali  primo  sumpta  esse  inseruerat  (Krause  p.  119),  quam  rem  C.  Peter 
(Das  Verhaeltniss  des  Liu.  u.  Dion.  zu  einander  etc.  p.  5)  ita  expe- 
dire  studuit,  ut  ex  more,  quo  illorum  temporum  historici  aliorum 
uerba  non  mutata  in  suos  libros  transferre  solebant,  etiam  haec 
Claudium  ex  Coelio  mutuatum  esse  coniceret.  sed  primo  quas  res 
Claudius  primo  libro  tractauit  (ab  anno  390.  364  usque  ad  a.  311. 
443  uel  ad  fmem  belli  Samnitici),  Coelius  aut  omnino  non  attigit 
aut,  si  attigit,  breuiter  et  in  transcursu,  ut  Claudius  in  hac  narra- 
tionis  suae  parte  uix  Coelio  fonte  uti  potuerit,  deinde  certa  quaedam 
uestigia  exstant,  quibus  Nonium  ut  multa  ita  etiam  haec  ex  Gellio 
neglegenter  exscripsisse  indicetur.  unum  enim  ex  fr.  illis  (22)  ita 
exhibuit  Nonius  Arma plerique  abiciunt  atque  inermis  in  latebras 
se  inlatebrant.  ubi  quod  Kretzschmer  {De  Gell.font.  p.  33)  com- 
paratis  Gellii  uerbis  Arma  plerique  abiciunt  atque  inermi  inlate- 
brani  sese.  inlatebrant  uerbum  poeticum  uisum  est,  Nonii  illud  in 
latebras  sese  illatebrant  nisi  ex  Claudii  uerbis  Gelliique  interpreta- 
tione  temere  confusis  explicari  non  posse  censuit7  idem  etiam  hic 
Nonium  ex  Gellio  pendere  neque  quidquam  ualere  Nonii  in  historici 
nomine  discrepantiam  docuit.  cf.  Hertzii  Gelliana  p.  106 sqq.  et  adnot. 
nostras  ad  Claud.  fr.  s.  s. 

3.  Quintil.  1,5,61:  Ne  in  ea'  quidem  atque  V  litteras  exire 
temerc  masculina  Graeca  nomina  recto  casu  patiebantur,  ideoque 


CCXXXVI  DE  SCRIPTORVM  VITIS  ET  SCRIPTIS 

et  apud  Caelium  legimus  (Pelia  cincinnalus''  et  apud  Messalam 
'  Benc  fecit  Euthia''  et  apud  Ciceronem  *ffermagora%  ne  miremur, 
quod  ab  antiquorum  plerisque  'Aenea'  et  *Anchisa'  sit  dictus.  et 
1,6, 42:  Neque  enim  Uuburchinabundum'  et  'lurchinabundum1  iam 
in  nobis  quisquam  ferat,  licet  Cato  sit  auctor,  nec  chos  lodices', 
quamquam  id  Pollioni  placet,  nec  *gladiola\  atqui  Messala  dicit, 
nec  tparricidatumi ,  quod  in  Caelio  uix  tolerabile  uidetur,  nec 
'collos'  mihi  Caluus persuaserit ;  quae  nec  ipsi  iam  dicerent  (Krause 
p.  194.  195).  Haec  uerba  recte  rettulerunt  Prinsterer  p.  74  sq.  et 
Meyer  p.  467  sq.  ad  M.  Coelium  Rufum,  cuius  saepe  meminit  Quin- 
tilianus.  suadet  hoc  et  Messallae,  Ciceronis,  Calui  uicinitas  et  Taciti 
iudicium  (dial.21),  quo  antiquitatem  sectatum  esse  Rufum  confirma- 
tur.    Coelium  autem  Antipatrum  nusquam  nominauit  Quintilianus.1) 

4.  Cic.  de  orat.  3,  38, 153:  Inusitata  sunt  prisca  fere  ac  uetu- 
state  ab  usu  quotidiani  sermonis  iam  diu  intermissa,  quae  sunt 
poetarum  licentiae  liberiora  quam  nosirae.  sed  tamen  raro  habet 
etiam  in  oratione  poeticum  aliquod  uerbum  dignitatem.  neque 
enim  illud  fugerim  dicere,  ut  Caelius  ' Qua  tempestate  Poenus 
in  Italiam  uenit\  nec  'prolem'  aut  'subolem'  aut  'effarV  aut 
*nuncupari\  aut,  ut  tu  soles,  Catule  *non  rebar'  aut  'opinabar', 
aut  alia  multa,  quibus  loco  positis  grandior  atque  antiquior  oratio 
saepe  uideri  solet.  Haec  uerba  propter  Poeni  commemorationem  ab 
omnibus  sine  dubitatione  Antipatro  assignabantur,  donecMeltzer  p.36 
potius  C.  Coelium  Caldum  oratorem  (cf.  Muenzer  R.  E.  IV  c.  195  sq.) 
significatum  esse  perspexit.  cum  enim  aperte  loqueretur  Crassus  de 
eis  tantum  modo  praeceptis,  quae  oratoribus  essent  seruanda,  ex 
historiis  exemplum  petere  omnino  non  poluit.  at  C.  Coelius  Caldus, 
qui  tribunus  a.  107.  647,  consul  94.  660  fuit  et  tum  maxime  (habi- 
tum  enim  de  oratore  dialogum  Cicero  a.  91.  (563  fingit)  eloquentia 
florebat,  quem  etiam  1,  25, 117  Crassus  aequalem  suum  dicit,  optime 
hic  locum  suum  habet. 

5.  Duos  Solini  locos,  quos  etiam  Krause  p.  201  dubitanter  in 
Coelianorum  fr.  numero  posuit,  unum  ex  librorum  auctoritate,  alte- 
rum  de  coniectura  nos  Cn.  Gellio  reddidimus  ( fr.  7  et  9).  uide  supra 
p.  CCVII  sq. 

6.  Plin.  n.  h.  8, 11:  Antipater  auctor  est  duos  [elephantos]  An- 

1)  Quod  Nauta  p.  51  huius  Coelii  fr.  41  posuit:  Quintil.  8,  3,  35  Coe- 
lius  ac  Sisenna  " Albenti  coelo\  enanuit  codicibus  diligenter  excussiB. 
nunc  enini  locus  ille  sic  scribitur:  Idem  putat  a  Terentio  primum  dic- 
tum  esse  obsequium,  Caecilius  a  Sisenna  *Albenti  caelo\ 


L.  COELIVS  ANTIPATER  CCXXXVII 

tiocho  regi  in  bellicis  usibus,  celebres  etiam  nominibus  fuisse.  eliam 
nouere  ea  (Krause  p.  200).  sed  hic  Antipater,  quod  iam  Vossius  mo- 
nuil  De  hist.  graec.  III  p.  SOlWesterm.,  non  fiiit  Coelius  sed  scriptor 
quidam  Graecus,  uel  is  «jui  librum  conscripsit tceqI  ttftcov  (schol.  Apoll. 
89  p.  392  M.),  uel  cognatus  et  dux  regis  Antiochi  Magni  (Wilcken 
B.  E.  I  c.  2512).  nomen  eius  in  externis  eius  libri  auctorihus  a  Plinio 
allatum  est,  idque  propter  hunc  locum;  ita  enim  respondent  auctores 
indicis  ipsis  laudationihus:  Ilerodotus  paragr.  7.  Antipater  paragr.  11. 
Aristoteles  paragr.  28.  Demetrius  physicus  paragr.  59.  Democritus 
paragr.  61.    Coelii  nomen  in  liuius  lihri  indice  non  exstat. 

7.  In  Strabonis  loco  quodam  (5,  3,  3  p.  230),  quo  de  Romae  ori- 
gine  agitur,  Cramer  et  Meineke  de  coniectura  —  lihri  enim  exhi- 
bent  6  y.sxvhog  uel  o  ys  xvXiog  —  Coelii  nomen  substituerant. 
sed  Schwegleri  coniecturam,  qua  o  y*  lixvliog  emendauit,  multo 
praeferendam  esse  docuimus  supra  p.  cxxnsq.  itaque  apud  nos  est 
fr.  C.  Acilii  primum. 

Denique  ne  quid  desideretur,  non  persuasit  mihi  Nipperdey 
(Opusc.  p.  401)  apud  Festum  s.  u.  Mamertini  p.  158,  ubi,  postquam 
phuibus,  unde  Mamertini  nomen  inuenissent,  exposuit,  haec  adiecit 
Cuius  historiae  auctor  est  Alfius  libro  primo  belli  Carthaginiensis, 
pro  Alfio  reponendum  esse  Coelium.  nulla  enim  est  causa  cur  de 
Alfii  nomine,  ex  qua  familia  etiam  alii  scriptorum  laude  inclaruerunt, 
dubitemus.  accedit  quod  ne  ueri  simile  quidem  est,  Coelium  tam 
copiose  in  belli  alterius  Punici  hisloria  de  Mamertinorum  nomine 
egisse.  itaque  Alfius  infra  locum  suum  obtinuit.  Etiam  apud  Arnobium 
3,40,  qui  Caesium  quendam  de  dis  penatibus  disserentem  inducit, 
iniuria  Caesii  nomen  Canterus  in  Caelium  mutauit.  intellegendus  est 
Caesius  Bassus  et  poeta  et  grammaticus,  de  quo  Persii  amico  uid. 
0.  Iahnium  in  comm.  ad  Pers.  p.  211  —  214.  proleg.  p.  xxviii  et 
Skutschium  R.  E.  III  c.  1312  sqq.  Agmen  claudat  hic  locus  a  Pri- 
sciano  laudatus  (8  p.  382  H.):  Inpubes  libripens  esse  non  potest  ne- 
que  antestari.  quem  altera  codicis  Halherstadiensis  manus  Coelio 
assignauerat,  nunc  uero  Hertz  meliores  libros,  qui  tantum  non  omnes 
melius  praebent,  secutus  detraxit  et  aut  ad  C.  Aelium  Gallum,  qui 
librum  de  significatione  uerhorum,  quae  ad  ius  ciuile  pertinent,  scrip- 
sit,  aut  ad  M.  Liuium  Drusum,  quorum  uterque  iuri  operam  dedit, 
rettulit  (uid.  eius  adnot.  ad  Prisc.  1.  s.  et  I)e  Liuii  fr.  comment.  parl. 
7/p.  17sq.). 

Fragmentis  Coelianis  duo  fragmenta  subiunxi  feorum,  qui  Puni- 
cum  hellum  secundum  scripserunt';  horum  enim  ille  Antipater  quasi 
chorum  duxit. 


(PAVLVS)  CLODIVS1) 

C.  Clodium  Licinum  hinc  in  alterum  uolumen  relegaui  (p.  cvn  sq. 
77sq.)7  sed  etiam  quae  hic  relicta  sunt  duo  fragmenta  incerta  sunt. 
eorum  prius  titulo  a  Q.  Claudii  Quadrigarii  annalibus  distat,  argu- 
mento  ut  initium  eorum  defendens2)  consentit,  alterum  praenomine 
ab  eis  distinguitur.  itaque  quoniam  frustra  in  TlavXcp  nomine  mu- 
tando  laboratum  est3)  (nam  etiam  praenomine  Pauli  Romani  usi 
sunt,  Mommsen  R.  F.  I  p.  34sq.);  temporum  autem  ratione  Quadri- 
garius  ex  Ciceronis  indice  ueterum  historicorum  Latinorum  saepe 
laudato  excluditur,  hunc  Paulum  cum  Ciceronis  Clodio  coniunximus 
et  hoc  loco  inter  Coelium  et  Asellionem  interposuimus.   haec  enim 


1)  Vt  numerum  eorum,  qui  tum  ad  historiam  accedere  possent, 
angustum  fuisse  monstrem,  alios  Clodios  uel  Claudios  (praeter  Quadri- 
garium)  recensebo:  Appius  Claudius  Pulcher  cos.  a.  54.  700,  mortuus 
a.  49.  705.  is,  ut  ait  Cicero  (Brut.  77,  267)  fet  satis  studiosus  et  ualde 
doctus,  tum  etiam  exercitatus  orator  et  cum  auguralis  tum  publici  iuris 
antiquitatisque  nostrae  bene  peritus  fuit',  librique  eius  augurales,  quo- 
rum  etiam  fragmenta  pauca  apud  Festum  ad  nos  peruenerunt  (Bremer 
Iur.  anteh.  I  p.  243  sq.),  commemorantur  a  Cicerone  eius  amico  in  epi- 
stula  quadam  ad  eum  data  (ad  fam.  3,  11,3),  praeterea  nihil  de  studio 
eius  litterarum  accepimus.  cf.  de  eo  Drumann-Groebe  II  p.  186  (160)  sqq. 
Muenzer  _R.  E.  III  c.  2849.  Hic  certe  nobilis  fuit  ut  ceteri  eius  aetatis 
historici,  at  inter  eos  locum  non  obtinuerunt  Seruius  Clodius,  eques 
Romanus,  Aelii  Stilonis  gener,  grammaticus  (Suet.  de  gr.  2  p.  101  Rf.), 
qui  multum  in  glossis  interpretandis  uersatus  est  (Goetz  B.  E.  IV  c.  65  sq.), 
Sex.  Clodius  rhetor  (Suet.  de  gr.  et  rh.  29  p.  124  Rf.),  M.  Antonii  trium- 
uiri  magister,  fortasse  idem,  qui  Graece  de  diis  scripsit  (Arnob.  5,  18. 
Lactant.  inst.  1,  22,  11),  Clodius  Tuscus,  item  grammaticus,  is  qui  ephe- 
meridem  Augusti  aetate  scripsit  (Funaioli  p.  467.  Schanz  II  l3  p.  529 sq.). 

2)  Niebuhr  H.  Rom.  II  3.  Schwegler  I  39  n.  H  11  n.  5.  Niese  B.  E. 
HI  c.  2859. 

3)  Kotvrco  uel  KovadQiyuoicp  Schweighaeuser,  IlovfiXicp  uel  IIoTt&icp 
Lachmann  De  font.  Liu.  I  p.  36  n.,  HcoUcovi  Hulleman  De  Paulo  qui  fertur 
Claudio  p.  4. 


<PAVLVS>  CLODIVS  CCXXXIX 

ille  (de  legg.  1,2,6):  Ecce  autem  successere  huic  belli  Clodius1), 
Asellio,  nihil  ad  Coelium  sed  polius  ad  antiquorum  languorem  et 
inscitiam.  quem  autem  citauit  Plutarchus  Iibellum  tleyxov  iqovov 
(ovxco  ycco  xcog  iTiiyiyQaiixai  xb  (iifiXlov),  is  item  in  temporibus 
examinandis  uersatus  erat  et  quasi  fundamenta  xalg  %Qovixalg  6vv- 
xateai  Appiani  substruxerat,  ut  baud  absurde  baee  fragmenta  ad 
idem  opus  referri  potuerint. 

1)  Sic  exhibet  liber  Heinsianus  a  sec.  m.  glodius  Vosb.  84  et  86  a  sec. 
m.,  gladius  Voss.  86  a  pr.  m. 


CN.  AVFIDIVS1) 

Cn.  Aufidii  historiae  memoria  una  mentione  continetur  Cieeronis 
(Tusc.  5;38;112):  Pueris  nobis  Cn.  Aufidius  praetorius  et  in  senatu 
sententiam  dicebat  [etsi  caecus  erat]  nec  amicis  deliberantibus  de- 
erat  et  Graecam  scribebat  historiam  et  uidebat2)  in  litteris.  eun- 
demque  etiam  ipse  uiderat  et  audiuerat  (de  fin.  5,  19,54):  Equidem 
e  Cn.  Aufidio  praetorio,  erudito  homine  oculis  capto,  saepe  audie- 
batn,  cum  se  lucis  magis  quam  utilitatis  desiderio  moueri  diceret. 

Praeterea  certo  hoc  accepimus,  cum  liberis  orbatus  esset  (quem 
dolorem  fortiter  sustinuit;  Cicero  p.  991  ed.  Orell.2  p.  337  M.);  adop- 
tatum  esse  ab  eo  Oresten  e  gente  Aurelia  (Cic.  de  dom.  13, 35),  ce- 
tera  tamen  quae  de  eo  identidem  recocta  sunt;  aut  dubia  aut  falsa 
sunt,  tribunatus  a.  114.  640 ;  quem  Plinii  nat.  hist.  loco  quodam 
(8;  64)  abusus  Pighius  finxit,  ab  Harlessio  (p.  48)  ad  tribunatum 
alius  Cn.  Aufidii  a.  170.  584  rectius  relatus  (cf.  Klebs  R.  E.  II 
c.  2288sq.);  aut  praetura  Asiatica  a.  107.  647,  quae  utrum  ab  hoc 
patre  an  ab  eius  filio  cos.  a.  71.  683  administrata  sit;  incertum  est. 
neque  enim  annus  constat.3) 

Reliquiae  eius  historiae  a.  fere  90.  664  scriptae  ad  nos  non  per- 
uenerunt.  nam  unus  locus;  quem  in  eis  posuit  Krause  p.  298  (et 
Roth  p.  326) ;  prodiit  ex  officina  eius  qui  librum  de  origine  gentis 


1)  W.  Harless  De  Fabiis  et  Aufidiis  rerum  Bom.  scriptoribus  (diss. 
Bonn.  1853)  p.  45—52. 

2)  Sic  enim  recte  libri,  minus  apte  Bentley  uiuebat. 

3)  Hanc  quaestionem  Rothius  p.  326  mouit,  qui  primus  inscriptionis 
cuiusdam  (apud  Boeckh.  C.  I.  Gr.  tom.  II  p.  1063  n.  2349b)  meminit,  quo 
Adramyteni  iudicibus  ex  aliis  ciuitatibus  ut  lites  dirimerent  arcessitis 
gratias  agunt;  eius  prima  uerba  haec  sunt:  'Aq%6vxa>v  yv(o\ty\  tisqI  mv 
7tQoeyQ<ityccvTO  xal  rj  fiovli]  7tQos§ovXsvCEV ,  [ksqI  t]c5i>  TtaQccysyovotatv 
8iv.a6Tcov  anb  rfjs  [^wjS  [dediJxaxoTav  zdg  xe  xaTU  Tovg  v6{iovg  6vvs- 
6Tr\v.viag  Siv.ag  y,a[l  t\c\  [a]vajts^,cp9,tvTa  [ddyftar]a  vnb  rvaio[v  A]vcpi- 
Siov  Tvaiov  vov  xov  av[Ti\6TQUTTiyov.    aupplementa  sunt  Boeckhii. 


CN.  AVFIDIVS  CCXLI 

Homanae(18;4)  Gcticiis  laudationihus  exornauit,  alter;  quo  uniuersae 
Armeniae  magnitudo  ( ap.  Plin.  n.  h.  6;  27)  definitur,  iuit  Aufidii  Bassi, 
ut  nunc  in  uolum.  II  p.  98  suo  loco  repositus  sit.  neque  enim  ple- 
heia  gens  Aufidia,  quae  uix  centum  annis  ante  in  uitam  puhlicam 
processerat,  multas  res  hahuit  quibus  gloriaretur,  aut  multos  gen- 
tiles  qui  legerent  et  diuulgarent,  praesertim  cum  doctrinam  suam 
iactans  Graeco  sermone  (hoc  enim  Graeca  historia  dicit,  uid.  supra 
p.  cxvm  sq.)  usus  esset  Latinusque  tum  historiam  Romanam  occu- 
passet.   In  litteris  tamen  post  eum  etiam  alii  Aufidii  uixerunt. 


Hist.  Rom.  rel.  I,  ed.  Peter.   Ed.  alt  XVI 


SEMPKONIVS  ASELLIO1) 

I)e  uita  Sempronii  Asellionis,  cui  qua  auctoritate  a  Popma,  Lach- 
manno,  Krausio  Publii  praenomen  adscriptum  esset  frustra  quaesiui, 
hoc  a  Gellio  accepimus,  eum  sub  P.  Scipione  Africano  tribunum  mi- 
litum  (cum  Rutilio  Rufo,  item  tribuno  militum  App.  Iber.  88  et 
C.  Lucilio,  qui  satiras  scripsit,  Vellei.  2,  9,  4)  ad  Numantiam  fuisse 
(fr.  6),  id  est  annis  134.  620  et  133.  621,  quibus  Scipio  in  Hispania 
rem  gessit.  libri  autem  eius  descenderunt  minimum  usque  ad  an- 
num  91.  663  (fr.  11,  uel  86.  668  aut  83.  671  cf.  adn.  ad  fr.  13), 
unde  eum  et  summa  senectute  ad  historiam  sese  conuertisse  apparet 
et  perpaucis  annis,  postquam  uel  equo  uel  inter  contubernales 
comitesue  merere  coepit,  ad  illum  tribuni  magistratum  prouectum. 
natus  igitur  est  ante  a.  150.  604  i.  e.  duodeuiginti  annis  ante  tri- 
bunatum,  ita  tamen  ut  ultra  annum  160.  594  uix  regredi  liceat. 
historiae  scriptae  esse  uidentur  inter  annos  90.  664  et  80.  674. 
quocum  tempore  optime  concinit  Cicero,  qui  1.  s.  s.  eum  post  CIo- 
dium  Coelio  Antipatro  successisse  scripsit. 2) 

Appellauit  autem  eum,  ut  eius  languorem  et  inscitiam  repre- 
henderet.  de  ratione  tamen  historiam  scribendi  se  diligenter  medita- 
tum  esse  ipse  pluribus  in  prooemio  professus  est  (fr.  1.  2).  duas 
enim  res  sibi  proposuerat,  non  tantum  modo  ipsa  facta  enumerare 
sed  etiam  quo   consilio   quaque   ratione  gesta  essent  demonstrare, 


1)  W.  Stelkens,  Der  roemische  Geschiclitssclireiber  Sempronius  Asellio 
(Progr.)  Crefeld  1867.  W.  Eggert,  Sempr.  As.  quem  lociim  quamque  uim 
inter  hist.  Rom.  habuerit.  Diss.  Rostoch.  1869.  ex  illo  libello  pauca  ad- 
notaui,  ex  hoc  nihil. 

2)  A.  quidam  Sempronius  Asellio  a.  89.  665  praetor,  quoniam  se- 
cundum  debitoree  ius  dicebat,  ab  eis  qui  faenerabant,  in  foro  occisus 
est.  Liu.  per.  74.  Valer.  Max.  9,  7,  4.  App.  b.  c.  1,  54.  quem  caue  cum 
Rothio  p.  323  confundas  cum  historico.  nam  qui,  ut  de  aliis  difficul- 
tatibus  taceam,  a.  134.  620  tribunus  militum  fuit,  uix  quadraginta  quin- 
que  annis  post  praetor  creatus  est.  meliore  iure  eundem  hunc  histori- 
cum  esse  censeas  cum  Lucio  Asellione,  a  quo  praetore  a.  100.  654  egregie 
Siciliam  prouinciam  administratam  esse  scripsit  Diodorus  36,  8,  id  quod 
post  alios  suasit  Stelkens  p.  11. 


SEMPRONIVS  ASELLIO  CCXLIII 

tum  bonis  uiris  ad  reni  publicam  defendendam  excitatis,  segnibus 
a  prauis  rebus  deterritis  rei  p.  prodesse1);  denique  aliquo  loco  res, 
nisi  quibus  ipse  interfuisset,  se  non  seripturum  esse  eum  praedicasse 
ex  fr.  6  consequitur.  atqui  iuuenes  illos  in  Scipionis  contubernio 
Numantino  de  Polybii  bistoria  collocutos  esse  Asellionemque  eam 
cognouisse  exponere  uix  pluribus  uerbis  opus  est.  itaque  quae  in 
Asellionis  prooemio  cum  ea  consentiunt,  haec  ab  ipsa  didicit,  de 
uxodsiKTixij  LGTogCa,  quam  nos  pragmaticam  dicimus,  et  de  utili- 
tate  historiae,  quam  non  ut  Cato  et  Piso  ad  mores  ciuium  emen- 
dandos  rettulit,  sed  ut  Polybius  ad  rationem  rei  p.  administrandae 
perspiciendam,  et  de  materiae  circumscriptione.2)  simul  Ciceroni 
Coelii  admiratori  lantruidam  et  inscitam  eius  historiam  uisam  esse 


1)  Duae  in  fr.  2  insunt  difficultates  diuersis  rationibus  temptatae 
(quas  in  appar.  crit.  enumeratas  reperies,  ipse  codd.  scripturam  maxima 
ex  parte  retinui).  nam  primum  accusatiui  adiect.  alacriores  et  segniores 
adiectiuorum  prolepticorum  modo  cum  uerbo  commouere  coniuncti  sunt, 
quorum  usus  apud  poetaa  frequens  est,  ab  historicis  non  spretus  (cf. 
ex  exemplis  apud  Kuehnerum  Ausfuehrl.  Lat.  Gramm.  II  p.  179:  Liu. 
21,  33,  3:  utraque  simul  obiecta  res  oculis  animisque  inmobiles  parum- 
per  eos  defixit  et  Weissenborn-Mueller  a.  h.  I.),  tum  formae  comparat. 
adi.  et  alacer  et  segnis  cum  praepositione  ad  construi  solent:  Auet.  ad 
Herenn.  2,  30,  48:  multos  alacriores  ad  maleficia  futuros.  2,  31,  50:  nos 
alacriores  ad  relicum  persoluendum.  Cic.  de  fin.  1,  10,  34:  nec  segniorem 
ad  respondendum  reddidisti.  pro  Font.  7,  17:  segniores  ad  imperandum. 
Liu.  24, 13,  11:  segnior  ad  credendum  factus.  cf.  Nep.  Thras.  2,  2.  segnis 
autem  non  modo  est  is,  qui  piger  in  faciendo  sed  omnino  is,  qui  in- 
habiiis  ad  faciendum  (cf.  Verg.  Aen.  10,  619),  oppositus  strenuo  (noUxiK<i> 
Polybii,  cf.  Plaut.  Truc.  493:  Strenui  nimio  plus  prosunt  populo  quam 
argute  cati).  denique  omnis  ofifensio  subleuatur,  si  pro  quicquam  re- 
posueris  quosquam.  in  altero  enuntiato  fr.  2  duplex  illud  'iterare  id 
fabulas'  suspicionem  plerisque  uiris  doctis  mouit;  alterutrum  igitur  ab 
eis  de  contextu  expulsum  est.  uerum  tamen,  si  leniter  ex  eo  libro  in  ex 
eo  bello  mutaueris,  usque  ad  prius  iterare  oratio  bene  fluit,  sed  etiam, 
nisi  uerba  quaedam  delere  mauis  (cf.  app.  crit.),  reliquum,  dummodo 
ad  prius  fabulas  ex  seqq.  subaudias  narrare  est,  et  hoc  dilatum  et 
post  uncinos,  intra  quos  quae  breuius  iam  fr.  1  extr.  professus  erat 
commonet,  cum  ampliticatione  puerorum  repetitum  sententiam  clausisse 
concedas. 

2)  Cf.  Polyb.  4,  2,  2  [ubi  se  ad  opus  suum  adductum  esse  primum 
Arati  historia  exposuerat]:  dsvrsQOv  6h  dicc  rb  xccl  tovg  %Qovovg  ovrcog 
cvvxQ^ysiv  roi>s  t^fjg  y-al  xovg  Ttiitxovxag  vitb  rrjv  r}fist^Quv  i6toQiav  coerf 
tovg  (ilv  nafr'  i)^iag  tlvai  tovg  8i  v.atu  tovg  natiQag  rj^imv ,  i£  ov  6V(i- 
fiuivsi   toig  (ihv  avtovg  i](iug  ituQaytyovivui  tu  dt  naQtx  tmv  icoQuxottav 

U-X.T\Y.oivUl. 

XVI* 


CCXLIV  DE  SCRIPTORVM  VITIS  ET  SCRIPTIS 

intellegimus  sprelumque  eum  esse  in  rhetorum  scholis  et  ah  eorum 
imitatoribus. 

De  inscriptione  autem  operis  hoc  quidem  ex  ipsius  uerbis 
(fr.  1)  certo  constat,  Asellionem  libros  suos  non  inscripsisse  annales, 
neque  umquam  hoc  nomine  citati  sunt.  sed  utrum  rerum  gestarum 
libros  an  historias  praeferamus,  incerti  haeremus.  utrumque  enim 
haud  spernendis  testimoniis  nititur,  illud  Gellii  (fr.  6.  10.  11.  cf. 
etiam  Charis.  fr.  13),  hoc  Charisii  (12),  Nonii  (4.  2a),  Seruii  (14) 
et  schol.  Bernensis  (9),  Prisciani  (3). x)  cum  autem  Asellio  fr.  1  se 
eorum  sententiam,  qui  fres  gestas'  a  Romanis  perscribere  conati 
essent,  amplexum  esse  significauerit  atque  Gellius  ipsum  Asellionem 
in  manibus  habuisse  uideatur,  magis  inclino  ad  eam  inscriptionem, 
quam  auctoritas  tuetur,  quam  ad  historias,  quas  testium  numerus. 
forsitan  rerum  gestarum  libros  inscribens  uertere  in  animo  habuerit 
Graecorum  7iQccy[iatSLUv.2) 

Sermo  librorum  fuit  patrius  (fr.  1 — 6.  10 — 14).  non  omnes 
autem  res  a  Romanis  gestas  enarrandas  suscepit,  sed  a  ratione  ue- 
terum  annalium  scriptorum  etiam  in  hac  re  digressus  Graecosque 
imitatus  eas  tantum  modo,  rquibus  gerendis  ipse  interfuit'  (fr.  6), 
ita  tamen,  ut  illorum  exemplo  terminum  illum  ultra  suae  uitae  spa- 
tium  remoueret  et  de  Lepidi  consulatu  a.  137.  617  (fr.  4)  et  de 
extremis  belli  Numantini  annis  (uid.  fr.  5  cum  adn.)  iam  in  libro 
quarto  ageret;  tum  quinto  libro  Ti.  Gracchi  mortem  exposuit  (fr.  7), 
quarto  decimo,  si  Rothii  coniecturam  admodum  probabilem  sequi- 
mur,  M.  Liuii  Drusi  necem  (fr.  11).  sed  quod  Charisius  rem  quan- 
dam  ex  quadragesimo  libro  se  sumpsisse  adfirmat  (13),  procul  dubio 
aut  ipse  aut  librarii  errorem  commiserunt.  nam  siue  illa  ad  a.  86. 
668  siue  ad  a.  83.  671,  ultra  quos  annos  propter  aetatem  uix  descen- 
dere  potuit,  pertinet  (cf.  adn.  ad  fr.  13),  quis,  cum  antea  circiter 
quaternorum  annorum  res  singulis  libris  complexus  esset,  tunc  sin- 
gulorum  annorum  rebus  etiam  ternos  libros  eum  expleuisse  credat? 
minus  mihi  ut  in  re  incerta  esse  exploratum  uidetur,  quo  modo 
numerus  ille  corruptus  restituendus  sit.3) 

De  fide  Asellionis  nihil  compertum  habemus.  nam  quamquam 
quibus  rebus  gerendis  aut  ipse  interfuisset  aut  quas  ab  aliis;  qui 


1)  Minus  accurate  Gellium  fr.  5  citare  uoluisse  per  se  rnanifestum  est. 

2)  Etiam  Stelkens  p.  14  hanc  inscriptionem  praefert,  sic  eam  con- 
stituens  Asellionis  rerum  a  Eomanis  gestarum  libri  XIV  (uel  XV). 

3)  Muenzer  (Herm.  XXXII  p.  472)   hunc  numerum  uanitate  gram- 
matici  alicuius  fictum  esse  coniecit. 


SEMPP.ONIVS  ASELLIO  CCXLV 

interfuissent,  audire  posset,  scripsit,  tamen  nemo  rerum  scriptor 

eum  laudauit,  ut  quae  ex  eius  libris  fragmenta  seruata  sunt,  soii 
grammaticorum  diligentiae,  qui  uerborum  causa  eius  libros  peruol- 
uerant,  debeamus.  quid?  quod  praeter  Ciceronem  ante  Hadriani 
aetatem  omnino  nemo  eius  ne  mentionem  quidem  iniecit1)  atque 
ne  in  Gellii  quidem  notitiam,  apud  quem  dimidia  fragmentorum 
pars  (1. 2. 5. 6.  7.  8. 10. 11)  exstat,  peruenil;  nisi  posteaquam  noctes 
Atticae  iam  ad  finem  perductae  sunt  (Mercklin  Citiermethode  d.  Gell. 
p.  704  adn.).  cetera  fragmenta  leguntur  duo  apud  Nonium  (4.  2a)> 
singula  apud  Seruium  (14),  Priscianum  (3),  in  scholiis  Vergilii  Bernen- 
sibus  (9),  duo  apud  Cbarisium  (in  eo  capite  quod  est  de  aduerbio, 
fr.  12. 13).  de  his  tamen  uix  dubium  erit,  quin  ipsi  Asellionem  non 
inspexerint  sed  ex  libris  aliorum  grammaticorum,  qui  accurate  etiam 
numeros  librorum  addiderant,  eius  fragmenta  transtulerint,  id  quod 
de  Charisio  etiam  pro  certo  haberi  potest,  nam  is,  cum  alteri  loco 
(fr.  13)  adscripserit  ubi  Fl.  Coper  'quamuis  artificiosus  dici  non 
possit,  ut  malitiosus\  aperte  significat  se  Asellionis  uerba  sumpsisse 
ex  Fl.  Capro,  qui  —  incertum  est  qua  aetate  —  de  dubio  sermone 
libros  conscripsit  et,  ut  erat  uerborum  antiquorum  studiosus,  multa 
ex  antiquis  potissimum  scriptoribus  exempla  collegit. 


1)  Hic  illic  coiisensus  quidam  curn  Appiano  (cf.  adn.  ad  fr.  5.  7.  11) 
animaduersus  est,  etiam  cum  Plutarcho  (adn.  ad  fr.  7),  neque  tamen  eos 
Asellione  usos  esse  crediderim. 


M.  AEMILIVS  SCAVRVS 

Vidimus  medio  saeculo  urbis  septimo  duo  noua  historiae  genera 
effloruisse;  rhetoricum  et  pragmaticum.  sed  eodem  tempore  homines 
quidam  nobilissimi  etiam  uitas  ipsi  suas  describere  coeperunt,  M. 
Aemilius  Scaurus  et  P.  Rutilius  Rufus,  Q.  Lutatius  Catulus  et  L.  Cor- 
nelius  Sulla.1)  quamquam  enim  iam  antea  fuerant  qui  res  a  populo 
Romano  gestas  enarrantes  etiam  suas  res  innecterent  atque  —  id 
quod  Catonem  fecisse  certo  accepimus  —  in  eis  laudandis  et  prae- 
dicandis  haud  parci  essent,  tamen  illi  ut  eis  tantum  modo  factis; 
quae  ad  rem  publicam  spectarent,  aliquid  tribuendum  esse  existi- 
mauerant,  ita  quae  memoriae  mandarentur  solas  has  res  dignas 
duxerant,  quibus  rei  publicae  utilitatibus  seruiissent,  neque  eas  in 
historia  a  re  publica  ausi  erant  separare.  itaque  quod  ei  de  quibus 
nunc  loquimur  suas  uitas  separatim  edidere;  imitati  sunt  eorum  adro- 
gantiam;  qui  inter  maiorum  suorum  statuas  etiam  suis  templa  aliaque 
publica  aedificia  ornauerunt  {Wahrheit  u.  Kunst  p.  297 sq.  212sq.); 
fortasse  etiam  Arati  opus  a  Polybio  propter  ueritatem  et  diligentiam 
laudatum;  est  tamen  hoc  senescentis  patriae  amoris  et  ingrauescentis 
sui  ipsorum  partiumque  cupiditatis,  qulae  et  in  re  p.  et  iu  litteris 
tum  prouenire  coepit. 

Atque  Sullam  quidem  postea  demonstrabimus  id  commentariis 
suis  egisse,  ut  res  suas;  quippe  quas  diuinitus  adiutus  gessisset,  ce- 
lebraret  et  crimina  in  se  collata  defenderet;  neque  pepercisse  eum 
laudi  suae  gloriaeque  et  per  se  credibile  est  et  compluribus  locis 
confirmatur.  etiam  Catuli  aliquot  uestigiis  indicatur  hoc  consilium 
fuisse,  ut  laudem  suam;  quam  Marius  obscurauerat,  in  lucem  reuo- 
caret  et  inlustraret.   at  de  eis;  qui  primi  huic  historico  generi  ope- 

1)  De  eis  peculiaribus  libris  egere  L.Wiese,  Commentatio  de  uita- 
rum  scriptoribus  Eomanis.  Progr.  gyrnn.  Ioachimsth.  1840.  W.  H.  D.  Su- 
ringar,  De  Romanis  autobiographis  siue  iis  qui  de  sua  ipsi  seripserunt 
uita.  Lugd.  Bat.  1846.  G.  Misch,  Gesch.  d.  Autobiographie  I  p.  110  sqq. 
126  sqq.  —  E.  Pais,  I  frammenti  all'  autobiografia  di  M.  Emitio  Scauro 
e  la  Lex  Varia  de  maiestate.  Estratto  dai  Bendiconti  d.  acad.  dei  lincei 
X  2  p.  50—60. 


M.  AEMILIVS  SCAVRVS  CCXLVII 

rani  dederunt,  de  Scauro  et  Ilufo  nihil  nisi  hoc  memoriae  traditum 
est;  spreta  eos  modestiae  specie,  qua  qui  nunc  uitas  suas  legendas 
proponunt,  uti  decorum  esse  existimant  uel  potius  existimabant; 
cum  in  suis  rebus  praedicandis  aliena  esset  ueteribus;  non  esse 
ueritos  de  se  quod  sentiebant  aperte  proferre1),  quae  Iaudatio  sui 
tum  omnino  fastidium  aut  molestiam  non  excitabat,  quamquam  Scau- 
rus  in  narrando  etiam  suam  personam  induxit  (fr.  3.  6).  haec  enim 
sunt  Taciti  uerba  memoratu  digna  in  uita  Agricolae  c.  1 :  Sed  apud 
priores  ut  agere  digna  memoratu  pronum  magisque  in  aperto  erat, 
ita  celeberrimus  quisque  ingenio  ad  prodendam  uirtutis  memoriam 
sine  gratia  aut  ambitione  bonae  tantum  conscientiae  pretio  duce- 
batur.  ac  plerique  suam  ipsi  uitam  narrare  fiduciam potius  morum 
quam  adrogantiam  arbitrati  sunt,  nec  id  Rutilio  et  Scawo  citra 
fidem  aut  obtrectationi  fuit:  adeo  uirtutes  isdem  temporibus  optime 
aestimantur,  quibus  facillime  gignuntur. 

M.  igitur  Aemilius  Scaurus2)  anno  162.  592 3)  genere  ille  qui- 
dem  patricio  sed  pauperibus  parentibus  et  obscuris  maioribus  natus 
erat.  nam  pater;  Marci  praenomine  (act.  triumph.  Capit.  C.  I.  L.  I2 
p.  49  Momms.),  carbonarium  negotium  exercuerat  (Aurel.Vict.de 
uir.  111.  72).  etiam  ipse  aliquamdiu  num  patris  uestigia  secutus  argen- 
tariam  faceret  dubitauit  (Aur.  Vict.  1.  s.);  tum  uero  cum  summo  ar- 
deret  potentiae  et  honorum  studio  rem  p.  capessere  statuit  atque; 
etsi  paraulam  hereditatem  a  patre  acceperat  (fr.  1)  et  haud  raro 
rerum  inopia  impediebatur,  industria;  ingenio;  prudentia,  calliditate 
hoc  effecit,  ut  iam  in  consulatu  princeps  senatus  dictus  cmemoriam 
prope  intermortuam  generis  sui  renouaret'  (Cic.  pro  Muren.  7;  16). 
ad  hunc  tamen  honoris  gradum  ei  aeque  ac  nouo  homini  enitendum 
et  laborandum  erat  (Ascon.  1.  s.).    primo  autem  in  Hispania  publice 


1)  Cf.  Cicero  ad  fam.  5,  12  (ad  Lucceium),  8:  Scribam  ipse  de  me 
multorum  excmplo  et  clarorum  uirorum.  Plutarchus  in  libello  suo  f IIeqI 
rov  iuvrbv  t-itcavsiv  avsTtKf&ova)^  rbv  7toXirfnbv  avSgcc  se  ipsum  lau- 
dare  etiam  debere  exemplis  docuit.   uid.  Wiesep.  13  sq.  Suringar  p.  1  sq. 

2)  Eius  uitam  exposuere  Des  Brosses,  Vie  de  Scaurus  pour  servir  de 
supplement  aux  memoires  ecrits  par  lui-meme.  Memoir.  des  inscr.  XXIV 
p.  235—260.  Drumann  I  p.  25—28,  Groebe  p.  18—20.  Suringar  p.  4—8. 
Klebs  B.  E.  I  c.  584 — 588.  ipse  summa  quaeque  ex  ea  tetigisse  satis 
esse  duxi,  sed  neque  haec  ex  ea  sumpta  esse  et  alia  multa  a  me  omissa 
esse  concedo. 

3)  Hic  annus  apparet  ex  Asconio  ad  Scaur.  p.  20  K.-Sch.  24  St.,  qui 
Scaurum  anno  90.664,  cum  a  Q.  Vario  tribuno  plebis  reus  citaretur, 
septuagesimum  alterum  annum  egisse  scripsit. 


CCXLVIII  DE  SCRIPTORVM  VITIS  ET  SCRIPTIS 

eius  opera  laudata  est,  cum  corniculum  mereret,  tum  in  Sardinia 
stipendia  fecit  sub  L.  Aurelio  Oreste  (Aur.  Vict.  1.  s.),  qui  consul 
a.  126.  628  bellantes  Sardos  subegit,  et  paulo  post  aedilitatem  cu- 
rulem  adeptus  est,  in  qua  cum  propter  paupertatem  ludorum  appa- 
ratu  et  magnificentia  populi  oculos  in  se  conuertere  non  posset, 
Huri  reddendo  magis  quam  muneri  edendo  studuit'  (Aur.  Vict.  1.  s. 
cf.  Asc.  1.  s.),  tum  praeturam  et  ex  ea  Sardiniam  prouinciam  (Asc. 
1.8.).  tandem,  posteaquam  a.  117.  637  repulsam  tulit  (Cic.  pro  Muren. 
17,  36),  ad  consulatum  enisus  est  a.  115.  639  cum  M.  Caecilio  Me- 
tello  eodemque  anno  cum  nondum  censorius  esset,  a  L.  Metello  Cn. 
Domitio  censoribus  princeps  senatus  dictus  est  (cf.  locos  a  Drumanno 
I  p.  26  n.  67  [p.  19  n.  4]  collectos).  consul  uero  domi  militiaeque 
de  ciuitate  bene  meritus  est.  domi  enim  legem  de  sumptibus  tulit 
(Aur.  Vict.  1.  s.),  ex  qua  hoc  inseruit  Plinius  n.  h.  8,  223 :  Saurices  et 
ipsos  hieme  condi  auctor  est  Nigidius,  sicut  glires,  quos  censoriae 
leges  princepsque  M.  Scaurus  in  consulatu  non  alio  modo  cenis 
ademere  quam  conchylia  aut  ex  alio  orbe  conuectas  aues.  quo 
cum  instituto  quae  Gellius  de  lege  quadam  Aemilia  proposuit,  *qua 
non  sumptus  cenarum  sed  ciborum  genus  et  modus  praefinitus  esset' 
(2,  24,  12)  ita  concinunt,  ut  etsi  Gellius  hanc  legem  post  Sullae 
leges  recenset  et  Macrobius  (3,  17,  13)  seu  Gellio  ipso  seu  eodem 
quo  Gellius  fonte  usus  Sulla  mortuo  Lepidum  consulem  a.  78.  676 
eam  tulisse  adfirmat,  tamen  eandem  legem  ab  utrisque  dictam  esse 
censuerim  tribuerimque  Plinii  auctoritatem  amplexus  Scauro.  hunc 
enim  ut  hominem  nobilitatis  studiosum  ueterem  parsimoniam  atque 
cenarum  tenuitatem  reuocare  conatum  esse  multo  magis  est  ueri 
simile  quam  Lepidum,  qui  in  ceteris  Sullae  aduersans  in  hac  re 
eius  consilia  (Gell.  et  Macr.  1.  s.  s.)  uix  secutus  est.  tum  uero  idem 
Scaurus  legem  rogauit  de  libertinorum  suffragiis  (Aur.  Vict.),  qua 
sui  ordinis  potestatem  eum  auxisse  probabile  est  (Mommsen  Staatsv. 
III 1  p.  438),  eodemque  anno  etiam  in  Gallia  feliciter  bellauit  et  ?de 
Galleis  Rarneis'  mense  Nouembri  uel  Decembri  triumphauit. l) 

Itaque  Scaurus  tum  primum  locum   in   ciuitate  obtinuit   et  ut 
iam  a.  117.  637,  cum  Iugurtha  legatos,  qui  Atherbalis  crimina  re- 


1)  Haec  enim  acta  triumphalia  Capitolina  (p.  491)  exhibent:  M.  Ae- 
milius  M.  f.  L.  n.  Scaurus  cos.  [an.J  DCXXXIIX  (=  639  sec.  Varronem) 
de  Galleis  Earneis.  contra  Aurelms  Victor  eum  consulem  Ligures  et 
Tauriscos,  [sic  enim  cum  Mommseno  H.  R.  II  p.  169  scribendum  est, 
Cauriscos  uel  Gaur.  libri,  Gantiscos  uulg.]  gentem  Carnis  finitimam 
domuisse  atque  de  his  triumphasse  scripsit. 


M.  AEMILIVS  SCAVKVS  CCXLIX 

pellerent,  auro  argentoque  onustos  Bomam  misisset,  largitionum  in- 
lecebris  restiterat,  non  quo  ipsam  rem  respueret  sed  quia  largitionem 
famosam  inpudentemque  uidebat  inuidiamque  uerebatur  (Sall.  lug. 
25,  3  .  sic  etiam  quinque  annis  post(112.  642)  in  Africam  legatus 
missus,  ut  lugurtham  ab  Atherbale  Cirtaque  obsidenda  reuoearet, 
animi  integritatem  seruasse  uidetur,  certe  Sallustius,  qui  liaud  ita 
aeque  de  eo  iudicat,  de  hac  legatione,  etsi  legati  infecta  re  disces- 
sere,  nihil  ei  exprobrare  ausus  esl  (cf.  29,  2).  tum  uero  anno  in- 
sequenti,  posteaquam  L.  Calpurnius  Bestia  consul  bellum  contra  Iu- 
gurtham  gerere  coepit,  ab  eo  socius  et  administer  omnium  consi- 
liorum  adsumptus  (Sall.  28,  4.  40,  4)  magnitudini  pecuniae  osten- 
tatae  succubuit  et  cum  Bestia  consule  a  Iugurtha  expugnatus  pacem 
Numidis  dedit  (c.  29).  Tanta  autem  eius  erat  Bomae  auctoritas  et 
potentia,  ipsius  calliditas  et  dexteritas,  ut  etsi  plebs  summa  exar- 
descebat  Bestiae  inuidia  atque  Scaurus  auctor  et  socius  eius  fere- 
batur,  tamen  non  solum  anni  109.  645  cum  M.  Liuio  Druso  cen- 
suram  adipisceretur  sed  etiam  eodem  anno,  cum  censor  esset  et 
C.  Mamilius  Limetanus  tribunus  pl.  rogauisset,  ut  quaereretur  in  eos, 
qui  a  Iugurtha  in  legationibus  aut  imperiis  pecunias  accepissent,  in 
trium  quaesitorum  numero  crearetur  (c.  40),  quo  iudicio  condem- 
nauit  eos  (Cic.  Brut.  34, 128),  quibuscum  Iugurthae  pecunias  partitus 
erat.  ciuium  tamen  utilitati  censor  seruiit,  cum  pontem  Muluium, 
qui  tum  omnino  dirutus  fuisse  uidetur,  restitueret,  ut  postea  eius 
monumentum  diceretur  (Aur.  Vict.  1.  s.  Ammian.  Marcell.  27, 3,  9), 
uiam  Aemiliam,  quae  a  Pisis  per  Lunam  usque  ad  Dertonam  ferebat, 
muniret  (Aur.  Vict.,  Strab.  5, 1, 11  p.  217),  agros  Galliae  cisalpinae 
palustres  exsiccaret  (Strab.  1.  s.). 

Sed  ut  eius  honores  et  laudes  usque  ad  finem  persequamur,  et 
augur  fuit  (cf.  Ascon.  1.  s.)  et  rem  frumentariam,  quae  ad  eum  a  L. 
Appuleio  Saturnino  translata  erat,  procurauit  (Cic.  p.  Sext.  17,39. 
de  harusp.  resp.  20,43).  tum  uero  cum  a.  100.  654  Saturninus  tri- 
bunus  pl.  et  Glaucia  praetor  grauissimas  seditiones  mouissent  nec 
quisquam  eis  resistere  auderet,  Scaurus  primus  arma  sibi  afferri 
iussit  Mariumque  consulem  hortatus  est,  ut  libertatem  legesque  manu 
defenderet;  sic,  ut  cum  Cicerone  (pro  Sest.  47, 101)  loquar,  fa  C. 
Graccho  usque  ad  Q.  Varium  seditiosis  omnibus  restitit,  neque  um- 
quam  ulla  uis,  ullae  minae,  ulla  inuidia  eum  lahefecit'.1)   ultra  eum 


1)  Cf.  pro  Rabir.  perd.  reo  7,  21.  9,  26.    haec  Valerius  Max.  3,  2, 18 
et  Aur.  Vict.  de  uir.  ill.  72,  9  rhetorice  exornauerunt. 


CCL  DE  SCRIPTORVM  VITIS  ET  SCRIPTIS 

diem  etiam  per  duodecim  paene  annos  uitam  produxit;  nam  a.  88. 
666  eius  uxor  Caecilia  Sullae  nupsit.1) 

Multis  igitur  rebus  publice  gestis  eius  uita  abundauit  largamque 
praebuit  scribenti  materiam.  neque  tamen  ab  omnibus  pariter  cele- 
brata,  immo  multorum  ciuium  inuidiam,  quam  ipse  prouocauerat, 
experta  est.  nimirum,  ut  erat  uebemens  et  acer;  nec  suae  nec  alienae 
dignitati  parcebat,  ut  suam  potentiam,  bonorem,  dignitatem  augeret, 
ut  erat  impiger  et  callidus;  arte  sua  inimicitias  se  repulsurum  tela- 
que  in  aduersarios  retro  uersurum  esse  confidebat  idemque,  si  diffi- 
deret,  in  tempore  a  consilio  causaque  desistere  non  dedignabatur 
(Sall.  Iug.  15,4).  itaque  ex  omnibus  indiciis  incolumis  euasit.  frustra 
igitur  Cn.  Domitius  iratus  Scauro;  quod  eum  in  augurum  collegium 
non  cooptauerat,  diem  dixit  apud  populum,  quod  eius  opera  sacra  pu- 
blica  populi  Romani  deum  penatium;  quae  Lauinii  fierent,  minus  recte 
casteque  flerent  (a.  104.  650.  Ascon.  in  Scaur.  p.  18  K.-Sch.  24  St.  cf. 
Cic.  pr.  Deiot.  11,  31.  Valer.  Max.  6; 5, 5.  Cass.  Dion.  fr.  90),  P.  Ruti- 
lium  autem,  qui  simul  cum  eo  consulatum  petierat  et  superatus  com- 
petitorem  ambitus  reum  fecerat,  absolutione  sua  non  placatus  eodem 
crimine  ipse  etiam  in  ius  uocauit  (Cic.  Rrut.  30, 113.  de  or.  2,69, 
280),  et  cum  Q.  Seruilius  Caepio  et  M.  Brutus  eum  de  repetundis  accu- 
sauissent,  ea  crimina  non  solum  refutauit,  sed  etiam  Caepionem  reum 
deferre  ausus  est  (a.  91.  663.  Ascon.  1.  s.  p.  19  K.-Sch.  p.  24  St.  p.  Fon- 
teio  17,38  cf.  infra  fragm.  eius  orat.).  denique  cum  insequenti  anno 
Q.  Varius  Hybrida  tribunus  pl.  legem  tulisset,  ut  quaereretur  de  eis, 
quorum  ope  consilioue  socii  contra  populum  Romanum  arma  sump- 
sissent,  idem  Q.  Caepio,  uetus  Scauri  inimicus,  illi  persuasit;  ut  Scau- 
rum  belli  concitati  crimine  in  ius  uocaret.  una  autem  Scauri  uoce 
accusator  repulsus  est,  cum  accepto  respondendi  loco  diceret:  Q.  Va- 
rius  Hispanus  M.  Scaurum  principem  senatus  socios  in  arma  ait 
conuocasse;  M.  Scaurus  princeps  senatus  negat;  testis  nemo  est: 
utri  uos,  Quirites,  conucnit  credere?  (Ascon.  1.  s.  p.  20  (25).  Quintil. 
5;  12, 10.  Aur.  Vict.  1.  s.). 2)  sic  omnes  impetus  aduersariorum  auctori- 
tate  sua  repressit  et  ne  consuetudini  quidem  cessit,  qua  cum  in  cen- 
sura  collega  mortuus  esset;  priusquam  munere  esset  defunctus,  alteri 
censori  magislratu  abeundum  esset,  dum  tribuni  plebis  se  eum  in 


1)  Qui  a  Lucilio  comruemoratus  est  Aemilius,  aut  incertus  est  (L. 
Mueller  p.  200)  aut  L.  Aemilius  Paulus,  Scipionis  Aemiliani  pater  (Marx, 
fr.  2,  63  cf.  6,  221.  Comment.  p.  90). 

2)  Valerius  Max.  3,  7,  8  ad  aliam  rem  falso  Scauri  uerba  notissima 
rettulit. 


M.  AEMILIVS  SCAVRVS  CCLI 

uinrula  coniecturos  esse  minarentur  (Plut.  quaest.  Hom.  50).  neque 
tamen  facere  potuit,  quin  populus,  cum  Scauras,  quem  pauperrimum 
uidisset,  subito  omnibus  copiis  omniumque  rerum  abundantia  circum- 
tlueret  et  propter  mercaturam  auiditatemque  pecuniae  etiam  inter 
nobiles  male  audiret  (Cic.  de  or.  2,  70,  283),  maleuola  suspicione  et 
rumore  se  uexaret.  quid?  quod  cum  in  C.  Fimbriam,  C.  Memmium, 
C.  Norbanum  iuratus  testimonium  diceret,  ne  creditum  quidem  ei  est.1) 
Baec  autem  eius  animum  tam  grauiter  sollicitabant  et  urebant, 
ut  quem  ad  modum  in  iure  aduersariorum  crimina  suis  in  eos  con- 
uersis  refutabat,  sic  rumorum  maleuolentiam,  qua  ardebat,  litterarum 
scriptarum  auctoritate  restingueret,  non  libellorum  sed  trium  libro- 
rum  de  uita  sua  patrio  sermone  compositorum  et  orationum  in  publi- 
cum  editarum2),  quas,  ut  Cato  Censorius  coeperat,  partim  etiam  illis 
inseruit3),  ut  fructus  laudationum,  quibus  maiores  a  posteris  cole- 
bantur,  uiuus  praeciperet.  itaque  Cicero  etsi  Scaurum  laudibus  suis 
non  pepercisse  aperte  concedit4),  in  summa  eius  praesidii  et  patro- 
cinii  admiratione  perseuerat  atque  etiam  Tacitus  (1.  s.  s.)  fidem  ta- 
lium  librorum  eis  inminutam  esse  negat,  nec  historia  eas  respuit, 
si  quidem  de  Scauro  plura  accepimus  quam  de  aliis  uiris  eiusdem 
dignitatis,  ut  etiam  in  numerum  uirorum  illustrium  corporis  Aure- 
liani  receptus  sit.  ipsi  autem  libri  uix  quinquaginta  annis  post  (nam 
Scaurum  prouectum  aetate  scribendo  operam  dedisse  consentaneum 
est)  nancti  non  sunt  qui  legerent,  id  quod  Cicero  cum  Mectu  utiles' 
essent,  scilicet  ad  institutionem  Romanam,  uebementer  doluit  (Bruti 
1.  s.).  causa  repetenda  est  a  genere  scribendi.  nam  ut  eius  testi- 
monio  in  orationibus  Scauri  grauitas  quidem  summa  et  naturalis 
quaedam  inerat  auctoritas,  desiderabatur  ars  et  suauitas  (tjjv%ccyG)yCct 
y.ui  ThQi\)iq),  ita  etiam  historia  incompta  et  sicca  uidetur  fuisse,  eaque 
ctiam  gloriatus  est.  inscripsit  enim  eam  ad  L.  Fufidium  praetorium, 
qui  etiam  in  aliquo  patronorum  numero  fuit,  hominem  antiquae  se- 
ueritatis  et  integritatis  (Cic.  Brut.  29,110.  35,132.  Plin.  n.  h.33,21), 
ut  Coelium  Antipatrum  imitatus  suam  operisque  sui  indolem  ciuibus 
suis  commendaret.5)  sed  adscribam  ipsa  Ciceronis  uerba:  De  Scauro 

1)  Cic.  pro  Font.  11,  24.    de  or.  2,  58,  203.  Val.  Max.  8,  5,  2. 

2)  Fragmenta  earum  tantum  modo  orationum,  quas  scriptas  et  editas 
esse  constaret,  infra  recepimus.    de  ceteris  cf.  Meyer  p.  253 — 261. 

3)  Sic  etiam  Pais  1.  s.  p.  53. 

4)  Cf.  Brut.  29,  112:  At  Cyri  uitam  et  disciplinam  legunt,  praecla- 
ram  illain  quidem,  sed  neque  tam  nostris  rebus  aptam  nec  tamen  Scauri 
laudibus  anteponendam. 

5)  De  aliorum  autobiographorum  inscriptionibus  uid.  infra. 


CClii  DE  SCRIPTORVM  VITIS  ET  SCRIPTIS 

et  Rutilio  breuiier  licet  dicere,  quorum  neuter  summi  oratoris  ha- 
buit  laudem,  et  est  uterque  in  multis  causis  uersatus.  erat  in  quibus- 
dam  laudandis  uiris,  etiam  si  maxumi  ingeni  non  essent,  probabilis 
tamen  industria;  quamquam  his  quidem  non  omnino  ingenium,  sed 
oratorium  ingenium  defuit.  —  in  Scauri  oratione,  sapientis  homi- 
nis  et  recti,  grauitas  summa  et  naturalis  quaedam  inerat  auctori- 
tas,  non  ut  causam,  sed  ut  testimonium  dicere  putares,  cum  pro 
reo  diceret.  hoc  dicendi  genus  ad  patrocinia  mediocriter  aptum 
uidebatur,  ad  senatoriam  uero  sententiam,  cuius  erat  ille  princeps, 
uel  maxume;  significabat  enim  non  prudentiam  solum  sed,  quod 
maxime  rem  continebat,  fidem.  habebat  hoc  a  natura  ipsa,  quod 
a  doctrina  non  facile  posset;  quamquam  huius  quoque  ipsius  rei, 
quem  ad  modum  scis,  praecepta  sunt. 

In  causis  igitur  non  orationes  sed  testimonia  eum  pro  reo  di- 
xisse  Cicero  iudicat,  multo  tamen  magis  Scaurus  habuit,  cur  in  lihro 
suo  grauitate  et  auctoritate  indolis  suae  animos  eorum  qui  legerent 
moueret  propositaque  uirtutis  et  constantiae  suae  specie  omnia  op- 
probria  et  crimina;  quibus  petebatur,  amoliretur  et  dilueret.  haec 
tamen  ratio  eum  fefellit.  nam  quod  commentariorum  (y7io^vrj^d- 
to?v)  formam  induerat,  ipse  non  ea  uerecundia  motus  est,  qua 
Cicero  simulata  a  Lucceio  (ad  fam.  5;  12,  8)  petiit,  ut  commentariis 
a  se  scriptis  usus  ornatius  de  se  scriberet;  nam  ab  eius  natura  et 
aetate  et  artificiosus  ornatus  orationis  et  ille  quaesitus  pudor  afuit, 
ut  libere  spem  memoriae  sentiret  et  expectaret  atque  omnia  adiu- 
menta  auctoritatis  propagandae  sperne/et.  sed  cum  omnino  hoc 
potissimum  commentariorum  genus  per  breue  temporis  spatium 
integrum  manserit  atque  ab  aliis  exscriptum  et  arte  exornatum  ob- 
litteratum  sit,  non  mirabimur,  quod  Scauri  opus  omni  arte  elocutionis 
destitutum  eam  sortem  passum  est7  praesertim  postquam  Sallustius 
ipsius  Ciceronisque  laudes  moderatus  ad  ueritatem  redegit.1) 

Vnus  Asconius  tam  diligens  fuit,  ut  orationis  Aemilianae  expli- 
candae  causa  ad  hunc  fontem  eruendum  penetraret2),  apud  alios 


1)  Iugurth.  15,  3:  At  contra  pauci,  quibus  bonum  et  aequom  diuitiis 
carius  erat,  siibueniundum  Adherbali  et  Hiempsalis  mortem  seuere  uindi- 
candam  censebant,  sed  ex  omnibus  maxume  Aemilius  Scaurus,  homo  no- 
bilis,  inpiger,  factiosus,  auidus  potentiae,  honoris,  diuitiarum,  ceterum 
uitia  sua  callide  occultans.  cf.  C.  Lauckner  Die  kuenstlerischen  und  po- 
litischen  Ziele  der  Monographie  Sallusts  ueber  den  Iugurth.  Krieg  (Diss. 
Lips.  1911). 

2)  Lichtenfeldt   (De  Asc.  fontibus  ac  fide)    haec  jib   eo  repetiuit: 


M.  AEMILIVS  SCAVRVS  CCLIII 

autem  scriptores  numquam  nobis  contigit,  ut  eius  uestigia  indagare- 
mus,  elsi  multa  ex  eius  uita  sumpta  latere  non  nescio.1)  nomine 
autem  citata  sunt  fragmenta  singula  a  Valerio  Maximo  (1)  et  ab  eo 
qui  quartum  librum  Frontini  strategematis  addidit  (7;  quod  iam  Pi- 
ghius  ann.  III  p.  103  ad  lios  Scauri  libros  rettulit),  quae  forsitan  per 
unum  aliquem  medium  auctorem  ex  ipsa  uita  originem  duxerint, 
cetera  per  plures:  nam  nescio  quis,  uel  Iulius  Romanus  uel  huius 
auctor,  et  Scauri  et  Hutilii  libros  ex  obliuione,  qua  iam  obruti  erant, 
protractos  excerpsit,  cuius  diligentiae  Charisius  omnia  Scauri  et  ora- 
tionum  (1 — 4)  et  uitae  (fr.  2)2)  et  Rutilii  (fr.  7 — 12)  uitae  frag- 
menta  debet.  in  eis  solis  quidem  capitibus  (117  de  analogia  et  II 13 
de  aduerbiis)  quae  pendent  a  lulio  Romano  (uid.  supra  p.  ccxlv) 
inueniuntur.  ex  eodem  auctore  etiam  Diomedes  Scauri  et  Rutilii 
notitiam  bausisse  uidetur.  certe  ipsis  usus  non  est.  quod  si  sumes, 
qua  ratione  factum  esse  explicabis,  ut  ab  hoc  quinquies  (Scaur.  fr. 
3.  4.  5.  Rutil.  14. 15)  laudarentur  in  solis  p.  374 — 385  K.  (in  eo  ca- 
pite  quod  est  de  coniugationibus  uerborum),  nusquam  alibi?  ad  Ser- 
uium  denique  quo  casu  unum  fr.  6  delatum  sit,  ne  suspicari  quidem 
possumus. 

p.  18,  20—19,  5.  p.  19,  11—17.  p.  19,  22—20,  9.  p.  20,  18—23.  p.  24, 
11  — 13.     uid.  Pais  1.  s.  p.  52  sqq. 

1)  Pais  1.  s.  p.  51  sqq.  apud  Valerium  Maximum  ut  fr.  1  ita  etiam 
alios  locos,  quibus  de  eis  egit,  inter  fragmenta  eius  recipienda  esse 
censuit  (3,  2,  18;  7,  8.  5,  8,  4.  6,  5,  5.  8,  5,  2),  maxirne  ea  quae  de  lege 
Varia  memoriae  tradita  sunt. 

2)  An  etiam  orationes  ex  uita  excerpsit,  ut  is  cui  historiarum  Sal- 
lustii  orationes  debemus? 


P.  RVTILIVS  EVFVS1) 

P.  Rutilius  Rufus,  qui  nulla  auctoritate  uulgo  Sp.  f.  Sp.  n.  dictus 
est,  primum  inclaruit,  cum  tribunus  militum  esset  in  Scipionis 
exercitu  ad  Numantiam  ( App.  Iber.  88.  Cic.  de  rep.  1,  11,  17).  tum 
legatus  erat  Q.  Caecilii  Metelli  consulis  in  bello  Iugurtbino  (a.  109. 645) 
eiusque  iussu  complures  res  feliciter  gessit.  sed  a.  107.  647  con- 
sulatum  petens  a  Scauro  repulsus  est  atque  frustra  competitore  am- 
bitus  reo  facto  eam  repulsam  ulcisci  conatus  est  (cf.  supra  p.  CCl). 
melius  ei  res  cessit  tertio  anno  post,  quo  cum  Cn.  Mallio  eum  bono- 
rem  adeptus  est  (a.  105.  649),  primus  ex  sua  gente.  sed  quibus 
gradibus  ad  consulalum  ascenderit,  ignoramus,  illud  unum  certo 
accepimus  (Cic.  pro  Planc.  21,  52),  eum  in  tribunatu  petendo  repul- 
sam  accepisse;  cetera  quae  apud  plerosque  de  Rutilii  quaestura, 
tribunatu,  praetura  secundum  Pigbium  decantata  leguntur  omisi.  de 
ipso  tamen  consulatu  perpauca  memoriae  tradita  sunt.  nam  cum  Cn. 
Mallius  collega  una  cum  Q.  Seruilio  Caepione  proconsule  in  Gallia 
infeliciter  contra  Cimbros  et  Teutonos  pugnaret,  ipse  in  Italia  re- 
mansit  et,  cum  summus  metus  Romanorum  animos,  ne  Germani 
Alpes  transgressi  in  Italiam  descenderent,  inuasisset,  et  nouo  exer- 
citu  conscripto  (Frontin.  strateg.  4,  1,  12)  et  aliis  rebus  (Gran.  Lic. 
p.  14  FI.)  rei  p.  prouidit  militumque  animos  ita  confirmare  studuit, 
ut  gladiatorum  doctoribus  de  Iudo  Cn.  Aurelii  Scauri  arcessitis  ui- 
tandi  atque  inferendi  ictus  subtiliore  ratione  legiones  inbueret  (Valer. 
Max.  2,  3,  2).  praeterea  tunc  eius  auspiciis  data  est  Puteolanis  lex 
parieti  faciendo  in  area  quae  est  ante  aedem  Serapi  trans  uiam, 
quae  etiam  nunc  exstat  in  lapide  incisa  in  C.  I.  L.  I.  p.  163  n.  577. 

Vt  uero  per  totam  uitam,  ita  etiam  a.  100.  654  senatus  atque 
nobilitatis  auctoritatem  defendit  et  cum  Scauro  contra  Saturninum 
arma  cepit  (Cic.  pro  Rab.  perd.  r.  7,  21).  paullo  post  (c.  a.  98.  656) 
legatus  Q.  Mucium  Scaeuolam  pontificem  proconsulem,  cum  esset 
eius  amicissimus,  in  Asiam  secutus  omnibus  eius  consiliis  et  rebus 


1)  Vid.   E.  Pais   Uautobiografia    ed   il  processo    Eepctundarum    di 
P.  Eutilio  Eufo.  Studi  storici  per  Vantichita  classica.   Vol.  I  p.  85—122. 


P.  RVTILIVS  RVFVS  CCLV 

interfuit1),  quibus  id  agebatur,  ut  prouiucialiuni  angustiae  et  inopia 
leuarentur,  defenderentur  autem  publicanorum  iniuriae.  quam  ob 
rem  etsi  nouem  menses  Scaeuola  Asiae  praefuit  (Cic.  ad  Att,  5,  17, 
5),  tamen  eo  breui  tempore  continentia;  iustitia,  liberalitate  Asia- 
norum  amorem  tantum  sibi  conciliauit;  ut  in  eius  honorem  diem 
testum  Mucia  nominarent  (Pseudo-Asc.  1.  s.)  et  usque  ad  Mithridatis 
aetatem  celebrarent  (Cic.  Verr.  2;21;51).  non  minus  autem  publi- 
canorum  odium  in  se  contraxit  (Cic.  ad  fam.  1,  9,  26.  pro  Planc.  13, 
33),  qui  cum  iudicia  tum  penes  equites  essent;  et  odia;  quibus  in 
Rutilium  atque  in  Scaeuolam  flagrabant;  1'acile  expleri  et  optimatium 
partem  debilitari  adtligique  posse  arbitrati  Rutilium;  qui  in  Asia 
remansisse2)  et  eadem  qua  Mucius  beneuolentia  prouinciam  admi- 
nistrasse  uidetur;  a.  92.  662  uel  93.  661 3)  repetundarum  reum  fe- 
cere.  de  ipso  autem  iudicio,  etsi  saepissime  cum  Rutilio  uirtutem 
ipsam  in  exilium  missam  esse  conqueruntur;  perpauca  ueteres  scrip- 
tores  memoriae  prodidere.  inmissus  igitur  a  publicanis  Apicius 
quidam;  qui  propter  luxuriam  male  audiebat  (Athen.  4;  66  p.  168  d); 
Rutilio  non  solum  multa  furtim  ex  prouincia  ablata  corruptumque 
pecunia  ab  eo  Q.  Mucium  exprobrauit  (Cass.  Dion.  fr.  95;  1)  sed  etiam 
stupra  ac  lubidines  (Cic.  pro  Font.  11,  38);  sed  cum  perorasset; 
Rutilius;  ut  erat  integritatis  et  innocentiae  suae  sibi  conscius;  paene 
Socratieo,  ut  ait  Quintilianus  (11,  1,  12),  genere  defensionis  usus 
?non  modo  supplex  iudicibus  esse  noluit,  sed  ne  ornatius  quidem 
aut  liberius  causam  dici  suam  quam  simplex  ratio  ueritatis  ferebat' 
(Cicer.  de  orat.  1,  53,  229.  cf.  Oros.  5,  17,  12),  et  cum  eo  ipso 
tempore  eloquentissimi  uiri  florerent,  L.  Crassus  et  M.  Antonius  con- 


1)  Haec  enim  tradidit  Liuius  per.  70,  quocum  facit  Diodorus  37, 
5,1:  ixitsucp&elg  yu.Q  tig  xrtv  'Aaiav  axQaxr\ybg  iniXe^dusvog  xbv  aQiaxov 
xcbv  (pi/.av  avufiovXov  Koivxov  'PoxiXiov  (isr'  avxov  avvt]dQ8v£  povXsvo- 
[isvog  xal  navxa  Siaxaxrwv  xal  ytQivav  xu  xaxa  xi]v  inaQyiav.  prae 
hisce  testimoniis  spernendus  est  Pseudo-Asconius  (p.  122  Or.  202  St.): 
Huius  [Scaeuolae]  quaestor  Butilius  Rufus  damnatus  est,  quod  cum 
praetore  consenserit  suo,   ne  publicani  aliquid  agerent  in  prouincia  sua. 

2)  Secutus  sum  Haakhium  (Pauly  Eealenc>/kl.  VI  1  p.  587),  qui  ad 
hanc  sententiam  peruenit  collatis  uerbis  Pomponii  (de  orig.  iur.  2,  40 
p.  4  Momms.):  P.  liutilius  Rufus,  qui  Romae  consul  et  Asiae  pro- 
consul  fuit.  etiam  hoc  inde  facile  explicatur,  quod  Rutilius  anno 
demum  92.  662  a  publicanis  reus  factus  est,  cum  iam  annis  minimum 
septem  ante  Mucius  ex  Asia  decessisset. 

3)  Hic  annus  computatus  est  ex  loco  quo  Liuius  (per.  70)  illorum 
annorum  res  persequens  Rulilium  in  exilium  missum  esse  memorat.  cf. 
Fischer,  Zcittaf.  ad  a.  93  p.  170. 


CCLVI  DE  SCRIPTORVM  VITIS  ET  SCRIPTIS 

sulares,  tamen  eorum  eloquentia  spreta  praeter  se  ipsum  neminem 
nisi  quibusdam  ex  parlibus  sororis  filium  C.  Cottam  et  Q.  Mucium 
amicum  causam  suam  dicere  passus  est  (Cic.  de  orat.  1.  s.  Brut.  30, 
115),  eosque,  ut  uidetur,  ea  tantum  modo  condicione,  ut  nullo 
apparatu  et  simpliciter  se  defenderent.  haec  autem  ipsa  animi 
aequitas  etiam  magis  iudices  exacerbasse  uidetur,  et  cum  nobilitas 
tum  se  non  auderet  commouere,  contra  etiam  Marius  post  bellum 
Iugurthinum  eius  inimicus  summa  ope  niteretur  (fr.  4.  Dio  1.  s.), 
Rutilius  bonis  exutus  in  exilium  eiectus  est.1) 

Periurio  tamen  iudicum  eum  condemnatum  esse  tum  omnium 
consensu  ferebatur,  quae  opinio  eo  magis  aucta  et  confirmata  est, 
cum  in  eius  domo  minor  pecunia  inueniretur,  quam  eum  ex  Asia 
deportauisse  accusator  insimulauerat,  eaque  ad  legitimam  et  iustam 
originem  referretur  (Dio  1.  s.).  ne  multa,  non  propter  scelus  sed 
propter  animi  integritatem,  qua  inueterata  rei  p.  mala  euellere  stu- 
duerat,  et  propler  optimatium  inuidiam  uir  ille  "non  saeculi  sui  sed 
omnis  aeui  optimus'  (Vellei.  2,  13,  2)  fortunae  cedere  coactus  est. 
Migrauit  in  Asiam  et,  si  innocentiae  documento  opus  est,  quasi 
triumphans  illic  receptus  et  ab  omnibus  ciuitatibus  rogatus  est,  ut 
in  sua  urbe  domicilium  collocaret  (Val.  Max.  2,  10,  5).  sed  primo 
Mytilenen  se  contulit,  tum,  cum  a.  88.  666  Mithridates  Bomanos, 
quos  in  Asia  consequi  posset,  trucidaret,  fugit  (Cic.  pr.  Rab.  Post.  10, 
27) 2)  Smyrnam  ibique  a  Smyrnaeis  maxime  honoratus  et  in  ciui- 
tatem  receptus  (Cic.  pro  Ralb.  11,  28.  Tacit.  ann.  4,  43)  a  Sulla 
frustra  in  patriam  reuocatus  (Quint.  Ls.  Senec.  epist.  24,  5.  79, 
14.  98,  12.  cf.  Val.  Max.  6,  4,  4)  consenuit  et  diem  supremum  obiit. 
de  anno  minus  constat.  utique  uixit  a.  78.  676,  quo  Cicero  in  itinere 
Asiatico  Smyrnae  cum  eo  collocutus  est  (Brut.  22,  85.  de  rep.  1, 
8,  13),  et  anno  77.  677,  quo  cum  sermonem  de  natura  deorum 
habitum  esse  fingeret,  Cicero  eum  ut  uiuentem  commemorauit  (3, 
32,  80).  Paullo  certiora  de  anno  eius  natali  adfirmare  possumus. 
cum  enim  a.  134.  620  tribunus  militum  ad  Numantiam  fuerit  et 
P.  Scipionem  et  D.  Brutum  a.  138.  616  ex  ipsius  testimonio  (ap. 
Cic.  Brut.  1.  s.),  cum  adulescentulus  esset,  uiderit,  ante  annum  fere 
156.  598  eum  natum  esse  Pais  1.  s.  p.  101  computauit.  minimum 
igitur  usque  ad  annum  aetatis  septuagesimum  nonum  peruenit. 

1)  Ante  ipsum  iudicium  eum  secessisse  Dionem  testari  (fr.  95, 3 
ccTta^iwaag  xoiovxm  'ixi  av%qto%(a  [Mario]  6v£fj(>ai  i£s%a>QT]6s  (iridsvbg 
avayy.d^ovxog)  monuit  Pais  1.  s.  p.  98. 

2)  Forsitan  causa  etiam  alia  fuerit,  Cichorius  Eom  u.  MytUene  p.  6. 


P.  RVTILIVS  RVFVS  CCLVII 

Quoniam  uitam  Rutilii  publieam  propter  exilii  iniuriam  multum 
in  scholis  tractatam  adumbrauimus,  pergimus  ad  priuatam,  in  qua 
non  solum  eisdem  uirtutibus  excellebat  quibus  in  publica,  summa 
seueritate  et  in  se  et  in  suos  (Front.  str.  4,  1,  12),  parsimonia 
(Atben.  6,  108  p.  274  c),  grauitate,  innocentia,  temperantia,  sed 
etiam  ardenti  et  adsiduo  doctrinae  studio,  quam  tanto  amore  coluit, 
ut  etiam  sub  ipsis  Numantiae  moenibus  cum  Scipione  de  rebus  cae- 
lestibus  disputare  soleret  (Cic.  de  rep.  1,  11,  17)  atque  artam  ibi 
amicitiam  cum  C.  Lucilio  poeta  iungeret.1)  auxerat  uero  insitam 
ingenii  facultatem  etiam  multa  opera  et  industria  (Cic.  Brut.  30, 
113).  nam  adulescentulus  se  ad  P.  Mucium  Scaeuolam,  tum  ad  Bru- 
tum  et  Manilium,  equi  fundauerunt  ius  ciuile',  contulerat,  ut  ab  eis 
iuris  scientiam  disceret,  et  postea  celeberrimus  iuris  consultus 
Bomanus  fuit  magnumque  munus  de  iure  respondendi  sustinuit 
(Pompon.  de  orig.  iur.  1,  2,  40  p.  4  M.  Cic.  de  off.  2,  13,  47.  Brut. 
1.  s.2)).  Aurelius  autem  Opilius,  philosophus,  rhetor,  grammaticus,  eius 
consuetudine  ita  non  carere  potuit,  ut  eum  etiam  in  exilium  comi- 
tatus  sit,  quemadmodum  paucis  annis  ante  Aelius  Stilo  Q.  Caecilium 
Metellum,  et  cum  eo  Smyrnae  consenuerit  (Suet.  de  gram.  6.  2).  fre- 
quentissime  tamen  Paenaetium  stoicum  audiuit  maximeque  admi- 
ratus  est  (Cic.  Brut.  1.  s.  de  off.  3,  2,  10)  atque  totum  se  stoicis  ad- 
dixit,  quorum  disciplina  maxime  eius  indoli  accommodata  mores 
etiam  seueriores  et  rigidiores  reddidit  totamque  naturam  inbuit. 
quamquam  hoc  ipsum,  si  Ciceroni  credimus  (Brut.  29,  110  sqq.), 
impediuit,  quominus,  cum  orator  ad  forum  accederet,  popularis 
esset  (abhorrebat  enim  genus  orationis  stoicum,  acutum  illud  qui- 
dem  et  artis  plenum  sed  exile,  ieiunum,  obscurum,  ab  uulgi  auri- 
bus),  sed  tamen  cum  ut  stoicus  nihil  auram  popularem  curaret  in 
multis  causis  uersatus  est  et  aliquot  orationes  etiam  litteris  man- 
dauit.  uelut  quam  habuit  de  modo  aedificiorum,  Augustus,  ut  iam 
antiquis  hanc  rem  curae  fuisse  demonstraret,  in  senatu  recitauit 
(Suet.  Aug.  c.  89).  neque  uero  ipsa  orationum  uerba  ulla  ad  nos  per- 
uenerunt.8)  pendebat  enim  lectio  e  genere  dicendi,  quod,  cum  in 

1)  Vid.  Cichorius   Untersuchungen  z.  Lucil.  p.  62. 

2)  Quod  Cicero  h.  1.  scripsit:  sunt  eius  orationes  ieiunae;  multa 
praeclara  de  iure,  haec  laus  ad  orationes  pertinere  uidetur,  non  ad 
libros  8eparatim  de  iure  editos,  cf.  Bremer  Iurispr.  anteh.  q.  s.  p.  45. 
itaque  fr.  1  inter  hist.  fr.  locum  suum  obtinere  uolui,  uid.  adn.  ad  h.  1. 

3)  Etiam  id  fragmentum,  quod  uulgo  sub  eius  nomine  ferebatur, 
cum  Iordano  Prol.  ad  Cat.  p.  XCI  eiectum  ad  Catonem  relegauimua. 
haec  enim  apud  Diomedem  p.  376  K.  uulgo  leguntur:  Ostendor  ostentus, 

Hiat.  Rom.  rel.  I,  ed.  Peter.   Ed.  alt.  XVII 


CCLVIII  DE  SCRIPTORVM  VITIS  ET  SCRIPTIS 

historia  etiam  magis  nitor  quidam  argutiaeque  requirerentur,  etiam 
a  Rutilii  uita  deterruit,  quam  ob  eausam  ne  Cicero  quidem  eius  men- 
tionem  fecit  neque  quisquam  ante  Tacitum  (in  Agric.  c.  1),  contine- 
turque  eius  memoria  unius  grammatici  diligentia,  ex  quo  pauca 
fragmenta  (7 — 15)  Diomedes  et  Charisius  (unum  etiam  Isidorus) 
excerpserunt  (uid.  supra  p.  CCLili). 

Simile  igitur  fuit  genus  dicendi  Scauri  et  Rutilii,  diuersa  indoles 
et  doctrina.  itaque  hunc  Cicero  in  Bruto  (30,  116)  inter  Stoicos 
numerauit,  illum  inter  antiquos,  ilie  callide  de  consilio  suo  recessit 
(Sallust  Iug.  15,  4),  hic  conslanter,  ut  cprope  perfectus  in  stoicis' 
(Brut.  30,  14),  personam  suam  et  locum  obtinuit.  quod  si  uterque 
eadem  ratione  uitam  suam  scriptione  explicare  et  defendere  conatus 
est,  non  sponte  id  Rutilius  suscepisse  uidetur.  nam  ut  in  uita  ipsa 
saepe  grauissimas  inimicitias  exercuit,  sic  etiam  in  libro  suo  Scau- 
rum  sua  sponte  uehementiam  suam  effudisse  consentaneum  est,  hic 
autem  iniuriis,  mendaciis,  periuriis  commotus  a  se  uix  impetrauit,  ut, 
praesertim  cum  etiam  aliorum  famae  inique  et  acerbe  maledictum 
esset  amicorumque  cohors,  qua  comitatus  in  Asiam  secesserat,  eum 
instigaret,  talia  silentio  transmitteret.  cum  igitur  Smyrnae  litterarum 
studiis  intentus  consenesceret  (Oros.  5,  17,  13),  respondit  apud  La- 
tinos  libris  minimum  quinque  item  Latine  scriptis.  idem  uero  doctus 
ille  uir  et  Graecis  litteris  eruditus  (Brut.  1.  s.)  etiam  ititooCag  com- 
posuit,  quas  Plutarchus  citauit  (fr.  5),  Athenaeus  significauit  (6,  108 
p.  274  c  'PovtiXiog  'Povcpog  6  trjv  nidtoiov  l6tooCav  ysyoayag), 
quarum  tria  fragmenta  (4 — 6)  aperte  ad,  eius  uitam  pertinent  inimi- 
citiasque  contra  aduersarios  spirant.  confirmatur  hoc  Appiani  testimonio 
(Iber.  88),  quo  6vyyoacpsvg  tavds  tcbv  soycov  i.  e.  rerum  ab  eo 
Scipionis  iussu  ad  Numantiam  gestarum  dicitur.  utroque  igitur  opere 

quoniam  sit  tendor  tentus.  nam  ostentatus  est  frequens:  P.  Butilius  de 
uita  sua:  fVni  una  ostentata  est.''  idem  pro  L.  Cesutio  [sic  enim  duo 
codcl.  Parisini;  vlem  .  .  .  sutio  Monac.]  ad  populum  ex  hoc  deriuuuit 
participium  rquod  ego  me  spero  ostenturum, ,  non  ostensurum  neque  ten- 
surum.  at  eadem  uerba,  quae  hic  Diomedes  ex  Rutilii  oratione,  Pri- 
scianus  10  p.  520  H.  ut  ex  oratione  Catonis  pro  Lucio  Caesare  ad  po- 
pulum  sumpta  adtulit,  et  cum  Festus  p.  301  uerba  quaedam  ex  oratione 
Catonis,  quam  pro  L.  Caesetio  dixerit,  laudet  (p.  63  Iord.),  nusquam 
orationis,  quam  Rutilius  pro  eodem  aut  similis  nominis  homine 
habuerit,  mentio  fiat,  nullus  dubito,  quin  Prisciano  de  nomine  oratoris, 
Diomedi  de  cliente  fides  habenda  sit  et  apud  Diomedem  lacuna  ante 
u.  idem  statuenda,  qua  haustum  sit  Catonis  aliquod  fragmentum.  De 
aliis  eius  orationibus,  quas  dixit  contra  Scaurum  et  contra  Apicium, 
quae  comperta  habemus,  iam  supra   collegimus.    cf.  Meyer  p.  263  sqq. 


P.  RVTILIVS  RVFVS  CCLIX 

multa  exposita  esse  sequitur  (Nissen  Untersuch.  p.  43).  atqui  quae 
infra  Latini  fragmenta  collecta  sunt,  omnia  inscriptionem  praeferunt, 
pleraque  etiam  numero  libri  addito,  redeuntque  ad  unum  aliquem 
grammaticum;  supersunt  fr.  1 — 3,  quae  indicio  originis  omnino  ca- 
rent.  primum  dubitatum  est  num  suum  locum  inuenerit  (uid.  adn.); 
alterum  tamen  et  tertium  cum  Polybii  auctoritate  coniunctum  est, 
tum  illud  propter  patrocinium  Africani  minoris,  hoc  propter  tempus 
rei  intra  uitae  eius  spatium  gestae  cum  eius  uita  cohaeret.  ad  uerba 
tamen  Latiuam  uitam  in  Graecorum  usum  uix  interpretatus  est, 
sed  uitra  eius  fines  progressus  latiore  ambitu  res,  quae  apud  illos, 
qui  rerum  Romae  gestarum  partiumque  inuidiae  ignari  essent,  ad 
se  defendendum  necessariae  essent  consiliumque  suum  aliqua  ex 
[iarte  detegerent,  explicauit  et  enarrauit.  uidetur  etiam  alia  causa 
fuisse,  qua  Graecis  potissimum  uitae  suae  integritatem  probaret. 
nam  Theophanes,  amicus  Cn.  Pompeii,  in  Mithridatis  castris  eius 
litteras  inuentas  esse  prodidit,  quibus  regem  ad  Romanos  trucidan- 
dos  incitasset,  quas  calumnias  etsi  a  plerisque  refutatas  esse  Plu- 
tarehus  addidit,  tamen  ex  inuidia,  qua  Rutilius  in  publicanos  incensus 
erat,  facile  talis  rumor  redundare  potuit.  sed  utut  haec  res  se  hahuit, 
offensionibus,  quas  ipse  mouerat  uel  passus  erat,  magnum  spatium 
concessit,  Marii  (fr.  4),  quem  aduersarium  et  publice  et  priuatim  ex- 
pertus  erat,  Cn.  Pompeii  Strabonis  (fr.  5),  chominis  illius  dis  ac  nobili- 
tati  inuisi',  ut  Cicero  in  Corneliana  dixit  (Ascon.  p.  70  K.-Sch.  61  St.), 
Apicii  (adn.  ad  fr.  6),  qui  a  publicanis  corruptus  ipsum  in  ius  uoca- 
uerat.  sed  stoicae  disciplinae  obsecutus  cdamnationem  suam  sic  tulit, 
tamquam  nihil  illi  molestum  esset  nisi  quod  male  iudicaretur'  (Seneca 
epist.  24,  4),  eademque  ratione  etiam  priuatas  inimicitias  sic  trac- 
tasse  uidetur,  tamquam  rei  p.  salutis  interesset  crimina  uel  scelera 
exprobare  ut  emendarentur. 

Quod  autem  supra  monuimus  dignitatem  Aemilii  Scauri  memo- 
ria  celebratam  esse,  idem  in  Rutilium  Rufum  cadit,  de  quo  etiam 
plura  tradita  sunt,  quo  saepius  de  eius  damnatione  et  exilio  in 
scholis  declamatum  est,  id  quod  ut  rectius  existumetur,  ieiunitas 
Sallustii  comparanda  est,  qua  eius  in  bello  Iugurthino  merita,  etsi 
eis  omnino  non  inuidet,  persequitur  (c.  f>0,  1.  52,  5.  86,  4).  enar- 
ratae  igitur  sunt  (uid.  Pais  p.  114 — 119)  res  eius  quaedam  in 
Hispania  sub  Scipione  gestae  apud  Appianum  Iber.  88,  colloquium 
cum  Fimbria  a  Sulla  institutum  apud  eundem  Mithrid.  60,  iusta 
administratio  Asiae  prouinciae  cum  Mucio  Scaeuola  apud  Diodorum 
fr.  37, 5,  laudatae  eius  uirtutes  militares  apud  Ps.-Frontinum  4, 1,  12; 

XVII* 


CCLX  DE  SCRIPTORVM  VITIS  ET  SCRIPTIS 

2,  2,  apud  Valerium  Maximum  2,  3,  2,  Granium  Licinianum  p.  14 
(Fl.).  nolui  tamen  talia  inter  fragmenta  recipere,  quod  Pais  1.  s. 
suasit,  ne  dicta  quidem,  quibus  patriae  amorem  uel  integritatem 
suam  professus  est  (Senec.  de  benef.  6,  37,  2.  Valer.  Max.  6,  4,  4), 
aut  excerptum  de  periurio  iudicum  ipsiusque  constantia  apud  Dio- 
nem  fr.  95.  nam  quamuis  res  ingenium  eius  apte  repraesentent,  illos 
auctores  eius  bistorias  non  inspexisse  pro  comperto  habendum  est. 

Vnum  tamen  apud  Graecos  praeconem  Rutilius  inuenit,  cuius 
auctoritate  et  arte  eius  laudes  diuulgatae  sunt,  Posidonium  Apa- 
mensem,  qui  cum  frequenti  consuetudine  cum  eo  coniunctus  esset 
(Cic.  de  off.  3, 2, 10),  facere  non  potuit,  quin  eius  opus  ad  supplen- 
dam  cognitionem  rerum  ante  aetatem  suam  gestarum  adhiberet.  nam 
ut  stoicus  stoicum  continuauit,  Posidonius  Polybium,  sic  commenta- 
rios  sodalium  praeter  ceteros  eos  in  historias  transscripsisse  consen- 
taneum  est.  itaque  Rutilius  ex  Polybio  eas  res  sumpsit,  quas  ille 
testatus  erat;  nam  quod  etLiuiuset  Gellius  eis  locis,  quibus  solisRu- 
tilium  citauerunt  (fr.  2.  3),  eos  consociauerunt,  hinc  explicandum  est 
eademque  ratio  inter  Rutilium  et  Posidonium  intercessisse  uidetur 
(Diels  Sibyll.  Blatter  p.  23),  quoniam  et  acerba  Posidonii  repre- 
hensio,  qua  Apicium  propter  luxuriam  insectatus  est,  illius  causam 
defendit  (adn.  ad.  fr.  6),  et  auaritia  Cn.  Pompeii,  patris  Magni,  per 
eum  Plutarcho  (Pomp.  1.  4.  37.  Crass.  6)  innotuit.  sic  igitur  Posi- 
donii  historiae  laudes  Rutilii  diffuderunt,  ut  etiam  inferiores  auctores 
ei  fauerent,  contrarie  de  aduersariis  sentirent,  sed  eadem  sorte  eius 
ipsius  historia  oblitterata  est.  uelut  in  -Diodori  libro  xxxvn  multa 
eius  indicia  conspicua  sunt,  quae  sub  Posidonii  auctoritate  delitue- 
runt1),  Plutarchus  uno  loco  eius  crimini  Theophanis  refutationem 
adiunxit  (fr.  5),  altero  ipsius  iniquo  de  Mario  iudicio  laudem  *xa  psv 
alla  (ptkatoi&rig  avijQ  xal  ^p^tfrdg'  (fr.  4);  Appianus  de  ea  tantum 
quaestione  lis  est  utrum  Posidonium  ipsum  in  manibus  habuerit  an 
fontem  ex  eo  deriuatum  adierit  (cognouerat  certe  Rutilium  per  illum 
Roer.  88) 2),  nam  saepe  mirum  in  modum  cum  Plutarcho  concinit, 
atque  praeter  ceteros  illo  auctore  usus  est.  Alios  Graecos  scriptores, 
apud  quos  quidam  Rutilii  uestigia  indagasse  sibi  uisi  sunt,  ut  Polyae- 
num  (uid.  Woelfflini  praef.  p.  xiv),  perlustrare  operae  non  est 
pretium. 

Latinam  historiam  Rutilii  a  Liuio  inspectam  esse  propter  fr.  2 


1)  Vid.  Busolt  in  Fleckeiseni  annal.  141  p.  321  sqq.  405  sqq. 

2)  Ex  Appiano  Suidas  eius  nomen  sumpsit  (p.  626  Bdy.). 


R  RVTILIVS  RVFVS  CCLXI 

ueri  simile  est.1)  etiam  'fraus  Cn.  Pompei'  Strabonis  (per.  79)  et 
crimina,  quae  a  Floro  (3,  18,  14)  et  Orosio  (5,  18,  18  sqq.)  ei  ex- 
probrantur,  itemque  quae  Mario  (cf.  adn.  ad.  fr.  4),  eodem  ducunt, 
sed  de  ratione,  qua  illo  usus  sit,  iudicium  cohibeo.2) 

1)  Vid.  Nissen    Untersuch.  p.  41  sq.  Busolt  1.  s.  p.  345. 

2)  De  fragmentis  uitae  Latinae,  quae  ab  eisdem  grammaticis  tra- 
dita  sunt  a  quibus  Scauri,  iam  s.  p.  ccliii  egi.  accedit  unum  Isidori,  quod 
corruptum  ab  Areualo  restitutum  est,  nisi  quod  perperam  ex  quibusdam 
codicibus  pro  uita  sua  recepit  uita  Scipionis,  quod  nomen  ex  argu- 
mento  fr.  inrepserat  (uid.  adn.  ad  fr.  13).  —  E  Granio  fragmenta  augere 
nolui.  nam  quod  Flemisch  coDtextum  suuin  ita  incohauit  Rutilius  me- 
morat,  in  palimpsesto  exstant  litterae  RTILIVM  . . .  SAT  neque  quo 
Rutilii  testimonium  pertineat  habemus.  (De  Ratilio  iam  Camozzi  cogi- 
tauerat.) 


Q.  LVTATIVS  CATVLVS1) 

Q.  Lutatio  Catulo  pater  fuit  Quintus  (C.  I.  L.  I  n.  591  et  592 
p.  170),  mater  Popilia  (Cic.  de  orat.  2,  11,  44),  gens  plebeia  sed 
familia  summa  (Cic.  pro  Planc.  5,  12).  Quos  gesserit  magistratus 
ante  consulatum,  memoriae  non  est  proditum.  consulatum  uero  ter 
frustra  petiuit,  primum  a.  107.  647,  quo  C.  Atilio  Serrano  cessit, 
deinde  a.  106.  648,  quo  Cn.  Mallio,  tum  a.  105.  649,  quo  C.  Flauio 
Fimbriae  (Cic.  pro  Muren.  17,  36.  pro  Planc.  5,  12).  denique  con- 
tigit  ei  consulatus  anni  102.  H52  et  C.  Marius  collega.  missus  uero 
hic  est  in  Galliam  contra  Teutonos,  Catulus  in  Galliam  cisalpinam, 
ut  Cimbros  ab  Italia  arceret.  quam  ob  rem  obsedit  Alpium  fauces, 
quae  per  Brixentes  ad  Athesim  ferebant,  sed  a  Cimbris  repulsus2) 
primo  Athesis  transitum  defendere  conabatur,  cuius  tutandi  causa 
in  utraque  ripa  castella  posuerat.  ipse  cum  maiore  exercitus  parte 
in  dextra  fluminis  ripa  castra  habebat,  una  legio  (Plin.  22,  11) 
sinistrae  ripae  castellum  tutabatur.  cum  uero  Cimbri  arborum  truncis 
supra  in  flumen  inmissis  pontis,  qui  castella  iungebat,  sublicas  labe- 
factarent  corporumque  robora  et  proceritates  ostentarent,  qui  erant 
in  maioribus  castris  milites  Romani,  animis  conciderunt  atque  in 
fugam  se  praecipitauerunt;  contra  altera  exercitus  pars,  quae  in 
sinistra  Athesis  ripa  deserta  erat,  fuirtute  sua  explicata'  per  hostes 
erupit  proconsulemque  fugientem  consecuta  est.3) 


1)  Cf.  R.  Buettner  Porcius  Licinus  u.  der  litterarische  Kreis  des 
Q.  Lutatius  Catulus  (1893). 

2)  Haec  enim  tradidit  Liuius  per.  68  (cf.  Frontin.  str.  1,  5,  3),  cui 
malo  fidem  habere  quam  Plutarcho  Mar.  23,  qui  sua  sponte,  ne  copiarum 
uires  dispergeret,  ex  Alpium  faucibus  Catulum  decessisse  scripsit,  cf. 
Muellenhoff  Deutsche  Altertumsk.  II  p.  137  sqq.  uidetur  hoc  Catulus 
ipse  in  uita  sua  memoriae  mandasse. 

3)  Supra  Liuium  secutus  sum,  nam  Plutarchus  (c.  23)  ita  Catuli 
famam  restituit,  ut  eum  £>67iSQ  xqij  xbv  aya&ov  v.al  riXsiov  aQ%ovta,  cum 
frustra  milites  ut  manerent  adhortatus  esset,  ne  effuse  Romani  fugere 
uiderentur,  ipsum  cum  aquila  antecessisse  narraret,  at  uero  legiouem 
illaru  trans  Athesim  tam  fortiter  castra  oppugnata  defendisse,  ut  eis 
expugnatis  factoque  foedere  hostes  saluos  milites  dimitterent,  ubi  quod 
aeneum  taurum,  per  quem  illud  iuratum  esset,  tamquam  spolium  post 


Q.  LVTATIVS  CATVLVS  CCLXIII 

Ua  opus  erat  Marii  auxilio,  ut  Cimbrorum  impetui  resisteretur. 
is  quintum  consul  creatus  ineunte  a.  101.  653  copias  suas  cum 
Catulo,  cui  imperium  prorogatum  erat,  coniunxit  Padumque  trans- 
gressus  in  campis  Raudiis  prope  Vercellas  Cimbros  felicissimo 
proelio  fudit  fugauitque.  cuius  uictoriae  partem  etsi  postea  Catulus 
oplimatium  in  Marium  inuidia  adiutus,  cum  mediae  aciei  praefuisset 
et  ipse  potissimum  cum  Cimbris  rem  gessisset,  et  libris  suis  et 
aedificiis,  quae  in  eius  belli  memoriam  exstruxit  (Plut.  Mar.  23. 
Valer.  Max.  6,  3,  1),  ad  se  trabere  studuit  triumpbique  bonore  cum 
Mario  dignatus  est  (Plut.  Mar.  27.  44),  uulgo  tamen  fama  obtinuit, 
qua  uni  Mario  baec  laus  tribuebatur.  Anno  insequenti  Catulus  cum 
ceteris  nobilitatis  principibus  arma  contra  Saturninum  cepit;  tumper 
decem  fere  annos  eius  uita  latet,  credo  quia  litteris  unice  deditus 
erat,  donec  bello  Marsico,  ne  rei  p.  deesset,  ad  militiam  euocatus  le- 
gati  munere  functus  est.  etiam  in  bello  ciuili,  quod  Marsicum  ex- 
cepit,  et  oratione  et  manu  usus  optimatium  partes  uidetur  defendisse. 
certe  Marius  cum  in  urbem  ingressus  principes  nobilitatis,  quos 
nancisci  posset,  indicta  causa  trucidaret,  Catulum  capitis  apud  po- 
pulum  tribunum  quendam  accusare  iussit,  quamquam,  si  Diodoro 
credimus,  antea  benigno  in  eum  fuerat  animo.1)  intellegebat  Catulus 
banc  accusationem  nibil  differre  a  condemnatione  et,  cum  necessariis 
eius  uitam  deprecantibus  boc  unum  Marius  respondisset  Moriatur2), 
ipse  sibi  (a.  87.  6(57)  mortem  consciuit3).  peruenerat  uero  minimum 
usque  ad  annum  aetatis  sexagesimum  alterum.  nam  quoniam  anno 
107.  647  primum  consulatum  petiuit,  ante  annum  149.  605  eum 
natum  esse  sequilur,  quo  cum  tempore  fere  consentit,  quod  eum 
Cicero  de  oratore  2.  3,  12  (cf.  ad  Att.  13,  19,  4),  quod  colloquium 
a.  91.  663  babitum  esse  uult,  senem  dicit. 

Mores  autem  Catuli  diuersissimi  erant  et  a  Scauro  et  a  Rutilio. 
summa  enim  in  eo  erat  comitas,  elegantia,  bumanitas,  lenitas,  ut 


uictoriam  Cimbricam  in  Catuli  domum  reportatum  esse  adiecit,  aucto- 
rem  satis  aperte  ipse  significauit  (cf.  fr.  3). 

1)  38,  4,  3:  6  ds  rb  (ihv  s^imqoo&sv  iysyovsi  (piXog,  xbxs  S'  sx  rivog 
vrtoipiag  aXXoxQimg  ty^(av  TtQog  avxbv  v.xX. 

2)  Cic.  Tusc.  5,  19,  56.  apud  Diodorum  1.  s.  ipse  Catuhis  Marium 
precibus  adiit,  quocum  iacere  uidetur  Cicero  de  orat.  3,  3,  9. 

3)  Cicero  multis  eius  memoriam  honoribus  ornauit,  etiam  propter 
filium  patronum  suum  ueramque  patris  effigiem  (mort.  a.  60.  694),  qui 
saepe  eum  in  senatu  patrem  patriae  nominauit;  locos  collectos  habes 
in  Orellii  onomastico  p.  367  sqq.  et  in  Kayseri  indice  p.  36o  sqq.  mors 
patris  crudelissima  saepe  ab  eo  aliisque  descripta  et  deplorata  est. 


CCLXIV  DE  SCRIPTORVM  VITIS  ET  SCRIPTIS 

non  solum  apud  optimates  magno  in  honore  esset  sed  ne  apud  populum 
quidem  gratia  careret  (Plut.  Mar.  14),  desiderabatur  in  summa  inte- 
gritate  seueritas,  constantia,  grauitas,  quam  ob  rem  haud  inepte 
Cicero  eum  comparauit  cum  altero  Laelio  (Tuscul.  5?  19,  56).  atque 
Graecae  quidem  linguae  tum  omnes  nohiles  Romae  periti  erant,  hic 
uero  ita,  ut  etiam  Graecos  ipsos  ei  suae  linguae  subtilitatem  elegan- 
tiamque  concessisse  Cicero  Antonium  de  oratore  2,  7,  28  dicentem 
faciat,  idemque  litteratus  et  eruditus,  non  antiquo  more  sed  recenti 
doctrina  Graeca  imbutus  (Brut.  35,  132.  de  off.  1,  37,  133)  philoso- 
phiaeque  Carneadis  academicae  addictus,  qua  percipi  nihil  posse 
putabat,  adsensurum  tamen  non  percepto,  id  est  opinaturum  sapien- 
tem,  sed  ita  ut  intellegeret  se  opinari  sciretque  nihil  esse  quod 
comprehendi  et  percipi  posset.1)  sic  non  mirabimur,  quod  ipse  ut 
fmullarum  litterarum'  cognitionem  suam  publice  ostentaret,  Alexan- 
drinorum  uirorum  doctorum  artem  imitatus  in  carminibus,  orationi- 
bus,  historiis  componendis  uersatus  est.2) 

Scribendi  autem  genus  respondebat  eius  naturae  et  uitae. 
laudatur  enim  a  Cicerone  etiam  orationis  eius  comitas  quaedam  et 
mollitia,  tum  incorrupta  Latini  sermonis  integritas  (Brut.  1.  s.  de 
orat.  3,  8,  29).  maxime  tamen  ut  in  uictu  cultuque  elegantia  et 
nitore  delectabatur  (Plin.  17,  2.  Varro  de  r.  r.  3,  5,  12),  ita  etiam 
in  dicendo  suauitate  uocis  et  leni  appellatione  litterarum,  ut  Cicero 
huic  potissimum  rei  laudem  eius  oratoriam  tribueret  (Brut.  74,  259. 
Quint.  inst.  11,  3,  35). 

Ex  libris  autem  quos  scripsit  primum  commemoratur  is  liber 
fquem  de  consulatu  et  de  rebus  gestis  suis  conscriptum 
molli  et  Xenophonteo  genere  sermonis  misit  ad  A.  Furium  poetam, 
familiarem  suum'  (Brut.  35,  132),  cuius  Iibri  sermonem  Latinum 
fuisse  inde  apparet,  quod  Cicero  ut  Latini  sermonis  integritatem,  qua 
Catulus  usus  esset,  perspicerent,  Atticum  Brutumque  ad  eum  reuo- 
cauit.  quamquam  H.  Iordan  (Herm.  VI  p.  68 — 81)  ex  numero  histo- 
riarum  uel  commentariorum  eum  expellendum  et  libellis  adsignandum 
esse  censuit,  qui  non  scientiae  rerum  sed  partium  uel  unius  alicuius 
hominis  consiliis  et  studiis  seruirent,  exorsus  a  loco  quodam  Fron- 
tonis  (p.  126  N.),  quo  Verum  imperatorem  ita  adulatur,  ut  epistulam 
eius  de  rebus  bellicis  ad  senatum  scriptam  cum  aliis  clarorum  ui- 


1)  Cicer.  acad.  2,  48, 148.  Zeller  in  hist.  phil.  Graec.  1 3  p.  525  eum 
solum  Romanum  inter  Carneadis  discipulos  nominauit. 

2)  Etiam  artium  scientia  quadam  insignis  erat,  si  quidem  Phidiae 
duobus  signis  aedem  Fortunae  Romae  ornauit  (Plin.  n.  h.  34,  54). 


Q.  LVTATIVS  CATVLVS  CCLXV 

rorum  comparet,  non  cum  eis,   quae  ab  historiarum  uel  annalium 

scriptoribus  compositae  eisque  insertae  essent,  sed  cum  Catuli  lit- 

teris,  quibus  res  gestas  exemplo  bistorici  senatui  exposuisset.  boc 

quidem  ex  loco  lacunis  et  corruptelis  obscurato  elucet.1)  at  Fronto 

ipse  Catuli  auctoritate  parum   feliciter  usus  est;  nam  Veri  litterae 

ex   more   solito   a   duce   publice   ad   senatum   missae   erant,  Catuli 

autem  ad  amicum  aliquem;  tum  ante  Caesarem  ad  senatum  epistulae 

a  consulibus  et  ducibus  non   nisi   transuersa    cbarta   missae   erant 

(Suet.  Caes.  56,  6),  Catuli  opus  a  Cicerone  bis  fliber'  dicitur  (erat 

igitur  ad  paginas  redactum)  atque  cum  tribus  Scauri  fIibris?  et  cum 

Xenophonte  comparatur,  qui  de  orat.  2,  14,  58  inter  bistoricos  enu- 

meratur  et  ut  Catulus  propter  lenitatem  soni  dulcitudinemque  lau- 

datur.    cmittebantur'  autem  ad  aliquem  non  modo  litterae  sed  etiam 

libri,  quorum  prooemio  bonori  satis  flebat  (fier  roem.  Brief  p.  243 

sqq.),  similiterque  Coelius  ad  L.  Aelium  res  gestas  'misit'  (fr.  24  B).       Scripiis 

itaque  etsi  E.  Hauler  (Eran.  Vindob.  p.  213  sqq.)  rectius  quam  lor- 

dani  auctor  iteratis   curis  Frontonis  uerba  legit  et   sic   suppleuit: 

ue(runi)  turgent  elate  (pyrolata  teneris  prope  (u}erbis.  historia 

tamen  potius  splendide  perscribenda ;  si  ad  senatum  scriberetur, 

etiam   caute,  Catulum  laudi  suae  non  pepercisse  comperimus,  id 

quod  per  se  probabile  est,  nibil  tamen  quod  Ciceronis  testimonium 

infringat,  quod  si  coniectura  supplere  licet,  epistulae  illius  ab  eo  ad 

L.  Lucceium  datae  (ep.  5, 12)  reminiscamur,  qua  si  consulatum  suum 

scribendum  suscepisset,  commentarios  de  eo  confecturum  se  esse 

scripsit,  ut  eum  arte  et  auctoritate  sua  ornaret.  nam  cum  A.  Furium 

annales  composuisse  constet  Ennii  annales,  ut  uidetur,  continuantem, 

Lutatius  babebat,   cur   eum   idonea  materia  instrueret  Mariumque 

aemularetur,  cuius  gratia  Archias  poeta  Cimbricas  res  tetigerat  (Cic. 

pro  Arch.  9,  19.  cf.  3,  5  sq.).2) 

Sed  omnino  dubito,  num  Fronto  Lutatii  opus  ipse  in  manibus 
habuerit;  nam  iam  sua  aetate  nibilo  notiorem  eum  fuisse  Cicero 
testatur  quam  Scauri  Iibros  Brutumque  umquam  in  suas  manus  in- 
cidisse  negantem  facit.  quae  igitur  ex  eo  ad  nos  peruenerunl  reliquiae, 
omnes  exstant  in  Plutarchi  uita  Marii  et  ad  pugnam  Vercellensem 
pertinent  insertaeque  sunt  ab  eo  ita,  ut.  uno  quoque  loco  se  Catuli 

1)  Buettner  1.  s.  p.  178  in  eo  explicando  omnino  aliam  rationem 
ingressus  epistulam  minoris  Catuli  fuisse  suspicatus  est  scriptamque 
tempore  belli  eius  Lepidique. 

2)  Vid.  Fleckeiseni  ann.  CXV  p.  751.  Buettner  1.  s.  p.  176  sqq. 
Schan/,  I   1 3  p.  28'J.  infra  p.  cclxvi. 


CCLXVl  DE  SCRIPTORVM  VITIS  ET  SCRIPTIS 

uerborum  notitiam  aliis  debere  aperte  fateretur.  atqui  Plutarchus 
antea,  cum  res  a  Lutatio  consule  infeliciter  gestas  descriheret,  eas 
ipsas  mutauerat  eique  fauerat,  tum  uero  posteaquam  Sulla  hello 
interesse  coepit;  Mario  primas  trihuit  atque  etiam  facete  dictis  eum 
cum  liostihus  depugnantem  fecit,  neque  tamen  omnino  a  Lutatio  desci- 
uit  eiusque  causae  ita  subscripsit,  ut  ex  fonte  primario  ter  eius  aucto- 
ritatem  interponeret.  illum  autem  Sullam  fuisse  ipse  Plutarchus  signi- 
ficauit,  cuius  narrationem  Catuli  testimonio  (fr.  1)  sic  confirmauit: 
b[ioia  ds  %a\  KdtXov  avtbv  aiioXoysl6%ai  tcsqi  tovtcov  i6toQOt>- 
<?ti'1),  atque  etiam  duohus  aliis  locis  eum  oblique  citauit:  cbg  tbv 
Kdzlov  avtbv  i6toQslv  kiyov6i  fr.  2,  Xsyov6iv,  a  xal  fid.Xt6ta 
tex{ir}QL<p  xQfjG&at  tbv  KdtXov  fr.  3.  itaque  antequam  Cicero 
Brutum  scripsisset;  illa  Catuli  testimonia  ex  eius  libro  deprompta 
esse  probabile  est;  praesertim  cum  uitam  Sullae  testimoniis  eius 
abundantem  Plutarchus  ante  Marianam  scripserit. 

Atque  haec  quidem  sunt  quae  de  hoc  Catuli  libro  comperimus. 
neque  enim  grammaticum  quemquam  aut  scriptorem  ut  ad  Scau- 
rum  et  Rutilium  ita  ad  hunc  delatum  esse  sermonis  diuersitate 
facile  explicatur;  quoniam  ex  antiquo  illo  more  ad  recentiorem  suum 
auctorem  transire  solebant. 

Etiam  ex  orationibus,  quas  litteris  mandasse  uidetur  (Cic. 
Brut.  35;  132);  fragmenta  non  sunt  seruata,  neque  ulla  commemo- 
ratur  nisi  quam  habuit  laudationem  Popiliae  matris,  qua  mos  mu- 
lieres  publice  laudandi  inductus  est  (cf.  supra  p.  xxxn).  At  car- 
mina  Catuli  duo  etiam  nunc  habemus,  quae  infra  describi  iussi 
(fr.  4.  5).  eorum  prius  aperte  ad  hunc  Catulum  a  Cicerone  refertur, 
alterum,  quo  Callimachum  (Anthol.  Palat.  12;  73)  imitatus  est;  ita 
concinit  cum  priore,  ut  eiusdem  esse  dicere  nemo  duhitauerit.  ut 
uero  haec  ita  eliam  cetera,  quamuis  Catulus  ipse  grauis  et  sanctus 
esset;  parum  seuera  fuisse  discimus  ex  Plinii  Secundi  epistula  illa 
notissima  (5,  3),  ubi  in  poetis  huius  Alexandrini  generis  Q.  Catulum 
posuit;  quem  etiam  aliorum  poetarum  familiaritate  usum  esse  eo- 
rumque  studiis  fauisse  ex  Furii  Antiatis  et  Archiae  (Cic.  pro  Arch. 
3,  6)  exemplis  uidemus. 

1)  Muellenhoff  1.  s.  p.  125  propter  hunc  pluralem  id  improbauit;  at 
cum  singulos  auctores  haberent,  ueteres  eo  numero  usos  esse  constat; 
cf.  ex.  gr.  ipsum  Plutarchum  in  cap.  seq.  (26)  sic  citantem  oi  thqI 
ZvXXav  ioroQOvGiv ,  tum  hanc  historiam  confirmantem  avrog  6  Evi.Xug 
cpi]6i.  substituit  igitur  ille  Posidonium  eumque  secutus  est  A.  Solari 
(Atti  del  Congresso  di  sciense  storiche  Vol.  II  Sez.  I  p.  365  —  373)  sine 
certis  argumentis. 


Q.  LVTATIVS  CATVLVS  CCLXVU 

Sed  etiam  alius  libri  inscriptio  sub  Lutatii  nomiue  tradita  est; 
communium  historiarum  uel  communis  historiae.  eius 
mentio  non  inuenitur  nisi  in  seholiis  Vergilianis  (fr.  G — 8),  reli- 
quiae,  ([uarum  argumenta  dignosci  possint,  pertinent  ad  urhium 
Italicarum  origines.1)  cum  uero  cum  Graecis  coniungerentur,  eas 
res  uel  fabulas;  quae  ltalorum  Graecorumque  communes  essent,  eo 
libro  tractatas  esse  Mommsen  1.  s.  arhitratus  est;  quod  quidem  stu- 
dium  quoniam  apud  Romanos  increbruerat,  inscriptionem  ipsam  a 
Graecis  Lutatium  mutuatum  esse  suspicatus  eram;  memineram  enim 
a  Polyhio  (8;  4,  11)  xairohxijv  xal  xoLvr)v  iGtoqluv  coniungi  et 
Timaei  historias  xoLvag  ioToaCag  a  Dionysio  (in  archaeol.  1,  6;  1) 
appellari  ab  eodemque  (1,  2,  1)  singularium  gentium  historiam  op- 
poni  ri]  xolv\\  LGxooCa  similiterque  a  Diodoro2);  pro  quo  argumento 
G.  Wissowa  (Relig.  d.  Roem.2  p.  67)  similitudines  quasdam  ex  hi- 
storia,  uita  cultuque  Romanorum  et  Graecorum  a  Lutatio  dictas  esse 
maluit.  at  et  ultra  hanc  uim  patet  historia  communionis  uel  xol- 
v6rr]Tog  (potest  enim  ad  aliquot  res  hominesue  referri,  ad  quos  quid 
pertineat  autunde  ortum  sit);  et  alia  supersunt  fragmenta  grammatica 
(9 — 13),  quae  nihil  communionis  praeferant.  itaque  aut  aliud  opus 
statuendum  est  aut  ad  aliam  uim  eius  uocahuli  confugiendum.  ut 
Riese  (mus.  Rlien.  XVIII  p.  448)  euhemeristicam  subesse  arbitratus 
est;  sed  rectius  alii  de  historiis  (i.  e.  fabulis)  uulgo  notis  cogitaue- 
mnt;  quae  sine  nomine  auctorum  diuulgatae  essent.  quod  litterarum 
genus  cum  totum  xoLvijv  L6rooCav  dictum  esse  praeeunte  Wila- 
mo^vitzio  (Herm.  XII  p.  341)  demonstrauit  Fr.  Leo3);  tum  praecipue 
uitas  scriptorum  per  manus  complurium  grammaticorum  traditas.4) 


1)  Inscriptionem  quod  Reifferscheid  mus.  Rh.  n.  XV  p.  605  propter 
fr.  7  argumentum  in  Cumanarum  historiarum  libri  mutauerat,  Th.  Momm- 
sen  (C.  I.  L.  I*2  p.  313)  refutauit. 

2)  1,  1,  3:  ol  zs  zdg  v.OLvdg  Tfjg  OLv.ov(isvr)g  ngd^sig  xu^ditsg  (iiag 
noXscog  dvuygdipavzsg  v.zX.  1,  3,  2:  oi  nXslazoi  llsv  ivbg  h&vovg  r)  (iiug 
TtoXscog  uvzozsXslg  noXiycovg  dviyguipuv,  oXiyoi  8'  dnb  rtbv  dg%uicov  %go- 
vcov  dg^dusvoi  rdg  v.oivdg  ngd^sig  ineyeigrfiav  dvaygdcpsiv  Lii%gi  rcbv 
xad"'   uvrovg  vuigcbv  v.rX. 

3)  Biogr.  p.  20  sq.  cf.  Bus3e,  mus.  Rh.  49  p.  81.  Dionys.  arch.  5, 17,  3 : 
ori  dh  Pcouuicov  iariv  dg%aiov  svgr)LLU  xb  nagd  rug  racpdg  rcbv  ini6t']LLcov 
dvdgcbv  inaivovg  zr)g  dgezf)g  avzcbv  Xeyea&ai  v.al  ov%  KXXr\veg  avzb 
v.arsarfjaavto  ngcbzoi,  nagd  zfjg  v.oivfig  iazogiag  oida  uu&cbv,  r)v  noLrytcov 
re  oi  nuXuiozuzot  v.al  avyygacpicov  oi  Xoyicbzazoi  naga8sScbv.uaiv. 

4)  Ad  Amm.  3  p.  260  Vsen.  dvdyv.r\  d'  iacog  ngcbrov ,  d>g  nugiXufiov 
iv.  zcbv  v.OLVcbv  iazogicbv,  u  v.aziXupov  t)lllv  oi  ro-ug  (Siovg  zcbv  dvSgcbv 
6vvra£aLLSvoi,  ngosinslv. 


CCLXVIII  DE  SCRIPTORVM  VITIS  ET  SCRIPTIS 

sic  omnia  fragmenta  cum  una  inscriptione  comprehendi  possint, 
non  partienda  sunt  inter  duo  opera. 

Sed  quaestio  mota  est;  num  idem  Q.  Lutatius  Catulus  consularis 
et  de  rebus  a  se  gestis  et  de  grammaticis  scripsisse  uideretur. 
emerat  enim  septingentis  milibus  numum  grammaticum  Daphnin, 
quem  breui  manumisit1),  cuius  doctrina  uti  magni  eius  interfuisse 
ex  pretio  apparet.  itaque  quamquam  0.  Iahn  (Proleg.  ad  Pers.  CXLIII 
n.  2),  cui  ipse  in  Fragm.  hist.2)  adsensus  eram;  communes  historias 
a  liberto  Lutatio  Daphni  et  compositas  et  editas  esse  coniecit,  nunc 
nihil  obstare  ratus,  quin  suo  nomine  uir  consularis  utrumque  opus 
publicauerit,  Daphnin  ex  horum  scriptorum  serie  exclusi  et  ne  illud 
quidem  Buettnero  (1.  s.  p.  191  sqq.)  concedo  a  Q.  Lutatio  commu- 
nionem  operae,  in  qua  a  liberto  adiutus  esset,  inscriptione  historia- 
rum  significatam  esse.  Sic  ordinem  numerosque  fr.  ex  editione 
priore  retinere  potui  satisque  habui  fr.  10  cancellis  inclusisse.3) 

Vsus  communium  historiarum  se  intra  Verrium,  qui  etiam  ad 
idus  Ianuar.  in  fastis  Praenestinis  (p.  2312  Momms.)  Lutatium  cita- 
uerat  (restant  solae  litterae  LVTA),  et  Varronem4)  continuisse  ui- 


1)  Suet.  de  grarn.  3  p.  103  Rf.  Plinius  (n.  h.  1,  128)  tamen  emisse 
eum  eodem  pretio  ab  Accio  Pisaurensi  Aemilium  Scaurum  principem 
6enatus  prodidit:  nisi  subest  error,  postea  hic  eum  uendidit  Lutatio. 
uid.  Detlefsen  in  mus.  Rh.  XVIII  p  236  sqq.,  qui  recte  a  patre  eum 
emptum  esse  uideri  exposuit. 

2)  p.  125—127.  cf.  Fleckeis.  ann.  CV  p.  750  sq. 

3)  Pro  Catullo  iam  Scaliger  Pacuuiunu  restituit;  eundem  enim  lo- 
cum  Varro  de  re  rust.  1,  2,  5  citauit,  ubi  sub  paculi  nomine  Pacuuius 
latet  (cf.  H.  Keil  in  comment.  p.  10  et  Ribbeck  Fragm.  trag.2  p.  xxxviii. 
78).  frustra  Baehrens  in  Catullianis  I  p.  114  Catullum  defendit. 

4)  Varro  ubi  de  lacu  Curtio  agere  coepit,  5,  148,  haec  praemisit: 
In  foro  lacum  Curtium  a  Curtio  dictum  constat,  et  de  eo  triceps  historia: 
uam  et  Procilius  non  idem  prodidit  quod  Piso,  nec  (juod  is  Cornelius 
Stilo  secutus,  tum  singulas  sententias  persequitur,  primum  Procilii,  tum 
Pisonis,  denique  Cornelii  et  Lutatii,  qui  quidem  idem  prodiderint.  hinc 
apparet  in  uoce  illa  secutus,  quam  corruptam  esse  nemo  negabit,  Lutatii 
nomen  latere.  sed  etiam  comelius  stilo  emendatione  eget,  pro  quo  etsi 
iam  antiquitus  Aelius  substitutus  est,  L.  Aelius  ille  Stilo  a  Varrone  in 
his  de  1.  lat.  libris  nusquam  cognomine  addito  sed  semper  simpliciter 
Aelius  nominatus  est  (5,  18;  21;  25;  66;  101.  6,  7;  59).  unde,  nisi  hic 
locus  grauioribus  mendis  deprauatus  est,  aut  sic  eum  scribendum  esse 
conicio:  nec  quod  is,  Aelius  et  Lutatius,  aut  sic:  nec  quod  is,  Cor- 
nelius  et  Lutatius.  Goetz  et  Schoell  p.  258  (ubi  aliae  coniecturae 
minus  probabiles  collectae  sunt)  praetulerunt  Cornelius  Stilo(nemy  se- 
cutus;    ipse    tamen    h.  1.  Lutatium    aegre   desidero,    qui    duabus  para- 


Q.  LVTATIVS  CATVLVS  CCLXIX 

detur,  ad  quos  testimonia  commentariorum  Vergilii1)  et  singula  So- 
lini  [oannisque  Lydi  redeunt2) 

graphis  post  (frg.  9)  noniinatus  est.  De  hoc  Cornelio  uid.  infra  p.  cclxxi  n. 
Funaioli  p.  103—105. 

1)  Ex  his  etiam  is,  qui  originem  gentis  Romanae  hctis  auctoribus 
exornauit,  fLutatium'  cognouerat  (c.  9,  2.  11,  3.  13,  7.  18,  1)  simulque 
A.  Postumii  rDe  aduentu  Aeneae'  (c.  15,  4),  quocum  a  Seruio  (cf.  fr.  8) 
citatus  erat. 

2)  Denique  ne  quid  in  hoc  corpore  desideraretur,  hunc  locum  ex 
commentis  Bern.  ad  Lucanum  1,  544  ab  Vsenero  editis  excerpsi,  quem 
ut  ad  certum  aliquem  scriptorem  referret,  ne  Vsenero  quidem  contigit. 
est  hic:  Atreus  Tliyestis  fratris  sui  filios  ob  adulterium  Aeropae  uxoris 
suae  ad  aram  mactauit  simulato  saerificio.  uinum  sanguine  mixtum 
uisceraque  filiorum  eius  pro  epulis  Thyesbi  adposuisse  dicitur,  quod 
nefas  ne  sol  aspiceret,  nubibus  se  abscondit,  hoc  est  eclipsin  passus  est, 
Mycenisque  nox  fuit.  sed  hoc  fabulosum  esse  inueni  in  libro  Catulli, 
qui  scribitur  per  mimologiam  [sic  Vsener  p.  35.  tisqi  ui(io).oyL(bv  L. 
Mueller  mus.  Rh.  XXIV  p.  622.  liber  mimologiarum  Buettner  p.  189  quis 
cribilus  permimologiarum  cod.],  qui  ait  (Atreumy  primum  ciuibus  suis 
solis  cursus  ueros  et  ante  inauditos  ostendisse  ae  persuasisse  illum  con- 
trarium  signis  omnibus  aseendere  et  quod  ceterae  uagae  stellae  facere  di- 
cuntur:  et  ob  hanc  scientiam  inclutum  summoto  fratre  regnum  accepisse. 
quod  in  prodigium  minores  tragoedi  conuerterunt. 


L.  COENELIVS  SVLLA1) 

L.  Cornelium  Sullam,  cuius  uitam  resque  gestas  enarrare  non 
est  nostrum  sed  historicorum,  cum  a.  79.  675  dictatura  abdicata  in 
agros  Puteolos  se  recepisset,  ut  (quem  ad  modum  centum  fere  annis 
post  Tiberius)  liber  negotiis  publicis  quiete  et  otio  frueretur,  ibi  et 
piscando  et  uenando  corpus  exercuisse  et  praeter  Bacchi  Venerisque 
uoluptates  litteris  multum  oblectatum  etiam  historiae  scribendae 
operam  dedisse  constat  (Drumann  II  p.  496).  in  qua  re  tanto  studio 
et  tanta  adsiduitate  uersatus  est,  ut  duobus  diebus  ante  mortem  ui- 
cesimum  alterum  librum  ad  finem  perduceret  (Plut.  Sull.  37).  utrum 
tamen  in  secessu  Puteolano  adgressus  sit  ad  hos  libros  compo- 
nendos,  quos  nouissimos  Sullae  fuisse  Suetonius  (de  gram.  12 
p.  110  Rf.)  tradidit,  ita  ut  eum  omnes  uiginti  duos  libros  uno  anno 
absoluisse  existimandum  sit,  an  iam  cum  rei  publicae  praeesset, 
initium  fecerit,  certo  diiudicari  nequit:  illud  tamen  et  per  se  ueri 
similius  est  et  extrema  uerba  fr.  8  eum  uix  dicturum  fuisse  arbi- 
tror  nisi  toto  suo  opere  iam  perfecto  et  re  publica  bene,  ut  putabat, 
constituta. 

Enarrauerat  autem  hisce  libris  res  a  se  gestas,  ita  ut  etiam  in 
secundo  de  familia  sua  praefaretur,  in  cuius  fr.  2  de  uno  ex  eius 
maioribus  sermo  est,  qui  anno  212.  542  praetor  fuerat;  nam  cum 
eius  ffamilia  prope  iam  extincta  maiorum  ignauia'  esset  (Sallust.  lug. 
95,  3),  eorum  rebus  erutis  et  explicatis  hanc  memoriam  restituere 
magnopere  eius  intererat,  quo  quidem  in  studio  et  aliarum  gentium 
exemplum  imilatus  aemulatusque  et  suam  ipse  auctoritatem  slabiii- 
uisse  sibi  uisus  est.2)  libro  decimo  (fr.  16)  progressus  erat  usque  ad 
eas  res,  quae  post  pugnam  Chaeroneensem  gestae  sunt  (a.  86.  668).3) 


1)  C.  Vitelli,  Note  ed  appunti  sitlV  autobiografia  di  L.  Corn.  Silla. 
Estratto  dagli  Studi  italiani  di  Filologia  classica.  Vol.  VI  p.  353 — 394 
(1S98). 

2)  Vid.  infra. 

3)  Quae  Heeren  De  font.  Plut.  p.  151  scripsit  Sullarn  profectum  esse 
a  bello  sociali  idque  leuiter  tantum  perstrinxisse,  omni  fundamento 
carent. 


L   CORNELIVS  SVLLA  CCLXXI 

deinde  eum  ila  nt  singulos  annos  ne  singulis  quidem  libris  coer- 
ceret,  duodecim  libros  adiecisse  et  de  pugna  ad  Sacriportum  com- 
missa  atque  in  libro  XXII  quodam  modo  (tqoxov  tivcx)  de  morte 
sua,  quam  filius  mortuus  per  somnium  praedixisset,  locutum  esse 
ex  Plutarcho  (fr.  19.  21)  discimus.  nihilo  minus  imperfectam  hanc 
uitam  a  Sulla  relictam  et  a  L.  Cornelio  Epicado  Sullae  liherto  sup- 
pletam  esse  diserte  Suetonius  (1.  s.)  memorauit.  id  quod  ita  expli- 
camus,  Epicadum,  quae  nemo  quisquam  uitam  suam  scrihens  relerre 
potest,  suppleuisse,  ipsam  mortem  funusque  patroni  mortui.1)  a 
ceteris  eum,  si  qua  in  eo  erat  pietas2),  manus  ahstinuisse  inde 
colligitur,  quod  Sulla  ipse  lihrum  suum  miserat  ad  Lucullum,  quem 
eundem  fiiii  tutorem  esse  uoluerat3),  ut  ille  homo  Graece  Latineque 
doctus  et  elegans  res  gestas  melius  disponeret  orationemque  limaret 
et  perpoliret.  quo  quidem  -desiderio  Sullam  quod  sentiret  dixisse 
credemus,  certius  quam  Ciceronem  commentarios  suos  Graecos  de 
consulatu  ad  Posidonium  mittentem,  ut  ornatius  de  isdem  rebus 


1)  Cf.  de  Epicado  Osann,  Beitrdge  zur  grieclt.  u.  roem.  Eitteratur- 
gesch.  II  p.  359.  Goetz  R.  E.  IV  c.  1311.  Funaioli  p.  103  sqq.  apud 
Krausiurn  inter  ceteros  historicos  suum  obtinet  locum.  ego  tamen  eum 
remoui,  quia  nihil  aliud  quam  patroni  libros  ad  finem  perduxit  neque 
quidquam  ad  eius  auctoritatem  refertur,  quod  ex  historiis  sumptum  esse 
possit.  Edidit  uero  Epicadus  librum  de  cognominibus  (Charis.  1  p.  110  K. 
cf.  Sulla  fr.  2  c.  adn.)  et  de  rnetris  (Max.  Victor.  VI  p.  209  K.)  et  de 
antiquitatibus.  in  tali  enim  libro  locum  habere  poterant,  quae  Macro- 
bius  sat.  1.  11,  47,  ut  sigillarium  originem  explicaret,  ex  eo  inseruit. 
Etiam  a  Varrone,  ubi  de  1.  1.  5,  150.  7,  39  (unde  lacus  Curtius  et  Luca 
bos  nomen  inuenerint)  citatur  Cornelius,  nil  obstat,  quominus  Epicadum 
dictum  putemus,  quae  est  sententia  Osanni  1.  s.  s.  idem  enim  sub  no- 
mine  Epicadi  a  Varrone  etiam  ap.  Seru.  in  Aen.  1,  649  laudatur  (de 
arboribus  in  Sicilia  quae  lanam  ferant)  et  ap.  Plin.  loco  item  ex  Var- 
rone  excerpto  (17,  243),  ubi  eius  nomen  pro  Epidio  restituendum  est  (C. 
Epicadi  commentarii,  in  quibus  arbores  locutae  quoque  reperiuntur,  uid. 
Muenzer  QuellenJcr.  d.  PUn.  p.  154  sq.),  praesertim  cum  a  Varrone  d. 
1.  1.  7,  39  Epicadi  commentarius  citatus  sit  et  in  indice  Pliniano  auc- 
torum  quidam  codd.  Epidicum  exhibeant.  uid.  Iabni  Prolegg.  in  Pers. 
p.  cxliii.  haud  ignobilem  grammaticum  eum  fuisse  uidemus  ex  Arnobio 
1,  59,  ubi  pro  epicam  deos,  quod  exhibet  codex,  recte  Epicadi  nomen 
restitutum  est. 

2)  Cf.  Suet.  1.  s. :  filio  quoque  eius  Fausto  gratissimus  fuit ;  quare 
numquam  no)i  utriusque  se  libertum  edidit. 

3)  Vid.  fr.  1  Plut.  Sull.  6:  "Etl  8h  Asvy.oIIco  (ihv  iv  xolg  V7C0Livrr 
[LaGiv,  mv  iy.sivoj  xr\v  yQcccpijv  avuti&siy.s,  naQcavsl  y..r.X.  Luc.  4:  ccXXa 
rr]v  xt  yQucpi]v  —  xcov  vicouvr]Lidxcov  ixsivcp  o*l'  svvoiav  avi&r^s.  cf. 
Wiese  p.  15. 


CCLXXII  DE  SCRIPTORVM  VITIS  ET  SCRIPTIS 

scriberet  (uid.Vol.  II  p.iv),  aut  Iuslinum  (in  hist.  Philipp.  praef.  5)  se 

epitonien  suam  non  tam  cognoscendi  quam  emendandi  causa  ad  amicum 
aliquem  transmisisse  simulantem  aut  Ausonium  (p.  169  P.  104  Sch.) 
Drepanium  proconsulem  adhortantem,  ut  lihrum  transmissum  reti- 
neat,  nisi  placuerit.  sed  Lucullus  utrum  amici  precihus  ohsecutus 
sit  an  eius  indoli  et  generi  suhito  scrihendi  uerecunde  parcere  neque 
quidquam  mutare  maluerit,  nescimus.  hoc  si  fecit,  eadem  iudicii 
elegantia  ductus  est,  qua  Cicero,  etsi  Caesar  commentarios  suos  com- 
ponens  alios  hahere  uoluisset  parata,  unde  sumerent,  qui  uellent 
scrihere  historiam,  eum  pura  et  inlustri  sua  breuitate  sanos  quidem 
iudicii  homines  deterruisse  adnotauit.1) 

Fuerunt  quidem  qui  cum  Heerenio  (De  font.  Plut.  p.  151)  Sul- 
lam  sermone  patrio  usum  esse  negarent,  sed,  cum  Sallustius 
(Iug.  95,  3)  eum  litteris  Graecis  atque  Latinis  iuxta  atque  doc- 
tissime  eruditum  fuisse  dixerit,  atque  ille  etiam  comoedias  Laiino 
sermone  condiderit2),  non  uideo,  cur  uersionem,  de  qua  nihil  accepi- 
mus,  non  ipsos  Sullae  commentarios  inspexerint  Gellius  et  Priscianus 
uel  eorum  auctores,  cum  Latina  eius  uerba  adferrent  (fr.  2.  3.  20). 
accedit  etiam  aliud.  ubi  enim  Plutarchus  de  Felicis  cognomine  agit 
(c.  34),  haec  facit  uerba:  iy.ilsvtisv  iccvtbv  hti  xovxoig  Evxv%rj 
7CQo6ayoQ£v£ad-ai.  xovxo  yu.Q  6  CE»rjAt|  uafodxa  (SovXtxai  drjXovv. 
avxbg  6s  xolg  rEXXr]6i  yQacpcov  xal  iQr^iaxCt^cov  iavxbv  EnacpQo- 
dixov  ainjyoQEVB.  nam  si  Graece  commentarii  scripti  essent,  cur 
Latinam  interpretationem  addidit? 

Inscriptionem  octies  Plutarchus.(fr.  8.  10 A.  11.  12.  13.  16. 
17.  21)  vTtouvrjuaxa  dicit,  Cicero  (fr.  9)  historiam;  Gellius  frerum 
gestarum  librum  secundum'  bis  (fr.  2.  3)  citat,  Priscianus  (fr.  20) 
uicesimum  primum  ererum  suarum',  quibuscum  consentit  uno  loco 
Plutarchus  (fr.  1):  xal  IDvlkag  xag  iavxov  7CQa£,sig  dvayQacpcov 
ixsivG)  7tQo0£(p(bv7]6£v.  unde  (neglecto  Ciceronis  testimonio  ut 
parum  accurato)  cum  aliqua  probabilitatis  specie  libros  inscriptos 
fuisse  efficitur  commentarios  rerum  gestarum.3) 

1)  Brut.  75,  262.  cf.  Hirt.  b.  Gall.  8  pr.  5. 

2)  Athen.  6  p.  261  c:   NixoXaog  d'   iv   vyj    sfidofir]  %ai    gxaroffrjj    zcov 
isTOQicov  Svllav  cpr\oi  rbv   Pwiiaicov  6TQatr\ybv  ovtco  %aiQiiv  LiiLioig  xal 
yzXcoTonoLoig  cpikoyilcov  ysvo^isvov,  cog  v.ai  itoXXa  yi)g  LLiTQa  avTolg  %aQi- 
gso&aL  Ti)g  SmLoaiag.  iLicpavi£ovOL  S'  avTov  to  ntQi  zavza  iXaQOV  ai  vit 
wbrov  yQacpsloui   oaTVQixai  ■xcoLicodiai  iv  itaTQLCp  cpcovrj. 

3)  Cf.  Cicer.  in  epistula  illa  ad  Lucceium  data  5,  12,  10,  ubi  se 
fcominentarios  rerum  omnium'  in  illius  usum  confecturum  esse  polli- 
cetur. 


L.  CORNELIVS  SVLLA  CCLXXIII 

De  consilio  autem  et  ratione,  quam  secutus  Sulla  commen- 
tariorum  libros  uiginli  et  duos  scripserit,  grauissima  documenta 
Plutarcho1)  debemus,  cuius  uita  Sullae  praeter  ceteras  multitudine 
testimoniorum  unius  scriptoris  numeratorumque  librorum  excellit, 
idque  eius;  cuius  res  gestae  narrantur,  sed  numerus  eorum  etiam 
augetur  multis  aliis  indiciis,  quae  et  argumento  suo  et  loco,  quo  in 
narratione  cum  illis  testimoniis  saepe  coniuncta  apparent;  adeandem 
auctoritatem  trahuntur  (uid.  infra  p.  CCLXXVisqq.).  uerum  tamen 
Plutarchus  etiam  aduersariorum  sententiam  cognitam  habuit  neque 
eam  aspernatus  multis  criminibus  Sullae  uitam  moresque  cumulauit. 
nam  iam  Posidonius,  etsi  eius  indoli  et  doctrinae  SuIIae  super- 
stitionem  maxime  placuisse  consentaneum  est2);  mediam  quandam 
inter  Sullae  laudatores  et  obtrectatores  ingressus  est  uiam  habuitque 
sequentes  Diodorum  et  de  bello  Mithridatico  Appianum3),  fortasse 
etiam  Strabonem;4)  de  Latinis  autem  L.  Cornelius  Sisenna  primum 
eius  laudes  propagauerat,  tum  uero  Sallustius  eas  temperauit;  cum 
bonis  initiis  malos  euentus  eum  babuisse  scriberet,  ut  incertus  esset; 
utrum  quae  post  uictoriam  ciuilem  fecisset,  puderet  magis  quam 
pigeret  disserere  (Catil.  4;4.  Iug.  95;4);  chorum  tamen  inferiorum 
Liuius  ducit;  qui  cum  Sulla  de  numero  militum  ad  Cbaeroneam  in 
utraque  acie  (uid.  adn.  ad  fr.  15)  et  de  multitudine  hostium  ad 
Tifata  montem  caesorum  consentit,  Sullanorum  tamen  in  Italia  pau- 
citatem  auxit5),  denique  pulcherrimam  uictoriam  (ante  portam  Col- 
linam)  crudelitate,  quanta  in  nullo  hominum  fuisset;  inquinatam 
esse  concedit  (perioch.  88).  ex  hac  sententia  Velleius  (2,  2b,  3) 
adeo  eum  dissimilem  fuisse  bellatorem  ac  uictorem  declamat,  ut  dum 
uinceret;  aequissimo  lenior,  post  uictoriam  audito  fuerit  crudelior. 
itaque  Plutarchus  in  prima  parte  uitae  per  particulas  modo  Sullae 
modo  eius  aduersariis  fauet  miscetque  laudes  calumniasque,  in  pensi- 
tandis  tamen  eis  saepius  ad  obtrectatores  quam  ad  admiratores  in- 
clinat.6)  tum  autem;  postquam  ad  res  in  Graecia  et  prope  patriam 

1)  Nunc  in  multis  rebus  ab  ea  sententia,  quam  De  Plutarchi  fon- 
tibus  olim  proposui,  dissentio. 

2)  Vid.  Zelleri  hist.  Graec.  phil.  III  1 s  p.  575  sq. 

3)  Vitelli  1.  s.  p.  380  sqq. 

4)  Busolt  1.  s.  p.  436  sqq. 

5)  Cf.  Eutrop.  5,  7.  Oros.  5,  2,  2.  hoc  loco  consulto  Liuius  numerum 
mutauerat,  aliis  Eutropius  et  Orosius  inter  se  differunt  atque  etiam 
eorum  libri  mss.  inter  se,  sed  ita  ut  multitudinem  hostium  occisorum 
seruauerint;  neglegentia  igitur  subest.  cf.  adn.  ad  Claud.  fr.  84. 

6)  Vitelli  1.  s.  eas  particulas,  quae  Sullae  aequae,  et  eas,  quae  in- 

Hist.  Rom.  rel.  I,  ed.  Peter.    Ed.  alt.  XVIII 


CCLXXIV  DE  SCRIPTORVM  VITIS  ET  SCRIPTIS 

urbem  gestas  transiit,  telani  ex  Sullanis  filis  pertexere  incipit  om- 

niaque  in  Sullac  gratiam  composuit.  quae  addidit,  ex  sua  locorum, 
hominum,  temporum  scientia  hausit  (c.  15.  24),  atque  ut  quam 
diligentissime  res  exploraret,  etiam  ad  senum  Atheniensium  me- 
moriam  prouocauit  (c.  14);  sic  cum  iactatione  quadam  praefatus 
ipsas  pugnas  Chaeroneensem,  ubi  hostium  multitudo  oratoria  qua- 
dam  arte  exornata  esl,  et  Orchomeniam  (c.  18 — 21)  multo  accu- 
ratius  el  copiosius  descrihit  quam  ceteras  eius  uitae.1)  itaque  hic  cum  in 
Plutarchi  ipsius  officinam  introspicere  eiusque  industriam,  si  qua 
re  postulabatur,  cognoscere  nobis  uideamur,  t.um  et  penetrasse  eum 
usque  ad  eum  fontem,  ex  quo  largissimam  et  certissimam  uhertatem 
haurire  posset,  et  eius  fide  explorata  alius  auctoris  adiumentum  non 
interposuisse  intellegimus.2)  iam  uero  quo  propius  ad  discrimen 
rerum  explicandum  Plutarchus  accedit,  eo  longius  a  Sullae  auctori- 
tate  discedit,  atque  quod  in  prima  uitae  parte  conatus  erat,  textu- 
ram  Sullanam  narrationi  suae  subdere,  primo  nunc  repetit  atque 
a  miraculis  ei  faustis  exorsus  eum  identidem  citat  (c.  27.  28);  tum 
de  defensione  rerum  ab  eo  gestarum,  quam  c.  23  incohauerat,  om- 
nino  desperauit  eaque  uia  incessit,  quae  a  Sallustio  Liuioque  et  a 
Posidonio  monstrata  erat3),  neque  per  cap.  29 — 36  commentario- 

fensae,  comparatis  uitis  Marii  et  Sullae  aceurate  discernere  conatus  est, 
auctores  non  nominauit,  nisi  in  uniuersum  Posidonium,  Strabonem, 
Liuium.  —  Aliquot  exempla  adferam:  cf.  c.  5  Sullam  praeturam  adep- 
tum  esse  t6  iiiv  xi  ftsQaTtsLa,  xb  ds  xcc\  %Qrju.a6L  7tQ06ayayoLisvos,  in 
eodem  cap.  eum  quod  ad  Euphratem  Orobazem  ut  Romanus  tractasset, 
alios  laudasse,  alios  uituperasse,  quod  cpoQxc/.bs  v.a.1  av.alQcog  cpiXoxiicos 
fuisset,  c.  6  crimina  de  naturae  eius  uarietate  et  inconstantia  (dvcoiiaXLa), 
c.  9  Romam  a  Sulla  incensam  esse  v.ax'  ovdivcc  Xoyieuov,  c.  10  in  Marii 
mortem  praemium  propositum  esse  ovv.  svyvcouovcos  oiSt  jrolinxws, 
cum  haud  multo  ante  ab  aduersario  eius  uita  seruata  esset. 

1)  Etiam  Kromayer  (Antike  Schlachtfelder  II  p.  394  sqq.)  has  (et 
Appiani)  pugnarum  descriptiones  ex  Sullae  commentariis  repetiit. 

2)  Iubae  mentio  c.  16  ex  aliis  excerptis  inserta  est;  nam  paulo 
post  in  c.  17  in  tenore  narrationis  eam  memoriam,  cuius  uarietatem  ex 
illo  adnotauerat,  denuo  admisit. 

3)  Vid.  maxime  c.  30:  UvXXag  llsxqicos  xa  TtQcoxa  v.a\  TtoXtxntcos 
6uilr}6ag  xfj  xv%r)  v.a\  do^av  aQioxoxQaxixov  v.a\  Sr\uocpiXovs  r,ysuovos 
7iaQa6%cov  —  sixoxcog  7tQ06sxQLipaxo  xalg  usydXais  i£ov6Laig  dca^oXrjv 
cbs  %d  ij&r)  uivsiv  ovv.  ico6ais  irtl  %cov  i'%  aQ%r\s  xqoticov  ccXX  tu7tXr\v.xa  v.al 
%avva  vcal  aTtdv&QcoTta  aoiov6aig.  c.  28:  6  ^vXXag  diicp&siQS  xovg  tisqi 
2xr\7tLcova  xolg  savxov  6%Qa%iw%ais  r\6%r\[iivoLg  71qos  and%r\v  -na\  yor\xsLav 
una6av,  S>67tSQ  avxbs  6  r)ySLicov.  comp.  3:  xovs  7tSQi  yducov  v.a\  6cocpQO- 
6vvr\s  sl6r\yslxo  voiiovg  xotg  7toX'ixaig  avrbg  iQcov  v.al  uol%svcov,  cog  cprfii 
2Jalov6XLOg. 


L.  CORNELIVS  SVLLA  CCLX.w 

runi  ralionem  habuit,  dum  mors  c.  37  describenda  esset,  quam  ipse 
diuinalione  praeceperat.  in  illis  tamen  capitibus  non  uni  alicui  auc- 
tori  se  addixit.  nam  modo  per  singulas  particulas  cum  Appiano  con- 
cinit  modo  discrepat.  sed  quoniam  Busolt1)  pluribus  exposuit  et 
Posidonio  e1  Liuio  <'os  usos  esse  itemque  bunc  illo,  omnes  igitur  ae- 
quitati  cuidam  studuisse,  auctores  nominare  admodum  difficile  est7 
constare  tamen  uidetur,  si  Plutarchus  et  Appianus  de  Sulla  ad 
uerbum  consentiant,  hoc  ex  scriptore  Graeco  i.  e.  ex  Posidonio 
sumptum  esse2)  el  quo  quid  Sullae  eiusque  superstitioni  magis 
faueat,  eo  certius  eius  commenfarios  subesse,  id  quod  ad  Plutarcbum 
potissimum  pertinet,  cuius  omina  et  prodigia  longe  plura  sunt  quam 
apud  ceteros  atque  etiam  ad  res  suscipiendas  et  exsequendas  ita 
ualent,  ut  descriptio  ab  illis  separari  non  possit. 

Neque  enim  Sulla,  ut  uetus  ille  Cato  Censorius  rbaudquaquam 
obtrectator  laudum  suarum';  aperte  se  resque  a  se  gestas  laudauit 
sed  callide  boc  consilium  modestiae  specie  oblexit.  omnes  enim  illas 
[iraeclaras  res  se  non  suae  suorumque  uirtuti  et  prudentiae  sed 
miro  cuidam  deorum  fauori  et  beneuolentiae  debere  dixit3),  qui  se 
sin^ulariter  in  omnibus  coeptis  adiuuissent.  hinc  ex  mediis  hostium 
insidiis  se  incolumem  euasisse,  hinc  repugnantibus  et  aduersantibus 
nobilissimis  uiris  auctoritatem  et  gratiam  consecutum  esse,  hinc 
exiguo  militum  numero  incredibiles  hostium  copias  se  fudisse  fu- 
gasseque  paucosque  ipsum  amisisse. 

Vt  autem  Fortunae  se  quasi  filium  fuisse  omnibus  persuaderet, 
duas  potissimum  res  excogitauit,  quae  ad  id  facere  uiderentur.4) 
primum  enim  omnia  uaticinia,  prodigia,  ostenta,  somnia  diligen- 
tissime  conquisiuit  librisque  suis  inseruit,  ut  his  luculentis  exemplis 


1)  Fleckeiseni  ann.  141  p.  321—349.  405—438. 

2)  Cf.  C.  F.  Arnold  Untersuch.  uber  Theophanes  von  Jlyt.  u.  Posi- 
donius  von  Ap.  in  Fleckeiseni  ann.  suppl.  XIII  p.  114  sqq.  Busolt  1.  s. 
p.  323.  437. 

3)  Cf.  Plut.  Sull.  6:  txi  St  xca  8l  wv  (pnoi  itgbg  xvyr\v  sv  TttcpVKtvai 
uuXXov  7/  7tQus-  noXsuov.  rij  xvyn  xfjs  ccQSTfjs  nXiov  ioixt  viuttv  xal 
SXtog  iuvxbv  xov  Saitiovog  Ttoitlv  (fr.  8).  c.  34:  ovxco  ds  uQa  ov 
xais  ■JtQai>s6iv  d>s  ^ois  tvxvyr)u-a6iv  inloxEvsv. 

4)  Vid.  Misch  1.  s.  p.  139  sqq.  Sallustius  postquam  Sullae  uirtutes 
bonorum  initiorum  maxime  laudauit,  eius  fortunae  ita  meminit,  ut 
scite  adderet  Clug.  95,  4):  multique  dubitauere,  fortior  an  felicior  esset. 
cf.  Plut.  Sull.  6:  JSvXXas  6*e  TtoXXu  dQu6as  a^iu  Xoyov  do^uv  t6ytv  i\ys- 
uovos  LttydXov  utv  tluqu  xois  TtoXixuLs,  utyioxov  dt  itaQu  xois  (piXoLs, 
tvxvysoxdxov  dt  -Aal  TtaQu  xois  iffiQois.   fr.  8. 

XVIII* 


CCLXXVI  DE  SCRIPTORVM  VITIS  ET  SCRIPTIS 

demonstraret;  quam  diligenti  cura  di  se  semper  prosecuti  essent, 
eosque  non  solum  futuram  magnitudinem  portendisse  seque  ipsum 
ad  omnes  res;  quae  postea  eis  auspicibus  prospere  euenissent,  ad- 
hortatos  esse  sed  etiam  aliorum  hominum  animos  in  se  conuertisse 
gloriamque  auxisse.1) 

Ita  a  Postumio  haruspice  oratum  florentissima  Samnitium  castra 
se  cepisse  narrauit  (fr.  9),  Chaldaeos  sibi;  cum  iuuenis  obscuri  no- 
minis  esset,  caelestem  uitam  et  memoriam  esse  futuram  uaticinatos 
esse  (fr.  21  c.  adn.);  Graecum  quendam  haud  ignobilem  diuinitus 
monitum  sibi;  cum  in  Graecia  esset;  uictoriam  Orchomeniam,  militem 
eodem  tempore  quae  in  Italia  futura  essent  praedixisse  (fr.  16), 
plurimaque  omnia  secunda  sibi  contigisse,  cum  e  Graecia  in  Italiam 
traiecturus  esset  (fr.  18).  atque  haec  quidem  sub  ipsius  Sullae 
nomine  memoriae  prodita  sunt,  sed  praeterea  etiam  haec  omina  et 
somuia  Sullae  propitia,  hostibus  infesta  Plutarcho  Sullanam  copiam 
suppeditasse  paene  pro  certo  adfirmauerim: 

C.  5.  'iGTOQSlTCa  6s  Ttg  dvijQ  TCOV  IISTCC  'Opo/3a£ov  xaTa(5s(5rj- 
xotcov  Xaldalog  slg  to  tov  £vkla  tlqoGcoxov  dxtdcov  —  ftavLid- 
t^slv  —  Ttcog  dvsysTat  ciij  TtQcoTog  cov  ditdvT.cov,  quod  uaticinium 
ex  ipso  Sulla  fluxisse  etiam  aliunde  confirmatur,  uid.  adnot.  ad 
fr.  21.  accedit  quod  in  c.  4  et  5  bis  ipse  citatus  est;  in  c.  6  quater 
usque  ad  uerba  Tavta  lisv  ovv  itSQt  Tfjg  ftstoTrjTog. 

c.  7.  cbg  xal  to  datixovtov  avTolg  TtQos^rjixr^vs.  %vq  llsv  yaQ 
avTo\xaTov  sx  tcov  tcc  6rjLisia  doQaTcav  VTtocpsQOVTCov  dvshajxips 


1)  Adduci  non  possurn,  ut  id  re  uera  sensisse  credam  Sullam,  de 
quo  grauiter  monuit  L.  Lucullum  LL7]Siv  ovrcog  aE,io7iLGtov  r)ysiG&ca  kccI 
fiifiaiov,  cog  ozi  uv  u7toar}Liav&i)  diu  xcov  ivvTtvicov  (fr.  8  c.  adnot.),  eum- 
que  hominem  tam  superstitiosum  fuisse,  qualem  se  haberi  uult.  nam- 
etsi  superstitione  non  liber  erat,  prorsus  discrepant  cum  hac  natura  ea 
quae  Sulla  fecit,  templa  Delphis,  Epidauri,  Olympiae  sine  ullo  pudore 
diripiens  atque  Delphis  et  deum  et  sacerdotem  superbis  facetiis  inlu- 
dens  (Plut.  Sull.  12).  etiam  Plutarchus  dubitauit,  num  uera  essent  quae 
Sulla  de  daemonio  suo  gloriaretur,  cf.  Sull.  6:  2s6X%ag  Si  ov  llovov  i)dicog 
TtQoati^Lsvog  tbv  toiovtov  svSaiLLOVtacibv  v.a\  ^fjlov  allu  xat  avvav^cov 
ycal  avvsTti&sid^cov  tu  TtQattousvu  vfjg  rv%r\g  ifffijltsv,  sits  v.OLntcp  %qco- 
Lisvog  si&'  ovtcog  i%cov  tfj  §6t,rj  TtQog  tb  &stov.  imitatus  autem  est  Sulla 
hac  in  re  Scipionem  Africanum  maiorem,  qui  item,  ut  populus  impei-ia 
consiliaque  sua  uelut  sorte  oraculi  missa  sine  cunctatione  exsequeretur, 
carte  quoque  quadam  ab  iuuenta  in  ostentationem  uirtutum  compositus 
pleraque  apud  multitudinem  aut  ut  per  nocturnas  uisa  species  aut 
uelut  diuinitus  monita'  egit,  ut  ait  Liuius  26,  19,  3,  qui  haec  exscripsit 
ex  Polybio  10,  2  Lycurgi  eum  id  exemplo  fecisse  exponente. 


L.  CORNELIVS  SVLLA  CCLXXVII 

et  quae  sequuntur  multa  prodigia  usque  ad  tuvta  usv  ovv  ol  Xoyicb- 
xaxoi  Tvqqxjvcov  xcd  ztXiov  n  xcov  uXXcov  sidivca  doxovvtsg 
iuv&oXoyovv  et  quae  seq.  usque  ad  finem  capitis. 

c.  9.  OC  (ihv  oi»»'  xeqI  xbv  Muqlov  iv  7CUQu6X£vulg  {]6av  — 
xi]v  i6%utrtv  6Cxrtv  v7to6%Elv  (iovX6u£vog.  quae  ex  Sulla  sumpta 
esse  Cicero  testatur.  uid.  fr.  9  c.  adnot. 

AiyEtui  de  xal  xaxd  xovg  vjtvovg  avxco  UvXXcc  cpavf]vaL 
&ebv  —  &uQ6r]6ug  de  ty  ot^et  xal  cpQu6ag  xcp  6wuQ%ovtc  iie& 
rjaeQUv  iitl  xr)v  fPcbpcr]v  r)yelxo. 

c.  11.  Aiyexat  de  vrtb  xag  ijuiQug  exeCvag,  iv  aig  6  UvXXug 
UTib  xfjg  'IxuXCug  ixivei  xbv  6x6Xov,  uXXu  xe  tcoXXu  Mi&QLddxt] 
6luxqlj3ovxl  tceql  xb  TJiQyuuov  l%i6xr]i)ui  6ulu6vlu  —  eXjtCdog 

■xiQU   7CQ0%C0Q0VVtC0V. 

c.  14.  xul  xb  duL[i6viov  evfrvg  S7t£6r]ur]V£  —  S7tXr']Qco6Ev  vdu- 
xog  xi]v  ccxqoxoXlv. 

c.  27.  "Exi  de  MuQxog  shvxoXXog,  sig  tcov  vitb  UvXXu  6xqu- 
xrtyovvxcov  —  coxvel.  —  yevopevoi  de  VTtb  tovtov  [prodigio] 
7iQO\Tvu6teQOL  6vvi(luXov  xul  VLxr]6uvteg  6xtuxi6%LXCovg  STtl 
{ivQCoig  uTtixtELvav  xal  tb  6tQut6it£dov  siXov.  antecesserant  tria 
Suliae  testimonia. 

c.  28.  6  de  [Sulla]  xul  tcuvv  TtQO&vuog  r)v  diccycovC6u6d~UL  xcct ' 
ixeCvr^v  ti]v  r]uiQuv  [contra  Marium].  etvy%ave  yccQ  oipcv  ecoQa- 
xcog  toiuvde  xatd  tovg  vTtvovg.  —  dv6tv%Cuv  cpiQov6uv.  quo 
cum  somnio  arte  cohaeret  pugnae  quae  sequitur  descriptio,  cf.  ev- 
tuv&cc  tco  HvXXcc  ti]V  xutu  tovg  vitvovg  cpcovi]v  6  SaCcccov  6vve- 
tiXsc.  paulo  post  etiam  hic  Sulla  citatus  est. 

c.  29.  AiyEtui  de  i%cov  tc  %qv6ovv  IdTtoXXcovog  ccyaXuutcov 
ix  ZlsXtpcov  uel  uev  uvtb  xutd  tccg  uu%ug  TtEQicpiQEtv  iv  tco 

xoXtcco   —   tolg  EUVtOV  6VVU7toXovU£VOV  TtoXCtULg.1} 

Neque  tamen  satis  habuit  Sulla  hanc  deorum  gratiam  et  uolun- 
tatem  declarasse,  sed  etiam  ita  eos  fauorem  significasse  uideri  uoluit 
ut;  cum  hostes  in  pugnis  innumerabiles  homines  amisissent,  ipse 

1)  Quae  c.  38  addita  sunt  de  Sullae  funere,  ita  prae  se  ferunt  sin- 
gularem  deorum  benignitatem ,  ut  haec  ex  Epicadi  epilogo,  qui  eodem 
animo  esse  scriptus  uidetur  atque  ipsi  commentarii,  hausta  esse  existi- 
mauerim.  —  Fortasse  etiam  oraculum  Sullae  datum  et  qui  uersus  de 
illo  a  Sulla  rescripti  sunt  ex  Sullae  commentariis  in  Appiani  bell.  ciu. 
1,  97  (quamquam  per  alium  auctorem)  fluxerunt: 

TovSs  goi  ccvtoxqutcoq  £vl\ag  «fsO^rjx',  'AopqoSLtt], 
wg  aSov  Y.ax    ovsiqov  avu  gzqc(tit)v  SieTtovaav 
Tiv%£Gi  Totg  "AQSog  nuQvauivrjV  ivoTtXov. 


CCLXXVIII        DE  SCRIPTORVM  VITIS  ET  SCRIPTIS 

paucissimos  desideraret.  ut  ad  Chaeroneam  undecim  hostium  milia, 
Sullae  duodecim  homines  occisi  sunt  (fr.  15  c.  adn.),  ad  Sacripor- 
tum  hostium  uiginti  milia  interfecta,  oclo  milia  capta,  Sullae  uiginti 
tres  perierunt  (fr.  19),  id  quod  de  altera  quidem  pugna,  quoniam 
Romani  cum  Romanis  pugnauerunt,  nemini,  credo,  Sulla  persua- 
debit,  de  priore  paucis. 

Sed  grauius  est,  quod  sine  ulla  religione  ac  fide  memoriam 
rerum  modo  gestarum  libere  mutare  et  corrumpere  ausus,  cum 
eas  inuidia  et  maleuolentia  obscurari  aut  in  deterius  uerti  uidisset, 
hominum  uoluntates  et  offensiones  superbe  contempsit  omniaque  suo 
studio  suaque  ira  infecit.  nolo  quaerere,  num  Archelaum  Mithridatis 
ducem,  quem  ut  hostem  Plutarchus  satis  magnis  laudibus  effert, 
suo  iure  Sulla  a  proditoris  crimine  defenderit  (fr.  17)1),  illud  paucis 
nunc  adumbrare  lubet,  quam  iniqua  et  infensa  inuidia  Marium  per- 
secutus  sit,  idque  ita,  ut  ea  eius  uitae  Plutarchi  capita,  quibus  res 
ab  eo  aut  cum  Sulla  aut  contra  eum  gestae  continentur,  maxime 
c.  8 — 10  (bellum  lugurlhinum),  c.  23 — 27  maiorem  partem  (b. 
Cimbricum),  c.  28 — 35  med.  (b.  ciuile)  comparem.  nam  cum  eam 
post  Sullam  scripserit,  materiam  ad  illam  uitam  collectam  eum  hic 
non  spreuisse  per  se  ueri  simile  est  et  Sullae  auctoritate  bis  laudata 
confirmatur.2)  primum  igitur  in  Africa  Metellus  apud  Plutarchum 
debellauit,  non  Marius;  et  quod  solum  restabat,  ut  Iugurtha  ipse  in 
manus  hostium  ueniret,  id  opus  periculosissimum  Mario  ipse  Sulla 
praeripuit:  TCeQLTjXd-e  xtg  ve^iedLg  (ut  ait  Mar.  10)  iv  xcp  xiXsi 
x&v  TiQcz^ecov  Mccqlov.  dcprjQe&rj  yaQ  wro  HvXXa  xr\v  xov  xccxoq- 
&cb[iaxog  do%av,  cbg  vtc  '  exeCvov  Mixellog.  quas  res  prorsus  aliter 
a  Sallustio  narratas  esse  quis  est  qui  nesciat?  atque  quod  hic  b. 
lug.  69,4  dicit:  Turpilius,  quem  praefectum  oppidi  unum  ex  omni- 
bus  profugisse  supra  ostendimus ,  iussus  a  Metello  causam  dicere 
postquam  sese  parum  expurgat,  condemnatus  uerberatusque  capite 
poenas  soluit,  propter  eam  rem  Plutarchus  (Mar.  8)  in  Marii  inpro- 
bitatem  et  malignitatem  uehementer  inuehitur,  qui,  ut  Metelli  ani- 
mum  offenderet,  quem  amicum  esse  sciret  Turpilii,  omni  studio  id 


1)  Haec  fuit  Suringario  causa,  ut  p.  18  quae  Plutarchus  rettulit 
c.  "22  et  24  de  colloquiis  inter  Sullam  et  Arcbelaum  Mithridatemque 
factis  in  ipsis  Sullae  reliquiis  poneret.  sed  eodem  iure  potuit  maiorem 
uitae  Sullanae  partem  addere  a  c.  3 — 30. 

2)  Sic  enim,  ut  breuitatem  excuset,  in  u.  Marii  c.  10  Sullanae  me- 
minit:  insl  xa  -/.a&'  sv.a<sxa  \tallov  iv  rolg  tcsqi  Evlla  yiyoanTai.  cf. 
Michaelis  De  ordine  uit.  Plut.  p.  47. 


L.  CORNELIVS  SVLLA  CCLXXIX 

egerit,  ut  ille  capitis  condemnaretur,  et  cum  supplicio  sumpto  inno- 
centeni  Turpilium  fuisse  intellectum  esset,  de  ea  re  pudoris  et  uere- 
cundiae  oblitus  etiam  gloriatus  sit.  uid.  Dc  fontibus  Plut.  p.  57  sq. 
100  sq.   Kiene,  Bundesgenossenkrieg  p.  233— 35. 

Quod  autem  Sulla  laudem  belli  prospere  confecti  occupauit, 
r)vCcc  tavta  tbv  Mccqiov,  sed  minorem  Sullam  esse  arbitratus 
quam  cui  inuideret,  iyQrjto  7tQog  tdg  6tQatsCag  —  xal  rcolld  dt 
ixeCvov  tcov  yQifiCLLcov  xcctcoQ&ovto.  tum  uero  Sulla  tbv  Mccqiov 
ac6&6fi£vog  dyd-ousvov  ccvtcp  y.al  urjzeti  ■jcqo'C£U£Vov  r)d£cog  TCod- 
%£cov  dcpOQiiccg  d.lld  svL6td.Lisvov  t]]  av$,rJ6£L  ad  Lutatium  Catu- 
lum,  quem  Plutarchus  etiam  supra  eius  merita  laudat1),  se  confert 
atque  in  eius  exercitu  cum  Cimbris  pugnat  (Sull.  4).  qua  in  pugna 
ita  aciem  instituisse  Marium  Sulla  narrauerat  (fr.  5),  ut  suorum 
militum  uictoria,  Catulus  certaminis  et  laudis  expers  esset.  uerum 
tamen  eius  doli  grauissimas  eum  poenas  dedisse  (fr.  6).  nam  cum 
Cimbri  fusi  essent,  eum,  cum  prae  puluere  bostes  cedentes  cernere 
non  posset,  ab  eis  in  persequendo  aberrasse,  Catulum  autem  totam 
rem  profligasse  atque  iure  uictoriae  laudem  sibi  uindicasse  (cf.  Be 
Plut.  font.  p.  101  sq.  Kiene  1.  s.  p.  236  sq.).  denique  simili  ratione 
ductus  Plutarchus  cum  uoluptate  quadam  illum  inludit  atque  inridet, 
qui  bello  Marsico  ridiculum  in  modum  uires  iuueniles  ementitus 
esset,  ut  cum  imperio  contra  Mitbridatem  mitteretur.  sed  etiam 
ingrati  animi  crimen  subiit  Sulla  describens  seditionem  Sulpicii 
Rufi,  in  qua,  cum  Sullam  ex  fuga  in  Marii  domum  se  recepisse  et 
aduersarii  generositate  per  posticam  incolumem  dimissum  esse  ab 
ipso  Plutarcbo  in  uit.  Marii  c.  35  traditum  sit,  Sulla  in  commen- 
tariis  haec  protulit:  d.xa"Llay%r}vaL  L3ov?.£v66ti£vog  vtcsq  cov  Eovl- 
nCxiog  r\vd.yxa%£v  avtbv  dxovta  Lprjcpc'6a6d-aL  7t£QL6ycbv  iv  xv- 
vJ.cp  t,Ccp£6L  yviLVolg  xal  6vv£la6ccg  itQbg  tbv  Mccqlov,  &%ql  ov 
TtQOfld-tbv  sxsi&sv  £lg  dyoQav,  ibg  rfeCovv  sxsivoL,  tdg  a7tQah,Cag 
slv6s  (fr.  11),  eamque  memoriam  nulla  addita  discrepantia  PIu- 
tarchus  in  Sullae  uita  c.  8  secutus  est,  ne  cum  iniquissimo  iudicio 
de  Sulpicii  consilio  et  legibus  discreparet  {Be  font.  Plut.  p.  58). 
Atque  haec  quidem  hactenus. 

Denique  fragmenta  Sullae  seruauerunt  praeter  Plutarcbum 
in  uitis  Sullae  (fr.  4.  7.  8.  12.  13.  14.  15.  16.  17.  18.  19.  21.), 
Marii  (fr.  5.  6.  11),  Luculli  (fr.  1)  et  in  an  seni  s.  g.  r.  (fr.  10  A) 


1)  In   hac   pugna    describenda  Catuli   coinmentariis    Sullam  usum 
esse  supra  p.  cclxv  sq.  docuimus. 


CCLXXX  DE  SCRIPTORVM  VITIS  ET  SCRIPTIS 

duobus  locis  Gellius  (fr.  2.  3),  singulis  Cicero  (fr.  9);  Plinius 
(fr.  10)1),  Tacitus  (fr.  17  A),  Priscianus  (fr.  20).  Fortuna  igitur 
eius  commentariis  defuit  ut  ceteris  autobiographis,  casuque  Plu- 
tarcho  contigisse  uidelur,  ut  Chaeroneae,  in  parua  urbe,  ubi  uitas 
suas  composuit,  cum  Sulla  auctor  eius  salutis  esset,  hoc  opus  con- 
seruatum  in  eius  manus  perueniret  (Buecheler  in  mus.  Rhen.  54 
p.  1).  ipsa  tamen  eius  fama,  etsi  aequitate  Posidonii,  Sallustii,  Liuii 
multis  in  rebus  correcta  et  in  ueriorem  formam  redacta  est7  non 
omnino  exstingui  potuit  uestigiaque  quaedam  uitiatae  ab  eo  memoriae 
uel  turbatae  apud  posteros  reliquit. 


1)  Plinius  hunc  locum  fortasse  sumpsit  ex  Masurio  Sabino,  cui 
quaecunque  de  coronis  expromit,  debet,  sed  quod  librorum  Sullae  con- 
silium  fuisset,  eum  non  fugisse  inde  apparet  quod  in  re,  quae  per  se 
nullam  moueat  suspicionem,  originis  tamen,  unde  ducta  sit,  memor 
caute  adiecit  quod  si  uerum  est.   cf.  Muenzer  Quellenkr.  d.  Plin.  p.  157. 


L.  LICINIVS  LVCVLLVS 

In  L.  Licinio  Lucullo1)  constat  singularem  fnisse  et  ingenii  et 
indicii  elegantiam,  ut  ad  liunc  potissimum,  amicum  ab  adulescentia 
secum  coniunctum,  Sulla  commentarios  suos  mitteret  retractandos  et 
perpoliendos  (cf.  s.  p.  CCLXXisq.),  atque  magnum  optimarum  artium 
studium.  Graece  enim  et  Latine  pariter  sciebat,  multum  operae  dabat 
pbilosopbis  Graecis  (cf.  maxime  Cicer.  acad.  prior.  2,  1,  1  sqq.),  fre- 
quenter  in  foro  uersabatur  (Meyer  orat.  fr.  p.  358  sqq.),  undique 
conquirebat  et  colligebat  Iibros  et  artificum  Graecorum  operibus 
domos  suas  ornauit  (Cic.  fr.  Hortensii  17  p.  314  MJ,  denique  quot- 
quot  Romam  bomines  docti  migrauere,  domum  suam  recipiebat 
atque  et  colloquio  et  opibus  iuuabat  et  fouebat.  sed  tamen  ex  litte- 
rarum  studio  magis  oblectationem  et  uoluptatem  quam  doctrinam 
petebat,  uolebat  humanus  et  liberaliS;  non  litteratus  baberi.  tum  de- 
erat  ei  in  bac  re  adsiduitas  et  constantia;  quo  factum  est,  ut  nec  in 
foro  Ciceronis  iudicio  satis  faceret  (Rrut.  62,  222)  et  multum  le- 
geret  (Cic.  acad.  pr.  2,  2,  4),  perraro  scriberet,  idque  ante  expedi- 
tionem  Asiaticam,  cum  iuuenis  esset,  et  casu  quodam  et  necessitate 
inductus,  nibil  post  eam. 

Nam  anno  fere  88.  666  (Rotb  De  Sisenn.  uit.  p.  5)  cum  quon- 
dam  cum  Hortensio  oratore  et  Sisenna  rerum  scriptore  ex  ludo  in 
certamen  descendisset  promisissetque,  ut  sors  excidisset,  se  bellum 
Marsicum  (cui  ab  anno  90.  664  ipse  interfuerat,  Plut.  Luc.  2)  aut 
uersibus  aut  Graece  aut  Latine  persecuturum  esse,  sorte  coactus 
Graece  bistorias  scripsit.  certe  tales  Plutarchus  nouit,  cuius  ipsa 
uerba  apponam  (Luc.  1):  tisql  fiev  ovv  vfjg  cptXoXoyCag  avtov 
xobg  xolg  dQrjuivoLg  xal  ravra  Xeyerac  vzov  ovra  ftQog  'Opttj- 
6iov  rbv  dixoloyov  xal  2Ji6evvav  tov  tGroQcxbv  ix  naidiag 
nvog  slg  6xovdi]v  7CQO£Xftov6y]g  buokoyrfiai,  TtQofrsuevav  not- 
rjita  xai  Xoyov  *Ellr(vixov  re  xal  'Pcouttixov,  elg  b  ri  av  lapj 

1)  Natus  est  ante  Pompeium  (ante  a.  106.  648),  fuit  aedilis  a.  79. 
675,  praetor  77.  677,  consul  74.  680  (—  67.  687  belli  Mithridatici  dux), 
mortuus  est  56.  698.  uid.  eius  uitam  ap.  Drumann.  IV  p.  120 — 174. 


CCLXXXIl  DE  SCRIPTORVM  VITIS  ET  SCRIPTIS 

rovxcov,  xbv  MccQ6txbv  svxsvslv  tcoXsjxov.  xccC  %cog  soixsv  stg 
Xoyov  'Elhjvixov  6  xXrjQog  atpty,s6dat.  dta6cb£sxat  yuQ  *EXXr]- 
viy.r']  rig  i<5rooia  xov  MaoGixov  tcoXsuov.  etiam  Cicero  in  epistula 
quadam  (ad  Att.  1,  19,  10)  Luculli  historiarum  meminit,  cum  com- 
mentarium  consulatus  sui  Graece  compositum  ad  Atticum  miltens 
haec  adderet:  in  quo  si  quid  erit,  quod  homini  Attico  minus  Grae- 
cum  eruditumque  uideatur,  non  dicam,  quod  tibi,  ut  opinor  Pan- 
hormi,  Lucullus  de  suis  historiis  dixerat,  se  quo  facilius  illas  pro- 
baret  Romani  hominis  esse,  idcirco  barbara  quaedam  et  6oXoty.cc 
dispersisse.  Fragmenta  tamen  huius  libri  ad  nos  non  peruenerunt, 
nam  quod  Plutarchus  Lucull.  2  scripsit:  Asysxat  ds  jttjV  slg 
Ms'ucptv  ava(5r)vca  ptr]T'  aXXo  rcbv  &ttvutt£ousvcov  sv  Aiyvjcrco 
xccl  xsQifiorjrcov  i6roQf]6ttt.  6yoXat,ovrog  yccQ  sivat  xavra  frsarov 
xal  TQvcptbvrog,  ov%,  cbg  avrog,  sv  vtcccC^qco  rbv  ccvroy.QaTOQtt 
6xr]vovvra  TcaQcc  xalg  hxaXt,s6t  xCov  tcoXsuCcov  ccztoXsXotTtoxog, 
hanc  rem,  cum  ad  a.  86.  668  pertineat,  non  lihro  Luculli  sed  famae 
debet.  Ilistoria  tamen  Lucullus  inclaruerat.  nam  in  Hortensio  Ci- 
cero,  quem  dialogum  a.  45.  709  scripsit,  a.  65.  689 — 60.  694  hahi- 
tum  esse  uoluit,  illius  laudationem  ei  (ut  Hortensio  eloquentiae,  sibi 
philosophiae)  tribuit  (fr.  11  p.  314  M.),  ex  qua  laudatione  quod  nul- 
lum  fragmentum  excerptum  est,  admodum  dolemus. 


L.  VOLTACILIVS  PITHOLAVS 

Quoniam  et  Iitterarum  studia  et  mores  Romae  ita  mutata  esse 
uidimus,  ut  nec  Lutatium  Catulum  uec  Cornelium  Sullam  consulares 
puderet  libertorum  suorum  operam  et  doctrinam  in  scriptis  suis 
publice  testari,  Cn.  Pompeius  Magnus  non  longe  ab  eis  aberrauit, 
quod,  cum  ipse  lateret,  libertinos  pro  se  in  publicum  prodire  atque 
etiam  apud  Graecos  clarum  quendam  Mytilenaeum,  Theophanem, 
causam  suam  defendere  iussit.  itaque  Cornelius  Nepos  tum,  i.  e. 
bello  sociali,  historiam  Romae  a  nobilissimo  quoque  ad  libertinos 
descendisse  animaduertit.  baec  enim  de  Voltacilio  Suetonius  (de 
gramm.  et  rhet.  27  p.  124  Rf.)  memoriae  prodidit:  L.  Voltacilius 
Pitholaus  seruisse  dicitur  atque  etiam  ostiarius  uetere  more  in 
catena  fuisse,  donec  ob  ingenium  et  studium  lilterarum  manu 
missus  accusanti  patrono  subscripsit.  deinde  rhetoricam  professus 
Cn.  Pompeium  Magnum  docuit  patrisgue  eius  res  gestas  nec  minus 
ipsius  compluribus  libris  exposuit,  primus  omnium  Kbertinorum, 
ut  Cornelius  Nepos  opinatur,  scribere  historiam  orsus,  nonnisi  ab 
honestissimo  guoque  scribi  solitam  ad  id  tempus.  dolendum  uero 
est,  quod  omnis  eius  historiae  cognitio  his  uerbis  continetur:  nam 
quae  de  eius  uita  Hieronymus  adnotauit  ad  a.  Abr.  1936  =  81  a. 
Chr.  ii.,  p.  133  Sch.  Vultacilius  Plotus  Latinus  rhetor  Cn.  Pompei 
libertus  et  doctor  scholam  Romae  aperuit,  haec  ex  Suetonio  de- 
scripsit  atque  errore1)  Cn.  Pompei  libertum  eum  fuisse  adiecit.  nam 
eum  illo7  qui  a.  106.  648  natus  et  a.  87.  667  patre  orbatus  est7 
maiorem  Sullaeque  fere  aequalem  fuisse  constat  et  propter  artem 
scribendi  adscitum  esse,  ut  patris  suasque  res  gestas  exponeret. 
deducit  igitur  ad  eos  scriptores,  qui  doctrinam  et  rationem,  qua 
instructi  erant,  uotis  et  utilitatibus  alienis  subicerent  sed7  cum  in 
uita  publica  laterent,  sua  opera  suis  nominibus  insignirent. 

Nomen  diu  Otacilius  Pilutus  scribebatur,  donec  C.  L.  Roth  Peri- 
zouium  secutus  ex  indice;qui  Suetonii  de  gram.  et  rhet.  libro  praemissus 


1)  Mommsen  Plrilol.  Schriften  p.  612. 


CCLXXXIV        DE  SCRIPTORVM  VITIS  ET  SCRIPTIS 

est,  et  ex  Hieronymo  pro  Otacilio  Voltacilium  substituit,  pro  Piluto, 
quae  est  scriptura  librorum  mss.  Suetonianorum,  Reifferscheid  item 
ex  Hieronymo  Plotum,  rectius  M.  Hertz  (m.  Rh.  LIII  p.  312)  ex  Ma- 
crobio  (sat.  2,  2,  13)  et  Suetonio  (Iul.  75;  5)  Pitholaum.1) 


1)  Hic  apposui  librorum  mss.  uarietatem  ex  Reifferscheidi  editione: 
in  indice  p.  99  Volcacilius  cod.  Ottobon.  VoUatilius  Vatic.  1518.  Pilutus 
Vatic.  1862.  Gndian.  plut'  Ottob.  Pilatus  Leid.  —  in  contextu  p.  124 
Oltacilius  Vatic.  1862  Ottob.  Octacilius  Neap.  Gud.  Vat.  1518.  Otacilius 
Leid.  Vultacius  cod.  Hieron.  B.  Vulcacilius  cod.  Hieron.  P.  —  Pilutus 
libri  Suet. 


Q.  CLAVDIVS  QVADRIGARIVS1) 

De  Q.  Claudi  Quadrigarii2)  uita  unum  disertum  testem  proferre 
possumus  Velleium,  cuius  haec  sunt  uerba  (2;9;6):  Vetustior  Si- 
senna  fuit  Caelius,  aequalis  Sisennae  Rutilius  Claudiusque  Qua- 
drigarius  et  Valerius  Antias.  quo  loco  quamquam  ut  illos  historicos 
intra  breue  temporis  spatium  coartaret,  aequalis  notionem  haud  ita 
artis  finibus  continuit  (qui  enim  aequalis  Sisennae  dicitur  Rutilius 
praetor  fuit  a.  111.  643,  id  est  triginta  tribus  annis  ante  Sisennam); 
tamen  quae  de  Claudio  et  Antiate  ab  eo  relata  sunt;  etiam  aliunde 
confirmantur,  maxime  ipsius  reliquiis.  nam  cum  ex  Gellio  (fr.  81. 
82)  eum  libro  undeuicesimo  res  a.  87.  667  uel  86.  668  gestas  com- 
plexum  esse  appareat;  uicesimus  autem  tertius  liber  ab  eodem  cite- 
tur  (fr.  89 );  minimum  Sullae  dictaturam  Claudium  uidisse  sequitur; 
certe  numerum  eorum;  qui  a.  82.  672  de  exercitu  Mariano  ad  Sacri- 
portum  caesi  erant;  ipse  memoriae  prodiderat  (fr.  84).  deinde  etiam 
Fronto  (in  ep.  ad  Ver.  1;  1  p.  114  N.)  eodem  fere  ordine  scriptores 
inter  se  excipientes  facit  quo  Velleius:  Historiam  quoque  scripsere 
—  Pictor  incondite,  Claudius  lepide,  Antias  inuenuste,  Seisenna 
longinque.  unde  quoniam  Sisenna  anno  67.  687  mortuus  est3);  Clau- 
dii  autem  reliquiis  ultra  a.  82.  672  ascendere  prohibemur;  annis 
fere  80.  674 — 70.  684  eum  scripsisse  ueri  simile  est. 

ISec  plura  de  eius  genere  affirmari  possunt;  nam  uanum  est 
suspicari  Quintum  Claudium  Flaminem,  qui  a.  218.  536  tribunus 
plebis  fuit;  decem  annis  post  praetor4),  historici  alauum  fuisse;  ut 

1)  Giesebrecht  Q.  Ctaudius  Quadrigarius.  Prenzlau  1831.  G.  Soltau, 
Philol.  56,  418—425.    G.  Thouret  in  Fleckeiseni  suppl.  XI  p.  148—164. 

2)  De  notninibus  satis  constat,  cum  omnia  compluribus  locis  tradita 
sint,  neque  tamen  una:  modo  enim  Quintus  Claudius  appellatur  (plerum- 
que  a  Gellio,  idque  libri  numero  addito),  modo  Claudius  Quadrigarius 
(a  Gellio  aliis  locis  plerisque,  semel  a  Seneca  et  Macrobio,  item  cum 
numero  libri),  modo  Claudius  (semper  a  Liuio  [et  Orosio],  raro  [cum 
numero  libri]  a  Gellio  et  grammaticis)  aut  Quadrigarius  (aliquoties  a 
Gellio,  plerumque  a  Xonio,  semel  a  Prisciano). 

3)  Vide  infra. 

4)  Muenzer f fortasse'  hunc  eundem  cum  tribuno  fuisse  censuit,  B.  E. 
III  c.  2670.  2720. 


CCLXXXVI         £>E  SCRIPTORVM  VITIS  ET  SCRIPTIS 

Krause  (p.  243)  suspicatus  est;  id  unum  pro  certo  ponere  licet,  eum 
non  duxisse  originem  e  patricia  Claudiorum  familia  aut  ex  plebeia 
Marcellorum,  in  quibus  Quinti  praenomen  nisi  semel  omnino  non 
datum  esse  constet  (cf. Mommsen  Roem.  Forsch.l  p.  15).  unde  Qua- 
drigarius  nominatus  sit  aut  ipsene  primus  an  iam  unus  ex  eius  ma- 
ioribus,  dubium  est;  nam  illud  adminiculum  defecit,  quo  L.  Voltaci- 
lium  Pitbolaum  cprimum  omnium  libertinorum  scribere  bistoriam 
orsum  esse'  didicimus,  cum  eum  aequalem  fere  fuisse  huius  Quadri- 
garii  existimandum  sit  (cf.  p.  CCLXXXlii),  quem  quidem  item  gram- 
matlcorum  doctrina  rhetorumque  arte  eruditum  fuisse  ex  fragmen- 
tis  elucet.1) 

Quoniam  igitur  nobis  non  contigit,  ut  de  hominis  uita  plura  af- 
ferremus;  pergamus  ad  libros,  quorum  haud  exigua  et  certa  uestigia 
ad  nos  peruenere,  quales  fuerint  adumbrandos,  unde  etiam  ad  natu- 
ram  ingeniumque  eius  qui  scripsit  cognoscendum  pauca  redundabunt. 

Inscriptio  traditur  annalium,  a  solis  Diomede  et  Prisciano 
singulis  locis  (fr.  71.  49)  historiarum.  Res  deductas  esse  a  clade 
Gallica  a.  390.  364  ex  fragmentis,  quorum  nullum  rem  tangit  ante 
incendium  illud  gestam,  percepimus,  neque  tamen  quibus  causis 
adduclus  ab  hoc  anno  scribendi  initium  fecerit  hic  Claudius.  quam- 
quam  uix  poterit  dubitari,  quin  eaedem  fuerint  quae  Liuio,  cum  initio 
libri  6  c.  1  se  "clariora  deinceps  certioraque  ab  secunda  origine  uelut 
ab  stirpibus  laetius  feraciusque  renatae  urbis  gesta  domi  militiaeque' 
expositurum  esse  diceret.  res  enim  ante  id  tempus  gestas  cum  ue- 
tustate  nimia  obscuras  esse,  uelut  quae  magno  ex  interuallo  loci  uix 
cernerentur,  tum  quod  paruae  et  rarae  per  eadem  tempora  litterae 
fuissent,  una  custodia  Gdelis  memoriae  rerum  gestarum,  et  quod, 
etiam  si  quae  in  commentariis  pontiticum  aliisque  publicis  priuatis- 
que  fuissent  monumentis,  incensa  urbe  pleraeque  interissent.  quid? 
quod  ueri  simile  mihi  est  Liuium;  quem  Claudium  fontem  potissi- 
mum  in  hoc  libro  secutum  esse  in  notis  nostris  ostendimus,  etiam 
hic  eum  imitatum  esse.2) 

Magis  tamen  ipse  alia  causa  esse  commotus  uidetur.  nam  aemu- 
latio  illa,  qua  antiquitus  ueteres  gentes  etiam  patriciae  in  uita  publica 
inter  se  certauerant,  tum  litterarum  studio  resuscitata  est.   ut  igitur 

1)  Dolendum  est  quod  ad  quem  annales  suos  miserit,  ne  suspicari 
quidem  possumus;  miserat  enim  ad  patronum  aliquem  uel  amicum,  quia 
fr.  79  (Si  pro  tua  bonitate  et  nostra  uoluntate  tibi  ualitudo  subpetit  et 
q.  s.)  in  principio  libri  duodeuicesimi  scriptum  erat. 

2)  Cf.  Niebuhr  H.  R.  II  p.  2  sq.    Thouret  1.  s.  p.  149  sq. 


Q.  CLAVDIVS  QVADRIGARIVS  CCLXXXVII 

L. 

M.  Aemilius  Scaurus,  I'.  Kulilius  Rufus,  Q.  Lutatius  Catulus,  V.  Cor- 
nelius  Sulla  suis  uitis  scriptis  id  egerunt,  ut  in  historia  Homana  lo- 
cum  silii  aperirenl  el  confirmarent,  si<-  T.  Pomponius  Atticus,  liomo 
litteratus,  clarorum  uirorum  rogatu  (M.  lunii  Bruti,  M.  Claudii  Mar- 
celli  cos.  50.  704,  Cornelii  Scipionis  cos.  52.  702,  Q.  Fabii  Maximi 
cos.  45.  709)  familias  luniorum,  Marcellorum,  Fabiorum,  Aemiliorum 
a  stirjte  usque  ad  suani  aetatem  enarrauit,  multosque  alios  erudi- 
tionis  suae  commentis  ei  fastui  gentili  seruisse  stemmata  Vergiliana 
docent  (uid.  uol.  II  p.  xxviii  sq.).  sed  eodem  studio  fieri  non  potuit 
quin  inler  singulas  familias  de  pristinis  honoribus  dubitaliones  et 
inuidiae  excitarentur;  multae  enim  alias  minus  industrias  uel  colla- 
bentes  collapsasue  suis  fraudauerant,  praecipue  Fabia,  cuius  laudes 
a  Pictore  aliisque  gentilibus  inuentas  tum  Q.  Fabius  Maximus,  qui 
postea  a.  45.  709  consul  mortuus  est,  in  memoriam  bominum  etiam 
fornice  Fabiano  restituto  reuocabat.1)  buic  autem  principatui  obsti- 
tere  Claudii,  bis  Valerii.  de  bis  infra  uidebimus,  Claudiae  tamen  gentis 
patriciae  gloria  diu  tenebris  inuoluta  postquam  exeunte  tertio  urbis 
saeculo  paulatim  enituit  et  maxime  post  App.  Claudium  Caecum  (cos. 
307.447;  296.458)  multis  consulatibus,  dictaturis,  censuris,  trium- 
[ihis  aucta  est2),  post  Punica  bella  ita  relanguescebat,  ut  post  a.  130. 
624  primus  ex  ea  a.  92.  Q62  consul  crearetur,  eademque  sors  in- 
signis  plebeiae  familiae  Marcellorum  fuit,  quae  centum  annis  (152. 
602 — 51.  703)  consulatibus  omnino  caruit.  itaque  cum  bello  fere 
sociali  ea  gens  ad  noua  incrementa  adsurgeret,  auctoritatem  suam 
publicam  etiam  litterarum  auxilio  adscito  restituebat  et  stabiliebat. 
indicia  eius  curae  fuerunt  clupei,  quos  App.  Claudius  Pulcher  (cos. 
79.  675,  mortuus  76.  678)  maiorum  suorum  imaginibus  ornatos  in 
Bellonae  aede  posuit3),  filiique  eius  (cos.  54.  700,  mortui  48.  706) 
auguratus  librique  auguralis  disciplinae  et  petitio  pontiticatus  (Muenzer 
R.  E.  III  c.  2853),  denique  is  Clodius,  quem  Cicero  (de  legg.  1,  2,  6) 
post  Coelium  Antipatrum  ante  Asellionem,  Macrum,  Sisennam  inter 
bistoricos  enumerauit,  fortasse  idem,  qui  quae  scripta  res  ante  in- 
cendium  Callicum  gestas  testata  essent,  ea  illo  deleta  esse  libello  quo- 
dam  exposuerat,  ut  quae  pro  eis  uenditarentur,  in  nobiliurn  gentium 


1)  Vid.  supra  p.  xLinsq.  xci  sqq. 

2)  Suet.  Tib.  1  uid.  Morumsen  B.  F.  I  p.  290  sq.  Luebbert  De  Clau- 
diae  gentis  comrn.  dom.  p.  8sqq.    Muenzer  B.  E.  III  c.  12G2sqq. 

3)  Plin.  n.  h.  35, 12.  cf.  Muenzer  Quellenkr.  d.  Plin.  p.  125.  —  In  hac 
adnotatione  certe  hoc  notandum  est  bis  in  fr.  (57.  64)  Claudium  histori- 
cum  de  talibus  clupeis  uerba  fecisse. 


CCLXXXVIII      DE  SCRIPTORVM  VITIS  ET  SCRIPTIS 

gratiam  a  quibusdam  ficta  esse  appareret  (uid.  supra  p.  ccxxxvmsq.). 
nimirum  Claudiorum  intererat  auctoritatem  et  fidem  fastorum  uete- 
rum  consularium  si  non  frangere,  attamen  quam  maxime  minuere,  ne 
suae  gentis  memoria  multitudine  aliorum  honorum  obrueretur,  imi- 
tarique  Q.  Fabii  Pictoris,  historiae  Romanae  parentis,  exemplum, 
cuius  opus  a  gentilibus  propagatum  cum  multas  res  ab  aliis  feliciter 
gestas  ad  suae  gentis  laudem  conuertisset  mutauissetque,  tum  ma- 
xime  Claudiorum  admirationi  obtrectauerat  (uid.  s.  p.XLVilsq.  Lsqq.). 
itaque  hi  uni  ex  suis  mandauisse  uidentur,  ut  quod  ille  Clodius  argu- 
mentatione  sua  demonstrauerat,  neglectis  praeconiis  rerum  ante  in- 
cendium  illud  gestarum  familiarumque  Troianarum  fastu  ea  tempora, 
quibus  Claudii  effloruissent,  enarraret. 

Aduersatum  autem  esse  hunc  Claudium  maxime  Fahiae  genti 
hoc  certum  habemus  testimonium.  neque  enim  ut  alii  rerum  scrip- 
tores  Q.  Fahii  Pictoris  traditioni  tamquam  uulgatae  temere  credidit 
sed  diligenter  perpensis  rebus  (cf.  fr.  89)  auctoribusque  etiam  artem 
nesciendi  exercuit  (fr.  25)  atque  C.  Acilii,  qui  de  gente  plebeia  et 
cum  antiquis  patriciis  neque  aetate  neque  laudibus  concurrente  et 
aemulante  originem  duxit,  annales  eorumque  auctoritatem  tam  aperte 
se  sequi  professus  est,  ut  Liuius,  id  quod  raro  fecit,  utrumque  no- 
men  in  suos  transtulerit;  nam  35, 14,5  haec  eius  uerba  sunt:  Clau- 
dius  secutus  Graecos  Acilianos  libros — tradit,  unde  etiam  alius 
locus  (25,39, 12)  ad  eosdem  trahitur:  auctor  est  Claudius,  qui  anna- 
les  Acilianos  ex  Graeco  in  Latinum  sermonem  ueriit;  quodsi  duohus 
aliis  eorum  uestigia  apud  Liuium  comparent  (uid.  adn.  ad  Acil.  fr.  3), 
praesertim  in  tanta  fragmentorum  Acilii  paucitate  a  Claudio  eius 
annales  haud  raro  in  usum  uocatos  esse  sequitur.  etiam  M.  Claudii 
Marcelli  laudationem,  quam  tilius,  qui  'rei  gestae  interfuit',  habuerat, 
a  Coelio  Liuioque  (27,  27, 13)  citatam  ei  notam  fuisse  ueri  simile 
est;  neque  enim  Claudios  fastu  gentili  tahlinoque  suo  caruisse  existi- 
mabimus.  denique,  ut  erat  Claudius  et  Mario  eiusque  sociis  infestis- 
simus1),  Cornelio  Sullae2)  se  addixit  atque,  si  scriptura  sana  est, 
numerum  hostium  ad  Sacriportum  occisorum  etiam  ultra  illius  com- 
mentarios  auxit(fr.84).  illud  miramur,  quodClaudiae  uirtutis  exempla 
frustra  in  eius  fragmentis  quaerimus,  idque  eo  magis,  quo  inten- 
tius  artihciis  oratoriis  opus  suum  exornauit;  consulum  quidem  C.  Fa- 
bricii  et  Q.  Aemilii  ad  regem  Pyrrhum  epistula  a  Gellio  ex  eo  relata 

1)  fr.  87.    cf.  fr.  79.    Pluess  in  Fleckeis.  annal.  103  p.  287  sq. 

2)  Fabium  Pictorem   etiam  Corneliorum  rebus   gestis  obtrectavisse 
supra  p.  xLvnsqq.  vidimus;  communis  igitur  fuit  utriusque  gentis  causa. 


Q.  CLAVDIVS  QVADRIGARIVS  CCLXXXIX 

(fr.  41)  sine  duhio  ficta  est  atque  etiam  edicta  tribunicia,  quae  fex 
annalium  monumentis'  Cornelius  Nepos  exscripsit  (fiell.  6,  19),  ean- 
dem  officinam  prae  se  ferunt  (Mommsen  It.  F.  II  p.  425  sq.),  itemque 
epistulae  regis  Pyrrhi  et  P.  Valerii  Laeuini  apud  Dionysium  Halic. 
18,15 — 18.  etiam  aliis  ornamentis  rhetoricis  usus,  ut  homines  Ie- 
gendo  delectarentur  artemque  suam  admirarentur,  accurate  multis 
uerhis  nohilium  adulescentum  Romanorum  cum  harharis  certamina 
quaedam  enarrauit  quid?  quod  non  solum  apostrophe  ab  eo  inducta  est 
(fr.  83)  sed  etiam  uerhorum  figurae  in  fragmentis  inueniuntur  (fr.  88), 
exempla  et  poetici  coloris1)  et  numeri  oratorii  (fr.  89.  78).  quo 
studio  ahreptus  a.  367.  387  T.  Manlium  gladio  Hispanico  cum  Gallo 
pugnantem  fecit  (fr.  10b,  nam  consentiunt  Gellius  et  Liuius  in  ea 
re),  cum  illud  gladiorum  genus  apud  Romanos  hello  Hannibalico 
demum  in  consuetudinem  uenerit  (uid.  Weissenborn  ad  Liu.  7,10,5); 
nec  loci  communes  deerant  (fr.  9). 

Materia  tamen  hoc  ferehaf,  ut  quo  propius  ad  suam  aetatem  ac- 
cederet,  eo  largiorem  copiam  effundere  posset  minuereturque  anno- 
rum  numerus,  quos  quique  libri  comprehenderent.  neque  enim 
aequabilitatem  illam  affectauit,  qua  Dionysius  Hal.  excellebat,  ad 
cuius  ubertatem  praestandam  ingenium  eius  nec  satis  fecundum  nec 
audax  fuisse  uidetur.  at  offendimur  saepe  eius  magnitudine  nume- 
rorum.  nam  etsi  soli  Valerio  Antiati  a  Liuio  turpissima  haec  men- 
dacii  nota  inusta  est,  tamen  Claudius  ei  non  multum  in  ea  ueritatis 
superlatione  cessit  (cf.  fr.  62.  68)  atque  quihusdam  locis  eum  etiam 
superauit  (fr.  57 a.  63.66).  sed  cum  alii  rhetores  horrenda  descrip- 
tione  rerum  animos  commouerent,  hi  numerorum  ratione  et  modo 
maxime  hominum  occisorum  ex  sua  aetate  in  antiquitatem  translato 
idem  spectauerunt2)  atque  et  Sullae  exemplo  eos  defendere  potu- 
erunt  et  tabularum  pontiticum  imitatione,  in  quibus  numeri  de  uic- 
toriis  partis  in  urbem  rumorihus  delati  publice  expositi  erant.3) 

Complexus  autem  est  Claudius  libro  primo  res  ab  a.  390.  364 
minimum  usque  ad  a.  320.  434  (uel  si  uera  de  fr.  22  suspicati  su- 
mus,  usque  ad  a.  311.  443),  fortasse  usque  ad  finem  alterius  belli 
Samnitici  (304.  450).    quae  reliquiae  ex  altero  libro  supersunt  ex 


1)  Cf.  Gellium  17,  2,  3  de  fr.  22 :  '  Inlatebrant,  uerbum  poeticum  uisum 
est  sed  non  absurdum  neque  asperum.  uid.  Maass  in  Arch.  f.  Lexigr.  XII 
p.  540  et  Woelfflin  ibid.  XV  p.  16sqq. 

2)  Vid.  Wahrheit  u.  Kunst  p  305. 

3)  Ex  more  per  omnia  tempora  uulgato  talia  luserunt  etiam  poetae, 
uid.  adn.  ad  fr.  62. 

Hist.  Kom.  rel   I,  ed.  Peter.    Ed.  alt.  XIX 


CCXC  DE  SCRIPTORVM  VITIS  ET  SCRIPTIS 

quo  orationis  tenore  decerptae  sint,  frustra  studuimus  indagare,  pau- 
corum  tamen  annorum  res  eo  enarratae  esse  uidentur,  cum  bellum 
contra  Pyrrhum  gestum  iam  in  tertio  libro  occurrat1)  (fr.  40.  41). 
ex  eodem  libro  Gellius  factum  quoddam  Laberii  (fr.  42.  43)  rettulit, 
quod  in  annum  258.  496  incidisse  constat.  unde  si  memorabili  qua- 
dam  re  libris  suis  finem  Claudium  imposuisse  statuendum  est,  bel- 
lum  Carthaginiense  primum  tertio  libro  absolutum  esse  probabile 
est.  deinde,  qui  fuit  mos  historicorum  illorum,  crescente  materie 
res  accuratius  et  fusius  exposuit,  nam  libri  quinti  fr.  53  mentio  iit 
cladis  Cannensis  (216.  538),  sexti  fr.  57  Q.  Fabii  Maximi  consulis 
a.  213.  541.  hoc  igitur  libro  fortasse  bellum  alterum  Carthaginiense 
ad  finem  perduxit.  libro  septimo  adsignauimus  de  coniectura  quae 
Liuius  in  libris  XXXIII  et  XXXIV  ex  eo  seruauit  (fr.  62 — 67  ex 
annis  197.  557—169.  585),  libro  octauo  quae  Orosius  (fr.  68.  69) 
ex  anno  146.  608;  fr.  73  et  74  fortasse  pertinent  ad  belium  Nu- 
mantinum  eiusque  annum  137.  617;  libro  tertio  decimo  reditum 
Caecilii  Metelli  Numidici  (a.  99.  655)  narrauerat  (fr.  76),  libro  duo- 
deuicesimo  (fr.  80)  fortasse  bellum  Marsicum  (88.  666),  undeuice- 
simo  bellum  a  Sulla  contra  Archelaum  a.  87.  667  gestum  (fr.  81) 
et  septimum  Marii  consulalum  eiusdem  anni  (fr.  82.  83).  praeterea 
citantur  libri  unus  et  uicesimus  atque  uicesimus  tertius,  nullum  ta- 
men  eorum  fragmentum  ad  certam  aliquam  rem  aut  annum  potuit 
referri,  neque  potest  conici,  ex  quo  libro  sumpta  sint  quae  Orosius 
habet  de  pugna  a.  82.  672  ad  Sacriportum  commissa.  nolo  tamen 
refragari,  si  quis  cum  Krausio  (p.  247)  desiisse  Claudium  in  Sullae 
morte  existumet. 

Genus  scribendi  Fronto  I.  s.  s.  et  Gellius  summis  laudibus 
efferunt,  quorum  ille  id  lepidum  fuisse  dicit2),  Gellius  Claudium, 
fuirum  modesti  atque  puri  et  prope  cotidiani  sermonis'  (13,29,2), 
Manlii  certamen  ^purissime  atque  illustrissime  simplicique  et  incor- 
rupta  orationis  antiquae  suauitate'  descripsisse  (9,13,4);  alio  loco 
(15, 1, 4)  uerba  Claudii  tamquam  coptumi  et  sincerissimi  scriptoris' 
laudat,  alia  poetice,  iucunde  et  amoene,  non  insuaui  uetustate,  ele- 
ganter,  non  inscite  nec  ineleganter  (17,2,3;  6;  10;  23;  26)  dicta 


1)  Quod  fragmentum  a  Krausio  p.  254  ex  Prisciano  XIII  p.  8  H.  iu 
quo  mentio  fit  Pyrrhi)  ad  librum  II  refertur  non  est  Quinti  Claudii  sed 
Gai  Licinii  (apud  nos  fr.  20). 

2)  Cf.  Fronton.  ad  Ant.  imp.  2,  2  p.  106  N.,  ubi  imperatori  suasit,  ut 
'uel  graues  ex  orationibus  ueterum  sententias  arriperet  uel  dulces  ex 
poematis  uel  ex  historia  splendidas'. 


Q.  CLAVDIVS  QVADRIGARIVS  CCXCI 

esse  existimat.  sed  perparuam  esse  fidem  habendam  nemo  nescit  eis 
iudiciis,  quae  ab  illius  aetatis  scriptoribus  de  priscis  liunt;  in  ipsis 
reliquiis,  quae  ad  uerba  traditae  sunt,  omnium  primum  inuenimus 
concisum  quoddam  atque  tenue  dicendi  genus,  membris  breuibus 
aique  pressis.  cf.  IV.  70:  Romam  uenit,  uix  superat,  quin  triumphus 
decernatur.  fr.  76:  Contione  dimissa  Metellus  irt  Capitolium  uenit 
cum  mortalibus  multis.  inde  domum  proficiscitur.  tota  ciuitas  eum 
reduxit.  fr.  81:  uenit,  accessit,  ligna  subdidit,  submouit  Graecos, 
ignem  admouit.  satis  sunt  diu  conati,  numquam  quiuerunt  incen- 
dere:  ita  Archelaus  omnem  materiam  obleuerat  alumine.  qvod 
Sulla  atque  ?nililes  mirabantur,  el  postquam  non  succendit,  reduxit 
copias.  quae  breuitas  membrorum  quamquam  minus  molesta  est  in 
amplioribus  certaminum  Galiorum  narrationibus  (fr.  10b  et  12),  et 
in  epistula  ad  Pyrrbum  data  (i'r.  41)  baud  exigua  inest  et  uerborum 
grauitas  et  sententiarum,  tieri  sane  non  potuit,  quin  baec  siccitas 
ei,  qui  multa  legebat,  taedium  moueret,  praesertim  cum  exigua  uo- 
cabulorum  copia  ei  suppeditasse  uideatur  neque  magna  in  narratio- 
nibus  illis  duabus  (fr.  10b.  12)  sit  uarietas,  cum  saepe  non  solum 
sententiae  sed  etiam  uerba  quaedam  recurrant.1)  etiam  Gellii  et. 
Frontones  uereor  ne  magis  laudauerint  quam  ipsum  Claudium  uolu- 
tauerint.  sedhancobantiquitatem.Norden(A'?//^//?ro5«  p.176. 178sq.) 
eum  inter  exiles  bistoricos,  qui  ante  Coelium  Antipatrum  arte  ca- 
ruissent,  recensuit.  at  ex  rbetorum  scbolis  eum  euasisse  artificia 
rbetorica  atque  poetici  coloris  et  numeri  oratorii  exempla  (uid.  s. 
p.  cclxxxix),  quae  Nordenum  non  fugerunt,  probant.  itaque  Claudius 
si  ad  anliquorum  languorem  Ciceroni  recidisse  uidetur,  conuersione 
uerborum  postbabita  Hegesiae  praeceptis  obsecutus  membris  illis  mi- 
nutinribus  narrationis  filum  discerpsit,  praesertim  <um  Claudianam 
antiquitatem  et  ieiunitatem  se  repraesentare  opinaretur2),  quam  iili 
aetatis  Hadriani  scriptores  adamauerunt,  Lutatii  tamen  et  Tullii  prop- 
ter  inscitiam  artificiorum  et  nimietatem  ut  Coelii  transiectionis  uer- 
boruni  improbauerunt.  etiam  hic  tiro  Romanus  ultra  modum  pro- 
gressus  bistoriam  dolauerat;  aberat  Latine  loquendi  'innocentia' 
(Cic.  Brut.  74, 238). 

1)  Vide  quae  adnotaui  ad  fr.  12. 

2)  Etiam  articulorum  tripla  (tQiy.coXa)  studium  antiquitatis  produnt, 
quod  genus  uere  Latinum  dicendi  ut  Plautus  ex  ore  uulgi  sic  Claudius 
ex  antiquitate  transtulit,  a  nobilitate  in  historia,  ut  uidetur,  repudiatam 
(non  a  Catone  fr.  95a,  uid.  adn.  a.  h.  1.  et  fr.  de  re  mil.  2  p.  SOlord.); 
exempla  Gellius  seruauit,  etsi  ob  alias  causas  haec  fr.  excerpsit,  in 
fr.  7.  8  (bis  terna).  10b  (duo).  7G  (cf.  30),  etiam  paronomasiae  in  fr.  7.  8. 

XIX* 


CCXCII  DE  SCRIPTORVM  VITIS  ET  SCRIPTIS 

Sed  priusquam  scriptores  qui  Claudio  usi  esse  uideantur, 
persequar,  qua  ratione  duclus  fragmenta  ad  id  opus  rettulerim,  de- 
monstrandum  est.  de  multis  enim  lis  est.  atque  primum  quidem 
quod  Xlaudium'  saepius  a  Liuio  uno  nomine  laudatum  ab  eo,  qui 
semel  in  quinta  et  septima  pentade  cum  Acilio  coniunctus  est,  Si- 
gonius  (ad  Liu.  25,  39)  et  INiese  (B.  E.  III  c.  2860)  separauerunt, 
Acilianum  eundem  esse  atque  Quadrigarium  ex  consensu  Liuii  cum 
Quadrigario  Gelliano  (fr.  10h.  15.  16),  qui  multis  locis  a  me  adno- 
tatus  est,  elucet1),  neque  mihi  persuascrunt  Nissen  (Untersuch. 
p.  39sqq.)  Claudium  interpretem  Acilii  Liuianum,  cum  cognomine 
omnino  apud  eum  careret,  non  Quadrigarium  a  grammaticis  et  anti- 
quariis  excerptum  fuisse,  duos  igitur  Claudios  historiae  Romanae 
operam  nauasse,  aut  Vnger  (Philol.  suppl.  III  2  p.  3)  interpretatio- 
nem  Acilianam  et  annales  diuersa  opera  fuisse,  aut  Soltau  interpre- 
tationem  illam  cum  Polybio  contaminatam  laudes  Scipionum  maxime- 
que  Africani  auxisse  (Philol.  LVI  p.  122 sqq.).  neque  enim  hunc  an- 
nalium  scriptorem  a  Liuio  uno  nomine  significatum  esse  eis  mirum 
uidebitur,  qui  uno  etiam  Coelii  nomine  decies,  Pisonis  semper  eum 
contentum  fuisse  meminerint,  aut  Claudii  auctorem  duobus  locis  a 
Liuio  nominatum  esse,  qui  Licinium  Macrum  ter  (fr.  13.  14.  15) 
una  cum  libris  linteis  citatum  esse,  quater  sine  eis  (fr.  16. 17. 18. 
19);  denique  Liuius  certa  quadam  de  causa  Acilii  auctoritatem  ad- 
didisse  uidetur,  uno  loco,  ut  quod  Valerii  numerus  hostium  caeso- 
rum  a  Claudio  etiam  superatus  esset,  eum  ab  hoc  non  fictum  sed 
ab  auctore  suo  receptum  esse  doceret  (25,  39, 12)  itemque  fortasse 
etiam  graue  pondus  clupei  argentei  cum  imagine  Barcini  Hasdru- 
balis  (Thouret  1.  s.  p.  156 sqq.),  altero  (35,14,5),  ne  fabulae  apud 
Claudium  solum  inuentae  hic  solus  testis  esset.  quamquam,  si  quis 
iam  a  Claudio  utroque  loco  Acilium  nominatum  esse  coniecerit,  non 
aduersabor. 

Vt  uero  Ciceronem,  quem  quae  in  libro  tertio  de  officiis  per  ex- 
cursum  narrauit,  ex  Claudio  Quadrigario  sumpsisse  Soltau2)  mihi 
nondum  probauit,  omittam,  ex  eis  scriptoribus,  qui  aetatem  tulerunt, 


1)  Haec  iani  Giesebrechtii  (p.  7  sq.)  et  Mommseni  (B.  F .  II  p.  426) 
sententia  fuit,  quam  pluribus  exsecutus  est  G.  Thouret  1.  s.  p.  155 — 158. 
itaque  postquam  in  editione  priore  ClautHum  Acilianum  a  Claudio  Qua- 
drigario  seiunxi,  iam  a.  1882  (in  Fleckeiseni  annal.  125  p.  103 — 105)  ad 
illain  redii  habuique  consentientem  Cantarellium  (uid.  s.  p.  cxxi  n.). 

2)  'JEine  annalistische  Quelle  in  Cic.  de  off.  II V  in  Wochenschr.  f. 
klass.  Philol.  1890  c.  1239  sqq. 


Q.  CLAVDIVS  QVADRIGARIVS  CCXCIII 

primus  Claudio  usus  est  Liuius,  qui  quindecies1)  diserte  eum 
laudauit,  etiam  saepius  tacite  exscripsit,  idque,  (juod  conseusus  eius 
cum  fragmentis  docet,  ut  primum  eius  annalibus  uti  potuit,  a  libri 
qninli  cap.  33  usque  ad  librum  decimum  (6,42,5.  8,19, 13.  9,5,2. 
10,37, 13  ).2)  in  tertia  decade  eum  in  appendice  lihri  25,  39, 12  de 
L.  Marcio  inspexit  citauitque  una  cum  Valerio  Antiate  addita  auctori- 
tate  Aciliana,  ceterum  prae  Polybio  et  Coelio  Antipatro  seposuit,  sed 
in  quarta  ad  eum  rediit,  ubi  primum  eum  laudat  33, 10,  9  iuxta  Va- 
lerium  et  Polybium,  quem  sequi  mauult,  deinde  in  eodem  libro  bis 
(c.  30,8  et  36,13),  utroque  loco  cum  Valerio,  in  libro  XXXV  (13,5) 
in  appendice  una  cum  eius  auctoritate  Aciliana,  in  libro  XXXVIII 
item  bis  (c.  23,8  cum  Valerio  et  41, 12),  in  libro  XLIV  semel  (c.  14) 
cum  diuersa  memoria  'aliorum',  denique  in  excerpto  Orosii  in  bisto- 
ria  anni  146.  608  (fr.  68.  69)  et  82.  672  (fr.  84).  admodum  uaria 
igilur  est  etiam  intra  eos  libros,  in  quos  Xissen  inquisiuit  (XXXI — 
XLV),  Claudii  appellatio.  nam  in  primae  pentadis  duobus  libris  cita- 
tus  est,  in  altera  et  tertia  in  uno;  sed  etsi  Valerius  Antias  in  ceteris 
omnibus  (praeter  unum  et  tricesimum)  citatus  locum  eius  occupasse 
uidetur,  iniquitas  iudicii  non  mutata  est,  qua  eum  aspergere  Liuius 
non  desiit.  materia  tamen  ab  utroque  similiter  conformata  cum  Po- 
lybio  Graeco  auctore  omnino  discrepabat,  qua  re  H.  Nisseni  acumini 
atque  industriae  contigit,  ut  quae  annalium,  quae  Polybii  essent,  diri- 
meret  atque  haec  capita  ex  annalibus  aut  Claudii  aut  Valerii  esse 
poneret: 

32,  c.  1—3.  7—9.  26— 31.3) 

33,  c.  21—27.  36.  37.  42—45. 

34,  c.  1-22.  42—48.  52—57. 


1)  Tres  enim  Orosii  locos,  qui  Liuium  exscribere  Bolitus  est,  ad- 
numeraui. 

2)  Haec  causa  nobis  fuit,  ut  Liuii  potissimum  uerba  in  adnot.  ad 
fragmenta  explicanda  adscriberemus,  quod  in  altera  pentade  multum 
Claudio  usum  eum  esse  constat. 

3)  In  libro  XXXI,  in  quo  praeter  Polybium  neminem  auctorem  no- 
minauit,  dubitat  Nissen  Untersuchungen  p.  131.  186,  num  Valerius  Clau- 
diusque  in  usurn  uocati  sint.  mihi  tamen  parum  esse  probabile  uidetur, 
Antiatem,  quem  et  antecedenti  et  insequenti  libro  nominatim  Liuius 
adtulit,  in  hoc  libro  prorsus  abiectum  esse,  discrepantiaeque,  quas  inda- 
gauit  Nissen,  haud  grauis  momenti  sunt;  etiam  in  libris  V  et  XXIV 
nemo  citatus  est.  denique  quid  impedit,  quominus,  ubi  Liuius  a  Valerio 
discessisse  uidetur,  Claudium  transscriptum  esse  existimemus,  ubi  a 
Claudio,  Valerium?  fluxerunt  igitur  ex  alterutrius  annalibus  in  libro 
XXXI  c.  1—14,5.   19—22.  47—50. 


CCXCIV  DE  SCRIPTORVM  VITIS  ET  SCRTPTIS 

35,c.l—11.20—24  40.41. 

36,  c.  1—4.  30—40.  45, 1— 9.1) 

37,  c.  1—4.  46—48.  50—52.  57— 59.*) 

38,  c.  28.  35.  36.3)  42— 60. 4) 

39,  c.  1—23.  29—32.  38—46.  54-56. 

40,  c.  1.  2.  16—19.  25—53.  59. 
41,c.l-19.  21.22.26-28. 

42,  c.  1-4.  6-11.  18-28.  30—36. 

43,  c.  1—17. 

44,  c.  12—22  (pauca  in  cap.  13.  37). 
45?  c.  i_4.  12—18.  20—25.  35— 44.5) 

Sed  qui  ut  etiam  Claudiana  et  Valeriana  distinguerent,  G.  F.  Vnger 
et  G.  Soltau6),  in  ipsius  materiae  parlicularum  uel  diuersitatem  uel 
consensum  inquisiuerunt,  a  diuersis  opinionibus  de  liis  annalium 
scriptoribus  profecti  raro  ad  eundem  finem  peruenerunt,  neque  id 
bistoriae  nomine  admodum  doieo,  cum  ea  quaestio  si  ad  quidquam, 
ad  fidem  rerum  a  (llaudiis  et  Valeriis  eis  temporibus  gestarum  aesti- 

1)  Pauca  quaedam  Polybii  auctoritati  inspersa  esse  c.  17.  19.  21.  35. 
Nissen  p.  187  monuit. 

2)  Ex  Valerio  quaedam  inserta  c.  34,5.  60,6.  in  Hbro  XXXVI  a  c.  36 
et  in  hoc  libro  solo  Valerio,  non  Claudio  praeter  Polybium  Liuium  usum 
esse  coniecit  Nissen  p.  210. 

3)  Pauca  inserta  c.  17.  23.  41. 

4)  De  causa  Scipionum  (c  54,  4— c.  00)  pluribus  disputauit,  ita  ut 
res  ad  liquidum  perducta  sit,  Th.  Mommsen  (Die  Scipioncnprocesse  E.  F. 
II  p.  417 — 510.  cf.  infra  p.  cccxvmsq.,  ubi  quae  apud  Liuium  ex  Claudii 
annalibus  fluxisse  uideantur,  exposui. 

5)  Num  Dionysius  Claudium  nouerit,  quem  nemo  scriptor  Grae- 
cus  citauit,  caute  dubitat  A.  Kiessling  (De  Dionye.  Hal.  auct.  p.  18),  quod 
ea  pars  antiquitatum  Romanarum  quae  seruata  est  plus  quinquaginta 
annis  desinat  ante  cladem  Gallicam,  cum  qua  Claudius  initium  fecit 
scribendi,  neque  ipse  certa  eius  usus  indicia  repperi. 

6)  Vnger  Die  roemischen  Quellen  des  Livius  in  der  4.  u.  5.  Dekade, 
Philol.  Suppl.  III  2  (1878).  G.  Soltau,  quae  antea  compluribus  commen- 
tariis  exposuerat,  a.  1897  in  libro  'Livius'  Geschichtswcrk,  seine  Konipo- 
sition  u.  seine  Qudlen'  complexus  est.  uid.  p.  34 — 46  ct  indices  aucto- 
rum  librorum  V— XXII  p.  213  sq.  XXIII— XXX  p.  79—81.  XXXI— XLV 
p.  43—46.  ceterum  non  infitiabor  eos  ad  explicandam  Liuii  historiam 
multa  probabilia  sagaciter  contulisse,  etsi  cum  in  multis  rebus  tum 
maxime  in  hac  a  Soltauio  dissentio,  quod  in  tertia  decade  Polybii  in- 
dicia  praeter  locos  quosdam  libris  absolutis  additos  ad  Claudium  ret- 
tulit  (Livius  Quellen  in  der  3.  Dekade  1894.  Livius  p.  52  sqq.  102)  et 
in  quarta  quintaque  partem  materiae  annalium  Pisoui  tribuit  (uid.  supra 
p.  clxxxix  sq). 


Q.  CLAVDIVS  QVADRIGARIVS  CCXCV 

mandam  tantum  pertineat;  meo  autem  operi  certa  fundamenta 
iacienda  erant,  in  quibus  studium  et  meditatio  de  memoriae  Roma- 
nae  ueritate  superstruonda  esset.  liaec  tamen  aliquantum  me  extol- 
lere  posse  spero,  si,  ut  (idem  Claudii  eiusque  aemuli  Valerii  exami- 
nem,  hoc  loco  rationem  Liuianam  auctores  citandi  aocuratius  expli- 
cauero.  quam  de  quarta  quintaque  decade  apertius  (piam  in  ulla 
alia,  ubi  primum  Polybium  Claudiumque  nominauit,  professus  est. 
Ah  hoc  igitur  loco  exordiendum  est.  nam  posteaquam  ad  Cynos- 
cephalas  Philippum  uictum  esse  33,  3 — 10, 7  secundum  Polybium 
narrauit  numerosque  caesorum  captorumque  hostium  atque  caesorum 
Romanorum  addidit,  in  appendice  c.  10,8  — 10  diuersitatem  nume- 
rorum  ex  Valerio  et  Claudio  ita  adnotauit,  ut  eorum  fidem  ipsa  nu- 
merorum  enormitate  debilitet,  Valeriique  in  primis,  cum  eum  sic 
introducit:  'siValerio  qui  credat  omnium rerum  inmodice numerum 
augentf,  neque  quod  numerus  captorum  hostium  minor  est,  oppro- 
hio  parcit:  'ibi  modestius  mendacium  esf.  multiplicauerat  uero 
numerum  hostium  caesorum  ille  quinquies,  Claudius,  quem  non  in- 
cusauit,  quater,  cum  ille  de  captis  hostibus  cum  Polybio  paene  con- 
sentiret,  hic  usque  ad  4300  diminueret.  sed  hoc  loco  non  satis  ha- 
buit  unum  de  Romanis  irrisisse  sed  quid  ipse  sentiret,  praeconio 
Polyhiano  exsecutus  est:  nos  non  minimo  potissimum  numero  cre- 
didimus,  sed  Polybium  secuti  sumus,  non  incertum  auctorem  cum 
omnium  Romanarum  rerum  tum  praecipue  in  Graecia  gestarum, 
quod  consilium  propositum  in  memoriam  semper  denuo  occasione 
data  reuocare  superuacaneum  esse  duxit1);  itaque  alio  loco  (38,23,8), 
quo  Liuius  cladem  Tectosagorum  in  monte  Olympio  acceptam  Polybio 
usus  adumbrauit  (c.  21  —  23,5)  numerumque  hostium  interfecto- 
rum,  qui  propter  naturam  loci  haud  facile  iniri  potuisset,  ut  ille  omisit 
(Nissen  p.  204  sq.),  tum  hunc  Romanis  fictionibus  suppleuit,  Claudii, 
qui  ipsum  numerum  Polybianum  hostium  captorum  ad  caesos  trans- 
tulerat,  Valerii,  qui  usque  ad  quartam  partem  eum  reuocauerat,  dis- 
ceptationemque  eo  deduxit,  ut  numerum  captiuorum  haud  dubie 
milia  quadraginta  expleuisse  diceret  idque  probahiliter  defenderet.  hic 
autem  fhaud  duhius'  numerus  fuit  Polyhii,  cuius  Liuius  non  meminit. 
Etiam  ultra   ipsam  appendicem  33,30,8 — 10  auctoritas  eius  com- 


1)  Similiter  Tacitus  in  annalibus  non  ante  13,  20  in  adnotatione 
critica  Fabii  Rustici,  Plinii,  Cluuii  auctorum  nuorum  iam  antea  adhibi- 
torurn  mentionem  inseruit  conclusitque  nos  consensum  auctorum  secuturi, 
si  qui  diuersa  prodiderint,  sub  nominibus  ipsorum  trademus.  uid.  Vol.  II 
p.  CLVsqq.  clxiii  eq. 


CCXCVI  DE  SCRIPTORVM  VITIS  ET  SCRIPTIS 

mentis  Romanis  infecta  et  obscurata  est.  nam  et  in  tenorem  Poly- 
bianum  ex  annalibus  duas  leges  pacis  cum  Philippo  factae  inseruit 
et  in  illa  duas  nouas  falsas  uel  deprauatas  ex  eisdem  addidit  (Nissen 
p.  145  sq.),  Polybium  tamen  tacuit,  etsi  haec  particula  (c.  27 — 35) 
ex  eo  excerpta  est  numerique  pensionum  Macedonum  Valerii  Clau- 
diique,  quos  citauit,  ab  eo  pendent  (uid.  infra  Claud.  fr.  (33.  Ant.  fr. 
33  c.  adn.) 

Denique  uter  apud  Liuium  potiore  auctoritate  usus  sit,  Valerius 
Antias  an  Claudius,  quaerenti  hic  magis  placuisse  facile  uidebitur, 
quocum,  etsi  hic  illic  numeros  et  res  etiam  impudentius  exaggerasset 
(fr.  63.  66.  57a);  numquam  cauillatus  esset  ut  cum  illo,  cui  etiam 
modestiam,  si  numeri  fictione  cessisset,  quasi  exprobrasset  (Val. 
fr.  44),  cum  Claudium,  ubi  numero  caesorum  etiam_duplo  Valerium 
superasset,  auctoritate  Acilii  defenderet  (fr.  57  a).   at  uero  in  quarta 
decade  compluribus  Iocis  in  usu  Valerii  annales  praelatos  esse  certo 
dignoscitur.  primum  enim  in  libro  XXXIII  Graecis  rebus  a.  196. 
558  ex  Polybio  excerptis  (Nissen  p.  144  sqq.)  Romanas  adnectit  bel- 
lumque  cum  Boiis  atque  Insubribus  gestum  uno  capite  (36)  ita  ab- 
soluit,  ut,  quem  ad  modum  in  eodem  libro  (c.  10,  8)  Polybii,  sic  hic 
Valerii  de  caesis  hostibus  captisque  hominibus,  carpentis,  torquibus 
testimonium  afferat  eique  Claudianum  de  uno  torque  in  templo  Iouis 
Capitolini  subiungat,  tum  diuersitatem  'scriptorum'  adnotet,  unde 
post  narrationem  ex  Valerio  sumptam  absolutamque,  id  quod  sub- 
iunctio  dicit,  Claudium  inspectum  illamque  animaduersam  apparel. 
aliud  exemplum  hoc  est  (38,41,12):  Cn.  Manlium  ex  Asia  a.  188. 
566  redeuntem  iam  usque  ad  Macedoniam  Liuius  secundum  Poly- 
bium  deduxerat,  cum  itineris  duobus  annis  ante  a  L.  Scipione  per 
Thracas  facti  meminit  citatque  testimonium  Claudii  de  numeris  mi- 
litum  tum  manus  conserentium  sic:  quamquam  tunc  quoque  Clan- 
(lius  auctor  est.   quod  si  in  libro  37, 33,  ubi  eius  locus  erat,  tacuit, 
tum  eum  scriptorem  ei  in  manibus  non   fuisse  sequitur  (Nissen 
p.  210).    contra  postquam  44, 15  impudentiam  Rhodiorum  a.  169. 
585  a  senatu  repudiatam  esse  rettulit,  duos  auctores  ante  se  habuit, 
Claudium,  qui  nihil  responsum  esse  tradiderat,  raliosque',  qui  respon- 
sum,  i.  e.  quoniam  c.  15  et  16  ex  annalibus  Romanis  originem  du- 
xerunt,  Valerium;  tum  tamen  in  1.  45  c.  20, 4 — 25,  ubi  responsum 
a  senatu  Rhodiis  datum  pluribus  exornat,  eius  additamenti  omnino 
ignarus  est  et  ipse  de  Lycia  et  Caria  secum  pugnat:  hoc  igitur  loco 
Claudii  oblitus  ne  relegit  quidem  denuo  eum,   contenlus   fuit  una 
Valerii  auctoritate. 


Q.  CLAVDIVS  QVADRIGARIVS  CCXCVII 

lam  uero  quartae  quintaeque  deoadis  considerantes  texturam 
Polybianam,  (jualis  a  Nisseno  explicata  est,  raro  filis  annalium  Ro- 
manorum  distinctam,  non  plures  grauioresque  dissensiones  inter 
auctorem  Graecum  annalesque  Romanos  a  Liuio  animaduersas  et 
notatas  esse  miramur.  aut  igitur  taeduit  eum,  posteaquam  illius  de 
rebus  Graecis  auctoritatem  ceteris  multo  superiorem  esse  perspexit, 
cum  maior  pars  histoiiae  in  ea  regione  uersaretur,  annales  Romae 
confectos  diligenter  comparare  discrepantiasque  consignare  et  sem- 
per  denuo  refellere,  aut  tenor  narrationis  annalium  in  capitihus  cum 
Polybio  consentiebat,  utLiuius  opera  comparandisupersedere  posset. 
atqui  inter  numeros  Polybii  et  annalium  notabilis  quaedam  ratio 
haec  intercedit: 

33,  30,  8  de  pondere  argenti  uecligalis  Romanis  a  Macedonibus 
soluendi  Valerius  cum  Polybio  consentit,  Claudius  duplicauit; 

33,10,9  numerum  hostium  caesorum  Polybii  Valerius  quinquies 
auxit,  Claudius  quater,  uhi  numerus  captorum  paulo  auctus  aut  di- 
minutus  est; 

38,  23,  6  numerum  captorum  Polyhii  (40  000)  Claudius  ad  inter- 
fectos  transtulit,  Valerius  quarta  parte  contentus  fuit. 

Quodsi  annalium  scriptores  ex  libidine  sua  quemque  numeros 
finxisse  constat,  ut  plerumque  inter  se  uariarent,  illa  ratio  nec  casu 
orla  esse  potest  nec  ex  diuersorum  monumentorum  usu,  sed  ex  mu- 
tatis  eisdem  numeris,  quos  apud  eosdem  inuenerant.  tum  uero  eis 
scriptoribus,  qui  historiam  Romanam  per  libros  paene  centum  dila 
tarent,  ut  annalium  maximorum  ieiunitatem  exornarent  et  supplerent, 
ad  uberiorem  materiam,  qua  ante  eos  partes  quaedam  descriptae  erant, 
refugium  patebat.  itaque  a  Valerio,  etsi  suo  ingenio  abunde  usus  totas 
helli  expeditiones  excogitauit,  tamen  ut  ab  eius  aemulo  Liuio  Poly- 
hium  non  spretum  esse  probahile  est,  idemque  de  Claudio,  post- 
quam  ah  Acilio  destitutus  est,  dici  potest.   ignotus  certe  eis  non  fuit. 

Dissensum  autem  Polybii  et  annalium  scriptorum  in  numeris 
talibusque  minutiis  animaduertere  et  notare,  hoc  etiam  tardi  ingenii 
fuit,  sed  Liuius  ne  grauiores  quidem  discrepantias,  maxime  Polybii 
cum  Valerio,  se  fugisse  ipse  aliquot  locis  testatus  est;  quae  si  pau- 
ciores  sunt  quam  pro  incerta  rerum  fama  et  longa  annorum  serie, 
coniectura  ad  consensum  Graecae  et  Romanae  memoriae  ante  Li- 
uium  de  plerisque  rebus  constitutum  dedueimur,  ita  tamen,  ut  illum 
puriorem  fontem  Romanorum  superhia,  neglegentia,  ignorantia,  arte 
rhetorica  gentilique  amhitione  miserum  in  modum  turbatum  esse 
respiciamus.   sed  ad  eam  quaestionem  reuertendum  erit. 


CCXCVili  DE  SCRIPTORVM  VITIS  ET  SCRIPTIS 

Diligentior  sane  inquisitio  in  prima  decade  conspicua  est,  qua 
opus  fuisse  ipse  Liuius  propter  uetuslatem  subinde  professus  est 
et  quodam  modo  eonquestus,  ut  res  etiaui  in  incerto  relinquenda 
esset.1)  uetustate  igilur  cum  famas  ipse  metiretur  et  qui  legerent, 
metiri  uellet2),  sex  auctores  in  ea  nominauit  omnesque  plus  semel 
et  antiquissimum  quemque  reique  quam  narraret  proximum  teslem 
adhibuit.  baec  tamen  ralio  in  tertia  decade  mutata  est.  nam  tres 
auctores  Romanos  ex  prima  notos,  quartum  ( Cincium)  boc  solo  loco, 
quintum  (Acilium)  cum  Claudio  coniunctum  duosque  Graecos  semel 
eitauit,  de  quibus  unus  (Polybius)  in  ultimo  libro  tandem  nominatus 
laudatur,  saepe  in  subsequenti  decade,  alter  nusquam  omnino  apud 
Liuium  recurrit  et  per  alium  auctorem  ei  notus  erat,  duos  Latinos 
saepe3);  nunc  autem  apud  eum  non  uetustas  (praeter  Fabium  22, 
7, 4)  praeualebat  sed  maior  scriptorum  numerus  aut  auctoritas 
significata  plerumque  reprebensione  aliorum.  deuenerat  enim  in  lu- 
cem  Polybii,  qui  solus  nullo  eius  crimine  arguitur  sed  prae  ceteris 
propter  dignitatem  suam  eximitur.  quid?  quod  baec  etiam  Coelio 
potior  est  (21,47,4),  quamquam  bunc  pluris  duxit  quam  Valerium 
Antiatem,  cuius  numerorum  ingentium  multitudinem  edere  iam  in 
hac  decade  eum  taedet  (25,39,12.  26,49,1.  30,19,11;  29,6),  ut 
cum  in  compluribus  appendicibus  Coelium  redarguisset,  tamen  rem 
quandam  in  quibusdam  annalibus  inuentam,  quam  ille  aliique  scrip- 
tores  baud  sine  causa  praetermisissent,  cponere  pro  certo  ueritus 
sit"  (23, 6, 6).  itaque  diligentius  per  ipsas  narrationes  Polybium 
Coeliumque  comparauit  et  contaminauit,  quo  quidem  studio  perspi- 
cuitatem  et  ueritatem  rerum  diminutam  esse  patriae  amori  et  studio 
tribuendum  est  (Nissen  p.  29  sqq.).  denique  in  quarta  quinlaque  de- 
cade  praeter  duos  Romanos  semel  significatos  uni  Graeco  (Polybio) 
duos  Latinos  opposuit,  Valerium  Antiatem,  qui  saepius  nominatus 
est  idque  in  omnibus  decadibus  quam  quisquam  alius,  et  Claudium 
item  in  omnibus  nominatum  sed  rarius,  totamque  materiam,  ut  in 
scribendo  requiesceret  aliamque  auctoritatem  conferret,  in  maiores 
parliculas  diuisit;  liber  igitur  breuissimus  (quadragesimus  tertius) 
ex  duabus  (c  1 — 17, 1.  17,  2 — 23)  compositus  neque  ulla  uarietate 
distinctus  est.   sic  et  in  ratione  eruendae  explicandaeque  ueritatis 


1)  4,  23,  1.  cf.  2,  21,  3.  3,  5,  12.  7,  6,  6. 

2)  1,44,  2;  55,6.  2,40,10.  2,  8,  5;  18,4.  3,23,7.  4,7,10;  20,5.  7,9,3; 
42,7.  10,9,10.  6,23,3.  cf.  22,  22,  3.  21,38. 

3)  Cousulto     Clodium    Licinum     insertum    post    opus    absolutum 
(29,  22,  10)  omisi. 


Q.  CLAVDIVS  QVADRIGARIVS  CCIC 

Liuium  per  diuersas  decades  sihi  uou  constitisse  uidimus  et  usum 
auctorum  per  eas;  prout  tempora  et  iudoles  eorum  postulabat,  mu- 
talum  esse.  hinc  ul  causam  Polybii  in  tertia  decade  seniel,  in  sub- 
se(|uenli  quater  nominati  repetendara  esse  nunc  omittam,  qos  dod 
offendet,  <piod  Claudius  in  altera  pentade  Liuio  in  manihus  fuit  (nam 
boc  consensus  eius  cum  fragmentis  aliunde  tradilis  docet)  neque 
tamen  nominatus  est;  nisi  ut  eius  memoria  cum  alia  aliqua  collata 
aut  reiceretur  aut  comniendaretur,  in  tertia  autem  decade  sepositus 
uno  loco  una  cum  Valerio  inducitur,  saepius  in  quarta  quintaque  item 
paene  semper  (sex  locis  ex  septem)  cum  eodem.1) 

Iam  uero  per  fragmenta  Claudiana  nusquam  admiratio  eius  gentis 
perlucet,  quam  fastu  suo  caruisse  nemo  credet,  per  Valeriana  autem 
Valeriae  certe  uno  loco  (fr.  17),  pluribus  in  uita  Poplicolae,  quam 
Plutarchus  secundum  Antiatem  comj)osuit.2)  deinde  paene  semper 
Liuius  Valerii  ingentes  numeros  uel  inridet  uel  nullum  eum  modum 
mentiendi  habuisse  grauiter  incusat  raroque,  quotiescunque  eum  solum 
citat,  incastigatum  aut  non  refutatum  dimittit  (uid.  infra  p.  CCCVII  sq.) 
et  ne  aliorum  quidem  superlationi  eum  cessisse  prohat  et  agnoscit 
(38,  2o,  8.  fr.  44.  23. 33).  Claudii  igitur  quod  omnihus  criminihus  et 
opprobriis  se  abstinuit,  etsi  ea  saepe  non  minus  meritus  erat,  si  me- 
minimus  Hellanici,  Ephori,  Timaei,  Polyhii,  hanc  iudicii  inaequalita- 
tem;  seueritatis  uel  inuidiae  in  Valerium,  patientiae  uel  indulgentiae 
in  Claudium,  ita  expediemus;  ut  cum  huius  historia  iam  a  Valerio 
satis  acerhe  descripta  lectioque  ex  hominum  manihus  repulsa  esset, 
Liuium  non  timuisse  dicamus,  ne  suis  luminibusofficeret3);  periculo- 
siores  enim  ei  esse  uidehantur  Antiatis  aliis  aptiorihus  artis  oratoriae 
deliciis  exornatae  historiae,  ut  in  eis  examinandis  et  illudendis  omnem 
sollertiam  et  aciem  ingenii  sihi  praestandam  esse  arbitraretur.  ideo 
suum  esse  existimauit  Claudium  non  spernere  et  postquam  eum  in 
altera  pentade  tamquam  multarum  particularum  ducem  primarium 
secutus  est;  Antiatis  mendaciis  offensus  ad  eum  rediit;  ut  aduersa- 
rium  suppleret  aut  eius  fidem  diminueret,  certe  dubitationem  suam 

1)  Etiam  Orosius  de  tribus  suis  locis  semel  utrumque  coniunxit 
(fr.  68). 

2)  Vid.  Muenzer  De  gente  Valeria  p.  54 — 71  et  infra  p.  cccxn  sq. 

3)  Hanc  etiam  legem,  quam  ipse  in  historia  secutus  est,  geographis 
Polyhius  praecepit  (34,5,1):  IloXv^iog  tt\v  EvgdaTtTjv  xcogoyQcccpwv  rovg 
(ihv  &Q%alovs  i&v  qp7]<Jt,  xovg  S'  ixsivovg  iXiy^ovtag  §£ezcc£stv,  z//xai'ap- 
f^dv  ts  xat  'EQaroo&evr}  rbv  reXtvrutov  ■XQayuccrevod.LLsvov  Tteol  yscoyQa- 
rpiug  Kui  Uv&tav,  vcp'  ov  TtaQuxQOvo&tjVui  noV.ovg  v.r"/..  —  Cf.  Wahr- 
heit  u.  Kunst  p.  226  sqq.  356  sqq. 


CCC  DE  SCRIPTORVM  VITIS  ET  SCRIPTIS 

de  memoria  Homana  Polybianamque  auctoritatem  defenderet.  atqui 
Liuius  per  lias  tres  pentades  (piartae  et  quintae  decadis  Claudium 
sexies  per  tres  libros  (33.  38.  44)  citauit,  Valerium  Anliatem  uicies 
quater  (per  omnes  libros  praeter  unum),  idque  ita,  ut  illum  in  priore 
praeter  unum  fragmentum  semper  (i.  e.  quinquies)  cum  Valerio  con- 
iungeret,  partim  utriusque  reiciendi  causa,  in  altera  ei  alios  (i.  e.  Va- 
lerium)  opponeret,  illud  autem  unum  fragmentum  (65)  alieno  loco 
insereret.  contra  hic  in  decem  fragmentis  comit.es  babet  uel  nomi- 
natos  uel  significatos,  in  aliis  plerisque,  ubi  solus  citatur,  non  a 
comitibus  sed  a  Liuio  uel  ipse  uel  res  ab  eo  prodita  refellitur  uel  im- 
probatur.  diuersa  igitur  ratio  indiciorum  utriusque  manifesta  est, 
ex  qua  non  solum  Valerium  adhibitis  ipsis  Claudii  testimoniis  a  Li- 
uio  exactum  et  examinatum  esse  colligamus  sed  etiam  talia  testi- 
monia  ex  eius,  qui  excerpserat,  annalibus  translata  et  una  cum  hoc 
citata  esse.  sic  multos  auctorum  aceruos  apud  ueteres  scriptores 
paulatim  congestos  et  cumulatos  esse  constat.  in  hac  denique  operis 
sui  parte  Liuium  in  una  auctoritate  Valerii  adhibenda  acquieuisse 
compluribus  locis  confirmatur.  nam  45, 43,  8  cum  numerum  quen- 
dam  praedae  ab  illo  relatum  se  redigere  posse  negaret,  'auctorem 
pro  re  posuit',  deinde  37, 48,  8  (fr.  42)  rumorem  apud  solum  eun- 
dem  de  capto  P.  Scipionis  tilio  a  se  inuentum  esse  tradidit,  post- 
quam  eandem  rem  iam  c.  34, 5  ex  Polybio  faliisque'  praeripuit. 

Sed  simul  hac  coniectura  difficultas  de  memoria  Claudiana  sol- 
uitur.  nam  Th.  Mommsen1)  Claudiorum  ueram  speciem  ita  fictioni- 
bus  ohlitam  esse  docuit,  ut  apud  Liuium  et  Dionysium  huius  cfami- 
liae  superbissimae  ac  crudelissimae  in  plebem'  consules  (a.  495. 
259;  471.  283;  460.  294),  cum  patrocinium  priuilegiorum  optima- 
tium  susciperent,  uehementia  sua  et  contumacia  rem  ad  arma  san- 
guinemque  deducturi  fuerint,  nisi  collegae  concitatos  animos  flexis- 
sent  et  conciliassent,  tandem  etiam  aliae  gentes  arrogantiaeCIaudiorum 
obstitissent  (Liu.  9,  33).  contra  ille  uir  doctissimus  earum  rerum 
uere  popularium,  quas  antiquitus  fecissent,  memoriam  resuseitauit, 
corporis  omnis  Romani  iuris  conditi,  iuris  ciuilis,  quod  in  penetra- 
libus  pontificum  repositum  erat,  per  Cn.  Flauium  App.  Claudii  Caeci 
scribam  uulgati  fastorumque  in  albo  propositorum,  censurae  eiusdem 
Claudii  multis  nominibus  popularis,  ut  Appiae  uiae  munitae  aquae- 
que  in  urbem  ductae,  multorumque  eius  gentis  uirorum  de  artibus 

1)  Die  patricischen  Claudier  R.  F.  I  285 — 318.  aliter  eam  explica- 
uerunt  Nitzsch  Annal.  p.  340  sqq.  et  qui  eum  secutus  est  Luebbert  1.  s. 
p.  6sqq. 


Q.  CLAVDIVS  QVADRIGARIVS  CCCI 

et  litteris  bene  meritorum.  sed  liae  laudes,  dummodo  posterorum 
inuidia  liberatae  recte  intellegantur,  etiam  nunc  in  annalibus  ma- 
nent,  bellicae  autem  paene  omnino  obrutae  ex  uulgata  memoria  eua- 
auerunt.  pugnanl  enim  triumphi  sex,  duae  ouationes  eius  patriciae 
gentis,  quem  numerum  Suetonius  (Tih.  1)  ex  eius  commentariis 
eruit,  cum  annalium  memoria  (Mommsen  p.  290  sq.),  qualem  eam 
Liuius  et  Dionysius  constituerunt,  ita  ut  quemadmodum  Fabii  Veiens 
bellum  uelut  familiare  a  senatu  depoposcerant  (Liu.  2,48, 9)  aut 
Furiae  genti  fato  quodam  data  sunt  Gallica  bella  (31,48,12),  sic 
Claudiis  uelut  fato  litem  cum  tribunis  ac  plebe  fuisse  ille  uoluerit 
(9, 33, 3).  neque  tamen  illis  contigit,  ut  ueritatem  omnino  ex  ea 
expellerent.  supersunt  etiam  nunc  indicia,  quae  si  cum  ficta  illa 
Claudiorum  specie  apertius  discreparent,  frustra  Liuius  inconstantia 
et  astutia  singulorum  quorundam  uelauit,  ut  quod  3,  33,  7  regimen 
decemuirorum  penes  Appium  illum  Verginiae  nomine  foedatum  fuisse 
scripsit  faaore  plebis,  addidit  autem  adeo  nouum  eum  sibi  inge- 
nium  induisse,  ut  plebicola  repente  omnisque  aurae  popularis  cap- 
tator  euaderet  pro  truci  saeuoque  insectatore  plebis. 

Nunc  uero  quaeritur,  quis  anualibus  suis  memoriam  Ilomanam 
tantum  deprauauerit  aliosque  infecerit.  certo  quodam  consilio  et  ra- 
tione  eum  duclum  esse  nccesse  est.  itaque  Mommsen  (p.  315)  Li- 
cinium  Macrum  tribunum  plebis  a.  73.  681,  qui  a.  66.  688  ipse  sibi- 
met  mortem  consciuit,  incusauit.  neque  tamen  omnibus  criminibus 
eum  dignum  fuisse  infra  exponemus;  nam  quamquam  et  patrocinium 
plebis  in  annalibus  quoque  suis  susceperat  et  suae  gentis,  tamen 
certa  causa  indagari  non  potest,  cur  tam  uebementi  odio  in  Claudios 
inuectus  sit,  aut  ullum  indicium  consilii  cuiusdam  corrumpendae 
eorum  memoriae,  ut  sua  ultra  modum  augeatur.  at  uero  onmia  ar- 
gumenta  ad  Valerium  Antiatem,  talium  mendaciorum  artilicem,  tra~ 
hunt.  buius  enim  gentis  Iaudibus  maxime  Claudii  ofticiebant,  prae- 
sertim  cum  etiam  de  fauore  plebis  uel  populi  cum  Valeriis  certarent. 
itaque  Antias  et  Appio  Claudio,  ut  cum  gente  sua  de  Sabinis  Romam 
migraret,  I*.  Valerium  Poplicolam  persuasisse  eique  domicilia  donasse 
finxit1)  et,  ut  illo  potissimum  bonore  Claudios  spoliaret,  ueteri  illi  genti 
litem  cum  tribunis  ac  plebe  uelut  notam  impressit  atque  eam  contu- 
macia  sua  patricioque  fastu  populi  studia  a  se  reppulisse  narrauit,  qui- 
bus  sui  gentiles  Poplicolae  cognomen  meruissent.  hunc  sane  animum 
spirat  etLiuii  etDionysii  historia.   quodsi  Claudium  a  Liuio  in  tertia, 


1)  Sic  Plutarchus  Poplic.  c.  21  Antiatis  auctoritate  in  hac  uita  usue. 


OCCii  DE  SCRIPTORVM  VITIS  ET  SCRIPTIS 

quarta,  quinta  decade  paene  semper  una  cum  Valerio  consoeiatum 
esse,  a  Dionysio  autem  eum  ne  nominatum  quidem,  tum  ab  illo  Va- 
lerium  quasi  inuito  saepissime  citatum  solumque  multis  locis  prae- 
ter  Polybium,  a  Dionysio  certe  uno  loco  (fr.  2)  sed  enumeratum  in 
eis  auctoribus  (1, 7,  3),  quos  ut  maxime  ab  ipsis  Romanis  laudatos 
excerpsisset  (avale^d^evog),  Porcium  Catonem,  Fabium  Maximum, 
Licinium  Macrum,  Aelios,  Gellios,  Calpurnios,  denique  ab  utroque 
inique  Claudios  descriptos  esse1)  eosque  primas  praeter  Valerios  in 
bistoria  non  agere,  nisi  ut  sceleribus  exceliant,  si  igitur  haec  animo 
complexi  erimus,  eos  lectione  Valeriana  occupatos  ad  res  Claudiorum 
Valeriorumque  scribendas  accessisse  statuemus  nec  patronum  exsti- 
tisse  mirabimur,  qui  de  Claudiis  ueritatem  redintegraret,  quorum 
gens  patricia  numero,  uirtute,  studio  litterarum  paulatim  degenerata, 
cum  Liuius  primam  decadem  componeret,  omnino  intermortua  erat 
(Mommsen  p.  314),  cumValeria  efflorescere  uideretur.  Quadrigarius 
autem  quod  apud  Dionysium  omnino  latet,  apud  Liuium  paene  nus- 
quam  a  Valerio  solutus  est,  illum  ab  hoc  subactum  i.  e.  translatum 
et  ad  suam  libidinem  transformatum  esse  ueri  simile  est.  sic  etiam 
auctoritate  diminuta  Liuius  eius  memoriam  diligentius  explorare  et 
cum  Valerio  per  singulas  partes  comparare  desiit,  sed  satis  habuit 
hic  illic  cum  appendices  insereret,  eum  euoluisse  et  de  numeris,  si 
discreparent,  ex  eo  quaedam  adnotasse.  potior  igitur  Liuio  in  quarta 
quintaque  decade  Valerius  Antias  iuxta  Polybium  fuit,  neque  tamen 
mentitus  est,  cum  etiam  hic  ad  'Graecos  Latinosque  auctores'  pro- 
uocaret  (32,  6, 5.  cf.  29, 27, 4). 

Vtut  est,  nemo  praeter  Velleium  (1.  s.  s.)  notitiam  eius  habuit 
neque  quisquam  mentionem  eius  fecit  praeter  Senecam  philoso- 
phum,  qui  etiam  narrationem  quandam  (fr.  80)  ex  libro  duodeui- 
cesimo  deprompsit.  Hadriano  autem  imperatore  multum  lectitatus 
et  in  usum  commentariorum  grammaticorum  excerptus  est,  cum 
adrideret  hominibus  illis  anliquitatis  studiosis  genus  scribendi 
simplex  atque  horridum.    itaque  Gellius,  qui  ex   solo  libro  primo 


1)  Exemplum  iniquitatis  aduersus  Claudios  apud  Liuium  43,  9,  4 — 7 
et  c.  10  exstat,  ubi  a.  170.  584  cupiditate  uictoriae  tantum  Appii  Claudii 
Hostilii  consulis  legati  animum  occaecatum  esse  narrauit,  ut  ad  Vsca- 
nam  de  duodecim  milibus  militum  decem  amitteret,  idem  tamen  eam 
rem  in  annali  a.  169.  585  c.  18  sq.  secundum  Polybium  ita  iterauit,  ut 
neque  Claudii  illius  mentio  fieret  et  res  ipsa  multo  minus  turpiter 
gereretur.  ex  annalibus  autem  prior  fama  sine  dubio  hausta  est,  ex 
Valerio  ueri  similius  in  eo  iibro  quam  ex  Claudio. 


Q.  CLAVDIVS  QVADRIGARIVS  cvun 

uiginti  sex  fragmenta  effudit,  ex  his  uiginti  uno  capite  (17/2),  omnino 
ex  nouem  libris  per  diuersos  suos  (quattuordecim)  quadraginta 
quinque,  si  eius  uerbis  tidem  habes,  frequenter  eum  se  iegisse  el 
aut  ex  sua  lectione  multa  noctibus  suis  Atticis  inseruisse  profitetur 
aut  amicos  Fauorinum  (9,  13),  Frontonem  (13,  29,  1),  Antonium 
lulianum  rhetorem  (15,  1),  Apollinarem  Sulpicium  (20,  6,  11)  de 
eo  disserentes  et  exempla  adferenles  facit.  quid?  quod  ad  (irman- 
dani  scripturam  quandam  ealiquot  ueteres  lihros'  se  inspexisse  prae- 
dicat  et  uel  lihri,  quem  in  Tihurti  bibliotheca  uidisse  se  dicit,  auc- 
toritate  gloriatur  (9,  14,  1).  Porro  etiam  Frontonem  in  epistula 
quadam  genus  eius  scrihendi  laudasse  iam  supra  (p.  CCLXXXv) 
commemorauimus. 

Ex  horum  autem  scriptorum  horreis,  quae  referta  erant  exem- 
plis  Claudianis,  qui  postea  de  rehus  grammaticis  egere  aut  glosse- 
mata  collegere  aut  poetas  explicauerunt,  sua  sumpsisse  uidenlur, 
neque  exstant  certa  uestigia  etiam  post  illud  tempus  Claudii  annales 
iu  rnultis  manihus  fuisse.1)  nam  Nonium,  qui  uiginti  septem  frag- 
menta  citauit  in  septem  capitibus  (in  primo  unum),  ex  Gellio  duo, 
non  inspexisse  ipsum  Claudium  uix  est  cur  nunc,  postquam  tot  tam 
claris  exemplis  leuissima  ratio  eius  excerpendi  et  transcrihendi  de- 
monstrata  est,  moneamus.2)  idem  uero  etiam  de  Macrohio  (fr.  45) s), 
scriptore  Gellii  haud  dissimili  eiusque  imitatore  et  expilatore,  de 
Seruio  (fr.  31.  52.  91),  de  Lactantio  Statii  Thehaidis  scholiasta 
(fr.  75),  de  Diomede  (fr.  71.  77),  de  Prisciano  (fr.  39.  49.  56. 
73.  74.  96)  statuendum  est.4) 

Denique  ne  neglegentia  nostra  cmnplura  fragmenta  omis<;i 
existumes  quae  sunt  apud  Krausium,  hreuiter  enumeraho,  quae  ex 
illo  numero  eiecerim: 


1)  Miium  est  quod  Closset  p.  495  Claudiuni  usque  ad  Ioanuis  Sares- 
beriensis  aetatem  peruenisse  existumat.  ubi  enim  eum  citat  (Policr.  5,  7  , 
sua  hausit  ex  Grellio  (3,8).  cf.  adnot.  ad  Valer.  Ant.  fr.  21  et  Schaar- 
8chmidt  Johannes  Saresheriensis  in  seinem  Verhaeltnis  zur  klassischen  IAtte- 
ratur  in  mus.  Rhen.  XIV  (1859)  p.  206. 

2)  Quattuor  fragmenta  ex  Gellio  ita  excerpsit,  ut  pro  Claudio  Coe- 
lium  falso  substituerit.  uid.  adnot.  ad  fr.  13.  22.  23.  24.  Hertz  in  Gel- 
lianis  p.  106  sqq. 

3)  Etiam  duobus  aliis  locis  (adnot.  ad  fr.  44.  o">)  Macrobius,  ubi 
Quadrigarium  citauit,  ad  uerbum  descripsit  Gellium.  uid.  Iani  indicem 
Macr.  auct.  II  p.  655  et  Wissowa  De  Macr.  font.  p.  3  sqq.  idemque  de 
fr.  45  recte  suspicatus  est  G.  Thilo  quaestt.  Seru.  (Hal.  1867)  p.  8  com- 
parato  Gellii  lemmate  8,  1. 

4)  De  Orosio,  qui  Liuium  in  epitomen  redegit,  cf.  adn.  ad  fr.  68. 


CCCIV  DE  SCRIPTORVM  VITIS  ET  SCRIPTIS 

1.  (p.  254  Kr.)  Quintus  in  II:  Peruersum  esse,  alii  modi 
postulare  Pyrrhum  in  te  atque  in  ceteris  fnisse.  Prisc.  13  p.  8  H. 
—  Hic  iam  Krelil  ex  codicibus  C.  Licinii  nomen  restituit,  quam  ob 
rem  C.  Licinii  Macri  fragmentis  insertum  est  (fr.  20). 

2.  (p.  263  Kr.)  Calidius:  Senatus,  inquit,  censuit  referentibus 
sufetis.  Paui.  Piac.  p.  308  M.  —  Quia  uulgo  tribueretur  Claudio, 
Krause  in  eius  fragmentis  etiam  hoc  posuit.  ipse  Calidio  oratori 
sua  reddenda  esse  existumo.  haec  enim  Festi  (p.  309)  uerba  ex- 
cerpsit  Paulus:  'Sufes  dktus  Poenorum  ;w«gistratus  ut  Osconim 
Meddix  tuticus.  Calidius  in  oratione  in  Q.  Gallium:  —  Senatus 
censuit  referentibus  sufetis.' 

3.  (p.  265  Kr.)  Claudius  oratione  in  Quintium  Gallum:  quo- 
rum  iacent  murena,  ulla  horrea,  curiaque  et  tabulariae  publicae. 
INonius  s.  u.  horrea  p.  208.  —  Hoc  fragmentum  Meyer  in  fragm. 
orat.  Rom.  p.  437  ita  emendauit:  Calidius  oratione  in  Quintum  Gal- 
lium  eiusque  fragmentis  inseruit,  Giesebrecht  quidem  (p.  9)  ex  ora- 
tione  quadam,  quam  in  annales  recepisset  Quadrigarius,  haec  sumpta 
esse  arbitratus  est,  sed  cum  Meyero  id  facit,  quod  in  Q.  Gallium, 
quem  defendit  M.  Tullius  Cicero,  orationem  Calidium  habuisse  etiam 
aliunde  constat.  cf.  Meyer  1.  s.  p.  436  sq.  ipsa  uerba  sic  scripsit 
L.  Mueller  1.  s.:  quarum  [scil.  urbium]  iacent  muri,  nec  ullae  [na- 
ualia  Maduig.  Aduers.  H  p.  659]  horreae  curiaeque  et  tabulariae 
publicae. 

4.  (p.  259  Kr.)  Claudius  rerum  Romanarum  libro  duodecimo: 
Quinque  pristis  nauigium  ea  forma  a  marina  bellua  dictum  est. 
Non.  s.  u.  pristis  p.  535.  —  Hoc  fr.  ita  scriptum  'quinque  pristis  (na- 
uigiiim  ea  forma  a  marina  bellua  dicta  estf  Clodio  Licino  tribui. 
uid.  uol.  II  p.  cvn.  78. 


VALERIVS  ANTIAS1) 

Quae  supra  de  Q.  Claudii  Quadrigarii  aetate  ac  uita  testimonia 
pauca  et  incerta  allata  sunt(p.  cclxxxv),  nuncadValerium  Antiatem 
pergentibus  nobis  iterum  adbibenda  sunt  et  ut  illic  sic  etiam  hic  eis 
adquiescendum.  Vixit  igitur  uterque  eadem  qua  Cornelius  Sisenna 
aetate,  ita  tamen  ut  Antias,  quoniam  et  a  Velleio  et  a  Frontone  illius 
aetatis  bistoricos  enumerantibus  post  Claudium  recensetur,  aetate 
Claudio  inferior  fuisse  uideatur  (uid.  infra  p.  CCCXI  sqq.).  quod  autem 
Claudii  annalium  uestigia  descendunt  usque  ad  annum  82.  672 
(fr.  84),  buius  usque  ad  a.  91.  (363  (fr.  64),  omnino  Antiatis  libro- 
rum  posteriorum  reliquiae  multo  rariores  sunt  quam  Quadrigarii. 

Quae  praeterea  de  eo  apud  plerosque,  qui  de  eo  egerunt,  scripta 
exstant,  omni  fundamento  carent:  primum  Quinti  praenomen,  quo 
Vossius  eum  nulla  auctoritate  insigniuit  ceterique  usque  ad  Krau- 
sium  (p.  266)  et  Clossetium  (p.  503),  aut  Publii,  quod  Schottus  ex- 
cogitauit  (cf.  Liebaldt  p.  2);  tum  praetura  anni  84.  670,  qua  Krause 
(1.  s.)  eum  ornauit,  errore  Lachmanni  (De  font.  Liu.  I  p.  37  n.  4)  in- 
ductus.2)  denique,  quod  fuerunt  qui  propter  cognomen  contenderent 
eum  Antii  natum  Romam  migrasse,  hi  non  uiderunt  iam  bello  Han- 
nibalico  anno  215.  539  L.  Valerium  quendam  Antiatem  quinque  na- 
uibus  praefectum  esse,  ut  legatos  captos  Romam  deportaret  (Liu.  23, 
34,  9) 3),  unde,  quia  tum  M.  Valerius  Laeuinus  in  Italia  inferiore 
praetura  fuugebatur,  P.  Valerius  Flaccus  autem  legatus  Laeuini  prae- 
fectusque  classis  quinque  illis  nauibus  Antiatem  praeesse  iusserat, 


1)  Liebaldt  DeValerio  Antiate  annalium  scriptore,  progr.  Numburg. 
1840.  Gutschmid  Kleine  Sckriften  V  p.  526 — 531.  Fr.  Muenzer  De  gente 
Valeria  (dissert.  Berol.  1891)  p.  54— 71. 

2)  Cadunt  igitur  etiam  quae  Krause  de  anno,  quo  natus  esset  An- 
tias,  effecisse  sibi  uisus  est. 

3)  Pighius  ann.  II  p.  176  hunc  Antiatem  historias  scripsisse  suspi- 
catus  est  nanctusque  est  sibi  obsequentes.  sed  hanc  coniecturam  per- 
uersam  esse  non  est  cur  demonstremus. 

Hist.  Eom.  rel.  I,  ed.  Peter.    Ed.  alt.  XX 


CCCVI  DE  SCRIPTORVM  VITIS  ET  SCRIPTIS 

Muenzer  (1.  s.  p.  60)  et  illum  et  hunc  historicum  clientem  patriciae 
gentis  fuisse  argumentatus  est.1) 

lta<|ue  rebus  gestis  Antiatis  historici  nomen  non  inclaruit,  me- 
moria  continetur  libris,  qui  aut  historiae  aut  annales  inscribe- 
bantur.  ex  quattuor  enim  locis,  quibus  auctori  liber  accurate  additus 
est;  duo  hanc  (Prisc.  fr.  16.  Gell.  60),  duo  illam  (Gell.  57.  62.  cf.  fr. 
1.21)  inscriptionem  exhibent.  libri  minimum  fuerunt  septuaginta 
quinque  (fr.  62),  de  quo  numero  a  Gellio  tradito  certa  dubitandi 
causa  non  subest;  nam  etiam  libri  septuagesimi  quarti  uerba  quae- 
dam  Priscianus  seruauit  (fr.  61),  ita  ut,  quoniam  L.  Licinii  Grassi 
mortem  (a.  91.  663.  fr.  64)  commemorauit,  libro  septuagesimo  sep- 
timo  usque  ad  Suliae  mortem  peruenisse  uideatur.2)  cum  uero  qui 
ante  eum  scripsere,  iam  discessissent  ab  illo  ueterum  historicorum 
more  res  Romanas  ab  urbis  initio  deducendi  et  partem  quandam,  quam 
melius  nossent,  accuratius  tractandam  suscepissent,  hic  ad  priscam 
illam  rationem  regressus  etiam  ea  tempora,  quae  historiae  luce  care- 
rent  et  ante  eum  paucis  et  ieiunis  uerbis  descripta  essent,  copiosa  et 
fusa  narratione  illustrare  conatus  est.  itaque  altero  libro  ad  Numam 
peruenerat  (fr.  5.  6),  uicesimo  altero,  quem  Gellius  fr.  57  (et  praeter 
eum  Charisius  fr.  58)  citauit,  ad  a.  136.  618 3),  ceteris  rebus  mini- 
mum  quinquaginta  tres  libros  expieuit,  plures  quam  Liuius  eodem 
temporis  spatio. 

Genus  scribendi  inuenustum  fuisse  iudicauit  Fronto  (1.  s.  s. 
p.  cclxxxv),  prisci  sermonis  laudator,  qui  solus  hanc  rem  tetigit, 


1)  Qui  uulgo  affertur  locus  Plin.  u.  h.  praefat.  24  ad  Antiatis  co- 
gnomen  explicandum,  est  profectus  ex  Rhenani  interpolatione ;  in  codi- 
cibus  nec  Antiatis  nec  Valerii  nomen  exstat.  cf.  Priscian.  5  p.  155  H.: 
in  'as'  Latina  si  sint  patriae,  communis  sunt  generis.  —  inueniuntur 
tamen  alia  quoque  propria  in  formam  gentilium  prolata,  ut  Antias 
historicus. 

2)  Gutschmid  1.  s.  p.  527.  Muenzer  (Zu  den  Fragmenten  des  Val.  A. 
Hermes  32  p.  469— 474)  numeros  fr.  60  (lib.  XLV),  61  (LXXIV),  62  (LXXV) 
uanitate  grammaticorum  fictos  esse  suspicatus  numerum  annalium  us- 
que  ad  triginta  fere  minuit. 

3)  Consulto  omisi  quod  Plinius,  ut  nunc  uulgo  scribitur,  ab  eo  rem 
quandam  a.  181.  573  in  tertio  libro  enarratam  esse  commemorare  uide- 
tur  (fr.  15).  nam  is  numerus  est  corruptus,  nisi  Numae  libros  inuentos 
et  combustos  esse  per  duos  libros  enarratum  esse  suspicaris  aut  Antia- 
tem  eas  res,  quae  a  Numa  usque  ad  a.  181.  573  gestae  sunt,  uno  libro 
complexum  esse,  annis  qui  sequebantur  uix  quinquaginta  undeuiginti 
libros  explesse.  Vnger  igitur  (in  Philol.  suppl.  III  2  p.  160)  restituit 
XXIII,  Gutschmid  1.  s.  p.  527  cum  Mpperdeio  XIII. 


VALERIVS  ANTIAS  CCCVII 

cum  itlem  Claudii  Iepidum  diceret.  quae  iudiciorum diuersitas  itaex- 
plicanda  erit,  ut  Claudium  antiquitatis  in  scribendo  studiosum  fuisse 
existimemus,  Valerium  suae  aetatis  sermone  usum  gratia  et  uenere  ca- 
ruisse,  quae  illi  aetati  nisi  studio  et  cura  comparari  nonposset1),  po- 
sita  tamen  in  incorrupta  antiquitate  nideretur.2)  eademque  de  causa 
erit  repetendum,  quod  qui  grammatici  formas  priscas  et  insolitas  secta- 
rentur,  multa  exempla  prompserunt  e  Claudio,  perpauca  e  Valerio. 
nam  plerisque  locis,  quibus  Antiatis  mentio  facta  est,  non  uerborum 
sed  rerum  causa  est  inspectus  et  laudatus,  fragmenta  eius  ipsis 
uerbis  pertenuia  nobis  tradita  sunt.  nihilo  minus  de  ea  re  boc  pro- 
ponemus,  artem  nec  a  Claudio  nec  a  Valerio  spretam  esse.  neque 
enim  boc  par  ad  utilitatem  Polybii  aspirabat,  quoniam  ipsi  in  uitam 
publicam  administrandam  non  processerant,  cuius  cognitione  et  ex- 
perientia  bistoricis  opus  esse  ille  docuerat  (12, 28, 3sqq.).  itaque 
ad  delectationem  redibant,  ille  colore  antiquitatis  in  dicendo  affec- 
tato,  Valerius  imitatione  scriptorum  bellenisticorum,  qui  materia  tra- 
gice  conformata  animos  grauiter  commouerant,  id  quod  infra  pluri- 
bus  exponemus. 

Certius  de  eius  fide  iudicare  posse  nobis uidebimur.  nam  Liuius 
cum  eum  auctorem  nominat,  aut  cum  alio  aliquo  eum  consociat  aut, 
si  eum  solum,  hac  occasione  arrepta  ei  crimen  aliquod  exprobrat, 
maxime  immodicorum  numerorum.  itaque  primo  loco,  quo  eius 
mentionem  fecit,  ne  ei  fides  habeatur  cauere  iubet  (3,5, 12)  et,  postea- 
quam  propter  antiquitatem  rei  (a.  464.  290)  difficile  esse  monuit, 
quot  pugnauerint  ceciderintue,  exacto  affirmare  numero,  sic  pergit: 
*audet  iamen  Antias  Valerius  concipere  summas']  Romanorum  enim 
cecidisse  5200,  Aequorum  4230  (fr.  19).  alia  eius  rei  exempla 
haec  sunt:  ad  Illiturgi  Celtiberorum  occisa  12000  (de  20000  fr.  35), 
ad  Aoum  amnem  a  Villio  totidem  Macedonum  (fr.  31:  ceteri  Graeci 
Latinique  auctores,  quorum  quidem  ego  legi  annales,  nihil  memo- 
rabile  a  Villio  actum- — tradunt  Liu.),  in  Olympo  monte  10000 


1)  Quintil.  6,  3,  18.  cf.  Fronto  p.  18:  nam  pleraquc  propria  uenustate 
carentia  gratiam  sibimet  alienam  extrinsecus  mutuantur.  p.  150,  ubi 
Marci  imperatoris  laudat  reludendi  uenustatem'.  contra  desideratur  in 
Ciceronis  genere  dicendi  explicando  (p.  63):  quom  tamen  in  omnibus 
eius  orationibus  paucissima  admodum  reperias  insperata  atque  inopinata 
uerba,  quae  non  nisi  cum  studio  atque  cura  atque  uigiiia  atque  multa  ue- 
terum  carminum  memoria  indagantur. 

2)  Cf.  Gellii  iudicia  de  Claudii  suauitate  incorruptae  antiquitatis 
eiusque  suaui  uetustate,  iucunditate,  amoenitate  p.  cclxxxix;  de  Valerii 
genere  dicendi  omnino  tacet 

XX* 


CCCVIIl  DE  SCRIPTORVM  VITIS  ET  SCRIPTIS 

(fr.  44.  V.  A.  qui  magis  immodicus  in  numero  augendo  esse  solet 
Liu.),  Ligurum  incerto  loco  28000  (ex  victoribus  1484,  fr.  41:  ubi 
ut  in  numero  scriptori  parum  /idei  sit,  quia  in  augendo  eo  non 
alins  intemperantior  est  Liu.),  a.  212.  542  in  Hispania  a  Romanis, 
qui  Scipionuni  cladibus  attriti  erant,  17000  (fr.  23),  a.  203.  551 
in  pugna,  cuius  fama  obscura  est,  5000  Carthaginiensium  (fr.  29: 
quae  tanta  res  est,  ut  aut  impudenter  ficta  sit  aut  neglegenter 
praetermissa),  anno  insequenti  in  Africa  antequam  ad  Zamam  de- 
certaretur,  12000  (fr.  30),  denique  ad  Cynoscephalas  (fr.  32:  si 
Valerio  qui  credat  omnium  rerum  immodice  numerum  augenti 
Liu.),  ad  Comum  (fr.  34),  ad  Emporias  (fr.  36),  ad  Thermopylas 
(fr.  39:  quid  si  Antiati  Valerio  credamus?  Liu.)  quadragena  milia 
bostium.1)  idem  quot  homines  capti,  quot  signa  militaria,  si  cum 
Gallis  pugnatum  est,  quot  carpenta,  quae  summae  auri  argentique 
(fr.  53.  54),  accurate  detiniuit,  neque  milia  adtulisse  contentus  fuit 
sed  usque  ad  numeros  denarios  exacta  eius  scientia  descendit,  id- 
que  uel  antiquissimis  temporibus  fr.  19.  cf.  34.  41.  ut  uero  ad  uir- 
tutis  Romanae  admirationem  mouendam  hostium,  qui  occisi  essent, 
numeros  immodice  auxit,  ita  etiam,  si  quid  Romanis  minus  prospere 
cessisset,  ut  legentium  animos  terrore  percuteret,  Romanorum  cla- 
dem  multo  atrociorem  finxit,  uelut  ad  Arausionem  octoginta  milia 
Romanorum  sociorumque,  quadraginta  milia  calonum  atque  lixarum 
a  Cimbris  interfecta  esse  scripsit,  ut  ex  omni  exercitu  decem  tan- 
tum  modo  homines,  qui  miserum  nuntium  ad  augendas  miserias 
reportarent,  superessent  (fr.  63).  etiam  ad  res  ciuiies  haec  uanitas 
pertinebat  (fr.  47:  si  Valerio  Antiati  credere  libet). 

Sed  excusatur  aliqua  ex  parte  haec  Valerii  inmodestia  numero- 
rum,  quos  saepissime  ipse  Liuius  ab  aliis  cum  nulla  nota  mutuari 
non  dubitauit.  nam  rhetorum  et  uanitate  et  incuria  hic  mos  iam 
apud  Graecos  in  historiam  inuaserat.  quid?  quod  Duris  (apud  Dio- 
dorum  fr.  40)  numerum  hostium  ad  Sentinum  occisorum  (apud  Li- 
uium  10,29,17:  25000)  etiam  usque  ad  centum  milia  auxerat. 
quamquam  Valerium  superiectionis  crimine  Iiberare  nolo;  nam  si 
Polybium  nouit,  id  quod  compluribus  de  causis  ueri  simillimum  est, 
decem  milia  militum,  quos  ab  Antiocho  in  Graeciam  missos  esse  ille 
tradiderat,  Antias  ut  quadraginta  eius  milia  militum  occisa  esse  re- 
ferre  posset,  quinque  capta,  sexies  multiplificauerat  (fr.  39),  si  Coe- 


1)  Hunc  numerum  Gallorurn  in  Olympo  monte  caesorum  etiani  Clau- 
dius  edidit  (fr.  66),  cf.  s.  p.  cclxxxix. 


VALERIVS  ANTIAS  ,  (  ,  ,x 

lium,  Sileni  auctoris  ab  eo  citati  scorpionum  maiorum  sexaginta  nu- 
merum,  quos  Scipio  Carthagine  noua  expugnata  ceperat,  etiam  cen- 
fies  (fr.  24).1) 

Grauius  historiam  etiam  totis  pugnis  fictis  aliisque  rebus  cor- 
rupit  nam  pugnae  a  T.  Villio  in  Macedonia  prospere  commissae 
Liuius  praeter  eum  Latinos  Graecosque  auctores  non  legerat  (fr.  31) 
nec  rumoris  de  Romanis  imperatoribus  ab  Antiocho  in  Asia  captis 
(fr.  42)  aut  famae  malignae  de  Africani  maioris  moribus  (fr.  25). 
Romanorum  autem  laudi  ut  seruiret,  populi  Romani  res  gestas  eum 
exnrnasse  hostibusque  obtrectasse  per  se  ueri  simile  est,  quamquam 
exemplis  non  abundamus;  nam  ceteri  scriptores  in  hac  re  cum  eo 
consentiebant  neque  habebant,  cur  eum  reprehenderent.  unum  tamen 
exstat,  quo  Liuius  eum  a  'pluribus  annalibus  et  quibus  credidisse  malis', 
decessisse  testatur  (fr.  51.  cf.  fr.  52);  id  enim  agebat,  ut  iniuriam 
Eumeni  a  senatu  illatam  excusaret.  (uid.  adn.  ad  fr.  51).  Alia,  prae- 
cipue  ut  animos  hominum  delectaret,  mutauit  neque  omnia  ornamenta 
artis  oratoriae  spreuit,  ut  erat  homo  litteratus  sermonisque  Graeci 
peritus.  id  quod  senatus  consulto  inserto  (fr.  15)  aut  rogatione  Pe- 
tilliorum  (fr.  45n)  confirmatur,  quae  documenta  ex  tabulinis  sena- 
toriis  aliisue  publicis  exscripta  esse  uix  quisquam  credet,  tum  imi- 
tatione  Theopompi  (fr.  76),  cuius  fabulam  Sileni  a  Mida  uino  decepti 
in  res  Romanas  transtulit  (fr.  6),  etymologia  Graeca  (fr.  10),  studio 
fabulas  uel  miraculis  exornandi  (fr.  6.  24)  uel  Pisonis  Euhemerique 
exemplo  ad  naturam  rationemque  referendi  (fr.  1.  6.  12),  libidinosas 
praeferendi  uel  in  libidinem  detorquendi  (fr.  25.  48),  denique  ru- 
mores  ab  omnibus  partibus  corripiendi  et  temere  litteris  mandandi 
(fr.  42). 

Multa  uero  et  ampla  librorum  spatia  Valerio  erant  hac  histo- 
riae  ratione  explenda.  atqui  cum  in  ludis  rhetorum  ars  propositam 
aliquam  materiam  dilatandi2)  uel  abbreuiandi  tradita  et  exercitata 
esset,  Valerius  eius  rei  peritus  ad  historiam  accessit.  sed  neque  ut 
ueteres  annalium  scriptores  in  rebus  publicis  administrandis  uersa- 

1)  Ratio  superiectionis  hoc  loco  manifesta  est,  sed  etiam  multis 
aliis  apud  Liuium  conspicitur,  maxime  in  prima  decade,  uelut  10,  31,  7 
ab  Appio  Claudio  et  Volumnio  16  300  (16  200  =  G.2700)  Samnites  caesi, 
2700  capti  sunt,  idemque  numerus  Romanorum  caesomm  fuit;  10,  36,  14 
in  Apulia  4800  hostes  caesi,  7800  capti  totidemque  Romani  caesi.  cf. 
Wellhausen  Israel.  u.  jiid.  Gesch.  p.  31. 

2)  Cf.  Theonis  progymn.  3  p.  75  Sp. :  insxrsivousv  ds  xag  iv  ta>  uv&q> 
TtQOGcoTtortOuccg  n,r\v.vvovrs g  —  to  ivccvxiov  61  7Coiovvrsg  cvcriXXousv,  quae 
in  seqq.  exemplis  illustrat. 


CCCX  DE  SCRIPTORVM  VITIS  ET  SCRIPTIS 

tus  erat  neque  ut  liberti  Iitterati  scientiae  antiquitatis  augendae 
operam  nauauerat.  itaque  id  uimm  agebat,  ut  res  quam  copiosissime 
explicatas  oculis  bominum  quasi  subiceret  eosque  legentes  delectaret, 
nec  mirabimur  quod  facile  eiuel  iuuitouel  uolenti  accidit,  utRomano- 
rum  antiquorum  animos  et  sensus  ex  sua  consuetudine  describeret 
atque  quae  ipse  de  sua  aetate  audiuisset  uel  cognouisset7  in  illa  tem- 
pora  transferret.  ut  igitur  fuere,  qui  cladem  Caudinam  secundum 
C.  Hostilii  inclusionem  Numantinam  depingerent  (Nissen  Mus.  Rb. 
XXV  p.  42  sqq.)  aut  Graccbos  imitati  Sp.  Cassios,  M.  Manlios,  Sp.  Mae- 
lios  (Mommsen  R.  F.  II  p.  150  sqq.),  sic  exeunte  septimo  urbis  saeculo 
cum  ciuiles  dissensiones  animos  uehementer  commouissent,  recentes 
rhetores  qui  quae  ieiune  et  exiliter  memorata  in  annalibus  inuenis- 
sent,  ad  artis  suae  praecepta  dilatarent  et  exornarent  atque,  cum 
fecunditas  ingenii  exigua  esset,  res;  quarum  ipsi  periti  essent,  in 
uetustatem  insererent.  eius  corruptionis  satis  multa  exempla  apud 
Liuium  et  Dionysium  habemus,  qui  cum  de  summis  rerum  uelut  de 
uetere  plebe  Romana  in  eodem  errore  consentirent,  iam  ante  eos 
tali  ratione  historiam  Romae  deprauatam  esse  constat,  neque  eo  cri- 
mine  Antiatem,  qui  quasi  ueterum  annalium  proprietates  complexus 
est,  liberabimus.1)  nam  a  diligentia  auctores  circumspiciendi  et  ra- 
tione  ueritatem  inquirendi  historia  eius  longe  aberat,  quamquam 
illud  ei  cum  Liuio  non  exprobrabimus,  quod  nec  magistratuum  libros 
(uid.  adn.  ad  fr.  451)  nec  Catonis  orationem  quandam  legerit  (fr.  48). 
Polybium  quidem  cognouerat  propter  rerum  Graecarum  ubertatem, 
ut  etiam  Claudius;  nam  baud  raro  in  illis  auctoritas  eius  narratio- 
nibus  subesse  uidetur  aut  discrepantiarum  adnotationes  ab  ea  pro- 
fectae  esse,  neque  Liuium,  nisi  in  lineamentis  bellorum  ibi  gesto- 
rum  eos  inter  se  consentire  sibi  persuasisset,  numerorum  tantum 
aliarumque  minutiarum  diuersitates  adnotaturum  fuisse  ueri  si- 
mile  est  (uid.  supra  p.  ccxcvn);  etiam  ad  Calpurnium  Pisonem 
(Muenzer  De  g.  V.  p.  13  sq.)  Coeliumque  Antipatrum  uestigia  conso- 
ciatae  utriusque  a  Liuio  aliisque  auctoritatis  deducunt^j,  sed  proxi- 

1)  Vid.  E.  Schwartz  Notae  de  Bomanis  annalibus  (Gotting.  1903), 
qui  iniquiu8  historiam  in  gradum  libellorum  uel  inuectiuarum  detrusit; 
ipse  eam  cum  fabulis  romanensibus  comparare  malo,  quae  quasdam  res 
uere  gestas  fictionibus   suis  quasi  nube  obducunt  uulgusque  decipiunt. 

2)  Etiam  Sileni  notitiam,  quem  Liuius  26,  49,  1  idque  hoc  solo  loco 
nomiuauit,  ex  Coelio  sumpsit;  etenim  scriptio  rhetorum,  praesertim 
Alexandrinorum,  inter  suos  peregrinosque  auctores  ita  non  distinxit,  ut 
etiam  horum  nomina  praeferret.  nimirum  ad  hostes  inimicosque  lau- 
dandos  in  illa  disciplina  etiam  instituebantur  adulescentes.    itaque  Coe- 


VALERIVS  ANTIAS  CCCXI 

nuim  et  tempore  et  usu  ei  luisse  Claudium  Quadrigarium  supra 
(p.  CCIx)  pluribus  e\|)osuimus  confirmabimusque  ita  ut  Valerium 
etiam  gentili  aemulatione  inuidiaque  permotum  in  certamen  et  laudis 
gentium  et  historiae  descendisse  et  ut  aetate  inferiorem  abundantia 
rerum  illecebrisque  oratoriis  iucundiorem  se  pro  illo  in  aequalium 
suorum  lectionem  insinuasse  doceamus.  quamquam  lioc  studium  in 
ipsis  fragmentis  (praeter  fr.  17)  oblitteratum  est,  cuius  uestigia  Li- 
uius  nimietate  ofiensus  obscurare  maluit,  ut  antea  Valerius  eiusdem 
Quadrigarii  studii;  nihilo  minus  et  apud  hunc  et  apud  Dionysium 
Halicarnasensem  Plutarchumque  in  uita  Poplicolae,  quorum  scripto- 
rum  memoriam  ad  Antiatem  redire  compertum  est1),  quaerentihus 
satis  multa  indagata  sunt,  quae  nunc  perlustrabimus.  nam  etsi  iam 
commentarios  gentiles  de  ueterum  Valeriorum  honoribus  multa  men- 
dacia  ei  suppeditauisse,  quos  Antiatem  excussisse  consentaneum  est, 
ex  elogiis  didicimus,  hic  tamen  eflecit,  ut  ex  illorum  thesauris  in 
litteras  propagarentur,  ita  ut  etiam  nunc  Claudii  Valeriorum  frequentia 
honorum  superentur  diuque  in  memoria  nostra  inique  tractati  sint. 
Itaque  omnes  Valerios,  qui  ante  Antiatem  censura  luncti  sunt, 
praeter  unum  de  seueritate  sua  laudatos  esse  Muenzer  I.  s.  p.  62 
animaduertit  idemque  p.  59  sqq.2)  octo  Valerios  enumerauit,  'quo- 
rum  res  in  bellis  bene  gestae  aliunde  non  notae  in  eis  Liuii  parti- 
bus  enarrantur,  quae  ex  Antiate  fluxerunt',  uel  legatorum  clarorum 
uirorum  Papirii,  Marcelli,  Furii  (Camilli,   cui  ut  'socium  imperii' 


lium,  primum  historicum,  qui  arte  historiam  Romanam  exornauit,  non 
puduit  ex  Hannibalis  cohorte  suum  opus  aperte  supplere  (Scheller  1.  s. 
p.  49  sq.  Polyb  1,14,5).  Liuius  autem  ut  in  sexta  septimaque  pentade 
Valerium  cum  altero  atque  etiarn  tertio  auctore  (fr.  23)  coniungere  so- 
litus  est,  ita  nunc  iuxta  Polybium  et  Valerium  pro  Coelio  eius  aucto- 
rem  Silenum  interposuit,  quo  Coelium  multum  usum  esse  Ciceronis  testi- 
monio  (fr.  11)  constat,  Coelio  autem  Valerium  comparatis  fr.  26.  27  ueri 
simile  est,  sed  quod  Silenus  Carthagine  noua  scorpiones  maiores  mino- 
resque  ad  sexaginta  captos  esse  scripserat,  Valerius  numerum  maiorum 
centies  auxit.  similis  ratio  inter  eos  intercedit  atque  inter  Polybium 
Valeriumque. 

1)  Quoniam  post  Antiatem  simili  studio  amplificandae  Valeriae 
gentis  gloriae  historiam  deprauatara  esse  non  accepimus,  argumenta 
desunt,  quibus  inferiore  scriptore  Plutarchum  usum  esse  suspicemur,  ut 
quidam  uoluerunt.  nam  si  Liuio  et  Dionysio  ueritatis  superlationes  quas- 
dam  addidit,  circumscripserunt  hi  Antiatis  arrogantiam  gentilem,  quam 
non  diminuere  biographi  intererat.    uid.  de  eius  uita  infra  p.  cccxnsqq. 

2)  Vid.  eius  cap.  VI  in  diss.  fDe  rebus  in  Valeriorum  honorem  fic- 
tis'  p.  54—71. 


CCCXII  DE  SCRIPTORVM  VITIS  ET  SCRIPTIS 

a.  386.  368  P.  uel  L.  Valerium,  cuius  memoria  annalibus  Liuii  et 
Piodori  continetur,  adiunxit,  uid.  Muenzer  p.  36  sq.),  Aemilii  Pauli, 
uel  tribunorum  militum,  etiam  unius  sine  magistratu,  ex  memoria 
a.  325.  429 — 181.  573,  quam,  ut  illi  locum  suum  iure  obtinere 
uiderentur,  rebus  quae  traditae  erant  uel  diligentius  enarratis  uel 
auctis  uel  mutatis  uel  etiam  fictis  infectam  et  corruptam  esse  idem 
docte  exposuit.  baec  tamen  nomina  si  quis  casu  a  solo  Liuio  ser- 
uata  esse  existumauerit,  orationes  quasdam  afferam  a  Valeriis  habi- 
tas  et  ab  illo  et  a  Dionysio  eo  consilio  insertas,  ut  Claudiorum  lau- 
dem  minuant.  nam  apud  illum  a.  460.  294  P.  Valerius  consul  po- 
pulo  oratione  persuadet,  ut  contra  Herdonium  arma  ferat,  collega 
Appio  Claudio  in  senatu  remanente,  tum  hostibus  Aequis  et  Volscis 
appropinquantibus  eodem  collega  ad  portarum  praesidia  relicto  ipse 
'inter  primores  pugnam  ciens  interficitur'  (3, 17  sq.),  Dionysius  autem 
sexiesValerios  (drj^iotixcotatovg^  cpiXodtfiiovg,  drj^ioxoXar.ag)  contra 
App.  Claudium  orationibus  inuehentes  inducit,  partim  non  sine  errori- 
bus  eas  breuiter  commemorans,  partim  explicans.1)  has  igitur  orationes 
Liuius  et  Dionysius  Antiatis  uestigia  uel  exempla  secuti  finxerunt. 
Maxime  tamen  Poplicolae  laus  ultra  modum  et  ueritatem  a  Plutarcho 
aucta  est.  nam  legatio  a  Tarquiniis,  ut  plebem  commoueret,  Romam 
missa,  cuius  nemo  scriptor  praeter  illum  mentionem  fecit,  cum  con- 
sules  non  prohiberent,  sola  Poplicolae  prudentia  et  constantia  ad 
irritum  redacta  est  (c.  2).  deinde  iterum  legatis  missis  Vindicius 
seruus  cum  iuuenum  coniuratorum  sermones  excepisset,  rem  non 
ad  consules  sed  ad  Valerium  detulit,  qui  aduocato  Marco  fratre  con- 
iurationem  patefecit  (c.  4.  5).2)  iuuenibus  autem  sceleris  conuictis 
Brutus  consul  de  filiis  supplicium  sumpsit,  tum  uero  Plutarchus 
eum,  ut  domus  suae  calamitate  fractum,  admodum  inscite  de  foro 
remouit,  ut  Poplicolae  partes  quasdam  insereret.  paene  enim  in  eo 
fuisse,  ut  Collatinus  Aquillios,  item  coniurationis  socios,  sororis  suae 
filios,  ex  poena  eximeret,  ni  Poplicola  restitisset  et  rem  usque  ad 
aduentum  Bruti,  qui  continuo  arcessitur,  distulisset  (c.  7).3)   etiam 


1)  5,  64  sq.  6,23;  58;  88.  7,54—56.  9,49. 

2)  Dionysius  5,  7,  qui  Valerio  item  esse  usus  uidetur,  haec  eodem 
modo  narrat,  de  fratre  tamen  tacet.  apud  Liuium  (2,  4)  res  ad  consu- 
les  delata  est. 

3)  De  hac  Valerii  opera  nihil  babet  Dionysius.  apud  hunc  enim 
Brutus  ajtoxtelvag  tovg  viovg  sv&vg  ixdXsi  tovg  aSs^qiidovg  xov  6vv- 
ccQ^ovtog  jL-AvXXLovg  5,  9,  1.  Liuius  antiquiorem  suum  auctorem  secutus 
8impliciter  haec  narrat. 


VALERIVS  ANTIAS  CCCXn] 

in  Porsinae  bello  egregiam  operam  rei  publicae  idem  nauat,  neque 
prius  ad  pontem  sublicium  Tusci  penetrant,  ([uam  ille  consul  pro- 
pugnans  graui  uulnere  afflictus  ex  pugna  asportatus  est  (c.  1<>  in 
bac  re  consentiens  cum  Dion.  5,  2'd),  qui  breui  |>ost  optima  ualetu- 
dine  usus  excursione  facta  quinque  bostium  milia  occidit  (c.  17). 
pax  autem  solis  Poplicolae  consiliis  el  arte  conciliatur,  idque  tam 
aequis  condicionibus,  ut  etiam  castra  omnibus  copiis  referta  Homanis 
relinquantur  (c.  18.  19).  tum  pace  facta  ad  augendas  uires  Roma- 
nas  Appium  Claudium  Rornam  aduocat  (c.  21)1)  et7  posteaquam  ite- 
rum  res  ad  arma  cum  Sabinis  uenit,  bellum  ita  gerit,  ut  uictoriam 
omnes  ad  unum  Poplicolam  referant*  (ivbg  eoyov  ijyovvro  rov 
etgwtrjyov  yeyovivai  c.  22.  23).  denique  idem  primus  ex  consuli- 
bus  triumphauit,  laudationum  morem  instituit(c.  9),  ludos  saeculares 
(juartum  consul  (a.  505.  249)  instituit  (c.  21) 2)  multasque  rogauit 


1)  xavx'  ovv  6  IJonXfnoXag  ov  [tovov  tlStvcu  7iotovn?vos  IzQyov  uXXk 
xcd  nivsiv  Kctl  6vvet,0Q[L&v  XT[V  gxugiv  si%8v  avdQdg  iitixtqSsiovg,  ol  xa> 
KluvGcp  SisXeyovxo  jrap'  avxov  xoiavxa  xxl.  de  his  colloquiis  tacet 
Dionysius. 

2)  Ludorum  saecularium  apud  Censorinum  (17,  lOsq.)  hi  anni  Va- 
lerii  Antiatis  testimoniis  confirmati  sunt:  tertiorum  a.  249.  505  P.  Clau- 
dio  Pulchro  L.  Iunio  Pullo  coss.  fr.  22,  quartorum  a.  141).  605  L.  Marcio 
Censorino  M'.  Manilio  coss.  fr.  55;  sine  auctore  primorum  a.  509.  245  a 
Valerio  Poplicola  institutorum,  secundorum  a.  348.  406  P.  Valerio  Coruo  II 
L.  Iulio  Poetelio  coss.  Censorinus  tamen  cum  binas  auctoritates  singu- 
lorum  annorum  attulerit  inmiscueritque  spatia  centenaria  atque  XV  ui- 
rorum  centenaria  et  denaria,  etiam  librarii  lacunis  et  mendis  textum 
corruperint,  res  admodum  dubia  est  neque  definiri  poterit,  utrum  con- 
sules  a  nobis  nondum  commemoratos  M.  Valerium  Sp.  Verginium  ad 
primos  ludos  an  ad  secundos  rettulerit.  illud  constare  uidetur  negle- 
genter  eum  scripsisse  ludos  a  (P.)  Valerio  Poplicola  primum  cons.  a.  509. 
245  institutos  esse  (quarto  consulatu  Plut.,  uid.  adnot.  ad  fr.  18)  neque 
annos  ludorum  tertiorum  et  quartorum  cum  his  consentire.  itaque  pri- 
mos  ab  anno  449.  305,  quo  L.  Valerius  Poplicola  M.  Horatius  Barbatus 
cos8.  fuerunt,  ut  uetustate  alios  ludos  superarent,  usque  ad  P.  Val.  Popli- 
colam  remotos  esse  ueri  simile  est,  id  quod  cum  Antiatis  historia  op- 
time  conuenit.  distinxit  autem  rationem  Valerianam  gentili  aliquo  mi- 
raculo  instauratam  (cf.  Val.  Max.  2, 4,  5),  quae  de  centenario  numero  sibi 
non  constabat,  sed  usque  ad  a.  348.  406  omnes  ludos  a  Valeriis  institu- 
tos  esse  ferebat  (a.  509.  245,  504.  250,  456.  298,  quibus  a.  449.305  ad- 
dendus  est),  Th.  Mommsen  in  chronol.2  p.  180  sqq.  (cf.  Soltauii  chronol. 
p.  386 — 391)  ab  ea,  qua  ludi  Terentini  a.  249.  505  primum  celebrati  et 
centum  annis  post  relati  sunt,  ita  ut  ludos  a.  146.  608  Hemina  (fr.  39), 
Piso  (fr.  39),  Gellius  (fr.  28)  tertium  factos  esse  affirmarent  neque  Va- 
lerii  inter  instauratores  comparerent.    Antias  tamen  utramque  confudit 


CCCXIV  DE  SCRIPTORVM  VITIS  ET  SCRIPTIS 

leges  populares,  quae  ab  aliis  scriptoribus  certioribus  paene  omnes 
ad  alios  auctores  referuntur  et  aut  cum  temporum  ratione  discrepanl 
aut  plebi  non  profuerunt  (Schwegler  II  p.  9.    Muenzer  p.  54sqq.). 

Sed  etiam  personas  ex  eiusdem  Antiatis  officina  euasisse  reperie- 
mus,  uelut  Valerium  proauum,  cuius  maxime  opera  sub  Romulo  Sa- 
bini  cum  Romanis  conciliati  sunt1),  Valeriam  Poplicolae  filiam  pro 
Cloelia,  uirgine  illa  fortissima  et  statua  honorata,  apud  Plutarchum 
substitutam,  filios  eius  P.  et  M.  ad  lacum  Regillum  mortem  obeuntes 
(Dion.  6,  12,  2)  aut  Postumium  Ralbum  generum  in  bello  Sabino 
exercitui  praefectum  (Plut.  Popl.  22),  M.*  Valerium  M.  f.  Larcium 
prima  dictatura  a.  494.  260  spoliantem  (cf.  Liu.  2,18,6),  tum  apud 
Dionysium  contra  App.  Claudium  quater  declamantem  (uid.  supra 
p.  CCCXii),  iam  quinque  annis  ante  plebis  secessionem  in  senatu 
ad  eius  miseriam  leuandam  dicentem  (5,  63 — 65)  et  seditione  facta 
iuxta  Menenium  partes  aliquas  in  reducenda  plebe  et  in  concordia 
reconcilianda  occupantem2),  etiam  Valeriam  matri  uxorique  Corio- 
lani  persuadentem,  ut  ad  eum  pergant  (Dion.  8,39.  Plut.  Cor.  33). 
denique  uix  ullum  genus  honorum  non  adhibitum  est,  quo  gloria 
Valeriorum  augeretur,  cum  ceteri  scriptores  taceant.3) 

Hinc  uero  etiam  illud  explicatur,  quod  Antias  in  historia  Romana 
pertexenda  ultra  Callicum  incendium  regressus  est.  nimirum  gens 
eius  rebus  ante  illud  egregie  feliciterque  gestis  ita  abundabat,  ut 
facile  splendorem  Claudianum  obscurare  posset,  praesertim  multo 
recentiorem  suaeque  genlis  prudentia  Romam  de  Sabinis  traductum; 
Fabiam  autem  famam  ut  sperneret  de  antiquissimis  temporibus  do- 
minantem,  nulla  ei  causa  erat;  neque  enim  inimicitiae  ut  inter  Fa- 
bios  et  Claudios  sic  inter  illos  et  Valerios  intercedebant. 

Sed  contigit  ut  etiam  accuratius  in  eius  officinam  introspicere 
possimus.    aperuit   enim  portam   Th.  Mommsen4)   demonstrauitque 

quod  ludos  a.  249.  505  et  149.  605.  in  tertium  (fr.  22)  quartumque  locum 
(fr.  55)  recepit  eosque  ludis  Valeriis  adnexuit. 

1)  Plutarch  Popl.  1.  Hic  eam  potissimum  ob  causam  in  memoriam 
insertus  est,  ut  Valerios  multo  ante  Claudios  Romam  migrasse  testare- 
tur,  cuius  fabulae  reliquiae  exstant  apud  Valerium  Max.  2,  4,  5.  Zosim. 
2, 1.    uid.  Mommsen  E.  F.  I  p.  293  sq.    Muenzer  1.  s.  p.  5sq. 

2)  6,69,5;  71;  88,  2.  uid.  Schwegler  II  p.  246.  Muenzer  p.  56sq.  Ce- 
terum  Poplicolae  cognati  raro  inter  se  accurate  distincti  sunt. 

3)  Etiam  in  elogia  quidam  ficti  inrepserunt.  uid.  supra  p.  xlii  sq. 
xxxvii  sqq.  Muenzer  p.  63  et  de  pugna  ad  Aegates  insulas,  cuius  parta 
gloria  Q.  Valerius  Falto  pro  praetore  Lutatium  Catulum  spoliauit,  p.  48. 
60  sq. 

4)  'Die  Scipionenprocesse''  R.F.  II  p.  417 — 510.    de  disputationibus 


VALERIVS  ANTIAS  CCCXV 

Antiatem  causas  Scipiomim  elaborantem,  quae  cum  animos  Romanos 
grauiter  mouissent,  mnllnm  sermonibus  agitatae  ansam  aptam  prae- 
buerunt  exornandi  fingendique  uel  partium  studio  consiiioque,  ut 
ueritatem  corrumperent,  uel  fabulis,  ut  alios  delectarent.  (|uin  etiam 
decreta  in  historiis  componebantur,  quorum  tides  eodem  loco  po- 
nenda  est,  quo  orationum  similiumque  artis  rhetoricae  ornamento- 
rum  (Mommsen  p.  419),  orationesque  separatim  edebantur,  (piae  ad 
eas  pertinerent,  P.  Scipionis  Africani,  Ti.  Sempronii  Gracehi,  M. 
Porcii  Catonis,  a  Liuio  citalae,  ita  tamen  ut  Gracchi  Africanique  fides, 
cuius  quidem  Cicero  omnino  orationes  ignorauit,  quod  in  argumentis 
nomina  non  occurrerent,  ei  ipsi  duhia  esse  uideretur  (38,  56,  6sq.), 
Africani  etiam  aliis,  ut  ait  Cellius  (4,19,6)  uel  Cornelius  Nepos1): 
rhetorum  scilicet .  artificia  fuerunt2);  Catonis  autem  'De  pecunia  regis 
Antiochi'  solo  Liuii  testimonio  ( I.  s.  c.  54,  11)  nitilur.  diuersa  igitur 
cum  etiam  in  annalihus  narrata  essent,  Liuius  c.  56, 1  se  non  ha- 
bere  confessus  est,  cui  famae,  quibus  scriptoribus  de  P.  Scipionis 
exitu  dieque  dicta,  morte,  funere,  sepulcro  adsentiatur. 

Ab  hoc  enim  lilum  disputationis  nostrae  deducendum  est,  quoniam 
largissimam  de  eis  causis  materiam  effudit  (38,  50, 4 — 60)  et  propter 
duhitationem  suam  diuersas  famas  auctoresque  proponere  maluit 
quam  ex  eis  unam  aliquam  contaminare.  ex  trihus  igitur  haec  eius 
narratio  composita  est  partibus:  I:  c.  50, 4 — 55,7.  II:  c.  55,  8 — 57. 
III:  c.  58—60,  quarum  prima  et  tertia  arte  inter  se  cohaerent,  ita 
ut  nihil  altera  seclusa  in  eis  desideretur,  immo  oratio  sic  apte  pro- 
cedat.  altera  quasi  appendicis  amplioris  locum  obtinet.  illae  autem 
et  testimoniis  Valerii  Antiatis  ab  utroque  latere  circumscribuntur, 
id  quod  nullo  alio  loco  Liuius  similiter  fecit,  et  tempus,  quo  P.  Afri- 
canus  in  priore  parte  mortuum  esse  tradiderat,  in  libro  proximo 
(39,52, 1)  ab  ipso  ut  Valerianum  refellitur,  denique  ea  Lucii  causae 
lineamenta,  quae  Antiatis  esse  Cornelius  Nepos  uel  Gellius  6, 19,  8 
prodidit,  partibus  Liuianis  primae  et  tertiae  subsunt.   itaque  ultra 


recentioribus  nomino  Vngeri  Philol.  suppl.  III  2  p.  121 — 131,  Muenzeri 
B.  E.  IV  c.  1475 — 1483.  —  B.  Niese  in  obseru.  alteris  de  annal.  Rom.  (in 
indic.  aest.  Marburg.  1888)  fundamenta  argumentationis  Mommsenianae, 
qua  Liuio  Antiatem  subesse  docuit,  non  concussit. 

1)  Iure  enim  pro  Gelliana  auctoritate  Cornelium  et  4,19,6  et  6,19 
substituere  licet;  uid.  Mercklin  Citiermethode  d.  Gcll.  p.  668. 

2)  Cf.  Muenzer  B.  E.  IV  c.  1477  sq.  Mommsen  1.  s.  p.  502  sqq.  illam 
orationem  fictam  esse  suspicatus  est  post  44.  710  contra  Caesarem  per- 
sona  Africani  indutani. 


,  ,  |  xvi  DE  SCRIPTORVM  VITIS  ET  SCRIPTIS 

Liuium  ascendentes  in  his  Valerium  Antiatem  nos  quasi  in  manibus 
habere,  postquam  iam  alii  suspicati  sunt,  certa  sua  argumentatione 
Mommsen  1.  s.  euicit.1) 

Vberi  autem  iam  Valerius  Antias  diuersarum  famarum  materia 
abundabat,  ut  boc  quasi  lenocinium  ei  esset  eas  contaminandi  exi- 
tusque  celebris  Scipionum  quam  maxime  arte  componendi  dilatandi- 
que  atque  hominum  animos  excitandi  et  quam  grauissime  commo- 
uendi.  ob  hanc  igitur  rem  tragica  ratione  summum  triumphum  P. 
Africani  die  Zamensi  per  totam  urbem  omniaque  templa  cum  po- 
pulo  Romano  circumeuntis2)  decessumque  Literninum  continuauit 
neque  has  fortunae  uicissitudines  intra  unius  anni  terminos  coartare 
ueritus  est3),  quod  inuentum  siue,  ut  Latine  loquar,  mendacium  et 
Cornelius  Nepos  1.  s.  notauit  et  ipse  in  proximo  libro  (39, 52, 1  sqq., 
ubi  recte  Publium  a.  183.  571  mortuum  esse  exposuit)  Antiati  ex- 
probrauit  neque  tamen  in  hoc  correxit.  Exorsus  igitur  a  Polybio, 
cuius  fragmenta  Gellii  siue  Cornelii  testimoniis  augemus4),  pro  M. 
Naeuio,  a  quo  Africanum  primum  apud  populum  accusatum  esse 
legerat,  duos  Q.  Petillios  substituit;  illum  enim  a.  184.  570  tribu- 
num  fuisse  Liuius  (39,  52,  3)  meminerat,  Petillios  autem  a.  187.  567 
a  Catone  contra  Scipiones  inmissos:  itaque  hos  propter  regnum 
superbiamque  in  Publium  inuectos  esse  narrauit,  hunc  autem  pro- 

1)  Apud  alios  scriptores  fragmenta  tantum  modo  eius  causae  habe- 
mus;  antiquissima  auctoritas  est  Polybii  (24,  9,  6;  9%  1 — 5),  quam  e  ge- 
nuino  textu  excerptam  et  Cornelii  testimonio  (ap.  Gell.  4, 18)  supplendam 
esse  ueri  simile  est;  antiquioris  famae  meminerunt  Cicero  (de  orat.  2,61, 
249.  de  prouinc.  consul.  8, 18),  Liuius  in  appendice;  aliae  aut  ad  An- 
tiatem  redeunt  (ut  Appian.  Syr.  40  et  fortasse  Aurel.  Vict.  de  uir.  ill. 
49.  53)  aut  ad  Liuium  (Orosii,  Plutarchi,  Dionis-Zonarae).  Vide  Momm- 
sen  p.  419— 432. 

2)  Quod  Antias  Scipionis  illam  continentiam,  qua  Carthagine  noua 
expugnata  usus  est,  malignis  rumoribus'  de  eius  cpiXoyvvia  (cf.  Polyb. 
10,19,3),  quibus  maxime  Naeuius  indulsit,  adductus  in  deterius  detor- 
sit,  eius  neglegentiae  in  excerpendis  auctoribus  et  studio  talium  rerum 
tribuendum  est. 

3)  Cf.  Ciceronis  epistulam  ad  Lucceium  scribentis  (5,12,4):  Nihil 
est  enim  aptius  ad  delectationem  lectoris  quam  tcmporum  uarietates  for- 
tunaeque  uiciesitudines. 

4)  Certe  hic  cum  Polybio  omnino  non  discrepat,  nominaque,  quae 
nunc  apud  illum  desunt,  facile  ex  hoc  inseri  atque  res  quaeque  accura- 
tius  definiri  possunt.  fragmentum  quidem  alterum  ex  duabus  particulis 
uix  coniunctis  (ndXiv  d£  nots  loyov  ccnaixovvto?  rivog)  constat,  quarum 
priorem  re  uera  arte  cum  altera  cohaerere  ex  Liuio  c.  55,10 — 13  disci- 
mus.    excerpendi  igitur  indicium  manufestum  est. 


YALERIVS  ANTIAS  CCCXVII 

xinio  die  uictoria  Zamensi  in  memoriam  reuocata  nniuersae  contioni 
persuasisse,  ut  se  in  Capitolium  prosequerentur  tribunosque  in  foro 
relinquerent.  tum  uero  Antiochinae  pecuniae  mentione,  quae  a  Cor- 
nelio  hoc  loco  facta  est,  ne  eadem  res  saepius  iteraretur,  omissa  P. 
Scipionem  V.erto  consilio  ne  ad  causam  dicendam  adesset'  in  Li- 
terninum  deduxit  (c.  51,4 — 14)  atque,  uhi  dies  dicta  uenit,  eam 
actionem  interposuit  (c.  52, 1 — 53,8),  qua  Lucius  Puhlii  fratris 
morhum  absentiamque  longa  oratione  excusat,  quam  quidem  id  iu- 
dicium,  quo  Lucius  in  ius  uocatus  est,  imitatus  ita  finxit,  ut  Tih. 
Gracchi  (qui  trihus  annis  post  ad  tribunatum  peruenit)  pro  Publio 
intercessione  tribunos  motos  in  contione  siluisse,  in  senatu  autem 
Graccho  etiam  gratias  ingentes  actas,  Petillios  probris  uexatos  esse 
narraret:  sic  praefatus  ad  laudationem  Publii  modo  mortui  nec  ullius 
culpae  damnati  transiit. 

Alterum  igitur  iudicium  Antias  in  duas  partes  diuisit,  quarum 
in  priore  (ap.  Liu.  c.  54, 1 — 55,  8)  primum  et  Cato  (ut  apud  Cor- 
nelium)  suasor  rogationis  Scipionibus  infestae  exsistit  et  Antiochina 
pecunia  commemoratur  sed  etiam  nunc  simul  cum  nobilitate  et  regno 
fratrum  in  senatu  accusatis,  ita  ut  narratio  inter  Publium  et  Lucium 
defendendos  fiuctuet,  redeat  tamen  eo,  ut  hic  legatique  eius  pecula- 
tus,  non  multae,  ut  Polybius  et  Cornelius  uolunt,  rei  apud  praeto- 
rem  fiant.  itaque  in  altera  parte  Valerii  (tertiae  ap.  Liu.  c.  58, 1 — 
59, 11)  Lucius  cum  pecuniam  se  goluere  posse  negaret  et  in  uincula 
duci  esset  coeptus,  P.  Cornelius  Nasica,  qui  pro  Africano  apud  Ne- 
potem  fratri  auxilium  ferente  (Gell.  6, 19,  5)  substituendus  erat,  tri- 
bunis  appellatis  longa  oratione  eius  patrocinium  suscepit,  sed  nihil 
effecisset,  nisi  Tib.  Gracchus  decreto  suo  et  oratione  ne  ille  in  car- 
cerem  duceretur,  intercessisset.  pecunia  iudicata  cum  Lucius  egeret, 
ab  cognatis  amicisque  et  ciientibus  collata  est. 

Omnia  igitur  Antiatem,  utPublii  mortem  quasi  in  fastigio  poneret, 
miscuisse  et  confudisse  uidimus,  id  quod  iam  Cornelius  Nepos  repre- 
henderat  (ap.  Gell.  1.  s.),  idem  uero,  ne  quid  quod  in  materia  iucundum 
et  sibi  aptum  inuenisset,  relinqueret,  alienis  locis  usus  est  aut  quae 
minus  idonea  essent,  omnino  spreuit.  uelut  decretum  Gracchi,  quod 
ille  1.  s.  inseruit,  etiam  bis  commemorauit,  semel  in  prima  actione 
de  Publio,  ne  Gracchi  magnitudinem  laudandi  occasione,  quae  nisi 
Puhlio  uiuo  nulla  erat,  se  priuaret,  iterum  in  altera  de  Lucio,  ad  quem 
illud  decretum  uere  pertinebat;  nam  etsi  fictum  est,  rhetorica  tamen 
expositio  Antiatis  (c.  60, 4 — 6)  accurate  cum  Corneliano  concinit,  ut 
sola  arte  sua  uel  quam  putaret  inductus  id  discerpsisse  uideatur. 


CCCXVIII  DE  SCRIPTORVM  VITIS  ET  SCRIPTIS 

al  uero  C.  Minucium  Augurinum  tribunum  plebis  in  causa  Lucii  pri- 
mas  agentem,  quod  a.  184.  570  id  munus  obtinuit,  omnino  ex  ea 
expulil,  ut  etiam  alias  res,  quas  consilio  suo  aduersari  existumaret. 
molestissimam  autem  necessitatem  remoto  post  primam  actionem  de 
scaena  Romana  P.  Africano  sibi  imposuit,  non  solum  propter  res  uel 
aliis  locis  disponendas  uel  ipsas  mutandas,  de  quibus  iam  egimus: 
abicienda  ei  erat  etiam  superbia,  qua,  cum  pecuniae  illius  nondum 
mentionem  fecisset,  in  altera  actione  ille  libellum  rationis  de  pecu- 
nia  illa  Antiochi,  qui  ut  recitaretur  tribuni  postulauerant,  aperte 
discidit,  narrata  a  Polybio  Cornelioque,  impotentiaque,  qua  cum 
frater  Lucius  pecuniae  illius  damnatus  in  uincula  duceretur,  subito 
ex  Etruria  reuersus  tribunis  plebis  uim  fecit  (Liu.  c.  5G,  8  sqq.). 
Multa  igitur  uerba  de  rebus  ab  Africano  feliciter  gestis  alios  facien- 
tes  introduxit,  quibus  eius  admirationem  moueret,  ipse  rerum  ordine 
mutato  eius  miserationem  auxit,  minuit  speciem  uiri  illius,  capitis 
columinisque  imperii  Romani  summaque  animi  fiducia  impleti,  ob- 
scurauitque  Lucii  fratris  persona  cum  illa  mixta,  cuius  ut  innocen- 
tiam  paupertatemque  inlustraret,  praedibus  omissis  peculatuque  pro 
multa  interposito  (Mommsen  p.  422 — 455.  471)  et  parum  diligenter 
distinctis  inter  contionem  ue!  concilium  senatumque  actionibus  alte- 
ram  causam  etiam  magis  turbauit. 

Nunc  uero  facile  quis  dicat  haec  mendacia  iam  ab  auctore  An- 
tiatis  inuenta  esse.  at  iam  supra  (p.  CCXCVIH  sq.)  Nissenum  secutus 
Liuii  lectionem  in  his  libris  componendis  intra  Polybium,  Claudium, 
Valerium  se  continuisse  disputaui,  ita  ut  per  se  in  appendice  omnia, 
quae  non  ex  Polybio  sumpta  sint,  ad  Claudium  redire  ueri  simile 
sit.  sed  ut  omittamus  dubitationem  Liuii  motam  ab  Antiate  de  sum- 
mis  auri  et  argenti  post  bellum  Antiochi  in  aerarium  relatis  (nam  ea 
opinio,  quam  ad  ueritatem  propius  accedere  putat,  errore  non  uacat, 
Mommsen  p.  422  sqq.),  fabulae,  quam  Antiati  opposuit,  haec  linea- 
menta  fuerunt:  poslquam  M.  Naeuius  trib.  pl.  P.  Scipioni  diem  dixit, 
hic  librum  rationis  a  Lucio  allatum  in  senatu  suis  manibus  con- 
cerpsit  et  aerarium,  si  quaestores  non  auderent,  se  aperturum  esse 
minatus  est,  tum  cum  Lucius  pecuniae  captae  ab  Antiocho  accusatus 
et  damnatus  esset,  ex  Etruria,  quo  legatus  erat  (quam  ob  causam 
nescimus),  Romam  properauit  et  tribunos  pl.  a  fratris  corpore  ui 
reppulit;  pro  Lucio  autem  Ti.  Gracchus  oratione  sua  intercessit  et 
id  praemium  magnanimitatis  senatu  petente  accepit,  ut  Africanus 
filiam  suam  ei  desponderet.  uidit  ergo  hic  damnationem  fratris  et 
Romae   mortuus   est  ibique   sepultus   (cf.  c.  55, 1  sqq.).    haec  uero 


VALKHIVS  ANTIAS  CCCXIX 

quamuis  a  Claudio  arle  exornata  sint,  rerum  ordinem  lamen  non 
turbauerunt  neque  a  ueritate  Polybii  decedunt.  rum  hac  autem  me- 
moria  quoniam  Nepos  concinit,  etiam  duo  decreta,  quibus  Valeria- 
nani  refutal  cum  ea  conectenda  sunt  el  ad  eiusdem  scriptoris  artem 
referenda,  qua  Claudium  insignem  fuisse  litterarum  consulum  ad 
regem  Pyrrhum  missarum  exemplo  (fr.  41)  discimus.  de  hac  qui- 
dem  re  Nissen  p.  204.  219,  Mommsen  p.  426,  Vnger  1.  s.  s.  aliique 
consentiunt. 

Nobis  autem  per  Liuianam  artem  Valeriana  satis  perlucet, 
primum  eius  malignitas,  qua  contra  Claudios  Fabiis  patrocinatus 
Corneliae  genli  Fabiis  infestae  obtrectauit  (uid.  p.  XLVHsqq.).  ne- 
que  enim  ipse  P.  Africani  min.  mortui  laudes  persecutus  est ,  sed 
cum  eas  omnino  tacere  non  posset,  oblique  eius  aduersarios  eas 
perorantes  et  inminuentes  fecit  (Liu.  38,  51, 1—  4)  resque  a  ueri- 
tate  saepe  discedens  ita  conformauit,  ut  eius  constantiam  fiduciam- 
que  animi  initio  seruatam  paulatim  remouerel  eumque  tribuno- 
rum  certamina  auersatum  causa  sua  desperata  muliebriter  in  Li- 
terninum  decessisse  narraret  fratremque  Lucium  aliis  uiris  defen- 
dendum  reliquisse.  aperte  tamen  ne  uulgatae  admirationi  obuiam 
iret,  misericordia  eam  deturbauit  proposuitque  exemplum  subitae 
fortunae  hominum  uicissitudinis,  argumentum  rhetorum  artificiis  ad- 
modum  opportunum,  nam  tota  poetarum  tragicorum  ubertas  eis  pate- 
bat.  itaque  postquam  Coelius  traiectionem  uerborum  numerosamque 
sententiarum  conclusionem  ex  rhetorum  arte  in  hisloriam  inuexit, 
Claudius  antiquitatem  orationis  sibi  redintegrasse  uisus  est,  Valerius, 
praesertim  ut  hunc  etiam  arte  superaret  et  obscuraret,  spretis  uer- 
borum  artificiis  noua  rerum  conformatione  eorum  qui  legerent  non 
solum  animos  delectare  sed  etiam  commouere  et  detinere  conabatur. 
sic  se  ad  eos  Theophrasti  discipulos  uertit,  qui  apud  Graecos  de 
secta  Isocratis  defecerant  et  rebus  ex  uitae  ipsius  uarietate  conqui- 
rendis  et  tragicorum  exemplo  accurate  depingendis  operam  nauare 
malebant  quam  uerbis  anxie  perpoliendis.1)  principes  eorum  fuerunt 
Duris  et  Phylarchus,  quorum  ille,  quod  ipsam  uitam  curiose  imitatus 
erat,  etiam  uitiis  (potandi  et  saltandi)  descriptis,  mulierum  potissi- 
mum,  cum  ne  Penelopae  quidem  pudicitiae  parceret  (fr.  42),  et  im- 
prouisis  rebus  homines  minime  opinantes  occupauerat,  ueritatem 
etiam  numeris,  quos  addere  solebat,  immodice  amplificatis  (fr.  40) 


1)  Cf.  P.  Scheller  De  hellenistica  historiae  conscribendae  arte  (diss. 
Lips.  1911). 


CCCXX  DE  SCRIPTORVM  VITIS  ET  SCRIPTIS 

audacter  contempserat,  sed  singulari  opere  de  Agathocle  composito 
facultatem  suam  eius  artis  exprompserat;  Phylarchus  misericordiam 
pro  admiratione  et  uenustate  induxerat,  cum  ah  Aristotelia  tragoe- 
diae    definitione   profectus  confusaque   poesi  et  historia  slg  sksov 
sxxaXsi6tra   rovg   dvayivco6xovTag  xal    6v[i7ta&sig   noislv   xolg 
Xsyopsvoig  uellet  (Polyh.  2,55,7):  Valerius  Antias  utrumque  con- 
iungere  consilium  cepit.   itaque  et  rerum  memoriam  tragice  auxit, 
(piem  ad  modum  Duris  de  saeuitia  Atheniensium  Samo  patria  capta, 
cuius  nec  Thucydides  nec  Ephorus  nec  Aristoteles  mentionem  feeerat, 
'sTtSToaycpdifesv'  atque  omnino  in  narrando  a  ueritate  leuiter  de- 
flexerat  (Plut.  Per.  18.  Dur.  fr.  60),  sed  idem  etiam  materiam  traditam 
sic  conformauit,  ut  uim  et  effectum  tragoediae  (uid.  Wahrheit  u. 
Kunst  p.  214  sq.)  ex  ueritatis  carcerihus  in  historiam  libere  inmit- 
teret  et  rerum  scientia  spreta  animos  misericordia  impleret.1)  ue- 
rum  tamen  numquam  ars  nisi  singularis  ingenii  quasi  diuino  instinctu 
concitati  ipsum  itd&og  hominum  imitatione  sua  consequitur,  multo 
minus  eruditio  et  doctrina  materiam  aliquam  commentis  et  fictioni- 
bus  auctam.   ad  hanc  enim  sententia  eius,  qui  ztsol  vil>ovg  scripsit, 
pertinet:  sv&ov6iav  savTolg  doxovvTsg  ov  fiax%svov6iv  dlXcczaC- 
t,ov6vv  (3,  2).  luserunt  igitur  et  Phylarchus  et  Antias,  ille  autem, 
si  mortes  Agidis  et  Cleomenis  a  Plutarcho  secundum  eius  exemplum 
depictas  comparauerimus,  multo  aptius  quam  hic,  quem  materiam  tra- 
gice  mutantem  sincera  admiratio  summi  illius  uiri  ardorque  ingenii  de- 
fecit.  in  sola  opera  speciosum  illum  diem  triumphi,  quo  inuidiam  ad- 
uersariorum  deuicit,  et  secessum  Literninum  continuandi  tragica  uis 
non  est  absoluta  et  expleta,  neque  igitur  Romanus  politiore  doctrinae 
elegantiaeque  institutione  carens  exempla  sua  hellenistica  aequauit. 
etiam  aucta  est  eius  difficultas  materiae  qualitate;  nam  in  Phylar- 
chum  Polybius  acerbe  inuectus,  quod  discrimen  historiae,  cui  ueri- 
tate  ante  oculos  proposita  homines  docendi  moresque  emendandi 
essent,  et  tragoediae,  cui  animi  quouis  argumento  percutiendi  et  de- 
lectandi   essent,   artium  omnino  diuersarum,   oblitterauerit  (2,56, 
10  sqq.),  causam  a  nimio  eius  animi  studio  repetiit,  quo  regum  Lace- 
daemoniorum  tristem  sortem  miserabatur.   contra  Valerius  res  Ro- 
manas  ab  origine  urbis  usque  ad  suam  aetatem  persecutus  neque 
tractum  uel  lenem  uel  tumidum  orationis  neque  imperii  constitutio- 


1)  Quoniam  Phylarchus  in  tali  luxuria  descriptionis  secum  ipse  pu- 
gnavit  (Wahrheit  u.  Kunst  p.  218  n.),  non  mirabimur  quod  etiam  Liuius 
uel  Valerius  in  eundem  errorem  incidit  nec  personarum  mores  et  in- 
genia  constanter  tuitus  est. 


VALERIVS  ANTIAS  CCCXXI 

iiein  per  complura  saecula  perfectam  arte  uicissitudinis  {xaQim- 
reiecg  Pol.  1, 13,  10)  comprehendere  poterat.  itaque  materiam  dis- 
cerpsit  et  scaenas  quasdam  depinxit,  quibus  taedium  similitudinis 
interrumperet  artemque  suam  misericordiae  excitandae  ostentaret. 
oeque  tamen  scite  Scipionum  cansam  elegit  ubertate  rerum  et  gloria 
uiri  allectus  sed  sui  animi  studio  et  alfectione  destitutus,  etiam  oc- 
cupatus  iniqua  diccfreasL  et  rtdsL. 

Hanc  tamen  ipsam  ob  artem  Antias  sua  aetate  multos  esse  nanc- 
tus  uidetur,  qui  eum  legerent  et  admirarentur.  nec  id  mirum.  de- 
lectabantur  enim  tum  Romani  talibus  fabulis  et  narrationibus,  quae 
animos  uariis  motibus  perfunderent  sensusque  quasi  titillarent,  et 
qui  Sisennae  Milesias  lectitarent,  etiam  bosce  annales  cupidissime 
arripuisse  probabile  est.  Cicero  tamen  nus<juam  Antialis  mentionem 
iniecit1),  primus,  quod  sciamus,  eum  commemorauit  Varro,  si  qui- 
dem  aliquot  locis  (Ascon.  fr.  17;  Censor.  fr.  18;  de  praenom.  fr.  10) 
ita  cum  Antiate  coniunctus  profertur,  ut  eius  auctoritas  ex  Varrone 
trauslata  esse  uideatur.2)  Tum  uero  a  Dionysio  una  cum  Catone, 
Fabio  Maximo;  Licinio  Macro,  Aeliis,  Gelliis;  Calpurniis  inter  eos 
rerum  Romanarum  scriptores;  qui  ab  ipsis  Romanis  laudati  essent, 
enumeratus  est  (1,7, 3;  uid.  infra  p.CCCXXVisqq.)  eaque  aetate  tantam 
auctoritatem  uidetur  consecutus  esse;  utLiuius,  cum  eius  mendacia 
perspexisset;  ut  ciues  ueriore  et  simpliciore  rerum  a  maioribus 
gestarum  cognitione  instrueret;  buius  potissimum  commenta  ueritati 
obstare  arbitratus  saepissime  impugnaret  errorisque  conuinceret  aut 
eius  testimonia  cum  dubitatione  proferret.3)  neque  enim  Liuius  sola 
aemulatione  et  inuidia  ductus  tam  grauiter  in  eum  inuectus  est; 
quae  multorum  fuit  opinio  (ut  Krausii,  Liebaldtii;  Kiesslingii  De  D.  f. 
p.  20),  etiam  ueritalis  studio  animi  eius  sinceritas  et  simplicitas  in 
Antiatis  mendacia  exacerbata  erat  (Nissen  Untersuch.  p. 45sq.);  ad 
quam  quidem  ueritatem,  qualem  nunc  animo  informamus  et  omni 
genere  doctrinae  inquisitionum  consequi  studemus;  quod  ne  Liuius 
quidem  penetrauit;  boc  ipsius  aetati  tribuendum  est;  illud  non  dubi- 


1)  Infelici  coniectura  H.  Iordan  Herm.  VI  p.  209  apud  Ciceronem  de 
legg.  1,2,6  sic  scripsit:  Ecce  autem  huic  successere  Valerius,  Ctaudius, 
Asetlio. 

2)  Atticus  de  Hannibalis  morte  cum  Antiate  consentiens  forsitan 
Polybium  potius  quam  Antiatem  adhibuerit.    adn.  ad  fr.  49. 

3)  Raro  occasionem  Liuius  praetermisit,  quin  aliquot  saltem  uerbis 
mentiendi  impudenter  crimen  in  Antiatem  coniceret.  cf.  fr.  9. 19.  29.  32. 
44.  47.  61.    uid.  supra  p.  cccvn  sqq. 

Hiet.  Rom.  rel.  I,  ed.  Peter.    Edalt.  XXI 


CCCXXII  DE  SCRIPTORVM  VITIS  ET  SCRIPTIS 

tandum,  quin  se  multum  in  historia  Romana  progressum  esse  iure 
quodam  sibi  conscius  esse  et  confidere  potuerit  (praef.  1 — 3).  quae 
tamen  apud  Antiatem  uitia  inuenerat,  orta  erant  ex  ea  arte,  quae 
Alexandriae  exculta  et  Romam  ab  eo  translata,  cum  ciuibus  maxime 
placuisset,  eorum  animos  a  nobilitate  ac  magnitudine  'principis  terra- 
rum  populi'  auertere  eosque  inficere  et  occupare  uideretur.  fauebat 
enim  ille  uulgari  lectioni  etiam  genere  suo  scribendi,  quoniam  ue- 
terum  bistoricorum  ratione  spreta  in  bac  quoque  re  Duridis  Phylar- 
chique  imitationi  se  addixerat,  ut  in  uerbis  ipsis  exornandis  ope- 
ram  suam  consumere  nollet;  immo  id  contenderat,  ut  multitudinis 
potius  uoluntati,  quam  paucitatis  ciuium  quorundam  doctorum  et 
elegantium  auribus  placeret,  deseruerat  igitur  forensi  oratorum  ex- 
perientia  monitus  artem  dicendi  in  historia  a  Coelio  primum  Romae 
tractatam.  nam  recte  Cicero  in  Rruto  suo  (21,  82  sqq.)  eos;  qui  ex 
ipsa  meditatione  eius  diei  domestica  in  forum  uocati  descendissent, 
nihil  ut  commentati  esse  uiderentur,  cum  suo  impetu  eos  qui  audi- 
rent,  corriperent,  causae  suae  grauius  adesse,  quam  qui  stili  prae- 
stantiae  admirationem  paucorum  quorundam  exspectarent  et  de  causa 
animos  aliorum  auerterent.  itaque  Ser.  Sulpicium  Galbam  (cos.  144. 
610),  cuius  scriptae  orationes  admodum  exiles  essent  et  magis 
antiquitatem  redolerent  quam  ipsius  Catonis,  misericordia  populi 
commota  se  ex  flamma  periculi  damnationis  eripuisse.  nam  ut  ait 
Cicero  (1.  s.),  is  princeps  ex  Latinis  illa  oratorum  propria  et 
quasi  legitima  opera  tractauit,  ut  egrederetur  a  proposita  or- 
nandi  causa,  ut  delectaret  animos,  ut  permoueret,  ut  augeret 
rem,  ut  miserationibus ,  ut  communibus  locis  uteretur.  hercle 
audire  nobis  uidemur  de  Valerii  Antiatis  historia  dicentem.  nam 
Graecis  exemplis  ductus  in  ea  a  nobilltatis  Romanae  doctrina  et 
maiestate  desciuit  et  plurium  inertiam  aucupatus  res  a  se  collectas, 
formatas,  fictas  uulgari  sermone  induit  animosque  earum  nouitate, 
eflectu,  uarietate  allexit,  permouit,  delectauit.  sic  spero  quaestionem 
p.  cccvn  positam  soluimus  et  mirari  desinemus,  quod  Liuius 
hunc  potissimum  ut  Polybius  Phylarchum,  Fabium  Philinumque 
reprehendit,  aliis  pepercit,  praesertim  eis,  qui  ante  artem  illam 
aduenticiam  annales  suos  scripserant,  Cassio  Heminae  (fr.  37),  Pi- 
soni  (fr.  11;  cf.  adnot.),  qui  eodem  ^mendacio'  quo  Antias  libros  in- 
uentos  Pythagoricos  fuisse  tradiderant,  atque  etiam  Coelio  rhetori 
et  Quadrigario,  qui  numeros  etiam  magis  quam  ille  auxerant  (uid. 
s.  p.  ccxcvi).  qua  de  causa  cum  ne  Liuius  quidem  a  consuetudine 
ex  alienis  libris  materiam  mutuandi  discederet  et  per  plures  partes 


VALERIVS  ANTIAS  CCCXXIIJ 

operis  sui  Antiatem  in  scribendo  adhiberet1),  crimen  obsequii  ita 
auertit,  ut  quauis  occasione  usus  eius  auctoritatem  refutaret  et  mi- 
nueret,  sic  eum  etiam  saepius  (tricies  et  quinquies)  quam  quem- 
quam  auctorem  citaret.  accedebat  quod  in  antiquitatis  Romanae 
memoria  rerum,  quas  enarraret,  inopia  premebatur,  ita  ut,  quoniam 
in  uniuersum  uetustiores  auctores  sequebatur,  haud  raro  inuito 
animo  ex  fontihus  recentiorihus  minusque  limpidis  haurire  cogere- 
tur  lacunasque,  quas  apud  auctores  suos  primarios  inuenerat,  inde 
explere  (Nissen  1.  s.).  urbis  uero  originem  regumque  res,  si  nos 
audis,  iam  Fabius  aliique  illius  aetatis  scriptores  pluribus  enarra- 
uerant  neque  opus  erat  Liuio  in  primo  libro  conscrihendo  recen- 
tiores  auctores  quaerere.  etiam  in  secundo  antiquiores  auctores 
praetulisse  uidetur,  quo  factum  est,  ut  multa,  quae  prolixe  Dionysius 
el  Plutarchus,  Liuius  paucis  uerbis  commemoraret,  maximeque  quas 
res  Antias  Valeriorum  laudibus  aut  auctis  aut  fictis  commutauit  (uid. 
infra  p.  cccxxvi  sqq.),  ieiunius  magisque  ad  uerum  exponeret2)  et 
saepe  Valeriorum  etiam  nomen  supprimeret.  tum  uero  in  tertio  libro 
cap.  5  (fr.  19)  primum  eum  nomine  laudauit  multumque  in  ceteris 
primae  decadis  libris  uidetur  adhibuisse,  in  primis  in  lihro  tertio, 
ubi  hic  auctor  solus  citatus  est  plurimaque  in  priore  potissimum 
parte  usus  Valeriani  uestigia  nobis  occurrunt  (Schwegler  II  p.  717).3) 
quid?   quod  ita  eius  auctoritatem  in  hac  historiarum  suarum  parte 

1)  Consilium  meuru  etiam  hic  non  fuit  diligentius  singulos  libros 
historiarum  Liuii  persequi,  ut  distinguerem,  quae  partes  ex  Antiate  re- 
petendae  essent;  nam  operis  mei  statum  turbassem.  illud  moneo  ple- 
rumque  me  cum  Soltauio  consentire,  qui  quae  superioribus  annis  accu- 
ratius  disseruerat,  a.  1897  libro  suo,  quem  Livius  inscripsit,  comprehendit. 

2)  Schwegler  II  p.  125  not.  uestigium  quoddam  narrationis  Valeria- 
nae  iam  in  secundo  libro  indagauit,  ubi  breuiter  (c.  18,  6)  is  reicitur, 
qui  pro  T.  Larcio  M.'  Valerium,  Marci  filium,  Volesi  nepotem,  qui  non- 
dum  consul  fuisset,  primum  dictatorem  fuisse  prodiderit.  quocum  auc- 
tore  consentiunt  Festus  p.  198  et  elogium  p.  189  Momms.8  (cf.  Mommsen 
a.  h.  1.).  a  Schwegleri  sententia  exorsus  Nitzsch  Annal.  p.  55  sq.  81  sqq. 
86  sqq.  libri  secundi  cap.  22—29  et  c.  51—3,  4  ex  ipso  Valerio,  c.  29 
— 32  (p.  63)  per  Licinium  Macrum  ex  eo  fluxisse  censuit.  uid.  Muenzer 
p.  23sqq.  et  adn.  seq. 

3)  Hoc  iam  perspexit  Niebuhr  in  praelect.  I  p.  32.  De  libris  II  et  III, 
de  quibus  pluribus  egit  K.  W.  Nitzsch  Annal.  p.  11 — 188,  ei  non  assen- 
tior,  quod  quas  saepe  habemus  apud  Liuium  Dionysiumque  narrationes 
ex  duobus  auctoribuB  contaminatas,  eas  a  Licinio  Macro  secundum 
Valerium  Antiatem,  primarium  auctorem,  et  alium  auctorem  nobis  igno- 
tum  compositas  esse  et  in  illis  solo  Licinio  Liuium  Dionysiumque  usos 
esse  uideri  statuit.    uid.  infra. 

XXI* 


CCCXXIV  £>E  SCRIPTORVM  VITIS  ET  SCRIPTIS 

amplexus  esi,  ut  etiam  Dionysium  baud  raro  superaret  numerorum 
magnitudine  narrationisque  prohxitate,  neque  tamen  eum  semper 
nominauit  sed  postquam  paucis  capitibus  ante  (c.  5,2.  fr.  19)  eius 
Hcentiam  in  numeris  concipiendis  castigauit,  c.  8;  10  eius  indolem 
significasse  satis  habuit:  Ibi  [a  Lucretio  consule  a.  462.  292]  Vol- 
scum  nomenprope  deletam  est.  tredecim  milia  quadringentos  septua- 
ginta  cecidisse  in  acie  ac  fuga,  mitte  ac  septingentos  quinquaginta 
viuos  captos,  signa1)  uiginti  septem  militaria  relata  in  quibusdam 
annalibus  inuenio.  ubi  etsi  adiectum  aliquid  numero  sit, 
magna  certe  clades  fuit.  etiam  ingentes  et  accurati  numeri  capitum, 
quae  Romae  iam  antiquis  temporibus  censa  sint;  cum  omnem  fidem 
excedant,  Antiatem  sapiunt:  c.  3;9:  Census  deinde  [a.  465.  289]  actus 
et  conditum  ab  Quinctio  lustrum.  censa  ciuium  capita  centum 
quattuor  milia  ac  centum  quattuordecim  dicuntur  praeter  orbos  or- 
basque.  c.  24;  10:  Census,  res  priore  anno  inchoata,  perficitur 
[459.  295],  idque  lustrum  ab  origine  urbis  decimum  conditum 
ferunt.  censa  ciuirun  capita  centum  septemdecim  milia  trecenta 
undeuiginti.    (cf.  Schwegler  II  p.  680 sq.). 

Iterum  laudatur  Antias  in  libro  quarto  (fr.  20),  postea  uero  in 
prima  decade  nusquam.  neque  tamen  Antiatem  Liuius  totum  sepo- 
suisse  uidetur.  nam  quae  M.  Valerium  Maximum  dictatorem  a.  302. 
452  magnifice  in  Etruria  gerentem  facit  10,  3  —  52),  cum  fine 
narrationis  suae  subderet:  Habeo  auctores  sine  utto  memorabili 
proelio  pacatam  ab  dictatore  Etruriam  esse  seditionibus  tantum 
Arretinorum  compositis  et  Cilnio  genere  cum  plebe  in  gratiam 
reducto,  ipse  baec  originem  ducere  ex  auctore  aliquo,  qui  Valeriae 
genti  faueret,  satis  aperte  adnotauit.3)  primarium  tamen  ducem, 
cum  librum  quintum  scriberet,  Liuius  elegit  Claudium  Quadrigarium, 
quam  ob  rem;  quoniam  haud  minus  immodicus  ille  fuit  in  numeris 
augendis  quam  Antias,  dubium  est;  ad  utrum  Liuii  uerba  (10,30,4) 
sint  referenda:  Magna  eius  diei,  quo  in  Sentinaii  agro  bettatum, 
fama  esi  etiam  uero  stanti,  sed  superiecere  quidam  augendo  fidem, 
qui  in  hostium  exercitu  peditum  deciens  centena  milia^),  equitum 
sex  et  quadraginta  milia,  mille  carpentorum  scripsere  fuisse,  sci- 


1)  Etiam  aliis  locis  Valerius  signorum  militarium  potissimum  nume- 
rum  addere  solet. 

2)  Vid.  G.  Klinger  De  decimi  Liuii  libri  fontihus  (diss.  Lips.  1884). 

3)  Cf.  Ihne  hist.  Rom.  I  p.  387  sq. 

4)  De  codd.   scriptura  uid.  Weissenborn-Mueller  in   ed.  Weidm.  a. 
h.  1.  p.  230. 


VALERIVS  ANTIAS  CCCXW 

licet  cum  Vmbris  Tuscisque,  quos  et  ipsos  pugnae  adfuisse.1)  nec 
minus  inter  utrumque  ambigendum  est  de  aliis  numeris,  uelut  lib. 
7,36,13,  ubi  P.  Deeius  (a.  343.  411)  postquam  Samnites  fugauit, 
castris  expugnatis  Iriginta  hostium  milia  cecidit,  c.  37, 16,  ubi  M. 
Valerius  consul  eodem  anno  ad  Suessulam  quadraginta  milia  scuto- 
iuiii  e1  signa  militaria  ad  centum  septuaginta  cepit2),  9,19,2,  ubi 
Alexandri  Magni  copias  Romanis  comparans  quasi  per  transitum  a. 
fere  319.  435  ducena  quinquagena  milia  capitum  censa  esse  scrip- 
sit,  10,47,2  ubi  lustra,  postquam  a  libro  tertio  in  narrationis  or- 
dine  praetermisit,  denuo  commemorauit:  Lustrum  conditum  eo  atino 
[293.  461]  est  a  P.  Cornelio  Aruina  C.  Marcio  Rutilo  censoribus. 
censa  capitum  milia  ducenta  sexaginta  duo  trecenta  uiginti  unum. 
censores  uicesimi  sexti  a  primis  censoribus,  lustrum  undeuicesi- 
mum  fuit. 

In  tertia  decade  Liuius  Antiatem  saepius  citauit,  septem  lo<  is 
librorum  XXV  (fr.  23),  XXVI  (24),  XXVIII  (26),  XXIX  (27),  XXX 
(28.  29.  30);  haec  causa  fuit  Nitzschio  (Annal  p.  13—21),  ut  in 
altera  eius  decadis  parte  Coelium  propter  colorem  nimis  poeticum 
a  Liuio  remotum  Antiati  cessisse  existimaret.  quin  etiam  hanc  suspi- 
cionem  idem  proposuit,  quae  ex  Polybio  apud  Liuium  originem  du- 
cere  uiderentur,  de  rebus  in  Africa  potissimum  gestis,  non  ex  ipso 
Polybio  petita  esse  sed  per  Valerium  Antiatem  in  Liuii  libros  trans- 
iisse.  at  uir  ille  doctissimus  eorum  sententia  animo  occupatus,  qui 
in  liis  libris  Polybium  Liuio  in  fontibus  fuisse  negant,  cum  quae- 
dam  ita  apud  Liuium  comparata  esse  intellegeret,  ut  non  possent 
non  fluxisse  ex  Polybio,  recto  itinere  spreto  ad  has  ambages  con- 
fugit.  ipse  in  ea  sententia  perseuero,  ut,  in  quibus  rebus  Polybius 
et  Liuius  consentiant,  eas  a  Liuio  ex  ipso  Polybio  uersa  esse  dicam 
et  ut  in  quarta  decade  Claudium  Quadrigarium  et  Valerium,  ita  in 
hac  Coelium  et  Valerium  ad  supplendum  primarium  auctorem,  i.  e. 
Polybium,  in  subsidium  uocatos  esse  (uid.  supra  p.  ccxxxi).  itaque 
quamquam  ex  Valerio  esse  sumpti  uidentur  qui  numeri  ingentes  ho- 
minum  caesorum  et  captorum,  signorum  et  equorum  captorum  ex- 
hibentui"  a  Liuio  30,6,8  et  c.  36,  83),  lamen  eius  ipsius  rei,  quam 


1)  In   ipsa  tamen  narratione  hunc  auetorem  non  est  secutus,  nam 
cap.  27,  11  eos  expertes  fuisse  pugnae  scripserat. 

2)  Nomen  Valerii  et  res  9upra  modum  auctae  ad  Antiatem  fcrahunt, 
cf.  Muenzer  p.  29sqq. 

3)  Numeri  Romanorum  Poenorumque  ad  Zamam  caesorum  a  Liuio 
(30,  35,  3)  allati  Polybii  (15,  15,  9)  sunt,  qua  de  re  Nitzsch  Annal.  p.  18 


CCCXXVI  DE  SCRIPTORVM  VITIS  ET  SCRIPTIS 

ex  horum  annorum  spatio  a  Valerio  narratam  esse  aliunde  cognitum 
habemus  (fr.  25),  Liuius  non  modo  mentionem  non  fecit  sed  etiam 
prorsus  contraria  (26,  50)  exposuit,  idque  posteaquam  eum  cap.  49 
nominatim  bis  citauit.  unde  Valerium  Liuio  in  hac  quidem  parte 
ducem  primarium  perpetuumque  non  fuisse  apparet. 

De  ceteris  libris  res  paucis  transigi  potest,  quoniam  iam  supra 
in  uniuersum  nos  cum  Nissenio  facere  professi  eas  partes  comme- 
morauimus,  quas  aut  ex  Claudio  aut  ex  Valerio  sumptas  Liuius  Po- 
lybio  inseruisset  (uid.  p.  ccxcm  sq).  nec  tamen  solis  eis  libris  qui 
aetatem  tulerunt,  Valerii  usus  continebatur.  etenim  in  libro  XLIX 
cum  de  ludis  saecularibus  ageret,  Valerii  auctoritatem  eum  secutum 
esse  adnotauimus  ad  fr.  22,  tum  in  libris  LVI  et  LXVI  eam  etiam 
citatam  esse  discimus  ex  Orosio  (fr.  56.  63),  qui  sua  debet  Liuio. 
itaque  per  sex  decades  (I.  III.  IV.  V.  VI.  VII.)  apud  Liuium  Valerii 
indicia  babemus,  id  quod  de  nullo  alio  Liuii  auctore  dici  potest. 

Pergimus  adDionysium  Halicarnasensem,  Liuii  aequalem, 
qui  Valerium  Antiatem  in  notissimorum  bistoricorum  Romanoium 
numero  recensuit  (1,  7,  3)  unoque  loco  libri  alterius  nominatim  lau- 
dauit  (fr.  2),  multis  tacite  exscripsisse  uidetur.  plurima  enim  apud 
eum  Antiatis  uestigia  sagaciter  inuestigauit  et  indicauit  Kiessling 
(De  Dion.  font,  p.  20 — 29).  atque  primum  quidem  quae  de  miraculo, 
quo  futura  Seruii  Tulli  dignitas  portenta  est,  secundum  Antiatem 
Plutarchus  narrauit,  eadem  redeunt  apud  Dionysium  (in  lib.  IV.  fr.  12 
c.  adn.),  et  quae  de  Valerii  Maximi  honoribus  Asconius,  apud  eun- 
dem  in  libro  V  (fr.  17  c.  adn.).  tum  in  libro  primo  Dionysius  eam 
de  Celere  famam  profert,  quam  Valerii  fuisse  ipse  postea  addidit 
(fr.  2  c.  adn.).  Plutarchi  autem  uitam  Poplicolae  cum  totam  a  Va- 
lerio  pendere  uideri  infra  ostendemus,  tum  ex  eis  duabus  narratio- 
nibus,  quae  de  Numae  cum  dis  commercio  insertae  sunt,  priorem 
ex  eo  desumptam  esse  fragmento  quodam  (fr.  6),  quod  seruauit 
Arnobius,  comparato  uidemus.  nemo  igitur  dubitabit,  quin  utraque 
ad  auctoritatem  Antiatis  referenda  sit,  et  cum  prior  eodem  modo 
apud  Dionysium  exposita  exstaret,  etiam  hanc  ab  eo  ex  illo  depromp- 
tam  esse  Kiessling  p.  21  suspicatus  est.    sed  utriusque  uerba  hic 


errauit.  idem  praeterea  p.  17  hos  locos  adnotauit,  qui,  cum  caesorum 
numeris  quot  sigua  militaria  capta  essent,  additum  esset,  ad  Valerii 
auctoritatem  redirent:  23,  35, 19;  37, 11 ;  40,11.  26,6,8.  27,12,17;  42,7. 
numeri  tamen  ipsi  satis  modici  sunt  nec  ad  numeros  supra  allatos 
accedunt. 


VALERIVS  ANTIAS  CCCXXVII 

appnnam        uam  infra  in  fragmenta  recipere  consilio  huius  operis 
prohibemur  — ,  ut  quam  similia  sinl  clare  appareat: 

Plutarchus  (c.  15):  Dionysius  (2,60): 

Xsysxat  yovv  ztots  xa-  xaXe6avta  'PouaCcov   xoXXovs  xai 

Xe6as  ixl   tijv   tQdite^av  dya&ovs  sls  trjv  oixCav^  ev  r\  diat- 

ovx  blCyovs  tcov  ■noXtxdrv  xcouevos  sxvy%avsv,  srtstxa  dsC^avxa 

6xsvr\  xs  cpavXa  xal  dsi-  xols   sXfrov6t   xd   hvdov   xf}  xs  aXXr, 

Ttvov  svxsXss  Ttdvv  xqo-  xaxacjxsvfi  cpavXcos  xs%OQr]yr]\isva  xa\ 

%s6ftai     xal     drtiioxLx6v.  di)  xal  tcov  sls  s6tCa6iv  6%Xixr)v  ent- 

aQ^ausvcov    81     deiTtveiv  xrjdsCav  aitoQa,  tots  u\v  d:taXXdrrc- 

sufia/.iov     Xoyov,     tbs    r)  6&at  xsXsvstv,  sis  s6itSQav  dh  xa?.slv 

frfde,    r)    6vvs6xiv,   rjxoi  avxovs  STtl  xo  dsiztvov  TtaQaysvops- 

xqos    avxov,     alcpvCdiov  vois  0s  xatd  xijv  an,odsi%&si6av  coQav 

exideitat    xov    xs    oixov  ejttdsi^at  6tQco\tvds  xs  noXvtsXsis  xa\ 

exTtcoudxcov  xXrtQr]  TtoXv-  XQaxet,as  sxitco\idxcov  ys\iov6as  ztoX- 

xe?.av   xal  xds  XQa7tst,as  Xcov  xa\  xaXav^  s6xCa6Cv  xs  avtois 

oipcov  xs  TtavxodaTtcov  xcd  7taQccdsivat     xaxaxXi\fsi6iv     a%a6r\s 

7taQa6xsvv\s  datptXovs  ys-  sdatdr)s-,  r]v  ovd'  dv  ix  xoXXov  ltdvv 

uov6as.  iqovov  7taQa6xsvd6a6&ai—Qadiovr)v. 

Maxime  uero  quae  Valerii  cum  Sabinis  gesserunt  bella,  quam 
quasi  prouinciam  illa  gens  sibi  depoposcisse  uidetur  ut  Fabia  Veiens 
aut  Furia  Gallicum,  copiose  et  prolixe  cum  effusa  Valeriorum  laude 
Dionvsius  pertexuit  (5,37—39  a.505.  249.  5,40—42  a.504.  250. 
5,44—49  a.  503.  251.  6,31  a.  495.  259;  42—43  a.  494.  260. 
9,34 — 35  a.  475.  279),  cum  Liuius  ea  aut  perpaucis  uerbis  aut 
omnino  non  commemoraret  (2,16,1;  6;  31,1 — 3),  in  priore  alte- 
rius  libri  parte  antiquiores  auctores  secutus.  qua  de  causa  haud 
iniuria  illarum  rerum  enarrationem  Dionysianam  ad  Antiatis  aucto- 
ritatem  iam  Schwegler  II  p.  733  sq.  rettulit.  accedit  quod  quem  im- 
modicum  Sabinorum  in  altero  bello  occisorum  numerum  (13,500: 
5, 42, 4)  Dionysius  indicauit,  eundem  etiam  apud  Plutarchum  in  uita 
Poplicolae  (c.  20)  habes,  quamquam  hic  per  errorem  primo  bello 
tot  hnstes  caesos  esse  scripsit.  etiam  iuuenum,  qui  Romae  censi 
sint,  ingentes  numeri  apud  Dionysium  inueniuntur  5,20  (a.  246.  508 
svQed-i]  xcov  ev  rfirj  'PcouaCcov  TteQt  XQi6xaC6sxa  uvQiddas,  quo- 
cum  numero  consentit  Plutarch.  12),  c.  75,4  (a.  256. 498:  150,700), 
6,96,4  (a.  261.  493:  111,000,  qui  numerus  multo  minor  conlirma- 
tur  9,25,2),  9,36  (a.  280.474:  133,000.  cf.SchwegIerIIp.689sq.); 
aliique  numeri  Romanorum  hostiumque,   qui  inter  se  conflixerint 


CCCXXVIII         DE  SCRIPTORVM  VITIS  ET  SCRIPTIS 

(2,  37,  5.  6,5,  5)  et  qui  occisi  captique  sint  (5,  49,  1:  10,400. 
6,12,6:  33,000  occisi;  17,2:  5,400  capti)  maiores,  quam  quibus 
fides  haberi  possit  (Kiessling  p.  23).  denique,  ut  alia  quae  argu- 
mentis  minus  certis  Kiessling  stabiliuit,  praeteream,  Dionysium  ma- 
xime  Antiatis  laudibus  Valeriorum  occaecatum  historiam  suam  cor- 
rupisse  supra  uidimus. 

Sed  exoritur  quaestio,  num  ipsum  Antiatem  Dionysius  ante  ocu- 
los  habuerit.  nam  etsi  quibusdam  locis  Antiatem  in  eius  libris  agno- 
scere  nobis  uidemur,  tamen  in  talibus  quoque  narrationibus  nobis 
occurrunt,  quae  cum  Valerio  minus  concinant;  maxime  Poplicolae 
res  multo  magis  ab  Antiate  auctas  et  exornatas  esse  ex  Plutarcho 
discimus  quam  a  Dionysio  factum  est,  qua  de  causa  Nitzsch  {Annal. 
p.  42sqq.  48.  70  sqq.  passim)  in  libris  V — IX  inferiorem  aliquem 
auctorem  (Licinium  dicit),  qui  Antiatem  cum  alio  contarninasset,  a 
Dionysio  in  usum  uocatum  uel  descriptum  esse  contendit.  at,  quia 
deest  nobis  certum  adminiculum,  quo  nisi  qua  ratione  fontibus  suis 
usus  sit  statuamus,  admodum  difficile  est  certum  de  eo  iudicium 
proferre.  uerum  tamen  cum  nusquam  apud  Dionysium  recentioris 
alicuius  auctoris,  a  quo  Antiatem  exscriptum  esse  probabile  sit, 
uestigia  exstent,  si  quisquam  duorum  auctorum  narrationes  inter  se 
confudit  et  copulauit,  nonne  ueri  est  similius,  illum,  quem  ut  arti 
suae  satisfaceret,  libere  materiae  suae  uerba  et  res  exornasse  con- 
staret,  eundem  hac  diligentia  et  hoc  iudicio  usum  id  fecisse,  quam 
alium  scriptorem  Romanum,  qui  ante  eum  fuerit"?  quam  ob  rem 
magis  inclino  ad  Kiesslingii  sententiam,  qua  ipsum  Valerium  a  Dio- 
nysio  in  usum  uocatum  esse  censet,  quam  ad  Nitzschium,  praesertim 
qui  post  nonum  libr.  secundum  ipsum  Antiatem  tenorem  narrationis 
a  Dionysio  expositum  esse  concesserit.1) 

Praeterea  ex  Liuii  Dionysiique  aequalibus  Antiate  usus  est,  cum 
fastos  componeret,  Ouidius,  uid.  adnot.  ad  fr.  6  et  append.  ed.  meae 
ad  3, 285  p.  453  et  Merkel  prolegg.  ad  fast.  p.  LXXXIV,  qui  tamen 
quod  quae  Ouidius  4,255 — 348  et  Arnobius  7,46  inter  se  consen- 
tientes  de  magna  matre  e  Phrygia  arcessita  tradunt,  cum  ab  utroque 
Antiatem  lectitatum  esse  constaret,  haec  ex  eo  fluxisse  coniecit,  certa 
causa  deest. 

Insequenti  aetate  Valerius  Maximus  solus  de  Pyrrhi  prodi- 


1)  Annal.  p.  94  sqq.  105  sqq.  146  sqq.  —  Ed.  Schwartz  R.  E.  V  c.  943. 
949  et  historiae  nomine  quod  suo  arbitrio  iudicioque  Dionysius  usus 
auctores  suos  elegerit  et  ad  artem  suam  redegerit  conqueritur  et  de  no- 
minando  auctore  cuiusque  narrationis  desperandum  esse  statuit. 


VALEKIVS  ANTIAS  CCCXXIX 

tione  cum  Valerio  Antiate  coogruil  (fr.21  c.  adn.);  ut  gentilem  ab 
eo  compilatum  esse  existimes.  ideni  uero,  cum  Antiatem  transscri- 
bere  posset;  Liuium  anteposuit;  uid.  adn.  ad  fr.  23.  45d,n-x;  atque 
hoc  tantum  gentilitati  tribuit;  ut  2;9;3  de  Lucii  Flaminini  flagitio, 

de  quo  duplicem  famam  Liuius  protulerat,  Antiatem  praeferret  (fr.  48 
c.  adn.).  itaque  etiam  eo;  quem  primum  posuimus;  loco  Liuii  libros 
non  Antiatis  inspectos  esse  probabilius  est;  Liuium  autem  in  textu 
sini  utramque  famam  commemorasse,  de  quibus  periocha  (libri  XIII) 
Claudianam,  Valerius  Maximus  Valerianam  excerpsit  (uid.  adn.  ad 
Claud.  fr.  40.  Val.  fr.21.  Mommsen  11.  F.  II  p.499sqq.). 

Tum  Asconius  Pedianus  duobus  locis  (fr.  17.  37)  Antiatem 
citauit,  Plinius  maior  in  naturali  historia  quinque  (fr.  8.  11.  15. 
64.  adn.  ad  fr.  23).  praeterea  indicibus  teslibus  in  bisce  libris  eius 
uerba  latent:  XII,  XXI  uel  XXII  (unum  enim  indieem  habent),  XXVIII, 
XXIX,  XXXIV.  num  tamen  Antiatem  omnibus  locis  in  manibus  ba- 
buerit;  dubium  est  (Muenzer  Quellenkr.  p.  177  sqq.);  aliquot  certe 
eius  testimonia  Varroni  debuit,  quo  etiam  societas  auctorum  in  in- 
dicibus  ducil  (M.  Varronis;  L.  Pisonis;  Antiatis,  Flacci  Verrii  libr. 
28.  29.  34);  cui  seriei  nunc  addidi  etiam  3;  108  (fr.  66);  quamipiam 
et  in  indice  et  in  textu  nomen  in  Valerianus  corruptum  est;  ut  antea 
Cellii  in  Gellianus  (fr.  6);  neque  praeterea  a  Plinio  ille  Valerius 
(aut  cValerius  Antias';  ut  Muenzer  coll.  fr.  13  1.  s.  p.  376  sq.  propo- 
suit )  nominatus  est  sed  semper  Antias.  nam  separandus  hic  est  a 
Cornelio  Valeriano,  quem  Plinius  semper  his  duobus  nominibus  ap- 
pellauit  (uid.  de  eo  Muenzer  1.  s.  p.  370 — 384)  et  in  indicibus  ple- 
rumijue  inter  alios  auctores  enumerauit,  nusquam  una  cum  Antiate. 
quae  quidem  corruptela  orta  est  ex  diuersitate  auctorum,  quos  Pli- 
niii-  excerpsit,  ex  quorum  alterutro  haec  duo  nomina  Cellii  et  Va- 
lerii  similiter  deprauata  libro  et  indice  iam  confecto  adspersit.1)  sed 
etiam  addam  hunc  Plinii  (n.  h.  34; 25)  locum;  quem  ex  Antiate  sump- 

1)  Mire  accidit  quod  quae  Pliuius  34,  29  ex  Annio  Fetiale  rettulit 
(Annius  Fetialis  equestrem,  quae  fuerit  eontra  Iouis  Statoris  aedem  in 
uestibulo Superbi  domus,  Valeriae  fuisse,  Publicolae  consulis  filiae,  eam- 
que  solam  refugisse  Tiberimque  transnatauisse  ceteris  obsidibus,  qui  Por- 
sinae  mittebantur,  interemptis  Tarquinii  insidiis),  cum  eis  concinunt, 
quae  Plutarchu?  Cloeliae  laude  inminuta  tradidit  (Popl.  19.  de  uirt. 
mul.  14):  ratio  igitur  quaedam  inter  Antiatem  et  Annium  et  hic  inter- 
cedit  et  loco  illo  Plinii,  quo  Annii  auctoritatem  Piso  antecedit  et  sub- 
sequitur,  qui  in  indicibus  et  antea  in  eodem  libro  (par.  14)  etiam  cum 
Antiate  coniunctus  est.  forsitan  illa  ex  usu  Pisonis,  Fetialis,  Antiatis 
Varroniano  repetenda  sit;  uid.  Muenzer  Quellenkr.  p.  167  sqq. 


CCCXXX  DE  SCRIPTORVM  VITIS  ET  SCRIPTIS 

lum  esse  etiam  alia  indicia  significant  (Muenzer  De  g.  Val.  p.  10. 
Quellenkr.  p.  235):  Inuenitur  statua  decreta  et  Taraciae  Gaiae 
siue  Fufetiae  uirgini  Vestali,  "ut  poneretur  ubi  uellef,  quod  adiec- 
tum  non  minus  honoris  habet  quam  feminae  esse  decretum.  meri- 
tum  eius  ipsius ponam  annalium  uerbis  ^quod  campum  Tiberinum 
gratificata  esset  ea  populo'. 

INunc  peruenimus  ad  FMutarehum,  cuius  iam  saepe  propter 
Valeriae  gentis  admirationem  mentionem  fecimus.  nam  cum  eius 
interesset  Poplicolam  quam  maxime  ad  uirtutem  Solonis,  quocum 
eum  comparauit,  extollere  et  inlustrare,  nemo  ei  uberiorem  et  com- 
modiorem  materiam  praebere  potuit  quam  Antias,  qui  ei  ex  Varrone, 
Liuio,  Dionysio  satis  notus  erat.  itaque  eum  in  libris  Romuli  (fr.  3), 
Numae  (fr.  7),  Flaminini  (fr.  48  adn.)  et  in  libro  de  fort.  Rom.  (fr.  12) 
citauit.1)  sed  etiam  totam  uitam  principis  gentis  Valeriae  secundum 
illius  auctoritatem  pertexuit,  id  quod  post  Kiesslingium  p.  21  sq. 
pluribus  exposuimus  nouisque  argumentis  stabiliuimus  De  font.  Plut. 
p.  45 — 51. 2)  primum  enim  haec  Plinii  uerba  ad  Antiatem  redire 
Kiessling  indicis  ope  conclusit  28, 16:  Iterum  id  accidisse  tradunt, 
cum  in  fastigium  eiusdem  delubri  praeparatae  quadrigae  ftctiles 
in  fornace  creuissent,  iterum  simili  modo  retentum  augurium, 
eademque  narrasse  Plutarchum  monuit  (c.  13):  Tav  dh  Tvqqi]vg)v 
dta7i87cXa6^svov  zb  TS&QiTtTtov  s^ifialovrau  £ig  yAulvov  ovxeiza- 
&£V,  a  7lQ06f\KE  7t&6%UV  7tt]X0V  EV  7tVQt\  7tvxvov6&at  %a\  Gvvt- 
%avhtv,  sxtrjxo^evTjg  rfjg  vyQoryrog'  aXV  e%e6tt]  xal  <pdi]6s  xat 
usys&og  S6%sv  ayta  qmutj  xal  6xXi]q6ti]tl  to6ovtov  ktX.  tum  ex 
more  illo  quo  Gellius  eundem  auctorem  per  complura  capita  com- 
pilare  solebat  (Mercklin  Ciiiermeth.  p.  664  sqq.);  etiam  ea?  quae  An- 
tiatis  fr.  1  in  eodem  capite  antecedunt,  ex  eodem  hausta  esse  ueri 
simile  est,  atque  cum  eadem  fabula  etiam  a  Plutarcho  exposita  sit, 
et  quae  de  Gellii  et  quae  de  Plutarchi  fonte  arbitrati  sumus  denuo 
confirmantur.  loci  hice  sunt: 

Gell.  1,  7  Plut.  8 

Accae  Larentiae  et  Gaiae  Taraciae       "Evlol  ds  tovto  6v\itie- 
siue  illa  Fufetia  est,  nomina  in  anti-   6stv  l6toqov6lv  ov%  ots 


1)  In  uita  Flarain.  Plutarchus  nomen  Antiatis  ex  Liuio  sumpsit  ne- 
que  alios  locos,  ut  uidetur,  ex  ipso.  ultra  prima  liberae  rei  p.  tempora 
Plutarchi  lectio  Antiatis  non  progressa  est. 

2)  Consentiunt  nobiscum,  ut  tres  potissimum  nominemus,  Gutschmid 
Kl.  Schr.  V  p.  530;  Muenzer  De  g.  Val.  p.  9  sqq.;  0.  Bocksch  De  font. 
libri  V  et  VI  antiq.  Dion.  (diss.  Lips.  in  stud.  Lips.  XVII  p.  165 — 274). 


VALERIVS   ANTIAS  CCCXXXI 

quis  annalibus  celebria  sunt.  earum  TciqxvvCov  xa&isQcorrr}  xb 
alierae  post  moriem,  Taraciae  autem  7isdCov,dX?M%Q6voigv6TS- 
uiuae  amplissimi  honores  apopulo  Ro-  qovccXXo  %coqCov  bfioQovv 
ma/io  habiti.  et  Taraciam  qaidem  uir-  sxsCvcp  TaQQaxCag  dvsC- 
ginem  Vestae  fuisse  lex  Horatia  testis  6r]g.  i]  6s  TccqqkxCcc  710.Q- 
est,  quae  super  ea  arl  populum  lata.  xtsvog  t)v  isqslcc  uCa  xcov 
qua  lege  ei plurimi  honores  fiunt,  inter  s6xLadcov.  s6ys  ds  xLuag 
quos  ius  quoque  testimonii  dicendi  tri-  avx\  xovxov  usydXag,  ev 
buitur,  Hestabilis^que  una  omnium  fe-  aig  r)v  xal  xb  iiaQxvQCav 
minarum  ut  sit  datur.  —  ius  ei  pote-  avxr}g  ds%s6d-ca  p6vr]g  yv- 
stasque  exaugurandi  atque  nnbendi  vaix&v.  xb  d'  s%slvai  ya- 
facta  est  munificentiae  et  beneficii  gra-  iisl6%-ai  ^"i]cpi6aixevcov  ov 
tia,  quod  campum  Tiberinum  siueMar-  7CQo6sde%axo. 
tiutn  populo  condonasset. 

Multo  autem  plura  indicia  Antiatis  supra  (p.  cccxxvisq.)  enu- 
merauimus  atque  etiam  aliis  locis  fictio  absurda  eius  ingenium  sapit, 
uelut  ad  Arsiam  siluam  11,300  hostes7  11,299  Romanos  (c.  9),  in 
pugna  quadam,  qua  Poplicola  Sabinos  f'udit;  137000  Sabinorum  oc- 
cisos  esse7  cum  nemo  Romanus  desideraretur  (c.  20).  itaque  haec 
uita  perpaucis  rebus  exceptis  tota  secundum  Antiatem  enarrata  est 
eiusque  pretium  sibi  uindicare  potest.1) 

A.  Gellius  Antiatis  testimonia  partim  ex  ipso  partim  ex  aliis 
scriptoribus  inseruisse  uidetur.  uel  leuiter  enim  contemplanti  eorum 
discrimen  apparet,  cum  alia  propter  res  memorabiles  librorum  nu- 
meris  omissis  (fr.  1.  21.  25.  adn.  ad  fr.  45s),  alia  propter  formam 
aliquam  accurate  cum  librorum  numeris  (praeter  fr.  65)  descripta 
sint  (fr.  57.  59.  60.  62).  haec  tamen  diligentia  non  fuit  Gellii,  sed 
Vaierii  Probi,  ex  cuius  libris2)  quoniam  unum  exemplum  (fr.  57) 

1)  Appianum  supra  omisi,  neque  enim  Hesselbarth  (Histor.-krit. 
Untersuch.)  mihi  persuasit  historiam  belli  Hannibalis  ab  eo  secundum 
Valerium  Antiatem  scriptam  esse.    uid.  Schwartz  22.  E.  II  c.  218  sq. 

2)  Ex  quo  libro  Probi  hausta  essent,  Gellius  non  adscripsit.  uix 
tamen  Berytius  Antiatis  commentarium  composuit.  nam  etsi  post  alios 
grammaticos,  quorum  nomina  corrupta  sunt,  cpostremo  Probum'  adnota- 
tiones  'Ennii,  Lucilii  et  historicorum'  scripsisse  anonymus  ille  fde  no- 
tis'  (Gr.  L.  VII  p.  534)  tradidit,  uestigia  historicorum  adnotatorum  non 
supersunt  nisi  unius  Sallustii  (Gell.  1,  15,  18.  3, 1,  5).  sed  constat  in  alio 
aliquo  scriptore  aduotando  ad  singulares  dictiones  explicandas  Probum 
etiam  ueteres  historicos  adhibuisse,  qua  de  causa  in  una  Gellii  dispu- 
tatione  Antias  (fr.  58)  cum  duobus  locis  Claudii  (fr.  43.  79)  item  accu- 
rate  exscriptis  coniunctus  est.    uid.  Schanz  II  23  p.  439. 


CCCXXXII  DE  SCRIPTORVM  VITIS  ET  SCRIPTIS 

se  sumpsisse  ipse  profitetur  Gellius,  etiam  reliqua  ad  eum  referre 
non  dubitamus,  praesertim  cum  duo  (60.  62)  in  eadem  exemplorum 
collectione  (formarum  peposci,  memordi,  similium)  effuderit  in  qua 
unum  illud  (57)  a  Probo  adnotatum  esse  ipse  testatur,  tertium  (fr. 
59)  amicum  aliquem,  'hominem  lectione  multa  exercitum',  proferen- 
tem  fingit.  cetera  autem  exempla,  quae  librorum  numeris  carent, 
quamquam  certa  causa  non  exstat  cur  ab  alio  auctore  Gellio  tradita 
esse  dicamus,  tamen  haud  temere  Mercklin  (1.  s.  p.  645  sqq.)  fragm.  1 
Gellium  Masurii  Sabini  libris  memorialium  debere  suspicatus  multa 
exempla  celati  ipsius  auctoris  aliusque  substituti  collegit. 

Restant  scriptores  aliquot,  qui  quin  ipsum  Antiatem  non  uide- 
rint,  nemo  dubitabit,  Censorinus,  a  quo  cum  multa  tum  etiam 
Antiatis  testimonia  (fr.  18  c.  adn.  22.  55)  ex  Varrone  translata  esse 
ipse  significauit,  Charisius,  qui  duo  exempla  ex  diuersis  libris  con- 
iuncta  (14.  58)  s.  u.  nouissime  protulit,  Priscianus  item  ex  di- 
uersis  (fr.  16.  61),  Arnobius  (6.  13),  Macrobius  (4.  5),  qui  item 
bina.  hic  unum  (fr.  4),  ut  ipse  testatur,  excerpsit  ex  Iulii  Modesti, 
Hygini  liberti,  de  feriis  libro ;  ceteri  quorum  beneficiis  sua  acceperint, 
non  liquet,  sed  si  Antiatis  opus  usque  ad  Hadrianum  durauit,  tum 
hic  scriptor  'inuenustus'  Claudio  'lepido'  cessit  propter  antiquita- 
tem  resuscitato.  itaque  apud  Nonium  scholiastasque  Vergilianos  omnia 
eius  uestigia  desunt.1)  id  quod  non  fortuito  factum  est.  nam  ut  ex 
Duridis  et  Phylarchi  historiis  Graeci  dedita  opera  res  et  nomina  ex- 
cerpserunt,  uix  umquam  locutiones  quasdam  propter  notam  earum 
securitatem,  sic  Romani  grammatici  singularitates  dictionis  in  anna- 
libus  uetustis  tractandis  conquirent.es  Valerium  neglexerunt  aut  raro 
tetigerunt:  per  se  autem  illud  tum  constabat,  cum  res  ipsas  quiuisqui 
uidisset,  litteris  mandare  posset,  etiam  materiam  ex  uita  obseruata 
sumptam  scriptamque  communem  liberamque  esse,  formam  autem 
calamistris  inustam  aliis  scriptoribus  in  suos  libros  transferre  non 
licere.  itaque  Liuius  pro  Antiatis  uerbis  sua  posuit  et  sua  arte  ora- 
tionem  editam  infecit.  atqui  Claudii  uestustas  dicendi,  quam  affec- 
taueral,  tantum  a  consuetudine  uulgari  discesserat,  ut  Hadriani 
aetate  a  grammaticis  erutus  frequenter  excerperetur  atque  etiam 
maiores  partes  ad  uerbum  exscriberentur,  quas  si  cum  Liuio  com- 
parauerimus,   perpauca  Claudii  uestigia   conspiciemus.    de  Valerio 

1)  Mornmsen  B.  F.  II  p.  430  Aurelium  Victorem  in  libro  de  uir.  ill. 
praeter  Liuium  etiam  Antiatem  consuluisse  coniecit  (uid.  adn.  ad  45a.  48); 
at  si  Valeriana  quaedam  in  eo  libro  inueniuntur,  per  alium  eo  delata 
sunt;  nam  ipsi  annales  usque  ad  illam  aetatem  uix  seruati  sunt. 


YALEUIYS  ANTIAS  CCCXXXIII 

tamen  hoc  adiumentum  deest,  sed  ne  desideratur  quidem.  nam  quod 
hic  a  Liuio  praeter  ceteros  auctores  multum  adhibitus,  a  Dionysio 
laudatus,  Varroni  cognitus  generis  sui  dicendi  speciem  non  reliquit, 
causa  ab  eius  uulgari  sermone  repetenda  est;  quem  Fronto  inue- 
nustum  dixit  (uid.  supra  p.CCLXXXV)  eiusque  aequales  ut  indoctum 
contempserunt;  nam  in  arte  scribendi  calamistrisque  quae  scripserat 
inurendi  non  multum  laborauerat,  ut  etiam  in  hac  re  uitam  ipsam 
imitaretur  exempla  sua  secutus  et  artem  suam  tragica  materiae  con- 
formatione  ostentaret,  cuius  imaginem  Liuio  (paene  dixerim,  inuito) 
debemus. 

Pe  fragmentis,  quae  Antiati  adsignauimus,  uix  lis  oriatur.  ununi 
seclusimus  Arnobii,  qui  de  matris  magnae  sacris  agens  (5,  7)  haec 
scribit:  Virgo  sponsa  quae  faerat,  quam  Valerius  pontifex  Iam 
nomine  fuisse  conscribit,  exanimati  pectus  lanis  mollioribus  uelat, 
dat  lacrimas  cum  Agdesti  interfecitque  se  ipsam.  nam  qui  hic 
affertur  Yalerius  pontifex,  non  fuit  Antias,  ut  censet  Hildebraud  a.  h.  1., 
sed  M.  Valerius  Messalla  (cons.  53.  701) ;  qui  per  annos  quinqua- 
ginta  et  quinque  augur  fuit  (Macrob.  sat.  1, 9, 14)  et  de  auspiciis 
lihrum  composuit,  cuius  reliquias  hahes  apud  Bremerum  in  Iuris- 
prud.  antehadr.  q.  s.  p.  263 — 266. 


L.  CORNELIVS  SISENNA1) 

De  uita  L.  Cornelii  Sisennae2)  certissimum  habemus  testimo- 
nium  senatus  consultum  aeri  incisum  de  Asclepiade,  Polystrato,  Me- 
nisco  in  amicorum  formulam  referendis,  quod  nunc  in  museo  regio 
Neapolitano  asseruatur.3)  conscriptum  erat  et  Latine  et  Graece,  sed 
uersionis  Latinae  prior  pars  tota  deperiit7  altera  fere  dimidia;  Graeca 
perpaucis  litteris  deletis  integra  ad  nos  peruenit.  huius  igitur  hoc 
est  initium4): 

'Enl  vtcuxcov  Kotvxov  vlvxccxiov  Kotvxov  viov  KcixXov  xccl 
Muqxov  Aiiu\liov  Kotvxov]  viov  Muqxov  vicovov  Afiiidov 
[Aintdov  aes\  6xQuxx\yov  dh  xuxcc  tcoXiv  xccl  stcl  xcov  %svcdv  Asv~ 
xiov  KoQvy]lio[v vloi>]  Ulcjsvvcc,  nyvbg  Mcctov. 

ex  quibus  uerbis  a.  78.  676  L.  Cornelium  Sisennam  praetorem 
fuisse  et  iuris  dictione  et  urbana  et  peregrina5)  functum  esse  in- 
tellegimus. 

Hunc  uero  Sisennam  eundem  esse  atque  eum;  qui  scripsit  histo- 
rias;  ex  fragmento  quodam  orationis  Ciceronis  Cornelianae  eisque 
quae  addidit  Asconius  discimus.  tulerat  enim  C.  Cornelius  tribunus 
plebis  a.  67.  687  legem,  ut  praetores  ex  edictis  suis  perpetuis  ius 
dicerent  (Ascon.  argum.  in  Corn.  p.  52  K.-Sch.  p.  48  St.).  quae  lex 
quam  apta  esset;  ita  Cicero  demonstrauit7  ut  aliquot  praetores  affer- 

1)  A.  Riese  Ueber  clas  Geschichtstcerk  des  L.  C.  S.  in  Festschrift  zur 
Begrue/oiing  der  24.  Versammlung  deutscher  Philologen  .  .  .  zu  Beidelberg. 
1865.  A.  Sckneider  De  L.  C.  S.  historiarum  reUquiis  (Diasert.  Ien.  1882, 
in  explicandis  fragmentis  uersatur.  Cali  La  vita  e  le  opere  di  L.  C.  S. 
(Catana  1894.  mihi  ignotum). 

2)  L.  Cornelii  S.  historici  Roma>ii  uitam  conscripsit  C.  L.  Both.  Basil. 
1834,  qui  caute  et  diligenter  rem  transegit  atque  in  plerisque  me  ha- 
buit  assentientem. 

3)  Itaque  iniuria  quod  apud  Gruterum  (inscr.  p.  503  sq.)  dubia  Vr- 
sini  auctoritate  uteretur,  hunc  titulum  in  suspicionem  uocauit  Maduig 
Opusc.  p.  100. 

4)  Mommsen  C.  I.  L.  Ip.llln.203.  Bruns  Fontes  iur.  Rom.5p.l58sqq. 

5)  Falso  de  sola  iuris  dictione  peregrina  intellexerunt  Vrsinus,  Gru- 
ter,  Popma.    cf.  Roth  p.  17. 


L.  CORNELIVS  SISENNA  CCCXXXV 

ret,  (|iii  euarie  ius  dicere'  soliti  essent,  id(jue  eos  facturos  fuisse 
negaret,  si  iam  tum  lex  illa  Cornelia  lata  esset:  Jon  Cn.  Dolabella, 
Cicero  inquit,  C.  Volcacium,  honestissimum  uirum,  communi  el  coti- 
diano  iure  priuasset,  non  denique  homo  illorum  et  uita  et  pruden- 
tiit  longe  dissimilis,  sed  tamen  nimis  in  gratificando  iure  liber, 
L.  Sisenna,  bonorum  Cn.  Comelii  possessionem  ex  edicto  suo 
L.  Scipioni,  adulescenti  summa  nobilitate,  eximia  uirtute praedito, 
non  dedisset.  Cum  autem  Dolabella  qui  priore  loco  collocatus  est, 
a.  81.  673  (Drumann  II2  p.  484)  praetor  fuerit,  lex  illa  data  sit  a.  67. 
687,  hoc  temporis  spatio  hunc  L.  Sisennam,  qui  ultimus  reprehensus 
est,  praetura  functum  iam  esse  sequitur  eundemque  esse  atque  eum, 
cuius  praeturae  a.  78.  676  titulus  ille  mentionem  facit,  ut  iure  suo 
Asconius  ad  Ciceronis  uerha  adnotauerit  (p.  66  K.  58  St.):  hunc  esse 
L.  Sisennam,  qui  res  Romanas  scripsit.  denique  eum  in  senatu 
sententiam  dixisse  ex  Varrone  (ap.  Gell.  2,  25,9)  et  Quintiliano  (inst. 
1,5,13)  compertum  hahemus. 

Hinc  igitur  proficiscendum  est.  atque  primum  eum  natum  esse 
ante  a.  118.  636  ex  eis,  quae  lege  Villia  annali  constituta  erant,  ap- 
paret,  neque  tamen  multo  ante  hunc  terminum  inde  quod  Cicero 
(Brut.  64,  228)  eum  interiectum  fuisse  dicit  inter  duas  aetates  Hor- 
tensii  et  Sulpicii.  Hortensius  uero  natus  est  annoll4.  640,  Sulpi- 
cius  decem  annis  ante  (Brut.  88,  301).  itaque,  quoniam  Sisenna 
minor  natu  fuit  quam  Sulpicius,  eum  inter  annos  124.  630  et  118. 
636  natum  esse  statuemus.  cum  hoc  uero  tempore  egregie  conci- 
nunt  et  amicorum,  quorum  familiaritate  usus  est,  aetates  —  nam 
Atticus,  qui  in  Ciceronis  Bruto  (75,260)  familiarem  suum  Sisen- 
nam  dicit,  natus  est  a.  109.  645,  Lucullus  et  Hortensius,  quibuscum 
colloquentem  Sisennam  Plutarchus  ( Lucull.  c.  1)  facit,  aliquot  annis 
ante  (cf.  Roth  p.  5sq.)  —  et  locus,  quo  ihidem  (74,259)  a  Cicerone 
recensetur,  inter  C.  Aurelium  Cottam  natum  a.  124.  630  et  C.  lulium 
Caesarem  natum  a.  100.  654. 

Itaque  aliter  interpretabimur  uerba  Velleii  2,9,5,  atque  fere  fieri 
solet.  postquam  enim  ille  res  gestas  deduxit  usque  ad  Cimbros  Teu- 
tonosque  triumphumque,  quem  a.  108.  646  Minucius  ex  Scordiscis 
egit,  breui  eos  Bomanos  enumerat.  qui  'eodem  tractu  temporum  ni- 
tuerunt'  eloquenlia  et  carminibus,  et  haec  de  Lucilio,  poetarum 
agmen  qui  claudit,  uerba  facit:  Celebre  et  Lucilii  nomen  fuit,  qui 
sub  P.  Africano  .Xumantino  bello  eques  militaverat.  quo  quidem 
tempore  iuuenes  adhuc  Iugurtha  ac  Marius  sub  eodem  Africano 
militanies  in  isdem  castris  didicere,  quae  postea  in  contrariis  fa- 


C<  CXXXVJ         DE  SCRIPTORVM  VITIS  ET  SCRIPTIS 

rerenl.  deinde  sic  pergit:  Historiarum  auctor  iam  tum  Sisenna  erat 
iuuenis;  sed  opjis  belli  ciuilis  Sullanique  post  aliquot  annps  ab  eo 
seniore  editum  est.  lmec  uerba  plerique,  eliamNiese  (fi.E.  IV  c.  1512), 
ila  interpretati  sunt,  ut  belli  Numantini  aetate  Sisennam  iuuenem 
fuisse  argumentarentur  natumque  esse  anno  fere  151.  603,  quae 
fuit  ratio  Weicherti  {Bc  L.  Licinio  Caluo  p.  99  sqq.).1)  id  autem 
cum  titulo  illo  aheneo  discrepat,  cum  praetor  septuaginta  trium  an- 
norum  euaderet,  et  cum  disertis  Ciceronis  testimoniis,  de  quibus 
modo  disputauimus.  iam  uero  Velleius  eam  quae  subsequitur  seriem 
historicorum  ita  oratoribus  et  poetis  adnexuit,  ut  ab  eo  tempore  ex- 
ordiretur,  quo  Iugurtha  et  Marius  in  contrariis  castris  conflixissent, 
i.  e.  ab  ultimis  belli  Iugurthini  annis.  id  autem  agebat,  ut  'eminen- 
tissima  cuiusque  professionis  ingenia  in  eandem  formam  et  in  idem 
artata  temporis  congruere  spatium'  demonstraret  (1, 16,  2).  qua  de 
causa  prima  digressione  (1,17, 2)  'Catonem  et  quosdam  ueteres  et 
obscuros'  omnino  de  historicis  exclusit,  tum  hac  altera,  ut  omnes 
usque  ad  Liuium  minus  octoginta  annis  circumscriberet,  a  Coelio 
bistoriae  oratoriae  conditore  initium  facere  noluit,  sed  ad  inferius 
tempus  descendit  primumque  nominauit  Sisennam,  tum  hoc  uetu- 
stiorem  Coelium  fuisse  addit  aequalesque  eius  Rutilium  Claudium- 
que  Quadrigarium  et  Valerium  Antiatem.  tertia  denique  (2, 36,  2) 
similiter  nominat  eos,  qui  a.  sexagesimo  tertio  ingeniis  floruissent, 
Ciceronem  et  Hortensium,  deinde  eos,  qui  ante  hos,  et  eos,  quicmox', 
eorumque  alumnos,  inter  hos  Sallustium.  sic  peruenit  ad  suum  aeuum, 
quo  iuxta  Vergilium,  Rabirium,  Tibullum,  Nasonem  etiam  Liuium 
enumerat,  quem  ut  epriori'  aeuo  adstruere  possit,  Sallustium  *con- 
secutum'  esse  uult.  hoc  artificio  historiam  Romanam  intra  illud 
annorum  spatium  (a  Sisenna,  qui  opus  suum  csenior'  edidit,  usque 
ad  Liuianum,  ab  anno  70.  6842)  usque  ad  a.  6.  759,  quo  Velleius 
Romam  rediit)  coartauit,  quod  quidem  etsi  eum  suo  arbitrio  tem- 
porum  rationis  parum  curiose  construxisse  aut  alienam  artem  inscile 
repraesentasse  concedes,  ab  eius  tamen  indole  non  abhorret;  con- 
sensum  certe  eius  de  Sisennae  aetate  et  cum  Cicerone  restituisse 
nobis  uidemur3)  et  cum  Hieronymo,  qui  a.  1928  Abr.  i.  e.  89.  665 

1)  Quam  falso  Weichert  uerba  Ciceronis  Bruti  ut  cum  hac  ratione 
conciliaret,  intellexerit,  demonstrauit  Maduig  Opusc.  p.  100.  De  Velleii 
digressionibus  peculiari  libello  egit  A.  Schoeb  Velleius  u.  seine  literar- 
historischen  Abschnitte  (1908,  diss.  Tubing.),  a  quo  tamen  in  interpre- 
tando  hoc  loco  discessimus. 

2)  ' 'Dignitatem?  Sisennae  eo  anno  Cicero  Verr.  4,  15,  33  laudauit. 

3)  Vid.  Berl.  philol.  Wochenschr.  1909  p.  591. 


L.  CORNELIVS  SISENNA  CCCXXXVH 

L.  Pomponium  lSononiensem  Atellanarum  scriptorum  clarum  fuisse 
tradidit,  eundem,  quem  eadem  aetate  i.  e.  Sisennae  iuuentute  fuisse 
Velleius  ultimo  loco  adnexuit.1) 

Quibus  gradibus  ad  praeturam  ascenderit,  nescimus.  certum 
tamen  est  quaestura  eum  antea  functum  esse.  nam  creatus  est  prae- 
tor  Sulla  uiuo,  <iui  duobus  annis  ante  legem  de  magistratibus  de- 
derat,  ne  quis  praetor  fieret,  nisi  antea  quaestor  fuisset  (App.  b.  c. 
1,  100),  sed  nec  de  hoc  ipso  magistratu  nec  de  aedilitate  curuli 
quidquam  afferre  possumus.  post  Ernestium  enim  (ad  Cic.  Verr.  4, 
15,  33)  Zumpt  (ex  eo  Krause  p.  300)  inde  quod  ludis  circensibus 
anni  70.  684  apud  L.  Sisennam  'uirum  primarium'  triclinia  strata 
argentumque  exposita  esse  Cicero  in  Verrinis  (1.  s.)  commemorauit, 
cum  aedilitatis  curulis  esset  ludos  facere,  huic  anno  Sisennae  aedili- 
tatem  tribuit.  at  et  Ciceronem  uel  illo  loco  uel  alibi  in  Verrinis,  ubi 
de  Sisenna,  Verris  defensore,  loquitur,  aedilitatis  eius,  si  eo  anno 
obtinuisset,  mentionem  additurum  fuisse  recte  Roth  p.  12  sq.  contra 
dixit,  et  uix  ille  homo  primarius  octauo  anno  post  praeturam,  cum 
consul  esse  posset,  aedilitatem  petiit. 

Post  praeturam  cum  imperio  in  Siciliam  abiisse  uidetur,  quam- 
quam  etiam  hic  coniecturis  opus  est,  cum  nusquam  diserte  eius  rei 
mentio  fiat.  sed  Cicero  Verr.  2,45,110  a  Sthenio  quodam  Thermi- 
tano  Verrem  domum  inuitatum  esse  dicit,  qui  C.  Marii,  Cn.  Pompei, 
C.  Marcelli,  L.  Sisennae,  ceterorum  uirorum  fortissimorum  hospes 
fuisset  atque  esset.  atqui  Cn.  Pompeius  a.  82.  672  a  Sulla  cum  im- 
perio  in  Siciliam  missus  hospitium  coniunxit  cum  Sthenio  (Drumann 
IV  p.  330),  C.  Claudius  Marcellus  autem  pro  praetore  fuit  in  Sicilia 
a.  79.  675  (cf.  Muenzer  R.  E.  IV  c.  2733).  ergo  cum  probabilitate 
quadam  inde  conclusit  Roth  (p.  12)  Pigliium  in  plerisque  secutus, 
cum  Cicero  hoc  loco  eos  enumeraret  Sthenii  hospites,  qui  cum  im- 
perio  in  Sicilia  fuissent,  eoque  ordine,  quo  eo  uenissent,  Sisennam 
post  Marcellum  a.  79.  675  ante  Verrem  73.  681  in  Sicilia  aliquod 
munus  administrasse,  qua  cum  re  id  congruit,  quod  complures  fa- 
miliares  in  eadem  prouincia  Sisennam  habuisse  ex  Verr.  4, 20, 43 
discimus.  haec  uero  si  recte  disputata  sunt,  si  a.  78.  676  Sisennam 
praeturam  obtinuisse  memineris,  pro  praetore  eum  in  Siciliam  mis- 
sum  esse  facile  consenties. 

Ad  haec  negotia  publica  accedebat  opera  forensis  (Meyer  orat. 

1)  Itaque  etiam  eae  difficultates  remotae  sunt,  quibus  ductus  0.  lahn 
Herm.  II  p.  2.'54  pro  historiarum  auctor  proposuit  Milesiarum  auctor. 

Hist.  Rom.  rel.  I,  ed.  Peter.    Kd   alt.  XXII 


CCCXXXVIII      DE  SCRIPTORVM  VITIS  ET  SCRIPTIS 

fr.  p.  356  sqq.).  sed  quamuis  doctus  uir  et  studiis  optimis  deditus, 
bene  Latine  loquens,  gnarus  rei  publicae,  non  sine  facetiis,  tamen, 
cum  neque  laboris  multi  nec  satis  uersatus  in  causis  esset,  inter- 
iectus  inter  duas  aetates  Hortensii  et  Sulpicii  nec  maiorem  conse- 
qui  potuit  et  minori  cedere  necesse  firit,  ut  Cicero  (Brut.  64, 228. 
cf.  de  legg.  1, 2,  7)  scripsit.  cum  uero  Hortensius  primum  in  foro 
dixerit  L.  Crasso  0-  Scaeuola  consulibus  a.  95.  659  (Brut.  64,  229), 
iam  antea  initium  dicendi  fecisse  Sisennam  sequitur.  ex  causis  ta- 
men,  quas  egerit,  duae  tantum  modo  nobis  notae  sunt.  quarum  unam 
quo  anno  orarit  pro  C.  Hirtilio  quodam  (Cic.  pro  Brut.  74,  260),  me- 
moriae  proditum  non  est,  alteram  iam  prouectus  aetate  a.  70.  684 
pro  C.  Verre  dixit  cum  Hortensio  aliisque  contra  Ciceronem  (Cic. 
act.  sec.  2, 45, 110.  4,20,43).  ad  quam  causam  ea  potissimum  re 
idoneus  esse  uidebatur,  quod  cum  magistratu  in  Sicilia  fuerat,  ita- 
que  a  Verre  quasi  inescatus  et  ad  partes  suas  tractus,  ut  Sisennae 
familiaribus  erepta  redderet  (Verr.  4, 20, 43). 

Triennio,  quo  Sisenna  Verris  patronus  exstiterat,  cum  ad  Pom- 
peium  lege  Gabinia  summum  imperium  belli  piratici  delatum  esset, 
ille  in  tredecim  legatis  maximam  partem  optimatibus,  quibus  mare 
mediterraneum  tuendum  dispertiret,  etiam  L.  Sisennam  elegit  eique 
Peloponnesum,  Atticam,  Euboeam,  Thessaliam,  Macedoniam,  Boeo- 
tiam  tradidit  (App.  Mithr.  95).  deinde  discidio  inter  Pompeium  et 
Metellum  Creticum  orto  Cretenses,  ut  Metelli  saeuitiam  et  crudeli- 
tatem  effugerent,  ad  Pompeium  misisse  constat,  qui  se  suaque  in 
eius  fidem  dederent,  et  a  Pompeio  cum  L.  Octauio  legato  rediere, 
ut  urbes  reciperet.  Metellus  tamen  cum  sine  exercitu  esset,  eum 
neglexit,  neque  saeue  in  Cretenses  ut  in  hostes  consulere  desiit.  tum 
uero  his  rebus  cognitis  Cornelius  Sisenna  cum  exercitu  in  Cretam 
uenit.  sed  ne  is  quidem  Metello,  ut  ciuitatibus  parceret,  persuasit. 
antequam  tamen  ut  inuitus  obtemperaret,  ui  et  armis  illum  cogere 
et  urbibus,  quae  premebantur,  opitulari  coepisset,  in  morbum  inci- 
dit  et  morte  belli  ciuilis  necessitati  ereptus  est  a.  67.  687. J)   Octa- 

1)  Quae  supra  exposuimus,  debemus  Cassio  Dioni  36, 1,  qui  haec 
de  Sisenna  refert:  %ai  KoQvr]liog  Eiesvvag,  o  xi)g  'EXXudog  ap^rar,  rjX&s 
(jlsv  sg  rr\v  XprjrTjr,  cag  xavt  s7tv&sto,  y.a\  7iaortvs6s  ru>  MstsXXca  qpsi- 
oatf-fro:/  tav  Sr]ynov,  ov  ftsvtoi  kuX  avxsTtoa^i  xi  fii]  7tsi6ag.  —  uyava- 
y.xr]6ug  ovv  iitl  xovxco  6  Oxxuoviog  ovxs&'  i]6vxu6sv,  ulXu  tcqotsqov  usv 
xco  xov  2i6Svvov  6xquxu>  (vo6T]6ug  yuQ  ixsivog  ixs&vrjxsi)  XQmusvog  i%s- 
Porj&si  x.  x.  I.  Weichert  quidem  1.  s.  p.  102  hunc  Sisennam  Gnaeum  appellat 
diuersumque  esse  ab  hoc  Lucio  putat.  decipi  tamen  se  passus  est  ab 
Vrsino,   qui   sine  ulla   auctoritate  hunc   Sisennam  confuderat  cum  Cn. 


L.  CURNELIVS  SISENNA  CCCXXXIX 

uius  autem,  qui  Sisennae  exercitus  imperio  suscepto  palam  contra 
Melelluni  arma  tulit,  infelieissime  re  gesta  a  Metello  captus  est. 

Ili<  igitur  L.  Cornelius  Sisenna,  uir  primarius  et  diuitissimus, 
scripsit  historias1),  de  quarum  libris  minimum  uiginti  tribus 
fragmenta  plurima  ad  nos  peruenerunt  librorum  III  et  IV,  pauca 
lihr.  1.  II.  VI,  singula  I.  IX.  XII.  XXIII.  argumento  autem  eas  Velle- 
ium  significasse  uidimus  "opus  belli  ciuilis  Sullaniquey,  ubi  ut  bella 
anmirum  91.  063 — 82.  672  eum  complexum  esse  censeamus,  suadet 
hoc  Sallustii  locus  infra  citandus,  quo  Sisennam  Sullae  rerum  prae- 
cipuum  auctorem  praedieat,  tum  Ciceronis  testimonio  (fr.  5)  conlir- 
matur,  qui  bis  res  'bello  Marsico'  gestas  commemorauit,  aliisque 
fragmentis  Iibr.  II.  III.  IV,  quae  ad  idem  pertinent,  neque  id  ciuile 
dictum  esse  mirabimur  collato  Floro  2,6(3,18):  sociale  bellum 
tiocetur  licet.  si  uerum  tamen  uolumus,  illud  ciuile  bellum  fuii  (cf. 
2, 12  [4, 2],  4"i.  inscriptio  tamen  illa  operis  non  fuit.  nam  quam- 
quani  Plinius  n.  h.  33, 144  de  cbelIo  ciuili  Sullano'  loquitur,  in  libro 
ante  bellum  Pompei  Caesarisque  composito  additamentum  ' Sullanurri' 
omnino  discrepabat,  praesertim  scriptoris  gentilis.2)  itaque  historias 
'lielli  ciuilis'  Sisenna  inscripsisse,  Velleius  opus  belli  ciuilis  Sul- 
lani  scripsisse  (deleto  que  cum  Manutio)  mihi  uidetur. 

Verum  tamen  Xonius  unum  fr.  (3,  quod  ut  pauca  numero  libri 
caret)  inscriptione  ' ab  urbe  condita''  distinxit,  alque  etiam  duo  frag- 
menta  Seruiana  (1.  2)  ab  originibus  Troiauis  res  repetierunt.  at 
cum  iam  in  libro  primo,  certe  secundo  Sisenna  ad  bellum  Marsicum 
peruenerit,  ab  aut  cum  Quicherato  in  at  mutandum  aut  cum  L.Muellero 
delendum  et  urbe  condita  cum  ipso  fr.  coniungendum  est.  aliam 
dubitationem  Krause  p.  302  et  Schoeb  p.  12  mouerunt  Velleium  ita 
interpretati,  ut  chistoriis'  bellum  Marsicum  ab  eo  iuuene  a.  87. 667, 
bellum  ciuile  a  seniore  a.  69.  685  compositum  esse  censerent;  sed 
fugit  eos  fhistorias'  quasi  indicis  omnium  illius  tractus  scriptorum 
locum  obtinere,  et  si  anno  fere  88.  666  (Roth  p.  5)  apud  Plutarchum 
(Luc.  2)  Lucullum   Hortensio   Sisennaeque   ex  Tcaidtag  tivog  etg 

Sisenna  Macedoniae  praetore  uel  proconsule,  quem  ex  denario  nouimus 
(fCn.  Cornel.  L.  f.  Sisenna'  Mommsen  C.  I  L.  I  p.  133  n.  343.  Muenzwesen 
p.  540  n.  137)  et  ex  senatus  consulto  Delphico  (Dittenberger  Syll.8  n.  930). 
hic  legatus  Pompei  quin  Lucii  praenomine  usus  sit,  propter  Appianum 
nemo  poterit  dubitare.    Muenzer  R.  E.  IV  c.  1511  sq. 

1)  Inscriptio  historia,  quae  apud  Nonium  aliquot  locis  inuenitur, 
ex  compendio  hist.  neglegenter  scripto  nata  est. 

2)  Florus  cay).  2,9  (3,  21)  inscripsit  Bellum  eiuile  Marianum,  in 
textu  autem  id  dicit  B.  ciuile  Marianum  siue  Syllanum. 

XXJI* 


CCCXL  DE  SCRIPTORVM  VITIS  ET  SCRIPTIS 

Gxovdijv  7iQoel&ov6ijg  pollicitum  esse  meminerint  bellum  Marsi- 
cum  seu  Graece  seu  Latine,  seu  uersibus  seu  oratione  pedestri  se 
expositurum  esse  (cf.  supra  p.  CCLXXXI  sq.),  tum  eos  amicos  de  con- 
silio  eo  exsequendo  collocutos  esse  perspicient,  scripsisse  autem  id 
bellum  solum  Lucullum. 

Breuiter  igitur  res  Romanas  a  Troia  euersa  Sisenna  libri  primi 
praefatione  deduxisse  uidetur,  id  quod  Sallustius  in  coniur.  Catilinae 
c.  6 — 12  imitatus  est  (Roth  Hist.  uet.  rel.  p.  369sq.);  unique  operi 
belli  ciuilis  locum  suum  inter  historicos  debuit.  itaque  iam  libro 
primo  ad  belli  Marsici  initia  tractanda  accessit.1)  libro  altero  iam 
Marsi  pugnant  cum  hostibus  (fr.  7)7  tertio,  ut  incerta  et  dubia  omit- 
tam,  'Aesernini  duplici  fossa  ualloque  circumdati  frumento  adeso, 
quod  ex  areis  in  oppidum  portatum  erat'  se  hostibus  tradunt;  sic 
enim  sine  dubio  quae  desunt,  supplenda  sunt  (fr.  16).  hinc  res  anni 
90.  664  i.  e.  primi,  quo  bellum  Marsicum  armis  gestum  est,  com- 
prehensas  esse  libris  II  et  III  euadit.  quarto  ab  eo  anno  exeunte 
progressus  ad  annum  belli  secundum  89.  665  (cf.  fr.  51.  52.  53)  non 
solum  res  bellicas  sed  etiam  domesticas  easque  copiose  multisque 
cum  orationibus  (fr.  108 — 122)  tractauit.  utrum  ei  anno  hoc  libro 
an  quinto  finem  imposuerit,  non  liquet,  cum  ex  libro  quinto  nihil 
supersit.  sexto  sequebatur  Marii  fuga  (fr.  125)  et  bellum  Mithrida- 
ticum,  quod  Sisenna  ita  enarrauerat,  ut  res  in  Asia  et  Graecia  gestas 
continentes  mandaret,  rne  uellicatim  ac  saltuatim  scribendo  lecto- 
rum  animos  impediret'  (fr.  127).  qui  liber  proelium  ad  Ianiculum 
a.  87.  667  commissum  continuerit,  Tacitus,  qui  ex  eo  rem  quan- 
dam  tetigit,  non  adicit.  omnino  fragmenta  ex  hac  annalium  parte 
perrara  sunt,  restat  unum,  de  quo  certum  iudicium  ferri  possit, 
fr.  132  ex  libro  XXIII2),  quo  summum  omnium  dictaturae  deside- 
rium  describitur.  pertinere  igitur  uidetur  ad  a.  82.  672.  num  etiam 
ultra  id  tempus  Sisenna  progressus  sit,  testimoniis  caremus.  ue- 
rum  tamen  nil  obstat,  quominus  eum  usque  ad  abdicationem  dicta- 
turae  uel  mortem  Sullae,  cuius  res  eum  optime  et  diligentissime 
scripsisse  Sallustius  (Iug.  95,  2)  dicit,  peruenisse  arbitremur,  inco- 
hauerat  certe  dictaturam  eius  (fr.  132)  ediditque  Velleio  (1.  s.  s.) 
teste  non  cum  iuuenis  esset  sed  'senior',  id  quod  dicere  non  po- 
tuit,  nisi  antea  ille  quadraginta  sex  annos  uitae  impleuerat. 


1)  Vid.  etiam  E.  Marcks  (Die  Ueberlieferung  des  Bundesgenosse»kn>gs 
91—88)  p.  67  sq. 

2)  De  numero  sine  causa  dubitauit  Riese  p.  63. 


L.  CORNELIVS  SISENNA  CCCXLI 

De  Sisennae  fide  auctoris  locupletissimi  testimonium  exstat, 
Sallustii,  qui  in  bello  Iugurtli.  95, 2,  quod  de  Sullae  natura  ingenio- 
que  pauca  proposuerit,  ita  excusat:  Neque  enim  alio  loco  de  Sullae 
rebus  dicturi  sumus,  et  L.  Sisenna  optume  et  diligentissume 
omnium  </ui  eas  res  dixere  persecutus  parum  mihi  libero 
ore  locutus  uidetur.1)  laudauit  igitur  Sisennae  artem  atque  dili- 
gentiam  atque  ipse  eum  imitatus  est,  id  quod  fragmentis  comparatis 
Woelfflinus  uidit  (Literar.  Centralbl.  1871  p.  276.  uid.  adn.  ad  7.  8. 
21);  nam  et  leuissimas  quasque  res  accurate  persecutus  uerbis  non 
pepercit  et  diuersissimarum  rerum  correpta  uarietate  id  egit,  ut  ani- 
mos  legentium  oblectaret,  permulceret,  titillaret.  sic  Epicureorum 
de  dis  eorumque  rerum  humanarum  cura  doctrinam  proposuit  (fr.  123, 
cf.  Seneca  de  benef.  4,4, 1)  disputauitque  rab  Epicureo  aliquo  in- 
ductus'  contra  somnia  et  ostenta  (fr.  5)  et  idem  propter  uerba  la- 
sciua  industriosius  quaesita  Frontoni  placuit  (epist.  ad  Caes.  4, 3 
p.  62),  quod  studium  Aristidis  interpretem  non  intra  Milesiaca  con- 
tinuisse  probabile  est2),  sed  secundum  artem  etiam  bistorias  eum 
composuisse  fragmentis  orationum  eis  inserlarum  (5.  109.  110. 112. 
113)  et  duobus  locis  Ciceronis  confirmatur;  nam  priore  (Brut.  64, 
228)  facultatem  eius  oratoriam  ex  bistoria  ipsius  perspici  posse 
eaque  omnes  superiores  uictos  esse  docet,  altero  (de  legg.  1, 2,  7)  At- 


1)  Mirum  est  quod  Gerlach  Sall.  uol.  III  p.  48  haec  uerba  ita  non 
intellexit,  ut  Sallustium  in  historiis  scribendis  id  egisse  opinaretur,  ut 
Sisennae  librum  continuaret.  sed  satis  eum  iam  refutauerunt  Kritz  in 
praefat.  ad  Sall.  fr.  XVII  et  Linker  Sall.  hist.  prooem.  p.  12.  —  Sisennam 
etiam  alio  loco  a  Sallustio  Kritz  (histor.  fr.  I  fr.  4  p.  4.  2  p.  3  M.)  signi- 
ficatum  esse  censuit,  cum  apud  Charisium  2  p.  216  K.  pro  scrip,  quod 
est  in  codice,  suppleret  scripsit.    res  tamen  prorsus  incerta  est. 

2)  N.  Heinsius,  E.  Rohde  Kl.  Schr.  II  p.30sqq.,  Schanz  I  2S  p.  116 
etiam  hoc  distichon  Ouidii  (trist.  2,443)  ad  historias  Sisennae  rettulerunt: 

Vertit  Aristiden  Sisenna,  nec  obfuit  illi 
historiae  turpes  inseruisse  iocos. 
locutus  tamen  est  in  indice  suo  de  solis  poetis,  primum  de  Graecis  tum 
de  Latinis,  idque  ita,  ut  Latini  Graecis  respondeant,  hoc  distichon  his 
duobus  Graecorum: 

iunxit  Aristides  Milesia  crimina  secum, 

pulsus  Aristides  nec  tamen  urbe  sua  est, 
nec  qui  descripsit  corrumpi  semina  matrum, 
Eubius,  impurae  conditor  historiae. 
ubi  etsi  quale  Eubii  historiae  genus  fuerit,  ignoramus  (etiam  post  0.  Im- 
mischium  Philol.  LXXI  p.  563 — 66),  uersibus  tamen,  ut  alia  quae  Ouidius 
recensuit  opera,  composita  fuit,  historias  autem  Seneca  ep.  13,  3(88),  3 
fabularum  memoria  explicat. 


CCCXLII  DE  SCRIPTORVM  VITIS  ET  SCRIPTIS 

ticum  idem  iudicare;  erat  enim  ei  historia  opus  maxime  oratorium.1) 
continuo  tamen  eam  laudem  diminuit;  nam  idem  puerile  quiddam 
eum  consectari  exprobrat,  ut  unum  Clitarchum  neque  praeterea 
quemquam  de  Graecis  legisse  uideatur,  quem  si  adsequi  posset,  ali- 
quantum  ab  optimo  tamen  abesset.  nimirum  oh  id  ipsum,  quod  erat 
uir  doctus  optimisque  studiis  deditus,  inusitatis  et  'longinque'  i.  e. 
antiquitus2)  arcessitis  uerhis  et  tumore  quodam  (fr.  104.  123)  se 
iactabat;  sed  deerat  maturitas  atque  iudicium  elegantiaque,  ob  quod 
uitium  etiani  Clitarchus  a  rhetoribus  Graecis  reprehenditur.3) 

Verum  tamen  etiam  in  alia  re  Sisenna  Clitarchum  imitatus  est. 
nam  ut  huius  probari  ingenium,  lidem  infamari  Quintilianus  (10,  1, 74. 
cf.  Cic.  Brut.  11,42)  existimat,  sic  ille  Sallustio  parum  libero  ore  lo- 
cutus  uidetur.  uterque  enim  in  uno  aliquo  uiro  supra  modum  extol- 
lendo  uersabatur  omniaque  ad  eius  uirtutem  gloriamque  augendam 
dirigebat:  cuius  studii  Clitarchi  multa  exempla  in  promptu  sunt,  de 
Sisenna  reprehensio  Sallustii  sufficiet,  quem  eius  admiratorem  haud 
maligne  iudicasse  si  credimus,  quantum  illum  ueritatem  supergressum 
esse  putabimus?  etiam  ratio  narrandi  simillima  fuit.  nam  ut  ille  hi- 
storiam  in  fabulae  romanensis  formam  mutauerat  uariaque  ueritatis 
ludibria  ediderat,  sic  hic  memoriae  suae  felicitate  abusus  (Seneca 
contr.  1  praef.  19)  rebus  uel  minimis  accurate  explicatis  speciem 
ueritatis  obtendebat.  haec  scilicet  eius  historiae  condicio  erat,  ut 
eis  rebus,  quas  describeret,  aut  ipse  testis  oculatus  interesse  aut  ex 
eis,  qui  interfuerant,  audire  aut  dictatoris  ipsius  testimonio  niti  po- 
tuerit.  multa  quidem  tum  aduersariorum  egregia  facinora  incelebrata 
mansisse  Sallustius  monuit  (fr.  1, 57  Kr.  88  M.  cf.  Kritz  p.  88  sqq.). 
itaque  Sisenna  contempta  ahundantia  et  uarietate  Claudii  et  Valerii, 
ut  Coelium  imitatus  arte  sua  uti  posset,  brevius  annorum  spatium 
scribendum  suscepit  et7  quod  suam  aetatem  elegit,  duas  res  consecu- 
tus  est7  ut  gentilis  sui  uirtutem,  quem  ad  modum  Clitarchus  Alexan- 
dri,  omnihus  ornamentis  depingeret  primasque  partes  agentem  fa- 
ceret  (cf.  fr.  132),  tum  ut  qui  legerent,  mendaciis  antiquitatis  et 
gentium  non  infecti  aut  deterriti  falsaque  opinione  occupati  ad  suam 


1)  Wahrheit  u.  Kunst  p.  330  sqq. 

2)  Sic  enirn  haec  uox  apud  Frontonem  ad  Ver.  1, 1  p.  114  interpre- 
tanda  est,  cf.  Cic.  Brut.  74,  259.  Norden  p.  177.  188. 

3)  A  Dionysio  uel  Longino  (de  sublim.  3,2):  tploioa8r\s  avi]Q  jcai 
cpvGiov  xaro:  xhv  2o<poHls(x  iiixQoig  (ihv  a.vXiov.oi6i .  cpog^si&g  d'  drsg 
[i.  e.  ingenio  tenuis,  uerbis  immodestus],  a  Demetrio  (de  elocut.  304)  rf/ 
•df  ovofiuaia  nolXdms  yaQisvxci  TtQay^axa  bvxtx  ccxsQnsarsQcc  cpccivsxui. 


L.  CORNEIIVS  SISENNA  CCCXLIII 

memoriam  accederent,  in  qua  aestimanda  homines  et  suae  rei  publicae 
administrationis  et  consuetudinis  Hortensii  et  Luculli,  Attici  et  Li- 
cinii  Macri  recordaturos  esse  confideret. 

Fragmenta  tamen  Sisennae  paene  omnia  paucis  uerhis  constant, 
quihus  uarietas  rerum  uerborumque  copia  demonstretur,  uno(fr.  127), 
quod  casu  seruatum  est7  eum  non  per  breuiora  temporum  spatia  res 
discerpsisse  sed  ut  expeditionum  tenorem  totum  exponeret,  per 
annos  eum  pertexuisse  accepimus.  Sullam  ducem  uidetur  ars  ora- 
tionis  secuta  esse.  nam  etsi  iam  Theopompus  in  personarum  affec- 
tuuni  mysteriis  aperiendis  et  descrihendis  multum  operae  posuerat, 
ut  quasi  iudicis  apud  inferos  munere  fungeretur  (Dion.  ad  Pomp.  6, 
4 — 8),  tamen  non  ante  hellenisticam  aetatem  singulae  personae  in 
litteris  suum  ius  suasque  partes  sihi  uindicare  solehant;  tum  uero 
Arato  praeeunte  Romae  uiri  illustres  suas  uitas  publice  ipsi  propo- 
nere  ausi  sunt  neque  sua  auctoritate  freti  rhetorum  ornamentis 
opus  esse  existimauerunt  ad  lectores  sibi  conciliandos.  haec  tamen 
simplicitas  multitudini  non  placuit,  ut  rhetores  uirorum  illustrium 
uitam  naturamque  post  Aristotelem  Theophrastumque  accurate  in 
historia  depingendos  [esse  docere  inciperent,  quamuis  antiquitus 
eorum  ratio  cum  hac  diligentia  (TtQocjcoTCoitoiiag)  discreparet  (Leo 
BioyrapMe  p.  316 sqq.),  idque  in  recenti  memoria  perfectius  fieri 
posse  (Polyb.  9, 2, 4  sqq.  Scheller  p.  16sqq.).  his  igitur  praeceptis 
Cornelius  Sisenna  obsecutus  res  recentes,  quas  avTotpicc  sibi  cogni- 
tas  esse  uellet,  ornamentis  et  materiae  et  stili  conformare  homines- 
que  et  arte  sua  allicere  et  delectare  animum  induxit  et  omnibus 
rebus  feliciter  in  imperio  Romano  gestis  ad  Sullae  unius  claram 
speciem  diuinumque  instinctum  relatis  aliisque  uel  detortis  uel 
omnino  fictis  ad  eas  partes,  quae  eum  defenderent  admirarentur 
uenerarentur,  trahere,  inscriptione  tamen  perpetuae  rerum  gestarum 
historiae  et  arte  dicendi,  quid  uere  spectaret,  prudenter  uelare. 

Sic  per  aliquantum  temporis  Sisenna  historiae  principatum  ob- 
tinuit.  Cicero  quidem  a.  52.  702  eum  solum  inter  aequales  nomi- 
nauit  (de  legg.  1,2,7),  Varro  autem  unum  ex  logistoricis  cSisenna 
uel  de  historia'  inscripsit  ( Ritschl  Opusc.  3  p.  410),  ut  "Marium  de 
fortuna',  fPium  de  pace'.  Sed  hreui  eius  memoria  euanuit,  neque 
enim  habuit,  qui  in  historia  eius  uestigia  legerent,  atque  ne  usus 
quidem  eius,  si  Caecilium  (Calactinum),  qui  in  libris  grammaticis 
de  eo  egisse  uidetur  (cf.  adn.  ad  fr.  103),  et  Festi  locum  (fr.  124) 
admodum  dubium  exceperis,  ex  primo  saeculo  p.  Chr.  n.  certa  uesti- 
gia  comparent.    quod  nescio  utrum  inde  factum  sit,  quia  quae  de 


CCCXLIV  DE  SCRIPTORVM  VITIS  KT  SCRIPTIS 

bello  Marsico  Sullanoque  comperta  habemus,  omnino  perpauca  sunt 
eaque  pleraque  a  scriptoribus  secundariis  inferioris  temporis  nobis 
tradita,  an  inde  quod  diu  neglectus  iacuit.  Sed  posteaquam  studium 
uetuste  dicendi  resuscitatum  est,  etiam  Sisennae  libri  propter  uo- 
ces  suas  priscas  et  inusitatas  eruti,  lectitati,  excerpti  sunt.  itaque 
iam  Tacitus,  qui  in  historiis  mentionem  narrationis  Sisennae  inseruit 
(fr.  129),  in  dialogo  c.  23  Aprum  irridentem  fecit  eos,  quibus  eio- 
quentia  Aufidii  Bassi  et  Seruilii  Noniani  ex  comparatione  Sisennae 
aut  Varronis  sorderet1);  Gellius  autem  Sisennae  historias  assidue  se 
affirmat  lectitauisse  (12, 15, 1)  et  quattuor  fragmenta  ex  eis  cum 
librorum  numeris  noctibus  suis  seruauit.  plurima  uero  (plus  cen- 
tum  uiginti)2)  debemus  Nonio.  Sed  de  Sisennae  propagatione  dif- 
ficultas  quaestionis,  qua  quaeuis  Noniana  implicatur,  diuersitatibus 
quibusdam  augelur.  nam  plus  centum  exempla  ex  libris  historiarum 
tertio  et  quarto  allata  sunt,  modo  primo  loeo  per  se  separata,  raro 
ita,  ut  agmen  aliorum  ducant,  modo  alienis  explicandis  destinata. 
restant  nouem  exempla  ex  aliis  libris,  sed  de  his  Nonius  tria  ut 
alias  partes  ex  Gellio  exscripsit,  fr.  126.  127  (bis).  128,  eaque  prae- 
ter  unum  (128)  cum  errore;  nam  uno  loco  ipsum  lemma,  duobus 
librorum  numeros  corrupit,  tertio  omisit  (uid.  adn.  ad  fr.),  id  quod 
de  centum  illis  aliis  fr.  uix  umquam  factum  est.  hinc  etiam  de  aliis 
eius  generis  dubitatio  oboritur.  singularis  enim  est  inscriptio  cSisenna 
ab  urbe  condita'  (p.  127  fr.  3,  uid.  adn.),  tum  alia  ut  Gelliana  praeter 
fr.  6  (Iibri  I  p.  376)  nusquam  cum  ceteris  Sisennianis  libr.  III  et  IV 
cohaerent  sed  quasi  consilio  aliis  locis  inspersa  sunt  aut  adnexa.3)  iam 
uero  etsi  Nonium  procedente  uel  absoluto  opere  et  amplificata  auctorum 
scientia  quaedam  in  textum  inseruisse  concedo  sentioque,  etiam  nunc 
inter  fr.  1.  III  et  IV  discrimen  quoddam  intercedit.  nam  quemadmo- 
dum  Nonius  in  capitibus  I.  II.  V  per  multas  partes  Gellium  excerpsit, 
in  aliis  eum  aut  omnino  neglexit  aut  singula  quaeque  exempla  ex  eo 
sumpsit;  sic  eius  duo  prima  capita  Sisennae  fragmentis  libr.  III  et  IV 
abundant,  quae  saepe  per  seriem  continuam  conglobata  sed  inter  se 

1)  Quoniam  feloquentia'  omnia  orationis  genera  complectitur,  com- 
paratio  rerum  scriptorum  Aufidii  et  Seruilii  ad  historiam  Sisennae  ducit. 

2)  Vnum  fragmentum  seu  librariorum  incuria  seu  temporis  iniqui- 
tate  deperiit.  p.  enim  556  post  quaedam  Sisennae  uerba  (fr.  20)  sic  per- 
gitur:  Idem  lib.  1111  mater  et  agraitia  bellica.  Sisenna  hist.  lib.  III  (fr.  24) 
et  q.  s.,  ubi  materae  tela  grauia  bcllica  (sic  enim  cum  Mercero  legen- 
dum  est)  insequens  lemma  cum  interpretatione  est.  lacuna  autem  in  cod. 
Leidensi  etiam  indicata  est  spatio  uacuo  relicto. 

3)  De  fragm.  9  uid.  infra  p.  cccxlvii  n.  1. 


L.  CORNELIYS  SISENNA  CCCXLV 

per  libros  historiarum  Sisennae  disposita  paene  omnia  primum  lo- 
cum  obtinent  maximamque  partem  appendice  aliorum  exemplorum 
carenl  ;it(pie  saepe  excerpta  ex  Ciceronis  libris  de  finibus  seqnun- 
tur  babentque  sequentia  exempla  ex  lihris  de  oratore  (p.  91.  113. 
141.  146.  70.  101).  banc  tamen  rationem  post  litterani  P  in  cap. 
altero  relictam  esse  inde  apparet,  quod  quae  tria  in  eo  capite  re- 
stant  exempla  Sisennae,  duo  illa  Gelliana  ex  aliis  eins  libris  sunt, 
tertium  (libri  III  fr.  47)  remansit  ex  collectione  etiam  alibi  apud 
Xonium  conspicua  aduerbiorum  in  im  desinentium.  itaque  in  ceteris 
capitibus  perrara  illius  rationis  inuenimus  indicia.  nam  Sisennae 
exempla  paene  omnia  nunc  in  appendicibus  allata  sunt,  et  si  quae 
primis  locis,  aliam,  non  illorum  Ciceronis  exemplorum  uicinitatem 
nancta  genuini  lemmatis  locum  occupasse  uidentur.  frequentissime 
autem  ad  carmina  Vergiliana  interpretanda  exempla  Sisennae  adhi- 
bita  sunt,  id  quod  etiam  nunc  multis  Iocis  manifestum  est.  itaque 
quod  in  cap.  VI  duo  exempla  separata  procedunt  (p.  449  fr.  III  23. 
tr.  IV 121),  tertio  uersus  Vergilii  adnectitur  (fr.  IV  104),  quartum  (IV 
103)  duobus  eiusdem  circumscribitur,  boc  explicabimus  confirmabi- 
musque  extremis  lemmatis  capitis  XIX  (De  genere  armorum),  ubi 
similiter  Nonius  cum  poetis  et  initium  fecit  et  finem  (cum  Ennio  et 
Vergilio),  repleuit  tamen,  quamuis  tenue  sit,  maxime  exemplis  Sallnstii 
et  Sisennae  eiusque  sex  continuis,  quae  uno  Sallustiano  discreuit, 
in  lemmatis  autem  ordinandis,  de  quibus  decem  ex  libris  VII — XI 
Aeneidis  sumpsit,  sexies  accurate  seriem  Vergilianam  retinuit.1) 

Illud  igitur  teneo,  eam  rationem,  quae  in  cap.  I  et  II  inter  Si- 
seimam  ceteraque  Xonii  exempla  intercesserat,  cum  littera  P  muta- 
tam  esse,  sed  quaeritur,  utrum  relanguescente  paulatim  studio  hunc 
taeduerit  ipsas  illas  historias  peruoluentem  exempla  idonea  excer- 
pere  an  iam  eius  auctor  illo  loco  eas  abiecerit,  Sisennae  scilicet 
nomen  in  glossariis  commentariisque  Vergilii,  Plauti,  Accii,  Pomponii 
aliorumque,  qui  locupleliores  ei  thesauri  fuerunt  quam  ipsi  scripto- 
res,  totiens  propter  antiquitatem  et  inusitatum  dicendi  genus  cita- 
tum  esse  inuenerat,  ut  grauiori  illi  operae  parcere  posse  sibi  uidere- 
tur.  defatigatio  autem  quaedam  abbreuiatioque  et  per  totum  opus 
ct  per  singula  capita,  si  moles  materiae  nimia  succrescebat,  animad- 
uertitur.  Sisennae  denique  exempla  etiam  in  capite  quarto,  quod 
alteri  longitudine  proximum  est,  post  litteram  P  usque  ad  numerum 
duorum  minuta  sunt.    disceptare  autem  illam  quaestionem  difficilli- 

1;  7,68(5;  730;  732.   8,661.  9,705.   11,682. 


CCCXLVI  DE  SCRIPTORVM  VITIS  KT  SCRIPTIS 

mumest.  nam  et  eius,  qui  quorundam  librorum  scriptorem  'Tullium', 
aliorum  quorundam  'Ciceronem'  inscribere  solitus  esset,  neglegentia 
et  socordia  tanta  fuit,  ut  quemuis  incredibilem  errorem  commisisse 
uideatur,  leuitas  et  incuria  tanta,  ut  quam  minimum  operae  et  studii 
ab  ipso  in  colligendis  et  excutiendis  diuersis  libris  antiquis  colloca- 
tum  esse  consentaneum  sit.  quam  ob  rem  Lucianus  Mueller  in  ad- 
uersariis  Nonianis  p.  249  sqq.1)  eum  sola  eorum  doctrina  usum  esse 
statuit,  (jui  saeculo  altero  inde  ab  Hadriano  floruissent,  sed  per  di- 
uersa  capita  diuersis  operibus  diuersoque  ipsum  studio  et  diligentia7 
studiosissime  in  libris  I  et  II,  omnium  autem  scriptorum,  quos,  cum 
illa  aetate  uetustiores  essent,  Nonius  citauit,  ei  in  manibus  fuisse 
uult  commentaria,  etiam  Sisennae,  Sallustii,  Varronis,  Ciceronis.  pro- 
fectus  autem  est  maxime  a  Martini  Hertzii  doctissima  disputatione 
(Gellius  u.  Nonius  Marcellus  nunc  in  Gellianis  p.  85 — 146),  qua 
Gellium,  unum  illum  grammaticum  eorum,  qui  cinde  ab  Hadriano 
lloruerunt',  etiam  nunc  seruatum,  cum  Nonio  comparauit  docuitque 
apud  bunc  exempla  primaria  (c Stammcitate'^  eodem  ordine  inter  se 
excipere,  quo  apud  ipsos  auctores.  alii  autem  a  Nonio  eorundem  scrip- 
torum  uel  Iibrorum  exempla  compluribus  locis  eodem  ordine  inter 
se  coniuncta  esse  cum  animaduertissent2),  totum  eius  opus  inter  eius 
auctores,  qui  materiam  collectain  ei  praebuissent,  partiri  conati  sunt, 
quorum  disputationes  W.  M.  Lindsay3)  secutus  ita  suppleuit,  ut  in- 
dicem  unius  et  quadraginta  librorum  componeret,  ex  quibus  opus 
suum  compilasset  eodem  eos  semper  ordine  ad  partes  uocans.  in 
eo  tamen  iuxta  quinque  glossaria  et  uerborum  aduerbiorumque  se- 
ries  quasdam  alpbabeticas  etiam  ipsos  libros  ueterum  scriptorum 
enumerauit,  idque  ita,  ut  eidem  scriptores  propter  suos  quisque  libros 
diuersa  loca  occuparent,  ex  historicis  soli  Sallustius  et  Sisenna.4) 
atque  hoc  quidem  recte  obseruauit  huius  libros  in  primis  capitibus 
in  Nonii  manus  inter  ultimos  peruenisse  (numero  36  illos  insigni- 
uit);  nam  postquam  eis  p.  10, 23  et  40, 10  ad  interpretanda  poeta- 

1)  Iam  antea  De  re  metrica  p.  26  sqq. 

2)  Primus  Schneidewin  Goetting.  gel.  Anzeigen\&±3  p.  697  sq. ,  tum 
Riese  in  Ritschel.  symbola  p.  483  sqq.,  pluribus  A.  Schottmueller  ibid. 
p.  823 — 832,  P.  Schmidt  De  Nonii  Marcelli  aiictoribus  grammaticis  1868. 

3)  Nonius  Marcellus  Oxford  1901.  cf.  mus.  Rh.  57  (1902)  p.  196— -204. 

4)  Commentarios  Sisennae  historiarum,  ut  Vergilii,  Plauti  aliorumque 
poetarum,  a  quoquam  compositos  esse  uix  crediderim.  itaque  cum  No- 
nius  paucis  locis  Sisenniana  aliis  exemplis  illustrauerit,  ex  lexico  ali- 
quo  originem  ducere  mihi  uidentur  dubitatioque  eo  redire,  utrum  No- 
nius  in  libr.  I  et  II  hoc  an  ipsis  historiis  usus  sit. 


L.  CORNELTVS  8ISENNA  cccxlyii 

rum  uocabula  iuxta  alios  scriptores  usus  est;  tandem  p.  57,20  ad 
seriem  eius  uos  deducit,  qua  quattuor  Sisennae  exempla  sine  aliis, 
tuin  exemplum  Vergilii  Sisenniano  explicat  concluditque  sexto  eiusdem. 
Atqui  post  Hertzii  disputationem  pronumerat  existimare  a  Nonio 
eodem  ordine  quo  Gellium  etiam  Sisennam  excerptum  et  in  capita 
sua  translatum  esse.  sed  casu  accidit,  ut  in  eo  ipso  capite,  in  quod 
plurima  eius  exempla  effusa  essent,  per  litteras  in  duodecim  uel 
([uattuordecim  particulas  discerpenda  essent.  pertineret  igitur  iliud 
inuentum  ad  solas  series  continuas  exemplorum  primariorum  una 
littera  comprehensas,  id  est  ad 

Nonii  cap.  I  p.  57  sq.  (ex  Sisennae  libro  II *))   fr.  9.  (ex  lib.  III ) 
33.  14.  (ex  1U).  IIII)  73.  [52.]  68. 
II  (Iitt.  a)  p.68.  (ex  Sisennae  lib.  IIII)  fr.  116.  94. 
(litt.  c)  p.91.  (exSisennae  lib.  IIII)  fr.  93.  118.  107. 

122.  79. 
(litt.  e)  p.  107.  (ex  Sis.  lib.  III)  [120.]2)  110.  66. 
(litt.  f)  p.  113.  (ex  Sis.  Hb.  IIII)  fr.  (30.  86. 
Non.  cap.  II  (litt.  i)  p.  130.  (ex  Sis.  lib.  III)  43.  47.  (ex  Sis.  lib. 
IIU)  119. 
(litt.  m)  p.  141.  (ex  Sis.  lib.  III)  24.  31.  18.  (ex  lib. 

IIII)  72. 

(litt.  p)  p.  161.  (ex  Sis.  lib.  IIII)  117.3)  (ex  lib.  III) 

25.  32.4)  (ex  lib.  IIII)  95. 

Ita  uero  hoc  unum  intelleximus,  quis  fuerit  uerborum  ordo  in 

singulis  Nonii  partibus,  illud  autem  agentibus  nobis,  ut  soluta  bac 

partium  compage  suo  quodque  libro  fragmentum  tribueremus,  boc 

auxilium  paene  nullum  erat.   ut  exemplo  utar,  hoc  quidem  pro  certo 

licuit  affirmare,  uerba  fr.  18  in  libro  III  Sisennam  scripsisse  post31; 

hoc  post  fr.  24,  sed  quae  ratio  intercesserit  inter  illa  fragmenta  et 

fr.  43  et  47;  utrum  haec  continua  post  illa;  an  ante  illa,  an  inter  illa 

scripta;  an  inter  se  implicata  fuerint,  nescimus.   quam  ob  causam 


1)  Quia  nusquaru  Nonius  exempla  primaria  Sisenniana  librorum  III 
uel  IIII  cum  exemplis  aliorum  librorum  coniunxit,  Riese  p.  58  et  Lind- 
say  m.  Rh.  1.  s.  p.  203  recte  hoc  fr.  ex  1.  III  petitum  esse  censuerunt. 

2)  Casu  quodam  exemplum  Sisennae  post  Vergilianum  positum  est, 
id  quod  haud  raro  accidit.  potius  primarium  id  esse  ex  Ciceronis  ui- 
cinitate  apparet.    uid.  supra  p.  cccxlv. 

3)  Vt  ordinem  restitueret,  Riese  p.  58  pro  IIII  scripsit  III. 

4)  Consilio  omisi  fr.  85 ,  quod  subiunxit  fr.  32  Nonius ,  quia  supra 
primariorum  tantum  modo  exemplorum  rationem  habui. 


CCCXLVIII         DE  SCRIPTORVM  VITIS  ET  SCRIPTIS 

praesertim  cum  Sisennae  historias  Nonio  in  manibus  fuisse  uiri  docti 
dissentirent,  infra  in  fragmentis  disponendis  hoc  ordine  neglecto 
eandem  uiam  ingressi  quam  in  ceteris  scriptoribus  primo  loco  collo- 
care  maluimus  ea  fragmenta,  quae  aliqua  cum  probabilitate  ad  certas 
res  referri  possent,  ad  temporum  ordinem  digesta,  deinde  cetera  ex 
rerum  similitudine  adiungere,  certum  autem  iudicium  de  ratione, 
quae  inter  Nonium  et  Sisennam  intercedat,  proferre  magis  ad  illius 
indolem  studiumque  cognoscendum  pertinet  quam  ad  nostrum  opus.1) 

Apud  alios  scriptores  perpauca  notitiae  Sisennianae  indicia  ex- 
stant.  Seruius  enim  tribus  locis  (fr.  1.  2.  4.  cf.  143)  in  rebus  an- 
tiquis  Romanis  Sisennae  auctoritate  utitur,  Macrobius  bis  (fr.  7.  8) 
eius  uerba  quaedam  ex  libro  II,  Priscianus  unum  locum  ex  libro 
duodecimo  (fr.  131),  duos  ex  incertis  fr.  138.  130,  denique  unum 
Ioannes  Lydus  inscriptione  omissa  (fr.  133)  citauit.  bic  tamen 
ipse  Sisennae  Iibrum  se  uidisse  negat2),  idemque  etiam  de  aliis 
scriptoribus,  quos  modo  commemoraui,  probabile  est.3) 

Ad  supplendum  uero  totius  Sisennae  doctrinae  et  eruditionis  con- 
spectum  quasi  corollarium  dedi  fragmenta  Milesiarum,  quos  libros 
—  minimum  tredecim  —  lasciuos  et  impuros  cum  uerteret  ex 
Graeco  Aristidem  secutus  (uid.  supra  p.  cccxli  n.),  aetatis  suae  auri- 
bus  et  iudicio  obtemperauit.  nam  quos  Parthi  post  cladem  Roma- 
nam  a.  53.  701  in  castris  inuenerunt  libros,  aut  Aristidis  aut  Sisen- 
nae  Milesiaca  fuerunt  (Plut.  Crass.  32),  quorum  quae  supersunt 
reliquiae,  ex  libro  tertio  decimo  per  Iulium  Romanum  Charisius 
seruauit.  orationes  autem  eius,  quas  habuit  pro  Verre  et  contra  Ru- 
sium  et  si  quas  alias  (Meyer  p.356sqq.),  litieris  non  propagatae  sunt, 


1)  Breuitas  fragmentorum ,  quae  pleraque  paucis  uerbis  sine  sen- 
tentia  constant,  id  effecit,  ut  perraro  ad  certas  quasdam  res  ea  rettu- 
lerimus.  accedebat  etiam  quod  eadem  genera  urbium  uel  obsessarum 
uel  oppugn atarum  uel  expugnatarum  pugnarumque  diuersis  locis  nar- 
randa  erant,  uarietasque  fortunae  et  doloruin  saepe  repetebatur,  cum 
de  rebus  in  mari  gestis,  in  quibus  enarrandis  complura  fragmenta  uer- 
santur,  nihil  de  bello  sociali  memoriae  proditum  sit. 

2)  Quod  Fenestellam  atque  Sisennam  a  Varrone  in  libro  de  rebus 
humanis  (iitl  avQ-Qcojiivav  TtQayiidtav)  laudatos  esse  Lydus  dixit,  negle- 
genter  auctorem,  cui  haec  debet,  exscripsit.  Fenestella  enim  Varrone, 
non  Varro  Fenestella  uti  potuit. 

3)  In  fr.  incertae  sedis  neglexi  unum  locum,  quem  apposuit  Krause 
p.  317.  haec  enim  sunt  Varronis  uerba  apud  Gellium  2,25,9:  Assen- 
ttor  tamen  fere  omnes  dicunt.  Sisenna  unus  'assentio'  in  senatu  dicebat 
et  eum  postea  multi  secuti.  eademque  refert  Quintilianus  inst.  1,  5,  13. 
sua  autem  sponte  apparet  haec  non  posse  referri  ad  Sisennae  scripta. 


L.  CORNELIVS  SISENNA  CCCXLIX 

neque  enini  Sisenna  in  oratorum  nnmero  habebatur  (Cic.  de  legg.  1, 
2,7).  Etiam  commentarii  Plautini  in  corpore  nostro  nunc  desunt; 
nam  qui  eos  scripsit,  etiam  Vergilii  exemplo  in  interpretando  usus 
est  (Charis.  2  p.  221  K.):  "Tractim'  Plautus  in  Amphitryone ;  ubi 
Sisenna  fpro  lente' ,  inqnit,  fnon  ut  Maro  georgicon  IIII  'Uractim- 
que  susurrant"  inquif.  recte  igitur  lnmc  Sisennam  grammaticum, 
qui  post  Vergilium  fuit,  ab  historico  Bergk  (Opusc.  II  p.  750.  Beitr. 
zur  lat.  Gramm.  I  p.  124)  distinxit  et  post  eum  Fr.  Leo  {Plautin. 
Forsch.  p.  46),  Schanz  I  23p.  117,  alii.  Contra  ea  fragmenta,  quae 
'Incerta  ex  quibus  lihris'  inscripseram,  nunc  in  cIncerta  ex  historiis' 
transtuli.  lis  enim  inter  historias,  Milesias,  commentarios  Plautinos 
ita  componenda  est,  ut  cum  quae  Sisenniana  Bufinus  et  Charisius 
in  altero  libro  attulissent,  omnia  ipsi  aut  commentariis  aut  Milesiis 
diligenter  tribuerint,  alii  grammatici  iure  quodam  cetera  incerta 
historiis  uindicare  possint,  ut  Varro,  qui  Sisennae  historiam  nouit, 
fr.  140,  Festus  uel  Paulus  (colI.fr.  124)  fr.  141,  Priscianus,  qui 
historias  semel  citauit,  fr.  138.  139,  unus  ex  scholiastis  Vergilianis, 
praesertim  qui  Sallustium  ei  associet  (saec.  XV  dubiae  originis  cf. 
adn.  ad  fr.  74)  fr.  142,  coll.  Seru.  fr.  1.  2.  4.  Charisii  denique  unum 
locum  libri  I  Varro  tuetur  (adn.  ad  fr.  140),  alter  autem  (fr.  143) 
lacuna  corruptus  est,  qua  re  eum,  cum  alter  Charisii  liber  fragmen- 
tis  Milesiarum  et  commentariorum  Plautinorum  refertus  esset,  in 
ultimum  locum  relegaui.1) 

1)  Quod  fragmentum  praeter  ea,  quae  nos  infra  recepimus,  Forcel- 
lini  s.  u.  adingero  I  p.  61  (ed.  Schneeberg.)  suppeditare  uidetur,  falso  ad 
Sisennam  relatum  est.  haec  enim  ille:  Translate  Sisenn.  Milesiar.  apud 
Seru.  2,  teste  Falstero  (qui  loc.  Seru.  non  designat):  non  dignus  in  quem 
debeam  satiram  calente  ui  adingerere.  hic  tamen  locus  exstat  non  apud 
Seruium  sed  apud  scholiastam  Iuuenalis  (ad  sat.  4,  2)  uersusque  est  Sep- 
timii  Sereni  (fr.  3). 


C.  LICINIVS  MACER1) 

In  historicis  Latinis  Cicero  de  legg.  1;  2,  7  posuit  etiam  Macrum, 
cuius  plenum  nomen  fuisse  C.  Licinii  Macri  ex  eis  quibus  eius  libri 
afferuntur  locis  uidemus,  dixitque  eum  amicum  fuisse  Sisennae. 
atqui  Sisenna  natus  est  haud  ita  multo  ante  a.  118.  636,  praetura 
functus  a.  78.  676,  mortuus  67.  687.  quam  ob  rem  uix  quisquam 
dubitabit,  quin  qui  C.  Licinius  Macer  anno  73.  681  tribunus  pl.2) 
fuit  et  anno  post  Sisennam  (ergo  anno  66.  688)  diem  supremum 
obiit,  idem  historicus  ille  sit,  neque  prae  hoc  diserto  testimonio 
magni  faciet  quod  Cicero,  ubi  de  Macri  tribuni  facultate  oratoria 
disputat  (Brut.  67,  238),  historiae  eius  mentionem  omisit,  praesertim 
cum  idem  etiam  aliis  rerum  scriptoribus  in  Bruto  acciderit,  ut  C.  Tu- 
ditano  (25,95)  et  Butilio  (30,113). 

Familia  eius  erat  plebeia  illa  quidem  sed  nobilissima,  ex  qua 
et  qui  primus  tribunus  militum  consulari  potestate  de  plebe  factus 
est  (Liu.  5, 12,  9),  et  qui  L.  Sextii  collega,  ut  alter  consul  de  plebe 
crearetur,  rogatione  sua  elfecit,  originem  ducebant,  pater  Lucius,  de 
quo  nil  nisi  nomen  memoriae  traditum  est3),  filius,  ut  hoc  nunc 
uerbo  moneam,  C.  Licinius  Macer  Caluus  et  poeta  et  orator.4) 


1)  Liebaldt  C.  Licinius  Macer.  progr.  Numburg.  1848.  Gutschmid 
K l.  Schr.  V  p.  531 — 535.  W.  Soltau  Macer  und  Tubero  ap.  Fleckeisen. 
CLV  p.  409  sqq.  639  sqq.  Licius  p.  105 — 116.  passim. 

2)  De  hac  re,  cum  quidam  tribunum  illum  historici  filium  fuisse 
arbitrati  essent,  pluribus,  quam  opus  erat,  disputauit  Weichert  poet.  lat. 
rel.  p.  92  sqq.  et  post  eum  Liebaldt  p.  3  sqq.,  uterque  tamen  a  falsa  opi- 
nione,  qua  de  Sisennae  anno  natali  occupati  erant,  profecti. 

3)  In  denario  enim,  quem  inter  a.  84.  670  et  81.  673  percussum  esse 
Mommsen  statuit,  thesauri  Montecodruzzensis  a.  81.  673  defossi  haec  ex- 
stant:  C.  Licinius  L.  f.  Macer.  Mommsen  C.  I.  L.  I  p.  137  n.  434.  Muenz- 
ivesen  p.  235  n.  607. 

4)  Natus  is  est  a.  82.  672  a.  d.  V  kal.  Iun.  Plin.  n.  h.  7,  165.  ceterum 
ex  filii  nomine  Liebaldt  p.  2  etiam  patri  Calui  cognomen  fuisse  colle- 
git.  quae  sententia  inde  confirmatur,  quod  ubi  Liuius  propriae  familiae 
laudem  a  Licinio  quaesitam  esse  exprobrat,  de  C.  quodam  Licinio  Caluo 
agitur  (fr.  16). 


C.  LICINIVS  MACER  CCCLI 

De  anno  liistorici  nalali  hoc  nnurn  licet  statuerc,  eum  nafum 
esse  ante  a.  107.  647  l),  si  quidem  a.  66.  688,  quo  mortuus  est,  uir 
praetorius  fuit.  nomen  eins  inclaruit  in  tribunatu  a.  73.  681.  nam 
post(|iiam  frustra  M.  Aemilius  Lejiidus  consul,  L.  Licinius,  L.  Quin- 
tius  tribuni  plebis  deinceps  nobilitatis  potentiam  Sullae  dominatione 
stabilitam  euertere  aut  Iabefactare  conati  sunt,  re  non  desperata  C. 
Licinius  Macer  familiae  laudis  haud  immemor,  quamquam  omnes  eol- 
legae  aduersariorum  partes  amplexi  erant  et  discordias  ab  eo  ex- 
citari  nobiles  criminabantur  uebementesque  in  eum  concilabantur 
turbae  (Sall.  hist.  fr.  3,82, 11;  17  Kr.  48  M.),  magno  cum  ardore  et 
constantia  denuo  id  agere  coepit,  ut  plebi  potestatem  a  Sulla  ademp- 
tam  restitueret,  in  primis  tribuniciam,  plebique  boc  persuadere  stu- 
debat,  ut,  nisi  telum  illud,  ut  aiebat,  a  maioribus  libertati  paratum 
redderetur,  detrectarent  militiam  neue,  cum  nulla  pars  fructus  eis 
esset,  amplius  sanguinem  suum  praeberent.  exstat  oratio  eius,  qua 
Sallustius  in  bistoriis  (1.  s.)  eum  plebem  cobortantem  facit,  quae  si 
non  uerba  Macri,  lineamenta  tamen  et,  sententias  repraesentat.2;  inde 
non  solum  fuisse  uidetur  acerrimus  nobilitatis  aduersarius  sed  etiam 
homo  acutus  et  sagax,  quem  non  fugeret  in  primis  per  plebem  ste- 
tisse,  quominus,  quae  antea  eius  patronis  proposita  fuerant,  prosperum 
euentum  haberent.  itaque  et  uebemenler  inuehitur  in  scelestum  ser- 
uitium  a  nobilitate  impositum  et  grauiter  incusat  plebis  ignauiam  et 
torpedinem,  quae  non  ultra  contionis  locum  memor  esset  libertatis 
et,  quod  seruitium  esset,  otium  appellaret.  idemque  ne  credat  recte 
monet  nobilitatis  delenimentis,  quibus  eius  desideria  in  aduentum 
Cn.  Pompeii  differat.  neque  tamen  oratione  sua  quidquam  profecit. 
nam  plebs  artibus  illis  occupata  se  decipi  passa  est.  Macer  uero 
etiam  alia  ratione  nobilitatis  opes  infringebat,  ut  C.  Rabirium,  qui 
princeps  fuerat  in  armis  contra  Saturninum  capiendis  eumque  inler- 
fecisse  insimulabatur,  accusauit,  quod  loca  ab  eo  religiosa  et  luci,  in 
Saturnino  opinor  opjmgnando,  uiolati  essent  (Cic.  pro  Habir.  p.  r. 
2,7).  quamquam  etiam  banc  operam  frustra  consumpsit.  maiorenim 
tum  erat  nobilitatis  potentia,  quam  ut  unus  ex  eo  numero  in  iudi- 
cium  ab  aduersariis  uocatus  condemnaretur.  quid?  quod  ne  decem 
quidem  annis  post  cum  Rabirius  auctore  Caesare  a  T.  Labieno  trib.  pl. 


1)  Quod  Liebaldt  p.  7  eum  circiter  a.  124.  630  natum  esse  posuit, 
eola  motus  est  falsa  opinione,  quam  habebat  de  Sisennae  amici  aetate. 

2)  Zielinski  (Philol.  suppl.  IX  p.  812)  Sallustium  (Catil.  44)  propius 
ad  ipsam  Lentuli  epistulam  accessisse  ex  uerborum  conformatione  con- 
clusit  quam  Ciceronem  (in  Catil.  3,  5,  1 2). 


CCCLII  DE  SCRIPTORVM  VITIS  ET  SCRIPTIS 

Saturnini  occisi  crimine  postulatus  esset,  ut  meritum  de  eo  suppli- 
cium  sumeretur,  hoc  effici  potuit  (Drumannlll  p.  161  sqq.).  denique 
cum  in  multis  causis  et  publicis  et  priuatis  uersatus  est  (Cic.  Brut. 
67, 238),  tum  —  incertum  quo  anno  —  Tuscorum  patrocinium  susce- 
pit,  ut  hunc  populum  a  Sulla  agris  spoliatum  aspereque  uexatum 
corrohoraret,  corroboratum  cum  plehe  reconciliaret  (Meyer  or.  Rom. 
rel.  p.  387).  his  autem  rebus,  etsi  pleraeque  minus  prospere  ei  ces- 
serunt,  tantam  sibi  comparanit  auctoritatem,  ut  quamuis  acriter  re- 
pugnantibus  optimatibus  praetor  crearetur  (Val.  Max.  9, 12, 7).  tum 
pro  praetore  in  prouinciam  est  missus.  neque  tamen  ibi  exercitui 
praefuit,  quod  Krause  p.  234  existimauit.  nam  quae  uerba  ut  id 
testentur  Nonii  s.  u.  contendere  (p.  259)  aflerri  solent:  Licinius 
Macer  in  epistula  ad  senatum:  "Illi  suam  uitam  mecum  conten- 
dunt,  quorum  in  corpore  ita  crebra  sunt  uolnera  uitae,  nouae  ci- 
catrici  ut  locus  non  sit'1),  non  de  uulneribus  in  pugnis  acceptis 
sermo  est,  sed  metaphorice  de  maculis,  quibus  aduersarii  domi  ex 
uita  foedissima  et  turpi  obsiti  sint.  post  decessum  autem  ex  pro- 
uincia  a.  66.  688  Cicerone  praetore  praesidente  in  ius  uocatus  tam 
grauibus  argumentis  concussus  est.  ut  etsi  a  Licinio  Crasso  gentili, 
uiro  magnae  auctoritatis,  adiuuabatur,  cum  spes  absolutionis  non 
esset,  ipse  mortem  sibi  conscisceret.  de  hac  re  duplex  est  fama, 
altera  Valerii  Maximi  1.  s. :  Consimili  impetu  mortis  C.  Licinius  Macer, 
uir  praetorius,  Calui  pater,  repetundarum  reus,  dum  sententiae 
diriberentur,  in  maenianum  conscendit.  si  quidem  cuin  M.  Cicero- 
nem,  qui  id  iudicium  cogebat,  praetextam  ponentem  uidisset,  misit 
ad  eum  qui  diceret  se  non  damnatum,  sed  reum  perisse,  nec  sua 
bona  hastae  posse  subici,  ac  protinus  sudario,  quod  forte  in  manu 


1)  Jordan  Herm.  6,  78  hanc  epistulam  a  Licinio,  ut  administratio- 
nem  prouinciae  defenderet,  ad  senatum  scriptam  postea  in  publicum 
emissam  esse  statuit.  mihi  tamen  illa,  ex  qua  quaedam  Nonius  lauda- 
uit,  a  Sallustio  esse  hcta  et  ex  eius  historiis  sumpta  uidetux,  in  quibus 
complures  epistulae  inueniuntur,  ut  epistula  Cn.  Pompei  ad  senatum 
3,  1  Kr.  2,  98  M.,  regis  Mithridatis  ad  regem  Arsacen  4,  19  Er.  69  M.  (ac- 
cedit  quod  fr.  illud  inter  fragmenta  Sallustiana  apud  Nonium  exstat), 
quae  sententia  ab  Hertzio  in  progr.  de  hist.  p.  4,  Gutschmidio  1.  s.  p.  534, 
L.  Muellero  ad  Non.  1.  s.  probata  est.  addo  nunc  eam  confirmari  etiam 
Nonii  compositione:  nam  duo  sola  Licinii  fragmenta  inscriptione  et 
numero  libri  ab  eo  distincta  sunt  eaque  in  capite  primo  atque  prius 
(fr.  6  p.  63,12)  uno  exemplo  Plautino  explicatum,  alterum  (fr.  21  p.  52,51) 
nullo,  at  uero  hoc  in  quarto  in  uicinitate  Sallustii  historiarum  (p.  257,44; 
46.  258,33)  multorumque  aliorum  exemplorum,  in  quibus  quod  etiam 
'Licinius  Macer'  occurrit,  mihi  dubitationem  mouit. 


C.  LICINIVS  MACER  CCCLIII 

habebai,  ore  et  faucibus  suis  coartatis  incluso  spiritu  poenam  morte 
praecururrit.  qua  cognita  re  Cicero  de  eo  nihil  pronuntiauit. 
ir/itur  iUustris  ingenii  orator  et  ab  inopia  rei  familiaris  et  a  cri- 
mine  domesticac  damnationis  inusitato  paterni  fati  gencre  uindi- 
catus  est.  altera  Plutarchi  in  uit.  Cic.  !•:  Asysxai  de  xai  Aixivviog 
MdxsQ,  avi]Q  xai  xa%,>  avxbv  \6%vcov  iv  xf]  tc6Xei  (isya  xai 
Kocc66cp  %Q(biiEvog  /3o7jifto,  XQivo^csvog  xXoicf^g  vrf  avxov  \Kixs- 
Qcovogli  xfi  dvvdust  xal  67Covdfi  ■xsTCoi&cbg,  sxt  xi]v  ijj^cpov  xtbv 
xqixcqv  diacpEQOvxcnv,  dxaXXayslg  oixads  xsCQa6fraC  xs  xi]v  xscpa- 
Xi\v  xaxd  xd%og  xal  xa&aQOv  iicdxiov  cbg  vsvtxiqxcog  Xaficov  av&tg 
slg  dyoQav  TtQolsvac  xov  db  KQa66ov  tcsqI  xijv  avXsiov  drcav- 
xf]6avxog  avxtp  xal  cpQcc6avxog,  oxi  na6aig  sdXcoxs  xalg  tyr]Cpoig, 
dva6XQEtl>ag  xal  xaxaxXivsig  dito&avsiv.  xb  ds  TtQcxy^ca  x<p~  Kixs- 
qcovi  66i,av  ijvsyxsv  cog  ETtifisXcbg  jiQa^sv6avxt  xb  8ixa6xf]Qiov. 
prior  tamen  narratio  et  per  se  minus  probabilis  est  Valeriique  artem 
sapit,  et  extrema  Plutarehi  uerba  confirmantur  ab  ipso  Cicerone,  qui 
(1,4,2)  ad  Atticum  haec  scripsit:  Nos  hic  incredibili  ac  singulari 
populi  uoluntate  de  C.  Macro  transegimus.  cui  cum  aequi  fuisse- 
mus,  tamen  multo  maiorem  fructum  ex  populi  existimatione  illo 
damnato  cepimus  quam  ex  ipsius,  si  absolutus  esset,  gratia  cepis- 
semus.  quo  consensu  etiam  earum  rerum,  quae  antea  narratae  sunt, 
auctoritas  augetur. 

Qua  aetate  annales  composuerit,  non  liquet.  neque  enim  ex  ea 
re,  quod  in  oratione,  quam  Sallustius  eum  habentem  facit,  diligen- 
tem  rerum  Romanarum  cognitionem  ac  scientiam  ostendit,  aliud  ap- 
paret  nisi  eum  etiam  in  re  publica  administranda  historiae  studio 
ductum  esse  neque  ut  alios  scriptores  grammaticos  uel  philologos 
in  sola  antiquitate  eruenda  uersatum.1)  inscriptio  binis  locis  aNonio 
(fr.  6.  21)  idque  in  eo  capite,  quo  accuratius  citare  solet,  et  a  Pri- 
sciano  (7.  22)  tradita  est  annalium,  uno  historiarum  a  Macrobio 
(fr.  1).  trahimur  igitur  auctorum  numero  ad  annales,  qui  titulus 
etiam  propter  librorum  naturam  probabilior  mihi  est.  Libri  fuerunt 
minimum  sedecim  (fr.  22).2)  sed  quae  fragmenta  seruata  sunt,  per- 
paucis  et  admodum  tenuibus  (fr.  22  et  inc.  sed.  24.  25)  exceptis  ex 
solis  duobus  primis  libris  excerpta  sunt.  in  his  a  Romuli  Remique 
pueritia  exorsus  res  Romanas  minimum  usque  ad  Pyrrhum  dedu- 
xerat  (fr.  20)3),  de  ceteris  libris,   quae  est  testimoniorum  inopia, 

1)  Cf.  Niebuhr,  praelect.  I  p.  33.  227.  H.  R.  I  p.  350  not.  793. 

2)  fr.  23  est  C.  Clodii  Licini  fr.  3  (Vol.  II  p.  78). 

3)  Quas  res  primus,  quas  alter  liber  continuerit,  non  potest  discerni 

Hist.  Rom.  rel.  I,  ed.  Peter.   Ed.  alt.  XXIII 


CCCLIV  DE  SCRIPTORVM  VITIS  ET  SCRIPTIS 

omni  certo  iudicio  abstinemus,  etsi  propter  librorum  numerum  Ma- 
crum  usque  ad  suam  aetatem  descendisse  et  procedente  opere  co- 
piosius  res  exposuisse  ueri  simile  est.1) 

Nunc  ut  ad  genus  scribendi  pergamus,  cum  Macri  uerba  per- 
pauca  ad  nos  peruenerint,  confugiendum  est  ad  Ciceronis  iudicia^ 
qui  de  eius  orationibus  sic  scripsit  in  Bruto  67, 238:  C.  Macer  auc- 
toritate  semper  eguit,  sed  fuit  patronus  propemodum  diligentissi- 
mus.  huius  si  uita,  si  mores,  si  uultus  denique  non  omnem  com- 
mendationem  ingeni  euerteret,  maius  nomen  in  patronis  fuisset.  non 
erat  abundans,  non  inops  tamen,  non  ualde  nitens,  non  plane  hor- 
rida  oratio;  uox,  gestus  et  omnis  actio  sine  lepore;  at  in  inueniendis 
componendisque  rebus  mira  accuratio,  ut  non  facile  in  xdlo  dili- 
gentiorem  maioremque  cognouerim,  sed  eam,  ut  citius  ueteratoriam 
quam  oratoriam  diceres.  hic  etsi  etiam  in  publicis  causis  proba- 
batur,  tamen  in  priuatis  illustriorem  obtinebat  locum.  de  historia 
(quattuordecim  annis  post  eius  mortem)  sic  de  legg.  1, 2,  7 :  Nam 
quid  Macrum  numerem?  cuius  loquacitas  habet  aliquid  argutia- 
rum,  nec  id  tamen  ex  illa  erudita  Graecorum  copia  sed  ex  libra- 
riolis  Latinis,  in  orationibus  autem  multas  ineptias,  elatio  summam 
impudentiamF)  artificioso  hoc  iudicio  Cicero  infensum  suum  in  eum 
etiam  mortuum  animum  prodit;  nam  cum  saepe  in  foro  Macro  ad- 
uersatus  esset  eiusque  uitam  moresque  atque  etiam  uultum  contem- 
neret,  etsi  ingenii  subtilitatem  et  urbanitatem  ceterorum  Atticorum 
oratorum  agnoscebat  (cf.  orat.  31, 110.  Brut.  45, 167),  tamen  idem  Li- 
cinio  Latinorum  rhetorum3)  ludo  disciplinaque  exprobrato  has  laudes 


quam  ob  rem   fragmenta   ex  alterutro  horam   librorum  a  Liuio  Diony- 
sioue  eeruata  infra  coniuncta  edidimus. 

1)  Seeck  Kalendert.  p.  52  sq.  a  Macro  hoc  opus  non  perfectum  et 
post  mortem  eius  paulo  ante  a.  63.  691  (quo  Cicero  orationem  pro  Mu- 
rena  habuit)  editum  esse  coniecit;  at  quoniam  altero  libro  iam  usque 
ad  Pyrrhi  hellum  peruenit,  hac  suspicione  carere  possumus. 

2)  Sic  Vahlen  in  edit.  sec.  hunc  locum  multum  temptatum  consti- 
tuit;  codd.  a  pr.  manu  haec  exhibent:  multas  ineptus  [multus  et  inep- 
tus  ex  corr./  datio  summa  inpudentia.  unde  alii  alia  elicuerunt,  ut 
A.  W.  Zumpt  multus  et  ineptus  et  adeo  summa  impudentia,  Bake  multus 
et  ineptus  est,  clamator  summa  impiidentia,  Nipperdey  Opusc.  p.  406 
multa,  in  epistulis  relatis  summa  impudentia,  Halm  multa  sunt  inepta 
nsque  ad  summam  impudentiam,  Mommsen  chronol.2  p.  95  n.  146  in  ora- 
tionibus  autem  multa  sed  inepta  elatio,  summa  impudentia,  Pluess  in 
Iahn.  ann.  99  p.  586  in  orationibus  autem  multas  inde  perturbationes  (hef- 
tige  Affecte).    proxime  tamen  Vahleni  scriptura  ad  codd.  uestigia  accedit. 

3)  Sic  enim  interpretanda  esse  uerba  fex  librariolis  Latinis''  ex  eis 


C.  LICINIYS  MACER  CCCLV 

detrahit,  quibuscuni  uinnino  discrepare  impudentiam  in  audendo, 
quam  noui  illi  magistri  eorroborarent,  ohtunderent  ingenia,  Crassum 
de  orat.  3,  24, 93  disputantem  induxerat.  reliquit  ei  solas  argutias  de 
suhtilitate  (Cic.  1.  s.).  itaque  Licinius  cum  uir  popularis  esset,  languo- 
rem  et  inscitiam,  quae  homine  docto  indigna  esse  Cicero  existima- 
bat,  etiam  aftectasse  uidetur,  Coelii  autem  Graecam  historiam  asper- 
natus  esse.  hic  etiam  ueterum  annalium  rationem  ita  imitatus  est, 
ut  res  gestas  per  annos  digereret,  quae  quidem  cura  diligentiaque 
usque  ad  reges  Romanos  pertinuit;  bella  quidem  Anci  Marcii  Lati- 
norumque  etiam  Dionysius,  qui  in  hac  parte  Licinium  secutus  est; 
ita  ordinauit.1)  artem  tamen  oratoriam  non  omnino  spreuit,  quoniam 
orationum  ornamenta  historiis  inserta  fuisse  ex^Ciceronis  illo  iudicio, 
quod  ad  orationes  publice  habitas  quidam  falso  rettulere,  apparet 
confirmaturque  duobus  fragmentis  (20.  22).  alia  eius  artis  indicia 
desunt,  nec  fortuito;  Graecorum  enim  erudita  copia  eum  Cicero  spo- 
liauit,  quae  autem  reliquiae  ad  uerbum  excerptae  sunt,  uix  unius 
uersus  modum  transeunt. 

Sed  utcumque  de  genere  eius  scribendi  existimamus,  hac  certe 
re  singularem  inter  aetatis  suae  scriptores  obtinet  locum,  quod  anti- 
quitatis  studiis  tum  efflorescentibus  excitatus  etiam  instituta  pnblica 
ab  origine  deduxit  (fr.  9.  10)  neque  satis  habuit  ueteres  annales  ex- 
scripsisse  sed  etiam,  ut  erat  homo  etiam  Cicerone  teste  diligentissi- 
mus  et  in  rebus  inueniendis  componendisque  mire  accuratus,  idque 
ita,  ut  res  ipsas  spectaret,  non  quatenus  oratorie  exornari  possent, 
alia  antiqua  monumenta  indagata  et  explorata  in  usum  suum  con- 
uertit.  ut  foedus  Ardeatinum  a.  444.  310  ictum  in  manibus  habuit 
(fr.  13  c.  adn.)  maximeque  libros  quosdam  linteos  multum  adhibuit 
et  laudauit  (fr.  13.  14.  15).  in  his  uero  libris,  qui  in  aede  Iunonis 
Monetae  in  arce  repositi  erant,  magistratuum  nomina  per  annos  di- 
gesta  fuisse  claro  Liuii  testimonio  satis  constat.  haec  enim  ille 
4,  20,  8  (fr.  15):  qui  si  ea  in  re  sit  error,  quod  tam  ueteres  anna- 
les  quodque  mag  islratuum  liori,  quos  linteos  in  aede  re- 
posilos  Monetae  Macer  Licinius  citat  identidem  auctores,  decimo 
post  demum  anno  cum  T.  Quinctio  Poeno  A.  Cornelium  Cossum 


quae  antecedunt  'cuius  loquacitas  habet  uliquid  argutiarwm,  nec  id  tamen 
ex  illa  emditorum  Graecorum  copia>  discimus,  unde  de  auctoribus  ab  eo 
adhibitis  cum  Scbweglero  I  p.  93  (qui  uertit  Buecherschraenke)  cogitare 
uetamur.  uid.  Cic.  ad  Att.  4,  4.  pro  Balbo  6, 14.  Norden  Kunstprosa  p.  176. 
1)  Eo  magis  Dionysius  exsultat,  ubi  errores  eius  cbronologicos  de- 
prebendit  (fr.  11.  12). 

XXUI* 


CCCLVI  DE  SCRIPTORVM  VITIS  ET  SCRIPTIS 

consulem  habeant  et  q.  s.  suppetebant  autem  Liuio  complures  Iibri 
magistratuum  (39,52,4.  cf.  9, 18, 12),  quos,  ut  omnem  suam  mate- 
riam  significaret,  cum  ueteribus  annalibus  coniungebat  (4,  7, 10:  qui 
neque  in  annalibus  priscis  neque  in  libris  mag.  inueniuntur.  c.  20,8: 
quod  tam  ueteres  annales  quodque  mag.  libri  —  Cossum  consulem 
habeant).  ex  bis  igitur  quidam  lintei1)  cad  Monetae'  seruati  a  Li- 
cinio  inspecti  et  citati  erant,  quorum  testimonium  si  Liuius  ex  eius 
annalibus  transferebat,  et  nomen  auctoris  addebat  et  de  tribus  locis 
bis  (fr.  13.  15)  etiam  originem  librorum,  ut  monetales  a  ceteris  di- 
stingueret.  itaque  quod  Fr.  Lacbmann  (De  font.  Liu.  I  p.  13)  et  Hertz 
in  ed.  Liuiana  in  fr.  15  quosque  pro  quos  scribendum  esse  uoluerunt, 
Mommsen  chron.2  p.208  libri  (Jibriquey  quos,  has  coniecturas  omisi. 
haec  igitur  diligentia  Licinii  certis  testimoniis  confirmatur,  cum  pro- 
babilitate  autem  quadam  etiam  hoc  addere  possumus,  Dionysium 
cognitionem  suam  foederum  Gabini  (4,  58)  et  Latini  (6,  95)  eidem 
debuisse. 

Propter  hoc  autem  studium  antiquitatis  cum  Licinii  Macri  auc- 
toritatem  plurimi  aestimasset  Niebuhr  (H.  R.  I  p.  255.  556.  II  p.  11. 
praelect,  I  p.  33)  et  post  eum  Lachmann  De  f.  L.  I  p.  39  sq.,  Lie- 
baldt  p.  14 sq.,  Bergk  (Fleckeis.  suppl.  XIII  p.  584)  aliique,  Th. 
Mommsen  (Chronol.2  p.  95sqq.  R.  F.  I  p.  315  sq.)  grauissimis  eum 
cumulauit  criminibus.  non  solum  enim  repetundarum  condemnatum 
esse  sed  etiam  impudentissimum  in  modum  eum  res  fictas  et  com- 
menticias  pro  ueris  uendidisse  et  quae  ex  libris  linteis  proferret 
testimonia,  mera  mendacia  esse.  nam  quae  ille  Licinii  librorum  lin- 
teorum  auctoritate  nisus  de  tribunorum  mil.  cons.  pot.  abdicatione 
et  de  L.  Papirii  Mugilani  et  L.  Sempronii  Atratini  consulum  subroga- 
tione  narrauisset,  ita  cum  more  et  consuetudine  illius  aetatis  (444. 
310)  pugnare,  ut  fieri  non  possit,  quin  falso  ex  recentiore  aetate 
in  antiquitatem  illam  translata  sint,  paucis  tamen  (Seeckio  Kdlen- 
dert.  p.  42  sqq.  Wachsmuthio  Einleit.  p.  630)  id  persuasit.  nam  fun- 
damenta  eius  sententiae  G.  F.  Vnger  (ap.  Fleckeis.  CXLIII  p.  650—655) 
non  solum  labefactauit  sed  etiam  destruxit  auctorilatemque  librorum 
linteorum  restituit,   quid  enim?  tantaene  eum  fuisse  censes  impu- 


1)  In  linteis  etiam  libri  Sibyllini  scripti  erant,  Synmiach.  ep.  4,  84. 
apud  Liuiurn  10,  38,  6  a  Samnitibus  cex  libro  uetere  linteo  lecto'  sacri- 
ficatur  (a.  293.  461)  multosque  uidit  M.  Aurelius  Anagniae  libros  linteos 
ad  sacra  pertinentes  (Front.  ep.  4,4  p.  67  Nab.).  cf.  Vopisc.  Aur.  8,1. 
Plin.  n.  h.  23,  69 :  Postea  publica  monumenta  plumheis  uoluminibus,  mox 
et  priuata  linteis  confici  coepta  aut  ceris. 


C.  LICINIVS  MACER  CCCLVH 

dentiae,  ut  de  rebus  a  se  fictis  prouocaret  ad  sacros  Iibros  (Sx  t&v 
Isqcov  ts  xcd  ano&tTcov  Dion.  adn.  ad  fr.  13);  qui  in  arcis  templo 
repositi  essent,  cuni  semper  ei  uerenduni  esset;  ne  quis  ex  aduer- 
sariorum  grege  in  foro  siue  ex  magno;  qui  tum  etiam  in  nobilitate 
his  studiis  uacabat,  antiquariorum  numero  templi  tablino  inspecto 
manufestae  fraudis  eum  coargueret  et  conuinceret  famamque  eius  et 
publicam  et  priuatam  prorsus  subuerteret?  ne  rumorem  quidem  eius 
fraudis  tum  exstitisse  putas?  an;  si  exstitit,  ad  Ciceronis  aures  auide 
talia  de  aduersariis  corripientis  non  peruenisse?  an  hunc,  qua  ar- 
deret  in  Macrum  ira  et  inuidia;  suppressisse?  denique  etiam  Q.  Aelius 
Tubero  (fr.  6)  de  consulibus  anni  434.  320  libros  linteos  auctores 
professus  est;  atque  ex  Liuii  quidem  opinione  eosdem,  neque  eum 
Iianc  materiam  sumpsisse  a  Macro  inde  euincitur,  quod  eius  fide 
examinata  in  diuersas  partes  discedunt,  Licinius  eliam  li.  1.  ita;  ut 
libros  linteos  sequi  non  dubitet,  Tubero  Hncertus  ueri'  remaneat. 
bi  igitur  Iibri  in  eorum  numero  fuisse  uidentur,  qui  post  incendium 
Gallicum  ad  rerum  Romanarum  memoriam  restiluendam  scripti  sunt; 
ut  qui  hos  libros  composuere;  aut  fraudis  aut  erroris  insimulandi 
sint;  non  Licinius. 

Contra  iam  Liuius  (7;9;1.  fr.  16);  posteaquam  a.  364.  390  a 
C.  Licinio  Caluo  T.  Quintium  Poenum  dictatorem  dictnm  esse  secun- 
dum  Macrum  rettulit,  haec  addidit:  Quaesita  ea  propriae  familiae 
laus  leuiorem  anctorem  Licinium  facit.  causa  h.  I.  exigua  fuit.  sed 
nimiae  eius  familiae  laudi  obsecutum  esse  tandem  eum  paenituisse 
uidetur.1)  nam  ex  Liciniis  unum  inter  primos  tribunos  plebi  primo- 
que  loco  creatum  esse  rettulerat  (2;  33;  2);  alium  primum  de  plebe 
tribunum  militum  consulari  potestate  (5;  12;  9)  tantaque  eum  apud 
populum  auctoritate  usum  esse;  ut  eo  suasore  filius  in  eius  uicem 
succederet  (c.  18,  1  sqq.);  qui  moderatione  sua  patrem  aequauif. 
(c.  20;  7),  tertium  item  primum  magistrum  equitum  de  plebe  fuisse 
(6;  39;  3),  denique  iam  anno  274.  480  Sp.  Licinium  legem  agrariam 
perferre  studuisse  (2, 43;  3);  legesque  Licinias  Sextias  ab  inepta  fa- 
bula  domestica  et  a  communicatis  consiliis  M.  Fabii  Ambusti  Licinii- 
que  generi  repetendas  esse  (6;34;11;  36;  7);  in  quem  Licinium 
Stolones  in  fastis  desinunt.  Liuium  igitur  borum  honorum  enmula- 
tionis,  praesertim  cum  ratio  consanguinitatis  uanitate  tribunorum 
turbata  (Liu.  2;  42,  8)  et  saepe  obscura  dissensusque  memoriae 
(Sclnvegler  II  p.  481  n.  4)  ei  molestias  pararet,  fortasse  etiam  lumen 


1)  Cf.  supra  p.  xxxvni. 


CCCLVIII  DE  SCRIPTORVM  VITIS  ET  SCRIPTIS 

Lirinii  rollegac  merita  inique  praeumbrare  ei  uideretur,  pertaesum 
animi  offensionem  eftudisse  non  mirabimur  similiterque  de  Valerio 
Antiate  Liuii  seueritatem  ingenii  crescente  opere  auctam  esse  recor- 
dabimur  (\iid.  p.  cccxxiv).  hoc  uero  uitium  cum  omnium  histori- 
corum  Romanorum  commune  fuerit,  gentilium  suorum  laudes  ultra 
modum  ueritatemque  amplificare,  Macrum  etiam  id  egisse  consen- 
taneum  est,  ut  non  solum  suam  familiam  ultra  alias  plebeias  extol- 
leret  sed  etiam  plebi  in  memoria  Romana  sua  iura  constitueret 
aequaretque  quantum  posset  patriciis.  quae  ratio  quamquam  in  solo 
fr.  18  elucet,  tamen  Liuium  diuersas  partes  pro  sua  quamque  ora- 
tiones  dicentes  induxisse  et,  qua  erat  moderatione  et  iustitia,  res 
ita  descripsisse  infra  uidebimus,  ut  saepe  etiam  plebis  causae  faueret. 
atqui  proxime  Licinio  antecesserat  in  historia  Valerius  Antias,  cuius 
artem  prolixa  narratione  fabulisque  res  exornandi  ita  superabat,  ut 
antiquariorum  more  res  ipsas  ad  auctores  quam  maxime  fide  dignos 
reuocaret  ingeniique  sui  acumine  memoriam  eius  exploraret,  cuius 
rationis  in  fr.  14  exemplum  habemus,  ubi  Valerii  consulum  indicem 
libris  Iinteis  refutauisse  uidetur.1)  ita  uero  non  solum  ueritatem 
spectabat,  sed  etiam  Valerios  in  fastos  fraude  gentili  insertos  extur- 
babat,  ne  nimia  illorum  honorum  multitudo  suos  gentiles  obscuraret, 
nouasque  interpolationes  auctoritate  ueteris  gentis  Fabiae  eiusque 
cum  Licinia  iuncta  affinitate  scite  fulciebat,  in  quam  fauore  quodam 
se  inclinasse  etiam  fr.  19  prodidit  cuiusque  popularitas  Claudiano 
fastidio  patricio  aliquot  alterius  pentadis  locis  apud  Liuium  oppo- 
sita  a  Licinio  in  annales  intrusa  esse  Soltauio  (Livius  p.  119  sqq.) 
uidelur. 

Nihilo  minus  a  principatu  Fabianae  historiae  desciuit  gramma- 
ticorum  inquisitionibus  et  dubitationibus  contra  illius  fabulas  occu- 
patus  atque  studio  ex  aliis  annalibus,  qui  minus  uanitate  gentili  in- 
fecti  essent,  uetustatis  Romanae  cognitionis  amplificandae  et  corri- 
gendae  ad  Cn.  Gellium  delatus  est2),  quem  item  inter  antiquarios, 
quos  artis  oratoriae  taederet,  supra  posuimus  (p.  ccix  sq.).  testifi- 
catur  hoc  Dionysius  Halicarnasensis,  qui  Gellium  ter  (fr.  11. 16. 17) 


1)  Vsus  Antiatis  apud  Licinium  indicia  etiam  0.  Bocksch  (De  fon- 
tibus  Ubri  V  et  VI  ant.  Bom.  Dionysii  Hal.  quaest.  diss.  Lips.  1895  in 
stud.  Lips.  XVII  p.  161—274.  uid.  max.  p.  233)  conspexit,  illum  cum  alio 
auctore  a  Liuio  per  magnam  primae  decadis  partem  contaminatum  esse 
Nitzsch  Annal.  p.  351  sqq.  posuit. 

2)  Inuertit  tempora  Kiessling  De  Dion.  f.  p.  31,  quod  Licinio  Gel- 
lium  inferiorem  fuisse  posuit. 


C.  LICINIVS  MACER  CCCLIX 

in  libro  II  auctorem  professus  aliis  locis  tacite  exscripsit  (cf.  infra 
p.  CCCLXIl),  tum  uero  eundem  semel  in  Iihris  IV  VI.  VII  cum  Lici- 
nio  consociatum,  nusquam  praeterea,  primo  loco  (fr.  18),  ut  in  eorum 
eonsensu  discrepantiam  quandam  notaret  Liciniumque  praeferret, 
ceteris  (fr.  19.  20)  ut  utrumque  propter  neglegentiam  in  temporibus 
definiendis  reprehenderet.  atqui  a  probabilitate  per  se  nec  illud  ab- 
horret  Dionysium  Gellii  cognitionem  omnino  Licinio  debere,  nec  hoc 
eum  dubitatione  sua  de  illius  auctoritate  (fr.  16.  17)  motum  ad  Li- 
ciniuni  defecisse.  uerum  tamen  Dionysius  eadem  nota  (fr.  19.  20) 
eos  uituperauit,  ut  utrumque  ei  in  manibus  fuisse  et  aut  ab  ipso 
aut  a  tertio  aliquo  auctore  erroris  conuictum  esse  ueri  similius  sit, 
tum  Bocksch  diligenti  sua  disputatione,  qua  multas  aliorum  opiniones 
recte  refutauit,  eo  peruenit,  ut  per  ampla  spatia  archaeologiae  usque 
ad  librum  quintum  Licinium  primo  loco  in  usum  uocatum  esse  sta- 
tueret,  deinde  uero  non  ipsum  sed  alium  scriptorem,  qui  eo  auctore 
usus  esset.  quod  si  se  recte  habet,  nibil  obstat,  quo  minus  simili 
ratione  a  Dionysio  primo  Gellium  solum  adhibitum  esse,  deinde  in 
libr.  V.  VI.  VII,  cum  cum  Liciuio  comparatus  esset,  aut  utrumque  no- 
minatum  (4.  6 )  aut  solum  Licinium  (5, 47 ;  74),  denique  in  ceteris 
libris  (VI  fr.  11.  VII  fr.  12)  utrumque  propter  neglegentiam  de  primo 
loco  sepositum  esse  censeamus  (cf.  infra  p.  ccclxii  sq.).  hoc  quidem 
constat  Licinium  Gellium  ita  secutum  esse,  ut  Dionysius  eorum  auc- 
toritates  coniungere  et  perraro  discrepantias  de  leuibus  rebus  ani- 
maduertere  posset.  quod  autem  hoc  potissimum  par  scriptorum 
elegit,  ratione  xov  Sixoxog  factum  est,  quam  in  Cn.  Gellii  annalibus 
inuenerat  et  laudauit  (2,31.  fr.  11),  quo  eodem  studio  ductus  Lici- 
nius  fabulis  Fabianis  spretis  ab  initio  res  Romanas  pertexuit  (fr.  1). 
socordiae  autem  eum  ideo  cum  Dionysio  non  condemnabimus,  qnod 
cum  Gellio  Tarquinium  Superbum  in  pugna  Regillensi  nonagenarium 
ab  equite  conflixisse  narrauit  (fr.  11)  aut  legatos  Romanos  a.  492. 
262  Syracusis  Dionysium  regnantem  (fr.  12)  inuenisse.  quam  saepe 
ipse  in  idem  crimen  incurrit! 

Denique  ut  unde  exorsi  sumus  redeamus,  Licinium  antiquario- 
rum  recentibus  studiis  et  doctrina  instructum  ultra  fines  annalium 
scriptorum  euagatum  etiam  monumenta  illis  patefacta  conquisiuisse 
—  nam  de  foederis  Ardeatini  ueritate  ne  Mommsen  quidem  (chron. 
p.  94)  dubitauit —  denuoque  Niebuhrii  laudes  confirmatas  esse  de- 
monstrasse  nobis  uidemur,  quas  etiam  Gutschmid  p.  535,  Schanz  I 
23  p.  109,  alii  redintegrauerunt. 

Ipsi  primam  eius  historiarum  notitiam  habemus  apud  Cicero- 


CCCLX  DE  SCRIPTORVM  VITIS  ET  SCRIPTIS 

nem  1.  s.  s.,  quem  tamen  quod  Mommsen  (Chron.  p.  95  sq.)  in  epi- 
stula  ad  Paetum  fort.  a.  46.  708  data  (uid.  adn.  ad  fr.  13)  consules 
a.  443.  311  et  primos  censores  a.  insequentis  haurire  non  potuisse 
nisi  e  Licinii  mendaciis  conclusit,  ea  coniectura  simul  cum  restituta 
librorum  linteorum  auetoritate  concidit. 

Ex  insequentis  aetatis  scriptoribus  Liuius  septem  (fr.  13 — 19),. 
Dionysius  sex  locis  (fr.  5.  8 — 12)  nominatim  Licinium  Macrum  lau- 
darunt,  atque  bic  eum  in  nobilium  historicorum  Romanorum  numero 
posuit  (1,  7, 3  ol  Ttabs  ccvreov  iiiaivov^itvoi  'Pcdiicctcdv),  a  quorum 
lectione  in  scribendo  ipse  profectus  esset.  apud  Liuium  uero  eius 
usus  prima  decade  continetur,  in  cuius  libris  solis  IV.  VII.  IX.  X 
eius  mentio  facta  est.  quaeritur,  num  etiam  aliis  locis  eum  consu- 
luerit.  sed  accuratius  in  eam  rem  inquirere  non  est  huius  Ioci.  nam 
etsi  Nitzsch  {Annal.  p.  267  sqq.  351  sqq.)  et  Soltau  (Fleckeis.  ann.  CLV 
p.  409  sqq.  Livius  p.  104  sqq.  209  sq.)  a  diuersis  initiis  exorsi  per 
totam  paene  decadem  (lib.  II — X)  uestigia  Licinii  manufesta  a  se  in- 
dagata  esse  putauerunt,  ita  ut  ille  non  solum  certas  quasdam  par- 
ticulas  (ut  2,  29 — 33)  ex  eo  deduceret  sed  etiam  per  maiores  partes 
eius  annales  subesse  statueret,  hic  multas  paragraphos  et  capita  ali- 
quot  ad  eum  referret  primamque  decadem  inter  Valerium,  Pisonem, 
Macrum  Tuberonemque  partiretur,  tamen  praeter  eius  popularitatem 
nihil  certi  hinc  ad  indolem  eius  operis  depingendam  redundat.  ita- 
que  me  intra  fmes  libri  quarti  continui,  in  quo  cum  ad  intestinas 
dissensiones  accederet1),  largam  materiam  et  rerum  et  orationum 
apud  eum  reperiebat  et  praeter  Aelium  Tuberonem  et  Valerium  An- 
tiatem,  qui  uno  loco  de  eadem  re,  de  qua  etiam  Macer,  citati  sunf, 
solus  Licinius  Macer  tribus  locis  —  isque  semper  cum  librorum 
linteorum  auctoritate  coniunctus  —  nobis  occurrit.  nam  in  hoc  etiam 
alia  tacite  ex  eodem  sumpta  esse  uidentur,  ut  4, 13,  7  librorum  lin- 
teorum  commemoratio,  quos  certe  ipsos  Liuius  non  inspexit  (c.  20, 3. 
fr.  15) 2),  c.  8,  7  L.  Papirii  Mugilani  et  L.  Sempronii  Atratini  censura, 
quae  tam  arte  cum  eorum  consulatu  (fr.  13)  conexa  est,  ut  utraque 
res  non  possit  non  esse  repetita  ex  eodem  auctore  (Mommsen  chron.2 
p.  95  sq.).  deinde  quoniam  ceteris  locis  Liuius  haud  ita  plebi  fauet 
patrumque  partes  amplecti  solet,  iure  offendunt  quae  c.  51, 5  de  pa- 
trum  aperta  iniuria  conqueritur:  Aptissimum  tempus  fuerat  uindi- 

1)  De  his  Soltau  1.  s.  Fleckeis.  ann.  p.  417 — 423  pluribus  clisputauit. 

2)  Infra  hunc  locum  Licinii  reliquiis  subiuiiximus,  et  quia  dubitari 
uix  poterit,  quin  ex  Macro  sumptus  sit,  et  ut  omnia  librorum  linteorum 
fragmenta  coniuncta  haberes. 


C.  LICIXIVS  MACER  CCCLXI 

catis seditionibus  delenimentum  animis  Bolani  agri  diuisionem  obici, 
quo  pacto  minuissent  desiderium  agrariae  legis,  quae  possesso 
per  iniuriam  agro  publico  patres  pellebat:  tunc  haec  ipsa 
indignitas  angebat  animos,  non  in  retinendis  modo  publicis  agris, 
quos  ui  teneret ,  pertinacem  nobilitatem  esse,  sed  ne  uacuum  qui- 
dem  agrum  nuper  ex  hostibus  captum  plebi  diuidere,  mox  paucis 
ut  cetera  futurum  praedae.  non  ignotae  apud  Liuium  hae  querellae 
sunt;  at  ceteris  locis  eas  tribunos  pl.  proferentes  fecit  (c.  49, 11. 
53,6.  cf.  6,  5, 4;  36, 11;  37,2;  39,10)  ut  idem  aduersarios  leges 
agrarias  improbantes,  hoc  suam  sententiam  profitetur,  quae  ambigui- 
tas  explicari  non  potest  nisi  eum  plebeia  auctoritate  occupatum  haec 
scripsisse  censemus,  i.  e.  Licinii  Macri.  eundem  uero  animum  spirat 
libri  initium,  quo  contentionem  de  lege  Canuleia  (c.  1 — 6)  narrauit. 
primo  enim  consules  contra  furores  tribunicios  oratione  obliqua  acri- 
ter  inuehuntur,  tum  Canuleius  tribus  capitibus  oratione  diligenter 
multis  exemplis  ex  historia  repetitis  exornata  modeste  respondet, 
denique  Liuius  hac  clausula  narrationem  finiuit1)  (c.  12,  7):  coepere 
a  fame  mala,  seu  aduersus  annus  frugibus  fuit,  seu  dulcedine  con- 
tionum  et  urbis  deserto  agrorum  cultu.  nam  utrumque  traditur. 
ipse  igitur  auctores  diuersarum  partium  significauit. 

Quae  tamen  repperimus  Licinii  Macri  uestigia,  omnia  pertinent  ad 
res  intestinas:  de  bellis  cum  Aequis,  Volscis,  Veientibus,  Fidenatibus 
aliisque  ciuitatibus  gestis  alium  auctorem  uidelur  secutus  esse.  nec 
in  sequentibus  libris  ullo  Ioco  Macrum  exscriptum  esse  cernimus 
praeter  eos  locos  librorum  VII.  IX.2)  X,  quibus  nominatim  laudatur, 
et  alium  libri  X  locum,  quo  et  Licinius  et  Tubero  significantur.  est 
is  in  cap.  11,  9,  ubi  quod  haec  scripsit  de  anno  299.  455:  Caritas 
etiam  annonae  sollicitam  ciuitatem  habuit,  uentumqne  ad  inopiae 
ultimum  foret,  ut  scripsere  quibus  aedilem  fuisse  eo  anno  Fabium 
Maximum  placet,  ni  eius  uiri  cura,  qualis  in  bellicis  rebus  multis 
tempestatibus  fuerat,  talis  domi  tum  in  annonae  dispensatione  prae- 
parando  ac  conuehendo  frumento  fvisset,  aperte  ad  illos  auclores 
respicit,  ex  quibus  in  cap.  9, 10  (fr.  19)  in  eum  annum  0.  Fabium 
aedilem  factum  esse  rettulerat.    atque  baec  quidem  hactenus. 


1)  Quae  in  editione  priore  breuiter  de  liis  Licinii  uestigiis  adum- 
brauimus,  pluribus  Soltau  Livius  p.  109  sqq.  exposuit. 

2)  Vbi  in  hoc  libro  (fr.  18)  Macer  laudatus  est,  tenor  narrationis 
secundum  Pisonem  pertextus  esse,  etiam  in  libro  X  postquam  c.  9  (fr.  19) 
Macrum  nominatim  attulit,  c.  13  Pisonem  tacite  exscribere  uidetur.  uid. 
supra  p.  cxc  sq. 


CCCLXII  DE  SCRIPTORVM  VITIS  ET  SCRIPTIS 

Multo  uero  plura  Licinii  fragmenta  ex  Liuio  elicere  eidemque 
certiora  de  annalium  eius  indole  proferre  possemus,  nisi  casu  ita 
accidisset,  ut  tum  demum  Liuius  eis  uti  inciperet,  ubi  integri  Dio- 
nysii  libri  deficiunt.  nunc  uno  modo  loco,  qui  est  in  fine  libri  XI 
Dionysii  et  in  principio  libri  IV  Liuii  (uid.  fr.  13  c.  adn.),  quae  par- 
tes  ab  illis  historicis  secundum  Macrum  pertextae  sunt,  inter  se  con- 
tingunt.  sed  Dionysius  eum  citauit  in  libris  II  (fr.  5),  IV  (fr.  8), 
V  (bis  fr.  9.  10),  VI  (fr.  11),  VII  (fr.  12)  ususque  eo  est  ita,  ut  in  Cn. 
Gellii  locum  eum  substitueret  eosque  etiam  ter  consociaret  (uid. 
p.  CCCLix),  tum  uero  nescio  cuius  iudicio  propter  temporum  incu- 
riam  ab  eis  deterritus  (fr.  11. 12)  alii  auctori  se  addixisse  uidetur; 
extremo  tamen  libro  XI  (c.  62)  eum  ad  Licinium  rediisse  consensus 
cum  fr.  13  (apud  Liuium)  docet.  sed  etiam  praeter  hos  locos  apud 
Dionysium  eius  usus  subest.  nam  quae  de  bellis  ab  Anco  gestis 
2,38et39  memoriae  tradidit,  ex  Macro  tracta  esse  fragmento  8 
(uid.  adn.  ad  h.  1.)  comparato  computauit  Riessling  De  Dion.  font. 
p.  30  sq.  idemque  p.  33  cum  Liebaldtio  p.  15  foedus  Gabinum  (4,  58) 
et  Schweglerum  (II  p.  307  sqq.)  secutus  foedus  a  Cassio  cum  Latinis 
ictum  (6, 95)  ad  Macri  auctoritatem  de  coniectura  rettulit.  hoc  enim 
monumentum  in  columna  ahenea  Cicero  cum  pro  Balbo  (23, 53)  di- 
ceret,  meminit  nuper  post  rostra  incisum  et  perscriptum  fuisse, 
tum  igitur  ipse  uidere  non  potuit,  multoque  minus  quinquaginta  fere 
annis  post  Dionysius.  qui  quod  nihilo  minus,  quid  in  illo  scriptum 
esset,  inseruit,  aperte  alii  auctori  eius  notitiam  debet,  quem  nemi- 
nem  ueri  est  similius  fuisse  quam  Macrum,  talium  rerum  curiosum 
scriptorem.1)  contra  denuo  intricata  est  haec  quaestio,  si  eius  de 
Sp.  Maelii  caede  narrationem  ex  primis  insequentis  libri  capitibus 
excerptam  cum  Liuio  comparauerimus.2)  hic  enim  commemoratione 
librorum  linteorum  (4, 13,  7)  quasi  digito  Licinium  Macrum  mon- 
strauit  Maeliumque  quod  cregnum  esset  aggressus'  iure  caesum  esse 
L.  Quinctium  dictatorem  professum  multis  ex  historia  Romana  sump- 
tis  exemplis  exponentem  induxit  bonaque  eius  a  quaestoribus  ueniisse 
et  in  publicum  redacta  esse  addit:  Macer  igitur  regni  crimen  a  causa 
plebis  tribunisque  separauit,  qui  nusquam  Maelio  adsunt  et  post  eius 


1)  Nitzsch  librum  suurn  ita  conclusit  (Annal.  p.  351  sqq.),  ut  Diony- 
sio  in  scribendis  libr.  V — IX  suspicaretur  fuisse  auctorem,  qui  duas  di- 
uersas  famas  contaminasset,  eumque  fuisse  Licinium  Macrum.  at  mo- 
dum  longe  supergressus  est,  ut  praeter  alios  etiam  Bockschio  uisum  est. 

2)  Dion.  12  c.  1—4.  Liu.  4, 13—16.  Vid.  Schwegler  III  p.  131—139. 
Mommsen  E.  F.  II  p.  199—220. 


C.  LICINIVS  MACER  CCCLXIII 

necem  hanc  indignitatem  queri  non  desinunt  (c.  16,5).  eandem  autem 
famam  etiam  Dionysius  secutus  est,  idque  ita,  ut  materia  Graecorum 
de  tyrannis  declamantium  usus  horum  consilia  dolosque  prolixe  ex- 
plicaret  suamque  ipse  artem  dicendi  ostentaret,  cui  quidem  indul- 
gens  multa  omisit,  quae  non  quadrarent  (nisi  hoc  eius  qui  excerpsit 
culpa  factum  est),  alia  mutauit,  uelut  Maelium  priorem  cultro  ar- 
repto  ui  se  defendisse  eumque  a  multitudine  irata  quasi  bestiam 
c-sse  obtruncatum  (c.  2,  7).  nihilo  setius  non  solum  in  summa  ar- 
gumenti  Liuius  Dionysiusque  inter  se  concordant,  etiam  in  ipsa  de- 
scriptione  quaedam  eiusdem  originis  remanserunt;  nam  ut  hic  Mi- 
nucium  indicium  suum  apud  senatum  longa  oratione  exponentem 
fecerat  (Dion.  12,  1, 15),  sic  Liuius  breuiter  oblique  (4, 13,  9)  atque 
uterque  Seruilium  Maeliumque  ante  necem  inter  se  colloquentes 
(Dion.  c.  2,4—7.  Liu.  c,  14,  3— 5).1) 

Post  Tuberonem  (uid.  infra  p.  ccclxix  sq.),  Liuium,  Dionysium 
Licinii  auctoritas  inobseruata  uel  neglecta  iacuit,  nisi,  quae  C.  Cichorii 
coniectura  est2),  illa  factum  est,  ut  nobiles  rerumque  scriptores  ternis 
nominibus  uti  solerent.  ne  Varro  quidem  hos  annales  ab  obliuione 
tuitus  est,  ex  quo  Censorinus  (fr.  3)  et  Macrobius  (fr.  1.  4)  pauca 
sua  fr.  sumpserunt,  plura,  fortasse  Probi  Berytii  aetate  excerpta, 
grammatici,  qui  soli  etiam  libros  post  primum  citauerunt,  Nonius 
(fr.  6.  21.  24.  25)  et  Priscianus  (fr.  7.  20  tribus  locis.  22  cf.  26)3), 
unum  etiam  Diomedes  (adn.  ad  fr.  22)  exhibet;  quibus  riuulis  fr.  2 
in  Ioannis  Malalae  opus  (inde  in  alia  Byzantina)  deductum  sit,  nos  fugit. 

Denique  ne  quid  frustra  hic  quaeratur  e  numero  fragmentorum, 
quae  apud  Krausium  et  Bothium  habes,  consilio  explosum  est  hoce, 
quod  est  apud  Solinum  (c.  2, 12):  Licinio  placet  a  Messapo  Graeco 
Messapiae  datam  originem,  uersam  postmodum  in  nomen  Calabriae, 

1)  Dionysius  hanc  famam  probabiliorem  quam  Cincii  (fr.  6)  Pisonis- 
que  (fr.  21)  esse  dixit,  quam  ei  adnexuit,  cum  hi  iitiywnioi  avyygucpslg 
essent.  quae  causa  nisi  in  excerpto  turbata  est,  Dionysius  significasse 
uidetur  se  Graeco  scriptore  usum  esse.  ita  per  hunc  Macri  fama  ad 
eum  translata  esset,  uid.  s.  p.  cxxxiv,  quae  quidem  originem  ex  priuatis 
monumentis  familiae  Seruiliae  ducere  uidetur,  Mommsen  1.  s.  p.  199. 
209.    cf.  s.  p.  xxxvii  sq. 

2)  De  fastis  consularibus  antiquissimis  in  stud.  Lips.  IX  p.  186  sq. 
contra  eum  disputauit  Vnger  ap.  Fleckeisen.  141  p.  313  sqq. 

3)  Liebaldt  p.  14  etiam  alium  locum,  ut  opinabatur,  ex  Prisciano 
citauit  (I  p.  13  H.):  Auctoritas  quoque  tam  Varronis  quam  Macri  teste 
Censorino  nec  k  nec  q  nec  h  in  numero  adltibet  literarum.  is  tamen  non 
est  Licinius  sed  Pompeius  Macer,  fcui  ordinandas  bibliothecas  delega- 
uerat'  Auguetus  (Sueton.  Caes.  56,  7).    cf.  Hertz  a.  h.  1. 


CCCLXIV  DE  SCRIPTORVM  VITIS  ET  SCRIPTIS 

quam  in  exordio  Oenotri  frater  Peucetius  Pencetiam  nominauerat* 
ubi  de  nomine  auctoris  lias  adnotauit  discrepantias  Mommsen:  'lici- 
niano  codd.  cl.  primae  (Jiciano  L).  Luciniano  alt.  class.  (Lutiniano  S. 
lucinio  II.')  quibus  beptadis  Bonnensis  opinio  firmari  uideatur  in 
Granii  Liciniani  fragmentis  illa  uerba  ponentis  (p.  47).  at  eandem 
rem  liabes  expositam  in  Plinii  nalurali  bistoria  3,99:  Graeci  Messa- 
piam  a  duce  appellauere  et  ante  Peucetiam  a  Peucetio  Oenotri 
fratre  in  Sallentino  agro.  uides  igitur  ex  ea  quae  intercedit  inter 
Plinium  et  Solinum  cognatione,  eundem  auctorem  esse  descriptum 
a  Plinio  quem  a  Solino.  in  Plinii  autem  auctoribus  non  inuenitur 
Granius  Lieinianus,  contra  saepissime  ab  eo  est  adhibitus  Licinius 
Mucianus,  modo  sic  (in  ind.  libr.  III.  IV.  V.  VI.  VII.  V  83.  VII  36. 
IX  68),  modo  simpliciter  Mucianus  appellatus,  qui  librum  Pliniano 
simillimum  de  naturali  bistoria  composuerat  atque  etiam  in  tertii 
libri  indice,  in  quo  illa  de  Messapiae  nomine  protulit  Plinius,  recen- 
setur.  itaque  nullus  dubito,  quin  apud  Solinum  quoque  hic  Licinius 
Mucianus  sit  intellegendus  et  apud  eum  aut.  Licinio  sit  scribendum 
aut,  quod  mihi  magis  placet,  Licini^o  Muciyano.  quae  scriptura 
nescio  an  commendetur  quorundam  codicum  scripturis  luciniano  uel 
lutiniano  uel  lucinio.  neque  quidquam  ualet  contra  hanc  sententiam 
Isidori  inscientia,  qui  rem  ipsam  ad  uerbum  ex  Solino  transtulit, 
pro  auctoris  tamen  nomine  nescio  quem  historicum  in  animo  habens 
scripsit  historiis  [an  historicis?]  placet.  uid.  Vol.  II  p.  xc  —  xcn. 
101 — 107.  tum  uero  ne  apud  nos  quidem  fr.  23  iure  locum  suum 
seruat.  est  enim  C.  Clodii  Licini  et  nunc  eius  fragmentis  (Vol.  II 
p.  78)  insertum,  id  quod  inscriptio  suadet.  nam  Nonius  semper  fLi- 
cinium  Macrum'  citauit.  uncis  tamen  id  circumscripsisse,  ne  numeri 
turbarentur,  satius  esse  putaui. 

Difficilius  lis  est  dirimenda  inter  Licinium  Macrum  et  Aemilium 
Macrum  poetam,  qui  haud  raro  inter  se  confusi  sunt.  atque  apud 
Nonium  quidem  (s.  u.  prosecta  p.  220)  nulla  est  dubitatio,  quin,  cum 
Licinium  Macrum  in  Hornithogonia  afferret,  Mcandri  illum  imita- 
torem  suis  uerbis  spoliauerit1),  nec  apud  Priscianum  (ir.  22),  quo- 
niam  annalium  inscriptio  (ut  fr.  7)  addita  est.  num  uero  Plinii  uerba 
mutanda  sint,  controuersia  est.  in  huius  enim  indicibus  libr.  IX.  X. 
XI.  XVII  exstat  Aemilii  Macri  nomen,  tum  in  ind.  libr.  XIX.  XXI. 
XXII.  XXVIII.  XXIX.  XXX.  XXXII  Licinii  Macri,  quae  diuisio,  quam- 
quam  per  se  sane  mira  est,  tamen  nos  de  librorum  deprauatione 


1)  Apucl  Baehrensium  in  fr.  poet.  Rom.  est  Aemil.  Macri  fr.  '6  p.  344. 


C.  LICINIVS  MACEK,  CCCLXV 

cogitare  non  coget.  sed  ei  Loci,  quibus  in  ipsa  enarratione  Aemilii 
uel  Licinii  auctoritates  nobis  occurrunf,  sunt  hice  libri  32,  9: 
homines  quibus  impaclus  [lepus  marinus]  est  piscem  olent;  lioc 
primo  argumento  ueneficium  id  deprehenditur.  ceterum  moriuntur 
totidem  in  diebus  quot  uixerit  lepus,  incertique  temporis  ueneficium 
id  esse  auctor  est  Licinius  Macer.  et  paulo  post  14:  Licinius  Ma- 
cer  murenas  feminini  tantum  sexus  esse  tradit  et  concipere  e  ser- 
pentibus,  ut  diximus  (ob  id  sibilo  a  piscatoribus  tamquam  a  ser- 
pentibus  euocari  et  capij,  et  pinguescere,  iactato  fusli  non  interimi, 
easdem  ferula  protinus.  quoruni  uerborum  argumenta  ut  prorsus 
abborrent  ab  annalibus,  ita  optime  quadrant  in  carmina  scriptoris 
alicuius,  qui  Nicandrum  imitatus  (Quint.  inst.  10, 1,  56)  talia  compo- 
suerit  qualia  ille  eiusque  similes  poetae,  uel  Ornithogoniam  uel  Tbe- 
riaca  uel  Alexipbarmaca,  cf.  Ouid.  trist.  4, 10, 43: 

Saepe  suas  uolucres  legit  mihi  grandior  aeuo 

quaeque  necet  serpens,  quae  iuuet  herba,  Macer. 
tum  pro  bac  sententia  faciunt  argumenta  librorum,  in  quorum  indi- 
cibus  Licinius  Macer  auctor  inuenitur:  XIX  de  herbarum  quarundam 
et  radicum  naturis,  XXI  continentur  naturae  florum  et  coronamen- 
torum,  XXII  auctoritas  herbarum,  XXVIII — XXX  medicinae  ex  ani- 
malibus,  XXXII  medicinae  ex  aquatilibus,  quibus  quae  in  priore  na- 
turalis  bistoriae  parte  ex  fAemilio  Macro'  se  excerpsisse  Plinius 
indicibus  significauerat  (de  naturis  aquatilium  IX,  insectorum  XI, 
satiuarum  arborum  XVII),  suppleta  sunt,  ut  in  altera  (32, 14)  ad 
locum  quendam  prioris  (9, 16)  ut  eiusdem  auctoris  se  referre  po- 
tuerit.  itaque  quamuis  repugnante  Liebaldtio  (p.  12  sq.)  cum  Vngero 
(De  Aemil.  Macro  p.  15.  De  Valgio  Rufo  p.  211),  Brunnio  De  ind. 
Plin.  p.30,  Rothio  p.367  omnibus  illis  locis  Licinii  nomine  expuncto, 
cum  siue  ipsius  Plinii  siue  librarioium  errore  intrusum  sit,  Aemi- 
lius  Macer  reponendus  est. 


Q.  AELIVS  TVBEKO1) 

Aeliorum  Tuberonum  familia  et  uitae  simplicitatis  seueritatisque 
et  doctrinae  litterarumque  laude  per  complura  saecula  floruit,  pri- 
musque,  de  quo  compertum  habeamus,  Q.  Aelius  Tubero,  Aemiliae 
Africani  minoris  sororis  filius,  L.  Aemilii  Pauli  nepos,  inclaruit.  is 
princeps  Romanorum  totum  se  addixerat  stoicae  uitae  ac  disciplinae, 
usque  adeo,  ut  non  solum  domi  seuerus  ac  parcus  esset  sed  etiam 
publice,  cum  Africani  mors  honestanda  esset,  summam  ostentaret 
simplicitatem.  in  re  publica  stabat  ab  optimatibus,  ut  Tib.  Gracchum, 
cum  eius  amicus  fuisset,  rem  p.  uexantem  derelinqueret  et  postea 
in  Gaium  fratrem  haud  frustra  complures  orationes  haberet.  neque 
tamen,  ut  ait  Cicero,  maiorum  honoribus  respondere  potuit.  erat 
enim  ut  uita  sic  etiam  oratione  durus,  incultus,  horridus,  neque  pla- 
cuit  stoica  eius  iactatio  populo7  qui  eius  sapientiam  in  morte  Afri- 
cani  celebranda  tam  grauiter  tulit,  ut  praeturae  spe  eum  deiceret. 
num  postea  eam  adeptus  sit  et  ad  summum  honorem  escenderit, 
etsi  Pomponius  (de  orig.  iur.  40)  id  tradidit,  nescimus;  neque  enim 
apud  Ciceronem,  cui  pleraque  de  eo  debemus  (Brut.  31, 117.  pro 
Muren.  36,  75.  Lael.  11,37.  21, 101),  usquam  eius  magistratuum  fit 
mentio,  nisi  eum  tribunatu  functum  esse.5) 

Multo  maius  eius  fuit  nomen  in  litteris,  quibus  dies  noctesque 
summa  cum  adsiduitate  operam  dabat  (Cic.  de  or.  3,  23,  87).  atque 
primum  quidem  audiebat  Publium  Mucium  et  Brutum  et  Manilium, 
qui  ius  ciuile  fundauerant  (Pompon.  1.  s.  s.),  tum  uero  Panaetium 
philosophum,  inter  cuius  discipulos  praecipuum  locum  obtinuit,  cum 
non  solum  eius  condiscipuli  sed  etiam  ipse  Panaetius  libros  quos- 
dam  ad  eum  miserint3),  Cicero  autem  ei  partes  quasdam  colloquii 
de  re  publica  instituti  tribuerit.4) 

1)  Vid.  adn.  ad  p.  cccl. 

2)  Recte  enim  Schnetz  Brut.  1.  s.  pro  triumuiratu ,  quae  codicum 
scriptura  explicari  nequit,  substituit  tribunatum.  —  Cf.  Zeller  Gesch.  d. 
gr.  Philos.  III  l3  p.  535  sq. 

3)  Cic.  de  offic.  3, 15,  63.  de  fin.  4,  9,  23.  Tuscul.  4,  2,  4  cf.  acad.  2, 
44, 135. 

4)  De  re  p.  1,  19,  31.  ad  Q.  fr.  3,  5, 1.  ad  Att.  4, 16,  2. 


Q.  AELIYS  TVBERO  CC<  LXVII 

Huius  forsitan  nepos  fuerit  L.  Tubero,  ei  et  uita  et  doctrina 
similis,  fhomo  cum  ingenio  tum  etiam  doetrina  excellens'  (Cic.  pro 
Lig.  4, 10),  cum  Cicerone  una  domi  eruditus,  in  militia  contuber- 
nalis,  eorundem  studiorum  uinculo  coniunctus,  in  omni  denique  uita 
familiaris  (Cic.  pro  Lig.  4, 10).  is  Q.  Ciceronem,  cum  a.  61.  693  in 
Asiam  prouinciam  abiret,  legatus  secutus  est  (Cic.  adQuint.  fr.  1,1, 
3, 10)  et  quattuor  annis  post  ex  Asia  decedens  ea  re  de  Marco  bene 
meritus  est,  quod  quas  insidias  ab  exulibus  coniuratis  ei  paratas  esse 
audiuerat,  ad  eum  Tbessalonicam  detulit  (Cic.  proPlanc.  41, 100.  cf. 
Drumann  V  p.  642).  bello  ciuili  exorto  ex  senatus  consulto  Africam 
prouinciam  sortitus  cum  Q.  tilio  iuuene  eo  profectus  est.  interea 
tamen  P.  Attius  Varus  prouineiam  iam  occupauerat,  eiusque  iussu  Q. 
Ligarius  Tuberonem  Vticam  uenientem,  etsi  filius  ualetudine  affec- 
tus  erat,  portu  atque  oppido  probibuit,  quare  ille  sublatis  ancoris  ad 
Cn.  Pompeium  in  Macedoniam  se  contulit,  ubi  filius  armatus  pugnae 
Pbarsalicae  interfuit  (Cic.  p.  Lig.  3,  9.  8,  23  sqq.).  tum  uero  uenia  a 
Caesare  uictore  impetrata  Romam  reuersi  Q.  Ligarii  odio  ita  indul- 
serunt,  ut,  cum  ne  ex  exilio  reuocaretur,  timerent,  Q.  Tubero  filius 
apud  eundem  Caesarem  dictatorem,  quocum  ipse  armis  congressus 
erat,  Q.  Ligarium,  quod  in  aduersariorum  parte  fuisset,  accusaret 
(a.  46.  708).  atque  hic  quidem  et  Caesaris  clementia  et  Ciceronis 
deprecatione  absolutus  est,  Q.  autem  Tubero  cum  rem  non  obtinuisset 
apud  Caesarem,  a  causis  agendis  ad  ius  ciuile  transiit  ibique  prae- 
ter  ceteros  floruit.  baec  enim  de  eo  Pomponius  (I.  s.  46)  rettulit: 
Post  hos  Quintus  [sic  emend.  Mommsen,  quoque  libri]  Tubero  fuit, 
qui  Ofilio  operam  dedit.  fuit  autem patricius  [patronus  scrips.Momm- 
sen]  et  transiit  a  causis  agendis  ad  ius  ciuile,  maxime  postquam 
Q.  Ligarium  accusauit  nec  optinuit  apud  Gaium  Caesarem  [cf.  Quint. 
11, 1, 23;  78.  Meyer  orat.  reliq.  p.501  sq.].  —  Tubero  doctissimus  qui- 
dem  habitus  est  iuris publici  et  priuati  et  complures  utriusque  operis 
libros  reliquit:  sermone  etiam  antiquo  usus  affectauit  scribere  et 
ideo  parum  libri  eius  grati  habentur.  sed  iam  sua  aetate  multos 
nanctus  est,  qui  eius  iuris  scientiam  admirarentur,  sic  Ciceronem, 
de  cuius  existimatione  Gellius  (1,  22,  7)  haec  tradidit:  M.  autem  Ci- 
cero  in  libro,  qui  inscriplus  est  *de  iure  ciuili  in  artem  redigendo', 
uerba  haec  posuit:  *i\ec  uero  scientia  iuris  maioribus  suis  Q.  Aelius 
Tubero  defuit,  doctrina  etiam  superfuiC.  in  quo  loco  'sifperfuit' 
significare  uidetur  rsupra  fuit  et  praestitit  superauitque  maiores 
suos  doctrina  sua,  superfluenti  tamen  et  nimis  abundanti\  disci- 
p/inas  enim  Tubero  stoicas  et  dialecticas  percalluerat ;  tum  etiam 


CCCLXVIIl         DE  SCRIPTORVM  VITIS  ET  SCRIPTIS 

Varronem,  qui  in  epistolicis  quaestionibus,  «piid  facere  dicereque  inbe- 
ret  eum,  qui  senatum  consuleret  (post  triumuiratum  rei  p.  consti- 
tuendae1))  exposuerat;  hanc  enim  quaestionem  idem  Gellius  14,  7 
abbreuiauit  et  in  capite  subsequenti  (8, 2)  baec  addidit:  M.  autem 
Varro  in  quarlo  epistolicarum  quaestionum  et  Ateius  Capito  in 
coniectaneorum  VIIII  ius  esse  praefecto  senatus  habendi  dicunt ; 
deque  ea  re  adsensum  esse  Capito  ^Varroynem^)  Tuberoni  contra 
sententiam  lunii  refert:  'Na?n  el  tribunis'  inquit  'plebis  senatus 
habendi  ius  erat,  quamquam  senatores  non  essent  ante  Alinium 
plebiscitum '.  eundem  autem  Capitonem  (mortuum  a.  22.  775,  uid. 
Funaioli  p.  563  sqq.)  Tuberonis  auctoritatem  magni  fecisse  ex  eius 
ipsius  uerbis  apparet,  quibus  epitomen  illam  clausit:  Sed  quod  ait 
[Varro]  senatus  consultum  duobus  modis  fieri  solere,  aut  conqui- 
sitis  sententiis  aut  per  discessionem,  parum  conuenire  uidetur  cum 
eo,  quod  Ateius  Capito  in  coniectaneis  scriptum  reliquit.  nam  in 
libro  VIIII  Tuberonem  dicere  ait,  nullum  senatus  consultum  fieri 
posse  non  discessione  facta,  quia  in  omnibus  senatus  consultis 
etiam  in  iis,  quae  per  relationem  fierent,  discessio  esset  necessaria, 
idque  ipse  Capito  uerum  esse  affirmatF)  etiam  usque  ad  digesta 
eius  auctoritas  mansit  (uid.  Bremer  Iur.  anteh.  q.  s.  p.  358 — 367). 
Sed  ut  nunc  ad  L.  Tuberonis  studia  litterarum  accuratius  explicanda 
reuertamur,  fuisse  eum,  ut  Quintum  maiorem,  philosophum  uel  stoi- 
cum  uel  academicum  (Zeller  1.  s.  III  22  p.  10  sq.),  neque  eum  igno- 
bilem,  et  ex  Photii  bibl.  cod.  212  p.  169  Bk.  uidemus:  yQ&yei  ds 
rovg  Xoyovg  [TIvQQOvLovg]  ^4lvt]6idr]^og  7tQo6cpa)V(bv  ccvrovg 
rav  £%  yixadiqiiCag  rcvl  6vvaLQ£6*Lcorr]  AevKLco  TofteQcovL  [sic  enim 
cod.  A.,  Neqcovl  uulgabatur],  ysvog  [isv  'Pa^aLO},  dofy]  de  Xa^iTtQco 
sk  TiQoyovcov  nal  7tolLrLxag  ccQiag  ov  rag  rv%ov6ag  [isrLOvrL,  et 
ex  eo  quod  Varro  unum  ex  logistoricis  inscripsit  Tubero  de  origine 
humana  (Ritschl  De  logist.  Opusc.  III  p.404.  414),  sed  eundem  histo- 
riae  operam  dedisse  ex  eis  quae  a.  60.  694  Cicero  ad  Q.  fratrem 
scripsit  (1, 1,  3, 10),  ubi  ut  ministros  quam  optimos  habeat,  horta- 
tus  quamquam,  inquit,  legatos  habes  eos,  qui  ipsi  per  se  habituri 


1)  Quoniam  eius  in  Gellii  epitome  mentio  fit,  Gellii  loci  ad  anti- 
quiorem  Q.  Tuberonem  cum  Nipperdeio  Opusc.  p.  408  transferri  non 
possunt. 

2)  Capitonem  libri  emend.  Hertz. 

3)  Quid  fAelius  Tubero'  libro  ad  Oppium  scripto  tractauerit,  unde 
formam  antiquam  Probus  Berytius  f  occecurrit '  excerpsit  (ap.  Gell.  6, 
0, 10),  incertum  est. 


Q.  AELIVS  TVBERO  CCCLXIX 

sint  rationem  dignitatis  suae,  de  quibus  honore  et  dignitate  et 

aetate  praestat  Tubero,  quem  ego  arbitror,  praesertim  cum  scribat 
historiam,  ?nultos  ex  suis  annalibus  posse  deligere,  qnos  uelit  et 
possit  imitari. *) 

At  uero  eius  Tuberonis,  euius  historiac  fragmenta  quaedam  ex- 
stant,  |)raenomen  Quinti  fuit.  sic  enim  Liuius  4,  23;  3  (IV.  6)  euin 
citauit2):  Valerius  Antias  et  Q.  Tubero  —  consulem  edunt,  quae  ipsa 
scriptura  codd.  est  {etq.  Medic.  etq.  ceteri).  quodsi  G.  F.  Vnger 
(Fleckeis.  143  p.  320  sq.)  et  Soltau  (Herm.  XXIX  p.  631sqq.),  prae- 
serlim  cum  Liuius  auctores  suos  raro  praenomiue  dislinxisset,  cVa- 
lerius  atque  Tubero'  scripserunt,  coniectura  Quintum  ex  historico- 
rum  numero  ex|)uleruut;  qui  de  Caesaris  uita  bis  a  Suetonio  citatus 
(fr.  11. 10 a)  aut  haud  dubie  aut  probabiliter  restitutus  locum  suum 
tuetur,  apud  Liuium  autem  ea  de  causa  hic  duobus  nominibus  uti- 
tur,  ne,  ubi  piiiuum  prodit,  iuxta  Licinium  Macrum,  qui  post  illos 
affertur,  et  Valerium  Antiatem  altero  nomine  careat.3) 

Duo  igitur  Tuberones  in  bistoria  scribenda  uersati  sunt.  qui 
tamen  fragmenta  Tuberonis  citauerunt,  praeter  Liuium  et  Suetonium 
uno  nomine  ea  dislinxisse  satis  esse  duxerunt,  neque  Dionysius  (fr.  3), 
qui  arta  consuetudine  cum  Tuberonum  familia  coniunctus  erat,  si 


1)  A  Plutarcho  in  uit.  Luc.  39  Tuberonis  stoici  (rov  ZraiY.ov  Tov- 
§£gcovog)  dictum  aliquod  aifertur,  quo  cum  Licinii  Luculli  opera  et  sub- 
structiones  Neapoli  uidisset,  emn  Xerxem  togatum  appellauerat.  sed 
cum  illa  aetate  is  Tubero,  qui  praeter  ceteros  stoicus  nominabatur,  iam 
diu  mortuus  esset,  pro  HTooiY.bg  Ruhnken  ad  Vell.  2,  33  substituit  i6xo- 
Qi-A.6g.  quae  tamen  coniectura,  etsi  stoicum  illum  non  posse  intellegi 
Ruhnken  recte  animaduertit,  non  est  probanda.  ipse  per  errorem  a 
Plutarcho  hunc  Lucium ,  qui  erat  academicus,  stoicum  dictum  esse 
censeo.  Ceterum  Plinius  n.  h.  9,  170  hoc  apophthegrna  Pompeio  Magno 
uindicat. 

2)  Vossius  I  c.  12  c.  5G  hunc  Liuii  locum  neglexerat,  cum  Lucium 
has  historias  condidisse  diceret.  eum  redarguit  Lachmann  De  f.  L.  I. 
p.  40.  II  26.  ipse  ut  difficultatem  solueret  opus  historicum  a  patre  in- 
cohatum  hereditate  filium  accepisse  et  perfecisse  suspicatus  est,  quae 
opinio  a  probabilitate  non  abhorret,  fundamento  tamen  caret.  is  L. 
Aelius,  quem  Gellius  5,21,6  post  M.  Catonem,  Q.  Claudium,  Valerium 
Antiatem  cum  P.  Nigidio  et  M.  Varrone  testem  citat,  non  est  Tubero, 
ut  Krausio  p.  322  placuit,  sed  Stilo  (cf.  Kretzschmer  De  Gell.  font.  p.  41), 
recte  nunc  in  editionibus  restitutus. 

3)  Liuium  talis  aequalitatis  rationem  habere  ex  eis  locis  discimus, 
ubi  iuxta  Coelium  alibi  uno  nomine  distiuctum  etiam  Valerii  uno  con- 
tentus  est  (28,  46,  14.  29,  35,  2);  praetera  moneo  etiam  Fabium  Pictorem, 
ubi  primum,  duobus  nominibus  citatum  esse  (1,  44,  2). 

Hi»t   Rom.  rol   I,  ed.  Peter.    Ed   alt  XXIV 


CCCLXX  DE  SCRIPTORVM  VITIS  ET  SCRIPTIS 

plures  rerum  scriptores  Aelios  Tuberones  nouisset,  sic  simpliciter 
praenomine  omisso  scripsisset  TovfisQav  Ailiog,  dstvbg  avrjo  xctl 
tieqI  xr)v  6vvaycoyr)v  xr)g  i6rooCag  &?tiii£Xr]g.x)  optio  autem  si  inter 
Lucium  patrem  et  Quintum  fllium  datur,  huius  (Quinti)  doctrina, 
ut  Gellius  1,  22,  7  id  uerbum  explicuit,  superfluens  et  nimis  abun- 
dans  fuit.  quid?  quod  'Tuberonem'  etiam  librum  aliquem  astronomi- 
cum  confecisse  Plinius  testis  est  (n.  h.  18,235  cf.  German.  schol. 
p.  132  Br.),  cuius  argumentum  et  ipso  hoc  fragmento  et  uicinitate 
Tuberonis  in  indice  eius  libri  CL.  Tarutii,  qui  Graece  de  astris  scrip- 
sit,  et  Caesaris  dictatoris  qui  item'  indicatur,  praenomen  Quinti 
indice  libri  alterius,  ubi  Titum  Caesarem  imp.  sequitur,  cqui  de  acon- 
tia  cometa  praeclaro  carmine  perscripserit'  (2,  89),  et  libri  XXXVIII. 
denique  officiorum  publicorum  rationis  et  ordinis  eundem  peritum 
aliisque,  etiam  Varroni  idoneum  auctorem  eum  uisum  esse  ex  Gellii 
1.  s.  cognouimus.  doctrina  igitur  eius  ab  historia  non  afuit  neque 
habemus,  cur  de  scriptura  codicum  Liuii  dubitemus.  contra  Lucius 
pater  magis  philosophiae  erat  addictus  eoque  studio  inclaruit.  quodsi 
Cicero  amicus  de  eius  historia  uerba  fecit,  in  publicum  eius  cogni- 
tio  ita  non  peruenit,  ut  si  de  tali  opere  sermo  esset,  Quintus  filius 
omnium  animos  occuparet  neque  praenomen  addi  soleret.  atqui  cum 
Dionysius  (a.  30.  724)  Romam  migrasset,  perlustratis  poetis  et  rerum 
scriptoribus  'Quinti  Aelii  Tuberonis'  (sic  eum  sollemniter  alloqui- 
tur)  admonitu  de  Thucydide  librum  suum  composuit  et  ad  eundem, 
cui  nihil  ueritate  pretiosius  esset,  misit  (c  1  p.  325  Vs.  c.  55  p.  418. 
cf.  de  Thuc.  propriet.  c.  1  p.  421),  atque  hic  certe  fuit  ille  uir  Tteol 
xr)v  6vvay(oyi]v  i6xoQi'ag  i7tifisfo]g,  cuius  de  Lupercalibus  famam, 
ut  hoc  honore  eum  prosequatur,  uulgatae  Fabii  Pictoris  ceterorum- 
que  historicorum  opponit  (arch.  1,  80.  fr.  3).  disputatione  igitur  nostra 
id  euicisse  nobis  uidemur  Q.  Aelium  Tuberonem  eas  historias  scrip- 
sisse  eamque  ipsam  ob  causam  praenomen  omissum  esse,  quod  dubi- 
tandi  causa  non  erat.2) 

De  historiae  Tuberonis  genere  muita  Soltau  (in  disp.  Macer 
u.  Tubero,  uid.  p.  cccl  et  Livius  p.  105 — 116.  211.  passim)  pro- 
posuit,  maxime  de  ratione,  quae  inter  eum  et  Macrum  intercessisset; 
illum  enim  ut  Ciceronem  moderate  et  optimatium  causam  egisse  et 


1)  1,7,3,  ubi  Aelios,  Gellios,  Calpumios  Dionysius  auctores  eibi 
fuisse  profitetur,  singulos  illorum  nominum  scriptores  intellegendos  esse 
iam  identidem  monuimus. 

2)  Filius  eius  fuit  Q.  Aelius  Tubero  cob.  a.  11.  743.  uid.  Rohden  B.  E. 
I  c  638. 


Q.  AELIVS  TVBERO  CCCLXXI 

contentionem  ordinum  a  Macro  populariter  infectam  ad  illam  rede- 
gisse,  idque  ita  ut  ex  tabulinis  priuatis  quarundam  gentium  patri- 
ciarum,  Fabiae,  Quinctiae,  Seruiliae,  Furiae,  Postumiae  Iaudationes 
in  annales  insereret1),  arteautem  oratoria  utrumque  pariter  insignem 
fuisse  Liuiique  operis  primam  decadem  multa  per  capita  locuple- 
tasse.  at  si  ipsa  fragmenta  pauca  et  magnam  partem  tenuia  per- 
lustramus,  antiquariorum  studio  eum  ductum  esse  concedimus  (IV.  2 
de  equo  Troiano,  3  de  Lupercalibus,  4  de  Seruii  Tullii  classibus) 
atque  diligenter  in  res  traditas  auctorumque  fidem  inquisiuisse  (fr.  7), 
tum  eum  cum  Licinio  in  memoria  tradenda  consensisse  (fr.  7.  8) 
neque  nisi  caute  ab  eo  discessisse  (IV.  6).  contra  idem,  ubi  res  Ho- 
manas  ipsas  narrat,  totus  mendaciorum  fictorum  uanitati  adstipula- 
tur  (fr.  8.  9).  restringo  igitur  eius  de  Tuberonis  historia  iudicium 
neque  Liuii  particulas,  quas  Soltau  ex  eius  annalibus  repetiit2),  ad 
ilhid  supplendum  adhibere  ausim.  Historias  Q.  Tuberonis  libros 
inscriptos  esse  omnium  scriptorum  consensu(Gell.  fr.4.  8.  9.  Cbaris.5. 
Non.  1.  10),  qui  inscriptionem  addiderunt,  constat.  Iibri  minimum 
fuerunt  quattuordecim,  res  Homanae  a  Troia  euersa  deductae 
(tum  enim  etiam  Varro  de  familiis  Troianis  scripsit3)),  idque,  ut  uide- 
tur,  ita  ut  mythicum  colorem  abstergeret  (IV.  2)  et  res  usque  ad 
belli  ciuilis  inter  Caesarem  et  Pompeium  gesti  initium  persequere- 
tur  (fr.  11).  primo  libro  peruenerat  minimum  usque  ad  Seruium 
Tullium  (fr.  4),  qua  ratione  ceteras  res  in  singulos  libros  diuiserit, 
incertum  est;  unum  fragmentum,  quod  ad  quam  rem  pertineat  cer- 
nimus,  addito  libri  numero  ad  nos  propagatum  est,  fr.  9,  quo  Atilii 
Heguli  supplicium  crudelissimum  expositum  est.  exstat  enim  hoc 
in  cap.  quarto  libri  Gelliani  VII  sic  inscripto:  Quid  idem  Tubero 
nouae  historiae  de  Atilio  Regulo  a  Carihaginiensibus  capto  litteris 
mandauerit,  ubi  Gronouius  cum  magna  probabilitatis  specie  noua 
historia  coniecit  fragmentumque  illud  suo  libro  tribuit;  noua  ex 
ipsins  IV.  nouis  exemplorum  modis  excruciatum  huc  inrepsit. 

'Sermone  tamen  antiquo  usus  affectauit  scribere',  ut  ait  Pom- 
ponius  1.  s.  s.,  confirmaturque  hoc  iudicium  eis  formis,  quas  iNonius 
et  Charisius  ex  historiis  notauerunt.  nec  hoc  mirahimur.  uiuebant 
enim  Tuberones  in  iure  ciuili  tractando  et  in  artem  redigendo,  quae 
disciplina  sola  apud  Homanos  ornamenta  dicendi  respuit  et  integra 

1)  Si  fr.  1  recte  interpretor,  ex  eo  potius  auctam  familiaruui  super- 
biam  impugnasse  uidetur. 

2)  Liv.  p.  211.    uid.  supra  p.  xxxm  sqq. 

3)  De  Attici  familiis  Romanis  uid.  uol.  II  p.  xxxnsq.  xxvnisq. 

XXIV* 


CCCLXXII  DE  SCRIPTORVM  VITIS  ET  SCRIPTIS 

mansit.  auctoritas  eius  magni  a  Dionysio  aestimata  et  propter  acre 
studium  antiquitatis  exili  littera  expediendae  (Varr.  de  1.  1.  7,  2)  in 
eodem  loco  quo  Cato  positus  est1)  consentitque  cum  eius  laude  Li- 
uius  (fr.  6),  qui  libros  linteos  ah  eo  non  solum  adhibitos  sed  etiam 
diligenter  examinatos  esse  profitetur.  Licinium  enim  imitalus  monu- 
mentorum  historiae  cuiusuis  generis  curiosus  fuit.  alia  eius  auctori- 
tatis  testimonia  desunt,  quoniam  omnis  eius  certa  cognitio  paucis  locis 
continetur.  nam  Liuius  in  libris  IV  et  X  singulis  locis  (fr.  6.  7)  no- 
minatim  eum  citauit,  neque  num  in  auctorum,  quos  frequenter  ad- 
hibuit,  numero  ponendus  sit,in  tanla  fragmentorum  tenuitate  diiudicari 
potest.  libro  quidem  X  c.  11, 9,  ubi  famae  cuiusdam,  quam  antea  (fr.  7) 
ex  Licinio  Macro  et  Tuberone  protulerat,  meminit,  etiam  Licinium 
solum  ante  se  habere  potuit  (uid.  supra  p.  ccclxi),  nec  in  libro 
XVIII  Tuberonem  exscriptum  esse  pro  certo  affirmauerim  (adn.  ad 
fr.  8).  similiterque  de  Dionysio  res  se  habet,  qui  in  libro  I  semel 
(fr.  3)  eum  citauit,  quamuis  eius  diligentiam  admiraretur.  obfuit 
Tuberoni  antiquitas  et  ieiunitas  sermonis,  cum  in  compositione  po- 
tissimum  uerborum  delectatio  uulgaris  ita  posita  esset,  ut  ne  Poly- 
bium  quidem  omnesque  eos  scriptores,  qui  ab  Isocrate  desciuerant, 
quemquam  legentem  usque  ad  finem  peruenire  posse  diceret  (de  com- 
pos.  uerb.  4,30  p.  20  Vs.).  ita  nemo  ante  Hadriani  aetatem  eius  men- 
tionem  fecit,  tum  Suetonius  (fr.  10a.  11);  etiam  Gellius,  Claudii 
Ouadrigarii  admirator,  tria  fragmenta  (4.  8.  9)  ex  eo  excerpsisse 
satis  habuit,  atque  apud  posteriores  grammaticos  eius  uestigia  etiam 
tenuiora  sunt,  apud  Charisium  fr.  5,  Seruium  2,  Nonium  1.  10, 
per  argumentum  tamen  nihil  obstat,  quominus  duo  fragmenta,  quae 
libro  non  addito  sub  Tuberonis  auctoritate  ad  nos  peruenerunt, 
unum  apud  Seruium  (13),  alterum  apud  Donatum  (fr.  12),  ex  histo- 
riis  excerpta  esse  sumamus. 

Vssit  igitur  fulgore  suo  Augusti  aetas,  si  quod  opus  communem 
eius  inferiorisque  saeculi  uirorum  doctorum  admirationem  obtinuerat, 
ut  Horatius  Lucilii  saturas,  Vergilius  Ennii  annales.  aequior  fortuna 
comoediis  Latinis  adriserat,  in  quo  litterarum  genere  Graecorum 
exemplo  confirmata  aduersus  florem  iuuentutis  ueteribus  suffragata 
est  Varronisque  eorum  patrocinium  sub  Augusto  recentibus  operibus 
deleri  non  potuit.   neque  uero  eiusdem  doctrina  Pisonis,  Heminae, 

1)  Cf.  Dionysii  laudem  Tuberonis  supra  p.  ccclxx  commenioratam 
(fr.  3)  et  Catonis  (fr.  6.  17)  i7iuitXi)g  ysvoasvog,  il  v.al  rig  aXXog,  nsgl 
ri~tv  ovvaycoyrjv  tfjg  aQ%aioloyoviLi:vr\g  loroQiag.  dicit  igitur  Tuberonem 
quasi  alterum  Catonem. 


Q.  AELIVS  TVBERO  CCCLXXEU 

Tuditani;  Gellii  annalibus  profuit;  nam  Liuius  uetustatem  etsi  ad- 
tniratus  et  in  prima  decade  secutus  est;  cum  omnino  laude  sua  ob- 
scurauerit,  tum  potissimum  recentissimum  eius  defensorem  monu- 
mentorum  antiquorum  inuestigatorem,  Tuberonem,  uirum  litteratis- 
simum  itemque  nobilissimum.  Lactea  ubertas  studium  diligenter 
ueritatis  eruendae  exilique  littera  explanandae  superauit  et  obruit, 
uel,  ut  Ciceronis  dictionem  (de  legg.  1, 2;  6)  imiter,  historia  dum 
unum  maxime  oratorium  opus  habebatur,  stare  non  potuit  nisi  uiri- 
bus  artis  i.  e.  ornamentis  oratoriis  tulta  (Leo  Roem.  Liter.  I  p.  338 
n.  5). 


PROCILIVS 

Varro  in  eis  libris,  quos  de  lingua  latina  composuit,  bis  Procilii 
cuiusdam  scriptoris  auctoritate  nititur  atque;  ut  unde  lacus  Curtius 
dictus  sit;  explicet;  tricipitem  historiam  profert,  primo  loco  secun- 
dum  eum  fabulam  illam  notissimam  de  Curtii  morte  narrat  (fr.  1), 
tum  paulo  post  unde  intimus  circus  ad  Murcim  uocatus  sit7  ex 
eodem  refert  (fr.  3);  praeterea  eundem  Procilium,  ut  uidetur,  de 
Pompei  triumpbo  Africo  adhibet  Plinius  (fr.  2)1);  ex  quorum  testi- 
moniorum  coniunctione  in  historicorum  Romanorum  numero  Proci- 
lium  esse  ponendum  cum  probabilitate  efficitur.2)  accedit  quod  Ci- 
cero  (ad  Att.  2, 2,2  scr.  a.  60.  694)  postquam  Dicaearcbi  nelh]vaCav 
mentionem  fecit;  haec  ad  Dicaearchum  laudandum  addit:  0  magnum 
hominem  et  unde  multo  plura  didiceris  quam  de  Procilio.  Koolv- 
fi-Cav  et  ^d-YjVaLCJv puto  me  Bomae  habere,  itaque  Procilium  signi- 
ficauit  libros  scripsisse,  qui  illis  Dicaearchi  similes  essent;  id  est 
7iolLTsUtg  uel  historias3)  (Mueller  Fr.  hist.  Gr.  II  p.  241). 

Accuratiora  de  eis  uix  poterunt  definiri;  nisi;  si  res  Romanae 
temporum  ratione  pertextae  erant;  quemadmodum  Dicaearchi  Biog 
'Elkddog  ab  aureo  aeuo  usque  ad  suam  aetatem;  antiquitates  non 
esse  neglectas;  quod  studium  et  multum  exercitatum  est  a  Dicae- 
archo  (Mueller  1.  s.  p.  228)  et  illa  aetate  Romae  uigebat  scripsit 
enim  Procilius  inter  annos  81.  673;  quo  anno  Pompeius  triumphum 
Africum  egit  (fr.  2);  et  a.  60.  694;  quo  anno  Cicero  eum  ut  scrip- 


1)  Praeterea  eum  recenset  Plinius  in  libr.  XII  et  XIII  indicibus,  ne- 
que  tamen  probo,  quae  Brunn  De  indic.  PUn.  p.  21  de  Flauii  et  Pro- 
cilii  nominibus  coniungendis  disputauit.  num  Plinius  ipsum  Procilium 
inspexerit,  dubium  est;  Muenzer  Quellenk.  d.  Plin.  p.  165  de  Yarrone 
cogitauit,  Wellmann  (Herm.  XXVII  p.  397)  de  Iuba. 

2)  Muenzer  1.  s.  eum  inter  antiquarios  ponere  mauult  librumque 
eius  urbis  periegesin  fuisse  suspicatur. 

3)  Quod  Orelli  Onomast.  II  p.  497  ex  boc  ipso  loco  geographica  a 
Procilio  scripta  esse  collegit,  orationis  tenorem  neglexit.  alio  loco  ad 
Attic.  6,  2,  3  (eiusdem  anni  60.  694)  Cicero  Dicaearcbum  iGxoQiYMtaxov 
fuisse  dicit. 


PROCILIVS  CCCLXXV 

torem  tum  satis  notum  commemorat;  Romae  autem  eius  opus  Var- 
ronis  opere  a.  43.  711  De  gente  populi  Ronuuii  scripto  obscura- 
lum  est 

Atque  lii  quidem  sunt  loci;  quibus  eius  librorum  certa  mentio 
facta  sit;  sed  in  re  publica  eadem  illa  aetate  Procilius  quidam  uer- 
satus  est,  quem,  cum  Procilii  nomen  tam  rarum  fuerit,  ut  Manutius 
(piidem  Prociliam  familiam  ex  familiarum  Romanarum  numero  omnino 
eicere  uellct,  eundem  fuisse  cum  scriptore  illo  non  abhorret  a  ueri 
similitudine.  is  enim  fuil  tribunus  pl.  a.  56.  698  cum  C.  Catone  et 
Nonio  Sufenate,  qui,  ut  Pompeius  et  Crassus  consulatum  adipisce- 
rentur,  multa  per  uim  fecerant,  ex  quibus  tertio  anno  post,  cum  ea 
de  causa  postulati  essent,  Sufenas  et  Cato  sunt  absoluti,  Procilius 
condemnatus.  accusauerat  P.  Clodius,  cuius  animum  offendere  Cicero 
ueritus  tiliae  morbo  quodam  praetexto  reo  defuit  eumque  defenden- 
dum  reliquit  Hortensio  (Cic.  ad  Att.  4,  15,4,  cf.  Drumann  \l2  p.  281. 
III  p.  99  sq.).  praeterea  forsitan  eiusdem  nomen  exstiterit  in  titulo 
quodam  a.  59.  695  (Momms.  C.  I.  L.  I  n.  729)  et  in  numo  quodam 
inter  annos  74.  680  et  69.  685  defosso  (n.  455.  p.  138),  ex  quo  Lucio 
ei  praenomen  fuisse  intellexerimus.1) 


1)  Quaestura  eius,  qua  a.  61.  693  euui  fuuctum  esse  scribunt  Orelli 
Onomast.  II  p.  497  aliique,  ad  Pighii  ingenium  redit  (Ann.  III  p.  343). 
Ex  serie  fragmentorum  iam  in  uol.  II  p.  lxiv  fr.  4  eieci,  ubi  quod  Cicero 
Yerr.  act.  secund.  1, 19,50  querimonias,  quae  ad  legatum  populi  Romani 
pertinerent,  non  ad  praetorem  sed  Romam  deferri  oportere  dixerat, 
Pseudo-Ascouius  a.  h.  1.  p.  236  St.  contrarium  de  (P.)  Oppio,  quaestore 
M.  Aurelii  Cottae  repetundarum  accusato,  et  rde  Procilio'  factum  esse 
se  legisse  affirmat,  quem  tribunum  a.  56.  698  fuisse  ueri  simile  est. 


L.  SCRIBONIVS  LIBO 

Cicero  ut  sciret,  qui  decem  legati  Mummio  post  euersam  Corin- 
flmm  (a.  146.  608)  fuissent,  in  duabus  epistulis  ad  Atticum  a.  45. 
709  datis  (13,30,3;  32,3.  fr.  1.  2)  Libonis  annalem  se  in  manus 
sumpsisse  dicit,  qui  quidem  annalis  nusquam  alibi  commemoratur, 
ut  nibil  nisi  boc  unum  certo  constet,  eum  scriptum  esse  ante  illum 
a.  45.  700.  amplus  igitur  patet  coniecturis  campus.  atque  Vossius 
quidem,  quem  secuti  sunt  Krause  p.  138,  Closset  p.  461,  Kayser  in 
ind.  nom.  Cic.  p.  468,  alii,  de  L.  Scribonio  Libone  cogitauit,  qui  acer- 
rime  suadente  Catone  a.  149.  605  tribunus  plebis  rogationem  pro- 
mulgauit,  cut  Lusitani,  qui  in  fidem  populi  Romani  dediti  ab  Ser. 
Galba  in  Galliam  uenissent,  in  libertatem  restituerentur'  (Liu.  per.49), 
(juem  non  infantem  fuisse  ex  orationibus  intellegi  Cicero  in  Bruto 
(23,90)  affirmat.  rectius  tamen  Schweighaeuser  ad  Appian.  b.  c.  3,77 
L.  Scribonium  Libonem,  Sexti  Pompei  socerum,  illum  annalem  con- 
didisse  coniecit  probauitque  M.  Hertzio,  qui  docta  et  diligenti  dis- 
putatione  eam  rem,  quoad  fieri  potuit,  ad  liquidum  perduxit  (De  Liv. 
fragm.  commeni.  part.  II.  ind.  lect.  bib.  Vratisl.  1864  p.  13  — 17). 
ille  enim  amicus  fuit  Pompei  Magni  belloque  ciuili  orto  eius  partes 
amplexus  est.  in  ipso  bello  classi  cuidam  praefectus  primo  Dolabellam 
ex  Dalmatia  pepulit  Gaiumque  Antonium  cepit,  tum  uero  frustra  im- 
pediuit,  ne  M.  Antonius  Brundusio  in  Graeciam  traiceret.  gratissimam 
tamen  operam  et  Pompeio  et  rei  publipae  banc  praebuit,  ut  paci 
conciliandae  operam  daret,  primo  frustra  inter  Caesarem  et  Pom- 
peium  Magnum,  tum  prosperius  inter  Sextum  Pompeium  generum 
et  Octauianum  Antoniumque,  denique  ad  Antonium  transgressus 
a.  34.  720  consul  factus  est.1) 

Quamquam  autem  bunc  Libonem  ipsum  in  litteris  uersatum  esse 
non  est  traditum,  tamen,  si  ex  amicis  licet  concludere,  ab  eis  non 
uidetur  alienus  fuisse.  nimirum  utebatur  ille  familiaritate  M.  Marii 
(Cic.  ad  fam.  7,1 — 4),  bominis  bumanissimi  et  doctissimi,  et  arta  lit- 
terarum  societate  coniunctus  erat  cum  ipso  Cicerone  et  cum  Varrone, 
qui  quaecunque  scribebat  cum  eo  communicasse  uidetur  atque  etiam 
libros  quosdam  ad  eum  misit  (Cic.  ad  fam.  7,  4.  acad.  post.  1, 1, 3. 
cf.  Ritschl  Opusc.  III  p.  407).   a  tali  igitur  bomine  annalis  conscri- 


1)  Vide  de  hoc  Prosopograph.  imp.  Rom.  III  p.  184  n.  210.   G.  F.  Vnger 
in  Fleckeis.  ann.  CXLIII  p.  644—649. 


L.  SCRIBONIVS  LIBO  CCCLXXVII 

bendi  consilium  abhorrere  uix  quisquam  contendet.  sed  etiam  ratio, 
qua  Cicero  eum  testem  citauit,  scriptorem  significat,  qui  utrique,  et 
ipsi  el  Attico,  bene  notus  sit,  queni  a  Cicerone  usque  ad  id  tempus 
nondum  esse  nominatum  maximo  opere  miraremur,  nisi  liber,  quem 
etiam  in  epist.13,44  a.  45.  709  secum  esse  scribit,  paulo  ante  in 
manus  ei  uenit.1)  sed  Hertzius  (1.  s.  p.  15)  etiam  tertium  Iocum  Li- 
boni  uindicauit.  est  Appiani  b.  c.3;77:  Tco  d'  avtco  %q6vco  tisqC 
ts  Uvqiccv  %av  MaxsSovCav  totdds  eytyveto.  Tdtog  KalaaQ  ore 
ZjvqCwv  dtcbdeve,  tsXog  ev  avtfj  xataXeXoiTiev,  ta  eg  IIccQd-vcctovg 
tySq  dtavoovuevog.  tovtov  tr)v  [tsv  sntusXstav  KavxCXtog  Bc'c6- 
6og  sl%£)  to  ds  d^tcoucc  'IovXtog  2Js%tog,  ustQaxtov  avtov  Kcci- 
Gaoog  6vyyeveg,  otcsq  sadtattcbusvov  eg  tQvcpijv  tb  teXog  a6yr\- 
uovcog  STtrtysto  %ccvtccyov.  j.tsu4.'a{is'vcp  ds  tco  Ba66cp  Ttots  evv- 
fiQtGs'  xal  xaXCov  ccvtbv  vGtSQOv,  STtet  fiQadecog  v7tr]xov6ev, 
dystv  sxsXsv6sv  eXxovtag.  fi-oQvfiov  Se  xal  TtXrjycov  ysvousvcov 
r)  GtQtcttd  tr)v  v($Qtv  ov  tps Q0V6a  tbv  'iovXtov  xati]xovtt6e.  xav 
sv%vg  i]v  uetdvova  xccl  dsog  ex  tov  Kcct6aQog.  6vvo[i66avteg 
ovv,  el  ur]  ttg  avtolg  6vyyvcbur]  xal  7tt6ttg  yevotto,  [ie%Qt  &avd- 
tot'  dvayavietG&av,  xccv  eg  ccvtb  Ba66ov  dvayxa6avtsg  dlXo 
6vveXe%ccv  teXog  xav  6vvsyvuvcc6av.  ads  j.te'v  tt6t  7tsQt  tov  Ba6- 
6ov  doxsi,  ACfiavt  d\  ott  tr)g  no^7tr]Cov  6tQattdg  ysvoyvsvog  xav 
usta  ti]v  fjttccv  idtatsvav  ev  Tvqco  dvecpfreiQe  ttvag  tov  te- 
Xovg  y.al  dveyQrfiavto  tbv  2Jet,tov  xat  tco  Bcc66a  6cpdg  hvsyjeC- 
ot6av.  OTtoteQCog  d'  eysvsto,  Utdttov  Movqxov  otds  —  syxQa- 
tag  aitsuccyovto  xtX.  quo  loco  qua  fide  prior  tama  pluribus  ab 
Appiano  narrata  digna  sit;  nolumus  quaerere  (diuulgata  erat  ab  auc- 
tore  Caesari  infesto  et  ab  Appiano  solo  seruata),  altera,  quae  breuius 

1)  Diuersa  in  hac  epistula  Cicero  et  ut  Attico  responderet  et  ut 
ad  libros  suos  componendos  doctrinam  eius  exhauriret,  breuiter  miscuit, 
sic  etiam  haec:  Cottam  mihi  uelim  mittas.  Libonem  mecum  habeo  et  ha- 
bueram  ante  Cascam.  cum  Libonis  aunalem  significasse  uideretur,  etiam 
Cottae  et  Cascae  similes  libros  a  Cicerone  dictos  esse  plerique  inter- 
pretati  sunt,  Popma  eorum  cursum  honorum  Ciceronem  ab  amico  postu- 
lasse;  uersabatur  quidem  in  libris  de  natura  deorum  parandis,  in  quibus 
C.  Aurelius  Cotta  cos.  75.  679  primas  egit.  sed  quoniam  initio  epistulae 
haec  scripsit:  Verum  tamen  scire  omnia  non  acerbum  est,  uel  de  Cotta 
dixitque  L.  Cottam,  qui  ex  libris  Sibyllinis  illud  responsum  ediderat 
Parthos  nisi  a  rege  non  posse  uinci  seque  in  senatu  sententiam  dictu- 
rum,  ut  Caesar  rex  appellaretur  (Suet.  Caes.  79),  inter  preces  Ciceronis 
maxime  hanc  ipsam  cognoscere  intererat.  eed  utut  res  se  habet,  Cot- 
tae  et  Cascae,  quos  libris  soribendis  uacasse  nescimus,  inter  rerurn  scrip- 
tores  locum  concedere  ueritus  sum. 


CCCLXXVIII      DE  SCRIPTORVM  VITIS  ET  SCRIPTIS 

excerpta  S.  Iulio  fauet,  Romae  publica  auctoritate  esse  confirmala 
uidetur,  nam  Cicero  omnino  ambiguus  fuerat.1)  cum  res  pertineat 
ad  a.  46.  708  (Drumann  II2  p.  106),  tempore  non  impedimur,  quo- 
minus  eam  commemoratam  esse  censeamus  a  Libone  illo  (Haakli, 
Realencykl.  VI  p.  881  sq.),  cuius  libri  insequenti  anno  a  Cicerone 
mentio  fiat.  sed  si  argumenta  comparauerimus,  prior  fama  multo 
magis  quam  altera  cum  Libone  Pompeiano  conspirat,  qui  praesertim 
a.  46.  708  bello  ciuili  totus  occupatus  erat.  itaque  recte  Perizonius 
(Animadu.  hist.  cap.  IV  p.  183)  pro  ACl3covl  proposuisse  uidetur  Al(3Cgj. 
cum  multa  enim  narrauit  Appianus  cum  Liuio  consentiens,  ut  ex  eo 
hausta  esse  Wijnnio  {Be  App.  fid.  et  auct.  p.  12sqq.  uid.  Schwartz 
R.  E.  II  c.  226)  uideantur,  tum  Liuius  bic  eandem  de  Basso  famam 
secutus  est,  quam  ex  Libone  attulit  Appianus.  id  quod  cognoscimus 
et  ex  periocha  (114),  in  qua  summatim  de  ea  re  baec  relata  sunt: 
Bellum  in  Syria  Caecilius  Bassus,  eques  Romanus  Pompeianarum 
partium,  excitauit,  relicto  a  legione  Sexlo  Caesare,  quae  acl  Bas- 
sum  transierat,  occisoque  eo,  et  ex  Cassii  Dionis  (47, 26  et  27) 
consensu,  qui  in  compluribus  bistoriarum  partibus  Liuium  ducem 
primarium  habuit  (cf. Wilmans  Be  Cass.  Bion.font.  p.  14sqq.  Schwartz 
R.  E.  III  c.  1697  sqq.).  cf.  inprimis  baec  Dionis  uerba  cum  Appiano: 
c.  26,3:  Kaixiliog  Bd66og  LTiTiEvg  6TQurev6ccg  te  zco  IIon-TCr^cp 
v.a\  avaxaQr\6ag  eg  Tvqov  £xei  ev  xcp  e^itioqlo)  rag  diatQifiag 
Xav&dvcov  ettoleIto'  i]Q%£  de  tcji;  2Jvqcov  2it,rog.  7:  rolg  ds  di) 
GrQarLcbraLg  %qoc5%eil71cov  tlvcc  TQ07COV  ovtcq  Tcvdg  avr&v  £6cp£- 
T£QL6aro,  coOte  xccl  avr6%£LQug  rov  Ee%tov  y£V£6\taL.  dnoxtavov- 
rog  6e  exelvov  ro  te  6rQar£v^a  ■Jtuv  %Xi]v  bXCycov  71qo67]tulqC- 
6uto  %tX.  quae  cum  ita  essent,  Appiani  locum  ex  Libonis  fragmentis 
buc  transtulimus  simulque  fundamentum  eius  bistoriae  subtraximus. 
nam  quae  restant  fragmenta,  ad  unam  quandam  de  praetoris  cuius- 
dam  anno  quaestionem  a  Cicerone  motam  pertinent  neque  is  postea 
ad  eum  refugit,  de  bac  ab  Attico  certior  factus,  de  aliis  eius  annali 
a.  47.  707  uel  46.  708  edito2),  qui  eodem  uocabulo  atque  Libonis 
inscriptus  est. 


1)  Ad  fam.  10,  1,  4.  12,  12,  3;  18,  1.  pro  Deiot.  8,  23.  9,  25.  Phil.  11, 
13,  32.    uid.  Muenzer  B.  E.  III  c.  1198  sq. 

2)  Vol.  II  p.  xxin  sqq.  huc  usque  igitur  cum  Vngero  1.  s.  p.  644  sqq. 
consentio.  Soltau  Philol.  56  p.  122  sq.  Suppl.  VII  p.  612  sqq.  in  fragm. 
pro  Libone  Pisonem  posuit  et  Appiani  alteram  famam  non  a  Libone 
sed  ab  amico  aliquo  eius  (fortasse  Theophaue  uel  eius  filio  Pompeio 
Macro  Augusti  bibliothecario)  litteris  mandatam  esse  coniecit. 


INCERTAE  AETATIS  SCRIPTORES 
Sulpicius  Blitho. 

Vnico  Sulpicii  Blithonis  librorum  fragmento  uix  quidquam  prae- 
fatus  essem,  nisi  a  Vossio  (lib.  I  c.  18  p.92),  cui  G.  F.  Vnger  (Abh.  d. 
Bayer.  Akad.  XVI  p.  154)  assensus  est,  esset  confusus  cum  Sulpicio 
Galba,  Galbae  imperatoris  auo,  qui  multiplicem  nec  incuriosam  histo- 
riam  edidit,  ut  ait  Suetonius  Galb.  3,  cuius  duo  fragmenta  (ap.  Plut. 
Rom.  17,  Oros.  5,  23,  6.  Vol.  II  p.  lviii.  41.  uid.  Prosop.  III  p.  283 
n.  720)  ad  nos  peruenerunt.  nam  huius  pater  Ser.  Sulpicius  Galba, 
cum  a.  54.  700  praeturam  gereret,  a.  49.  705  consul  suffectus  esset 
(Prosop.  III  p.  284  n.  722),  erat  Gornelii  Nepotis  aequalis,  neque  igi- 
tur  tieri  potuit,  ut  librum  aliquem  ab  eius  filio  (cos.  33.  786)  com- 
positum  Gornelius  Nepos  in  auctoribus  suis  haberet.  ceterum  Sul- 
piciis  per  illa  tempora  gentile  fuit  studia  historiae  fouere;  Glaudium 
quidem  (imperatorem)  adulescentulum  hortante  T.  Liuio  scribere 
aggressum  Sulpicius  Flauus  adiuuit  (Suet.  Glaud.  41, 1).  antea  G.  Sul- 
picius  Gallus  (cos.  166.  588)  astrologiae  non  solum  peritus  fuerat 
sed  etiam  librum  de  ea  scripserat  (Plin.  n.  h.  2,53;  83). 

Alfius. 

Alfii  complures  litterarum  laude  floruere,  ut  Alfius  Flauus  Augusti 
aetate  celeber  erat  et  rhetor  et  poeta,  fortasse  idem  (sec.  Kiesslingium 
in  ind.  Senecae  p.  529.  Schanz  II  l3  p.  367),  qui  de  delphino  puerum 
quendam  amante  una  cum  Maecenate  et  Fabiano  a  Plinio  n.  h.  9,25 
testis  citatur,  tuni  libri  excellentium  uirorum  Alphii  Auiti  cuiusdam 
identidem  a  Prisciano  laudantur  (Baehrens  Fr.  poet.  lat.  p.  383  sq.). 
denique  Alfius1),  scriptor  belli  Garthaginiensis,  cuius  memoria  exstat 
apud  Festum.2)   omitto  Vossii  (De  poet.  Iat.  p.  38)  coniecturam  ex  his 


1)  Nipperdeium  (Opusc.  p.  401  sq.)   non   recte   Coelii   nomen  substi- 
tuisse  uideri  iarn  supra  p.  ccxxxvn  rnonuiraus. 

2)  Sub  Alpheo  philologo  apud  Prisc.  8  p.  383  H.  latet  Ateius  Philo- 
logus,  quem  recte  detexit  Osann  Annal.  crit.  p.  66.  cf.  Hertz  a.  h.  1 


CCCLXXX  DE  SCRIPTORVM  VITIS  ET  SCRIPTIS 

unum  efficientis  Flauum  Alfium  Auitum,  qui  Augusti  et  Tiberii  tem- 
poribus  uixisset,  diuersos  miscentis.  neque  enim  certa  causa  est, 
cur  Alfii  mentionem  ab  ipso  Verrio  repetendam  esse  Alfiumque  ui- 
xisse  ante  Augustum,  fortasse  post  Coelium  negemus.  sed  ab  Alfio 
Flauo  rhetore  et  poeta  eoque,  cuius  testimonio  ad  rem  quandam, 
quae  sub  Augusto  facta  est,  usus  est  Plinius,  distinguendus  est,  item- 
que  ab  Alfio  Auito,  quem  cpridem'  ante  Terentianum  Maurum  uixisse 
(Gr.  Lat.  p.  398  u.  2448  K.)  librosque  suos  excellentium  uirorum 
scripsisse  uersibus  dimetris  iambicis  constat,  a  quorum  sono  illa 
de  Mamertinis  narratio  omnino  abhorret.  itaque  Alfius  locum  suum 
inter  hos  historicos  obtinuit. 

C.  Piso. 

Hic  Gaius  Piso,  etsi  quod  unicum  eius  historiarum  fragmentum 
ad  nos  peruenit  ad  C.  Marii  mortem  spectat,  Lucius  autem  Piso  Cen- 
sorinus  paene  quinquaginta  annis  ante  consul  fuit,  tamen  diu  cum 
Lucio  confusus  omnino  latuit.  sed  ne  nunc  quidem,  ut  accuratius 
eum  cognosceremus,  nobis  contigit.  hoc  unum  accepimus,  a  C.  Pi- 
sone  quodam  C.  Marii  mortem  ita  esse  expositam;  ut  malignos  illos 
rumores  de  ea  uulgatos  non  recoqueret.1) 

Quamquam,  si  coniecturae  locus  sit,  nihil  obstat,  quominus  con- 
sulem  illum  anni  67.  687,  C.  Pisonem,  quem  in  oratorum  numero 
ponit  Cicero  in  Bruto  (68,239  ^sermonis  plemis  orator'),  eundem 
etiam  historiae  operam  dedisse  et  fortasse  opus  gentilis  sui  conti- 
nuauisse  statuamus.2)  utique,  cum  Gai  pYaenomen  haud  ita  frequens 
in  Pisonum  familia  fuerit,  si  illa  aetate  has  historias  scriptas  esse 
existimamus,  hic  solus  est  ex  Pisonibus,  quos  cognouerimus,  de  qui- 
bus  cogitari  possit.   uid.  de  eo  Drumann  II2  p.  75  —  78. 


1)  Haud   abhorrere  hanc  famam   a  ueritate  suo  iure  censet  Kiene 
Bundesgenossenkrieg  p.  305. 

2)  Adsensus  est  Muenzer  R.  E.  III  c.  1377. 

C£.  Cc    o^   i\'cL    *•  l7.  !;    \j^r^j^*J^r^  U+~<4a~  Uju^oUuA  <t   Fwc' 


RELIQVIAE 


ANNALES  MAXIMI 

[1.  Dionys.  1,  74,  3.  Ov  yuQ  ij^iovv  chg  IloXi^iog  6  MsyaXoTtoXirr\g 
roaovrov  ll6vov  sinsiv,  ort  naru  to  Ssvtsqov  'irog  rfjg  l/Jdo/irjg  oXvuitid-  751 
dog  rr\v  'Pd>u7]v  ixri6frca  7tsi\ro[iai,  ovS'  iit\  rov  itaQu  rolg  uq%isqsvgi 
y.sifitvov  7tivay.og  ivbg  v.u\  liovov  xi\v  ■Ttinriv  a^acdviarov  xaraXntsiv, 
5  dXXu  rovg  iniXoytGuovg,  olg  a&rbg  TtQOGS&iLtriv,  slg  LLiaov  vnsv&vvovg  roig 
povXrj9si6Lv  iaowivovg  i£svsyxsiv.~\ 

2,  Vopisc.  uit  Tacit.1,1  (II  p.  185).  Ouod  post  excessum  Ro- 
niuli  nouello  adhuc  Romanae  urhis  imperio  factum  pontifices,  penes 
quos  scrihendae  historiae  potestas  fuit,  in  litteras  rettulerunt,  ut. 

io  interregnum,    dum   post  bonum   principem   honus   alius   quaeritur, 
iniretur,  hoc  post  Aurelianum  —  sex  totis  mensihus  factum  est. 

3.  Cic.  de  re  p.  1,  16,  25.  Id  autem  [solem  lunae  oppositu  so- 
lere  deficere]  postea  ne  nostrum  quidem  Ennium  fugit,  qui  ut  scri-  *03 
bit,  anno  quinquagesimo  CCC  fere  post  Romam  conditam  35 1 

15  Nonis  Iunis  soli  luna  obstitit  et  nox. 

adque  hac  in  re  tanta  inest  ratio  adque  sollertia,  ut  ex  hoc  die? 
quem  aput  Ennium  et  in  maximis  annalibus  consignatum  uidemus, 
superiores  solis  defectiones  reputatae  sint  usque  ad  illam,  quae  nonis 


ADNOTATIU  1.   Vide  supra  p.  xnsq. 

3.  Enn.  Ann.  163  p.  29  VahU  uide  supra  p.  xix.  —  Fuit  ea  de- 
fectio  re  uera  a.  400.  354  a.  d.  XI  kal.  Iul.,  simulatque  sol  occidit  (Zech, 
Astron.  Untersuch.  uber  die  von  den  Schriftstellem  des  Alterthums  er- 
wahnten  Finstemisse  p.  58.  Mommsen  Chronol.-  p.  201  sq.J.  —  Soltau 
Chronol.  p.  186  sqq.  defectum  Ennii  ad  prid.  non.  Mai.  a.  203.  551  refert 
(cf.  Ginzel,  Kanon  der  Sonnen-  und  Mondfnsternisse  p.  53  sq.)  scribitque 
anno  DL  fere. 


APPARATVS  CRIT.  1,  3  dy/ioxsvoi  Chisianus  Vrbinas,  corr. 
Xiebuhr  5  ovg  uvxbg  7t0os&e(.it]v  uulgo ,  Kiessling  oig  recepit  ex 
Vrb.,  TtQooe&iurjv  ex  Chis. 

3,  13  quum,  ut  scribit  Ilahn,  quum  rcferens  ad  uerba  Ennii 

CCC 
qui  sic  scribit  Mommsen  14  quinquagesimo  fere  Vatic.       CCC 

quinquagesimo  Maius  quinquagesimo  et  CCC  Osann.  nos  secuti 
svmus  Halmium  15  Nonis]  non  Vatic.  Iunonis  Hulleman  p.  73 
coll.  Macrob.  1, 12,  30       nonis  Iunis  Ileinrich  tribuit  Ciceroni 

e 
16  sollertia/aut  Vatic.  18   superioris  Vatic.        reputate   Vatic. 

pr.  m. 

1* 


4  RELIQVIAE 

Quinctilibus  fuit  regnante  Komulo.  quibus  quidem  Romulum  tene- 
bris,  etiam  si  natura  ad  bumanum  exitum  abripuit,  uirtus  tamen 
in  caelum  dicitur  sustulisse. 

4.   Gell.  4,  5.  Statua  Romae  in  comitio  posita  Iloratii  Coclitis, 
fortissimi  uiri,  de  caelo  tacta  est.    ob  id  fulgur  piaculis  luendum   5 
aruspices  ex  Etruria  acciti  inimico  atque   hostili  in  populum  Ro- 
manum  animo  instituerant  eam  rem  contrariis  religionibus  procu- 
rare  atque  illam  statuam  suaserunt  in  inferiorem   locum  perperam 
transponi,  quem  sol  oppositu  circum  undique  aliarum  aedium  num- 
quam  illustraret.    quod  cum  ita  fieri  persuasissent,    delati  ad  po- 10 
pulum  proditique  sunt   et,  cum  de  perfidia  confessi  essent,   necati 
sunt,  constititque  eam  statuam,  proinde  ut  uerae  rationes  post  com- 
pertae  monebant,   in  locum  editum  subducendam  atque  ita  in  area 
Volcani  sublimiore  loco  statuendam;   ex  quo  res  bene  ac  prospere 
populo  Romano  cessit.    tum  igilur,  quod  in  Etruscos  aruspices  male  15 
consulentis  animaduersum  uindicalumque  fuerat,   uersus  hic  scite 
factus  cantatusque  esse  a  pueris  urbe  tota  fertur: 
Malum  consilium  consultori  pessimum  est. 

Ea  historia  de  aruspicibus  ac  de  uersu  isto  senario  scripta  est 
in  annalibus  maximis  libro  undecimo  et  in  Verri  Elacci  libro  primo  20 
rerum  memoria  dkmarum. 


4.  Gellius  res  ex  Verrio  exscripsit  neque  inter  tcstimonium  annalium 
additamentumque  eius  distinxit.   uid.  s.  p.  xxnsq. 


anum 

1  quinctilibus  Vatic.  sed  dcleta  c        '  2  humexitum  Vatic. 

4,  4  qmitio  B  ante  corr.  oratio  RV         oratii  eloditis  P 

5  ob  id]  obit  Ii        6  aruspice  sex  &  ruria  V        aruspicis  ex  curia 

ct  in  marg.  etruria  F2        Etruria  om.  P  spatio  uacuo  relicto        ho- 

stilii  V       7  contractis  regionibus  P  V  contrat'  regionibus  P  corr.  s 

8        tua  R  stiiam  V  9  oppisitu  V  opisitu  R     circum   montis 

(Monetae  Mommsen)  aliarumq.  (altarum  O.Jahn  Philol.  XXVIII 8) 
edium  P  11  productique  Buettner-Woost  confesserant  R  con- 
fessent  V  14  sublimiore  V  P      sublimiori  R  uulgo      ex  quo  P 

ex  q  BV  eaque  g  15  P.  U.VPB  atruscos  (a  in  ras.)  P  harusp. 
VBP  16   animaduersum]  anim  VB  om.  P       uindicatum  (sine 

que)  P  18  uersus  etiam  ap.  Varron.  de  r.  r.  3,2,  1  19  ac] 

l  B        20  anilibus  VB     uerc-i  VP  uarri  B 


Q.  FABII  PICTORIS  GRAECAE  HISTORIAE.    fr.  1—4 


Q.  FABII  PICTORIS  GRAECAE  HISTORIAE 

1.  Mar.  Victor.  art.  gram.  I  p.23  K..  [Repertores  litterarum] 
Cadmus  ex  Phoenice  in  Graeciam  et  Euander  ad  nos  transtulerunt 

a  h  c  d  e  |li]  i  k  l  ni  n  o  p  |qj  r  s  t  u,  litteras,  numero  xvi.    postea 
quasdam  a  Palamede  et  alias  a  Simonide  adiectas  implesse  nume- 
5  rum  xxiiii  grammatici,  praeterea  Demetrius  Phalereus,  Hermocrates, 
ex  oostris  autem  Cincius,  Fabius,  Gellius  tradiderunt. 

2.  Codd.  Isidori  ecclesiae  Toletanae  ad  orig.  4,  7,  34  (ed. 
Areuah  III p.  566).  Alexander  historiographus  ait:  Vulscos  quidam 
appellatos  aiunt  a  Vulsco  Antipbatae  Laestrygonis  filio.  Fabius  cpioque 

io  a  Siculis  profectos  corrupto  nomine  Vulscos  ait  dictos. 

3.  Cic.  de  diuin.  1,  21,  43.  Sint  haec7  ut  dixi,  somnia  fabularum, 
hisque  adiungatur  etiam  Aeneae  somrihim,  quod  nimirum  in  Fabi 
Pictoris  Graecis  annalibus  eius  modi  est;  ut  omnia,  quae  ab  Aenea 
gesta  sunt  quaeque  illi  acciderunt,   ea  fuerint,   quae  ei  secundum 

15  quietem  uisa  sunt. 

3A.  Seruius  (auctus)  ad  Vergil.  5,  13.  Fabius  Helymum  regem 
in  Sicilia  genitum  Erycis  fratrem  fuisse  dicit. 

4.  Syncellus  p.  366  Dind.  AivsCas  yaQ  ^isxa  xr\v  aX<x>6iv  xf\s 
Tqoius  sx&v  xqicov  naQsld-ovxcov  7caQ£.Xa(is  xijv  xdv  AaxCvcov 


1.  Vid.  adnot.  ad  Cinc.  fr.  1.  —  Gell.  fr.  3. 

2.  Yid.  supra  p.  Lxxxvrsq. 

3A.  Nomen  Helymi  a  Daniele  obscuratum  a  Thilone  restitutum  est. 
eum  heroem  eponymum  urbis  Elymorum  non  Troiae  sed  in  Sicilia  geni- 
tum  esse,  a  Graeca  fama  discessit. 

4.  Syncellus  sua  ex  Diodoro  exscripsit  pracmissa  eius  auctoritate: 
IIsqI  t7js  aQxccioyoviccg'Pautticov  sx  t?/s  £'  zJiodcogov  EiKshcbtov.  ex  eodem 

lj  1   Vid.  supra  p.  lxxxvi  et  appar.  crit.  ad  Cinc.  fr.  1. 

2,  8  uulsos  al.  codd.  Arcu.  ctiam  is,  qui  phototypice  descriptus 
est,  ante  correct.  9  antiphatele  strigonis  filio  codd.  em.  Haupt 
Opusc.  III  p.  330  sqq.,  quem  uide  de  h.  I.  10  a  Siculis]  sicolicis 
nel  sic  colicis  codd.  em.  Haupt 

3,  12  adiunguntur  Ldd.H  a  pr.  m.  eaeneae  eod.  Voss.A 
in  numerum  fabi  codd.  in  Numerii  Fabii  Sigonius  in  -nostri  Fabi 
Hcriz  Thilol.  Idin.  Streifzug  p.  33  inclusum  ran  den  Beryh  in 
ueterrumis  Tluess  in  FlccJcciseni  annal.  LXXXXVIIII  p.  239  sqq. 
nimirum  in  Dederich  quaestt.  pliilol.  p.  3       cf.  supra  p.  lxxix 

3A,  16  fabuis  Ffloriac.)       elimum  T(uron.)  17  siciliam  F 

dicunt  F 


6  RELIQVIAE 

(5a6cX£iav  xcd  x.axa6%iav  tqiettj  %qovov  g|  dv&Qcbrtcov  y]cj)avl6&\] 
xal  tlucov  £tv%£v  d&avaTcov.  tt\v  cV  ccQ%ijv  diadsl-dLisvoc;  A6xd- 
viog  vibg  £xti6£V  "Akfiav  tj]v  vvv  xaXovu£vrtv  Aoyyav,  y\v  covo- 
ua6£v  aTib  tov  TtOTauov  tov  tot£  u\v  AX(la  xaXovuwov,  vvv 
dh  Ti($£Q£cog  6vo[xa^o(isvov.  TI^qI  dh  Tf]g  %Qo6iqyoQCag  TavTtjg  5 
&d(5iog,   6  Tag  'Pcouaicov   7CQa£,£ig  dvayQd^ag^   aXXcog  (A£uv&o- 


sua  sumpsit  Eusebius  in  chronico  (armen.  apud  Maium  in  n.  coll.  VIII 214. 
in  edit.  patr.  Lipsiensi  V  p.  137  sq.  Karstii):  Ueber  den  Nainen  dieser 
Stadt  jedoch  [Albae  LongaeJ  bringt  Phabios,  der  die  Roemergeschichte 
geschrieben  hat,  eine  abweichende  Sage  vor.  Er  sagt  naemlich  folgen- 
dermassen:  dern  Enias  sei  ein  Spruch  geworden,  als  cb  irgend  ein  Vier- 
fuessler  ihm  anzeigen  wuerde,  wo  er  sollte  eine  Stadt  gruenden.  Als 
er  im  Begriff  war,  eine  Sau,  eine  traechtige,  zu  schlachten  und  zu 
opfern,  eine  einfarbig  weisse,  sei  die  den  Haenden  entschluepft  und 
gestreckten  Laufes  hinjagend  auf  einen  Huegel  entronnen,  wo  sie  auch 
dreissig  Ferkel  geboren  habe.  Den  Enia  habe  es  darob  Wunder  ge- 
nommen;  und  den  Orakelspruch  auszufuehren  beabsichtigend ,  sei  er 
gegangen  Hand  anzulegen  an  aie  Besiedelung  der  Staette.  Da  habe 
er  ein  Gesicht  im  Schlafe  gesehen,  welches  ihn  klar  und  offen  abhielt 
•  und  mahnte,  nach  ?>Q  Jahren  zu  siedeln,  als  ebenmaessig  entsprechend 
der  Zahl  der  geborenen  Ferkel:  von  dem  Werke,  das  er  sich  vorge- 
nommen  hatte,  sei  er  abgestanden.  Nach  Enias'  Tode  habe  Askanios, 
der  Sohn  desselben,  als  er  die  Regierung  uebernommen  hatte,  sodann 
nach  Verlauf  von  30  Jahren  den  Huegel  bebaut,  und  den  Namen  der 
Stadt  geheissen  Alban,  nach  der  Farbe  der  Sau;  <die  Latiner  naemlich 
nennen  nach  ibrer  Sprache  fdie  weisse'  alban^).  Er  habe  derselben  noch 
einen  andern  Namen  beigelegt,  Longa,  was  verdolmetscht  heisst f  die  lange', 
von  wegen  dass  sie  in  die  Breite  eng  und  in  die  Laenge  gross  war.  — ■ 
<^Und  hieran  anschliessend  sagt  er  weiter  fortfahrend:  ''Askanios  machte 
zur  Stadt  des  Koenigtums  Alban;  und  nicht  wenige  von  den  umliegen- 
den  Ansiedlungen  stuerzte  er;  er  ward  ein  hochansehnlicher  Mann; 
und  verstarb  nach  einer  Regierung  von  38  Jahren.)>  'Quae  angulis  <(  ~) 
inclusi,  esse  uerba  Eusebii ,  non  Diodori  post  Aucherum  Mommsen 
(Chronol.  157  n.  302)  monuit.  Practerea  multi  multa  <le  liac  re,  sed  alii 
in  aliis  cum  Fabio  discrepant.  pluribus  eius  famam  exornauit  Dionysius 
1,  56  sq.  nimis  eam  contrahens  obscurauit  Dio,  in  hac  parte  eam  seruauit 
(fr.  1,2 p.  2  Poiss.) :  LTsqc  AavQSvtov  7igo6wy.it.Xs,  tb  ytcd  TqoLccv  ycaXovusvov, 
tcsqi  NovuLytiov  Ttotauov,  —  otcov  —  ycctl  xoiqov  Xsvycfjg  dnb  tov  tcXoLov 
avtov  cc7C06xiQt7}6cc6rts  ijtl  tb  cc7t'  avtfjg  covouaeuivov  jLXfiavbv  OQOg 
y.a.1  tQidxovta  tstoyivLag,  cctisq  sSriXovv  oti  tQca-/.06tch  stsi  ol  TtacSsg 
avtov  v.a.1  yfjv  v.a.1  ytQatog  dfiscvov  s%ov6cv,  iTCav&r,  tfjg  aXntsLag,  sx 
XQV6uoi'  tovto  TtQoanvnocng ,  &v6ag  Sh  v.a.1  trjv  x°'Q0V  TtuQseycsvd^sto 
yitLeag  tcqXiv.  cf.  etiam  Varro  de  1.  I.  5,  144:  Oppidum  quod  primum 
conditum  in  Latio  stirpis  Romanae  Lauinium;  nam  ibi  dii  penates 
nostri.  hoc  a  Latini  filia  quae  coniuncta  Aeneae  Lauinia  appellatum. 
hinc  post  triginta  annos  oppidum  alterum  conditur  Alba;  id  ab  sue 
alba  nominatum.  haec  e  naui  Aeneae  cum  fugisset  Lauinium,  triginta 
darit  porcos,  ex  hoc  prodigio  post  Lauinium  conditum  annis  triginta 
haec  urbs  facta,  propter  colorem  suis  et  loci  naturam  Alba  Longa  dicta. 
pe  r.  r.  2,  4,  18.  cf.  Iordan  Herm.  III  p.  413.  —  De  numero  annorum 
quibus  regnauit  Ascanius  consentit  Dionys.  1,  70,  1. 


Q.  FABII  PICTORIS  GRAECAE  HISTORIAE.    fr.  i.  5«  7 

Xbyrjxe'  (pr]6L  yuQ  AiveCa  ysveo&ca  koyiov,  xexQUTtovv  uvxco 
xad-r]yi']6u6&uL  itgbg  xxC6lv  TtbXecog.  [isXXovxog  d'  uvxov  ftveLV 
vv  eyxvov  xco  iqcouuxl  Xevxr)v  excpvyeiv  ex  xcov  yetQcov  xal 
dLG)%%-7]vaL  XQog    xLva  Xbcpov,   TtQog   co   xouL6bx,ei6uv  xexelv  X' 

5  %0LQ0vg.  xov  de  Alveiav  xb  xe  txuqv.Oo^ov  &uvuu6avxu  xal  xb 
Xbytov  uvui>eovuevov  e7tL%eLQf]6uL  [iev  oixf]6uL  xov  xoTtov,  idbvxu 
dh  xaxd  xbv  vTtvov  oijjlv  evuQycog  diuxcoXvov6uv  xal  6v(i(3ov- 
Xevov6uv  uexd  X'  exrj  xxCt,eiv,  o6ogneQ  6  xcov  xeyxtevxcov  aQLftuhg 
r)v,  d7to6xijvaL  xr)g  7tQofre6ecog. 

10  5a.  Plut.  Rom.  3.  Tov  de  tcl6xlv  eyovxog  Xbyov  \idXL6xa  xal 
%XeC6xovg  [idQxvQag  xd  pev  xvqlojxuxu  TtQcoxog  elg  xovg"EXXr]vag 
e~edcoxe  AioxXfjg  IleTtuQrj&Log,  co  xul  <Dd(5Log  6  IICxxcoq  kv  xolg 
7tXeC6xoLg  e7tr(xoXov$r(xe.    yeybva6t  de  xul  Tteol  xovxcov  exeQui 


5a.  De  ratione  quae  intercedat  inter  Dioclem  Peparethium  et  Fabium 
uid.  supra  p.  Lxxxisq.  Dionysius  haec  narrans  fluctuat  inter  Fabium  et 
alium  scriptorcm,  cuius  nomen  non  addidit.  cf.  supra  p.  xciii  sq.  cum  eis 
quae  supra  scripta  sunt  haec  Dionysiana  conueniunt :    1,  71,  4  llQOYug 

Ss  (IETCC  TOVTOV  ST7]  sly.06L  Y.CCL  TQLU  [tTjl>  &Q%T]V  Y.CCT£6%SV].  iTtSLTU  A(l6XlOg 
OV    6VV    SlK)]    T1]V    ^a6lXsiaV    %aTa6yiC0V    Nt^LSTOQL  7CQ067]Y.0V6UV,    Og  T]V   UVTCO 

7tos6^vTSQog  ccSsXcpog,  Svo  v.al  tettuquy.ovtu  hrr]  SvvaeTsvsi.  c.  76,1: 
ALLoXiog  insidi)  TtuQsXups  Ti]v  AXpuvorv  fiaeiXsiuv  tov  7tQS6(SvT£Qov  ccSsX- 
cpbv  Neu,etoqu  t<u  y.utl6%v6ul  Tf]g  TtuTQiov  TLLif]g  unsiQ^ag ,  tu  T6  uXXu 
Y.UTU  7toXXi]v  vTtsQOipiuv   tcov   Sixaicov   sdQa   kuI  tsXevtcov  sqt]llov  ysvovg 

TOV     OLY.OV     TOV     NsflSTOQOg     €tIS[j0vXeV6E     7tOtf]6UL,     TOV     T£     SixT]V     V7t06%SLV 

cpo§co  xkI  sqcotl  iii)  7tuv\Tr]VUL  TtoTs  Ti~]g  ccQ%f]g.     [iovXsveuyisvog   Sh  TavTa 

£X  TtoXXoV  TtQCOTOV  LtSV  TOV  VLOV  TOV  NsCLSTOQOg  Ai'"/S6T0V  CXQTl  ySVELU^OVTU 
CpvXu^Ug    £v\TU    EXVV7]ySTSl     —     U7tOY.TELVEl     Y.UL     7tUQS6Y.SVU6E    XiyE6%Ul    \LSTU 

to  %Qyov  chg  vTtb  Xi]6twv  uvuiQs&sir]  to  ilelquy.iov.  (eadem  apud  Dionem 
fr.  4, 12 p.  6  Boiss.,  ubi  Acgestes  filius  appeilatur,  nusquam  cdibi.  de  eo  nihil 
apud  Plutarchum.  Fabius  tamen  Dionysianus  infra  p.  15  u.  14  Numi- 
torem  dicentem  facit  oQcpuvbv  dh  tsy.vcov  e&t]y.s  [Amulius] ,  tov  (ihv  inl 
&r]Qcc  KQvcpu  diu'/siQi6uu.svog,  tx]v  d'  iv  efpxTjJ  SsSellsvvv  cpvXdcTTCov,  unde 
Fabium  fdii  mortem  pluribus  enarrasse  apparet.)  —  ApoXiog  Ss  tcc  tov 
LLSiQaxiov  vnoXupiov  XsXri&svut  Sevtequ  tuSe  inoisv  tj]v  ftvyaTSQa  tov 
^scLSTOQog'IXiuv,  cog  Ss  Tivsg  yQatpov6i  Psuv  bvouu,  UiXoviuv  S'  iitLY.Xr]6iv , 
iv  axfi^  yu^iov  ysvo^isvvv  lsqeluv  cc7toSsLy.vv6iv  (E6Tiug,  cog  ur)  tu%iov  sig 
uvSQog  iX&ov6u  tex?;  TiLtcoQovg  tco  ysvst.  dein  de  patre  geminorum  tres 
fabulae  proferuntur ,  quarum  tertia,  quum  in  seqq.  in  primis  Dionysius 
tequitur ,   Martem  patrem  dicit.    haec  autem  Fabii  erat  (oi  Ss  tiXsl6toi 


4,  1  AivsCav  ed.  Goari        AlveCcc  margo  cd.  Goar.  et  Euseb. 
uvxb  cod.  Paris.  B  2  d'  om.  Goar.  4  o  cod.  Paris.  A       ov 

Goar.       8  bcsocjnso  B     og  coeTteo  Goar       9  u7xo6xi]vui  61  nulgo 
8e  del.  margo  cd.  Goar. 

5%  12  cpu^Log  ovCxtcoq  Par.  A.  B.  Barocciani  abc  corr. Sintenis 
13  inr]Y,o\ov%r]Y.s  Par.  A     t7ir]Y.o\ov&r]6s  uidg. 


8  RELIQVIAE 

dtacpoQaC.  rvrtco  dh  slxstv  rotovrdg  £<5xv  Ttov  a%  AivsCov  ys- 
yovorcov  iv  "AXfir]  (ia6tXicov  slg  ddsXcpovg  dvo,  No\i7]roQa  xai 
A[iovXiov,  7)  diado%i]  xa%f]xsv.  AfiovXCov  ds  vsCiiavrog  ra  ndvra 
dC%a,  r)j  dh  (3a6tXsCa  rd  iQf]iiara  xai  rbv  ix  T^oCag  xoiit6d-ivra 
%qv6ov  dvrt&ivrog,  siXsro  rf]v  ]3a6tXsCav  6  No\if]rooQ.  s%cov  ovv  5 
6  AiiovXtog  rd  %Qf]>iara  xai  %Xiov  d%  avrcov  dvvdfisvog  rov 
No[itfroQog,  rf]V  rs  (5a6tXsCav  dcpsCXsro  QccdCcog  xai  cpofloviisvog 
ix  rijg  frvyarQog  avrov  ysvs6&ai  italdag  IsQSiav  rftg  'E6ttag 
aTcidsi£,EV,  dyaiiov  xai  TtaQ&ivov  dsi  fjico6oiiiv))v.  ravrrjv  oi 
iisv^IXCav,  oi  ds  fPiav,  oi  ds  UtXovtav  6vo\idt,ox)6t.  fPcoQarat  ds  10 
iisr  ov  itoXvv  %q6vov  xvov6a  naQct  rbv  xaxfs6rura  ralg  'E6ria6i 
voiiov.  xai  to  \isv  dvf\xs6xa  ytr)  Tta&stv  avrrfv  7)  tov  (3a6tXicog 
frvydrrjQ  Av&co  naQrtrfJ6aro  ds})dsi6a  rov  TtarQog'  stQ%d"r]  ds 
xal  dCatrav  sixsv  avsxCcitxrov,  oittog  (ir)  /la-frot  rsxov6a  rbv 
ji\iovXiov.  irsxs  ds  dvo  italdag  vTtSQcpvslg  [isyi&st  xai  xdXXsi.  15 
dt'  0  xai  tiaXXov  6  jtiiovXtog  cpofirfoslg  ixiXsv6sv  avrovg  v%r\- 
Qirrtv  Xa(56vra  Qtipat. 

5b.  Dionys.  1,  79  sqq.  UeqI  dh  xcov  ix  rf\g  TXCag  ysvouivcov 
Kotvrog  \isv  <Pd(3tog  6  TLCxrcoQ  Xsyoitsvog,  cp  Asvxtog  rs  KCyxtog 


[iv&oloyovei).  filiis  igitur  editis  (c.  78,  5)  cog  tijv  yvwfivv  tov  fiu6ilicog 
icu-a&ov  01  6vvsSqoi  [qui  de  incestu  Vestalis  sententias  ferebantj,  a7caiQr\- 
tf\tco  OQyfj  %Qtouii>r]v  iStv.aico6av  xal  avtol  xa&dnsQ  ixsivog  r}£iov  %qt)- 
6&ut  toj  v6u.co  Kslsvovtt  ti]v  [ihv  al6%vva6uv  to  6a>[iu  QufiSoig  aiv.i6%,sl6av 
dito&avsiv,  tb  Sh  ysvvrj&hv  slg  tb  tov  itotauov  fialls6\rai  qei&qov.  — 
C  79,  1:  Mi%Qt  [ihv  Si]  tovtcov  01  7ilsi6toi  t&v  6vyyQacpicov  ta  avta.  7] 
[likqov  TtuQalldttovtsg  01  [ilv  iitl  tb  [iv&adietsQov  [Fabium  dicitj,  oi 
6'  irti  to  ry  cclri&sia  ioinbg  [iccllov  anocpaivov6i,  jcsqI  dh  t&v  s%r)g  Siu- 
cpSQOvtut.  oi  uhv  yaQ  sv&vg  dvatQs9f)vai  liyov6t  ti]V  xoQrjv,  oi  8'  iv 
stQxrfi  cpvlutto[iivrjv  udfjlcp  Siutsli6ut  So^uv  dcpuvovg  ftavdtov  tco  Sfjuw 
7taQa6%ov6av.  i7tfKlu6&i)vui  Ss  tov  jlfioltov  sig  tovto  ixstsvover^g  tf)g 
&vyutQog  ^ajHffatf^ca  ti]v  dvsipiuv  uvtff  f]6uv  Sh  6vvtQOcpoL  ts  xul  i)li- 
Y.'iuv  ^ouffat  tr]v  avtrjv  d6itu^6[isvai  ts  dllr]lag  cog  dSslcpdg.  %uqi£o- 
[isvov  ovv  tuvtn  tbv  'Apoltov,  [tovr]  S'  r)v  uvrf)  &vydtr]Q,  &uv<ztov  [ihv 
dnolv6ai  tf]V  Iliav,  cpvldttsiv  Sh  xu&sio^uvtu  iv  dcpuvsl'  Iv&fjvui  Sh 
avxi]v  dvd  %qovov  A[ioliov  tslsvtf]6avtog.  Imnc  famam  secutum  esse 
Fabium  et  ex  uerbis  Plutarehi  supra  adscriptis  elucet  et  ex  eo,  quod  quae 
postea  secundum  Fabium  narrat  ipse  Dio  ysius,  cx  hac  pendent. 

5b.  Quia  Piutarchus   a  c.  4   Fabio  multa   additamenta   Yarroniana 


4  xt)  ds  Par.  A  C Barocc.  ab  xf)  rs  Bar.  c  rfj  uulg.  5  dvxi- 

&ivxog  Par.A  cum  ScJtaefero    dvxtxiQ-ivxog  uulg.  6.  7  xov  No- 

[if]xoQog  om.  Bar.ab  10  8e  aiiri]  Bar.ab  11  |u.£t'  ov  ttoXv 

Bar.  ab        11.  12  Tiagd  xbv  iyy.a&cGx&xa  raig  ?6xid6i  vo\iov  xvovOa 
Par.  C         14  Xdd-ot.  Vat.     Idd-rj  uulg. 


Q.  FABII  PICTORIS  GRAECAE  HISTORIAE.    fr.  5"  9 

y.u\  Kdxcov  IIOQXLog  xal  Tl£i6cov  KccXTtovQVtog  xal  xcov  aXXcov 
6vyyQacpicov  ol  TtX^Covg  i]XoXovQ-rt6av,  yiyQucp£v,  cbg  xsXsvGavrog 
'iuoXCov  xcc  fiQt'cprt  Xa(36i>x£g  iv  6xd<pr]  xuu£vu  xcov  VTti]Q£xcbv 
xiveg  icp£Qov  ici^ccXovvx^g  elg  xbv  Ttoxuubv  uTtiyovxa  rfjg  TtoXscog 
5  ducpl  tovg  ixutbv  £lxo6l  6tu6Covg.  ind  ds  iyyvg  sysvovxo  xa\ 
sidov  st-co  xov  yvrt6Cov  qslO-qov  rbv  TsfitQiv  vTtb  ysLUcbvcov 
6vv£ycbv  sxxsxQauusvov  sig  rcc  xsdia,  xatu(Sdvx£g  UTtb  xov  Ilal- 
XavxCov  tr\g  xoQvcpijg  iitX  tb  7tQO<5s%s6xccxov  vSgjq  (ov  yd.Q  sxl 

7CQ06C0XSQC0   %COQ£LV   OloC  XS    T]6Uv\    SV&CC    TtQCOXOV   f)   XOV  7rOXCC{lOV 

10  7tXrjfirt  x>]g  VTtcoQsCag  \\tcxsxo,  rC&svxaL  xijv  6xdcprtv  srtl  xov 
vdatog.  r)  ds  uiyQL  lisv  XLVog  sin'tysxc\  STtsita  rov  qsCO-qov  xatcc 
uixqov  vTtoycoQovvxog  ix  xcbv  tcsqI  s6yara  XC&ov  7tQog7traC6st 
7t£QiTQa7t£l6cc  sx^dXXst  rd  ^QScpTq.  tcc  usv  dij  xvv^oviisva  xard 
roi)  tiXucctog  exvXivdeito,  Xvxcclvu  6i  rig  i7tLCpuv£i6u  vsotoxog 

15  67taQycb6a  tovg  uu6tovg  VTtb  ydXaxrog  dv^dldov  tdg  &rjXdg  rolg 
6t6ucc6lv  avrcbv  xal  trt  yXcbrri]  tbv  TtrjXov,  a3  xutditX£OL  it6uv, 
a7t£XCyua.  iv  6s  rovxcp  xvyydvov6LV  ol  vouslg  s^sXavvovxsg 
xdg  dyiXag  inl  vourtv  (rfir]  yuQ  iit\3atbv  rtv  rb  ycoQCov)  xaC  rig 
uvtcov   idcbv  ri]v  Xvxulvuv  cbg   r)67td£,sto    rd   pQicpr]    xicog   fi£v 

20  dyavitg  fjv  vrto  r£  ddufiovg  xccl  u7ti6tCug  tcov  ■d,£C0Qovuivcov 
£7t£LT  aTteX&cbv  xccl  6vXXi%ag  o6ovg  idvvaxo  7t?.£C6rovg  rcov 
dyyov  v£uovrcov  (ov  yuQ  S7tL6tsvsto  Xiycov)  uysL  rovQyov  avrb 
&sa6ouivovg.  cbg  ds  xuxsIvol  7tXrt6i'ov  sX&ovrsg  suud-ov  tr]v 
lisv  co67tsQ  tixva  7tSQLi7tov6av.  td  d'  cog  urttQbg  £t,£y6yL£vu,  dca- 


admiscuit,  supra  Dionysium  ab  eo  loco,  ubi  aperte  ad  Fabii  auctoritatem 
se  applicare  profitetur.  pergentem  fcci,  etsi  illius  narrat  o  propter  »ia- 
iorem  simplieitatem  Fabianae  similior  fuisse  uidetur.  quae  Dionysius  ex 
suo  adiecit,  hisce  uncis  <(  )>  significaui.  Iiic  esto  locu*  Plutarcho,  qui 
omissis  eis,  quae  ad  Varronem  referenda  sunt  (Quellen  d.  Plut.  p.  150  sqq.), 
sic  pergit:  Tovrov  ivioi  [non  dixit  Fabius,  quia  eadem  narrat  Dionys.  1, 
84,  3  ex  eo  fonte,  quem  praeter  Fabium  ante  ocu  os  habuitj  (puvorvXov 
[(paiGtvXov  librij  6voud^s69ai  XCyovGiv,  o'i  d'  oi  rovtov  alXu  tbv  ccvs- 
Xousvov  [hic  redit  ad  FabiumJ.  'Ev&susvog  ovv  sig  6xd(pt]v  ra  fiQsqprj 
v.uti^T\  usv  iiil  rbv  itoruubv  u>g  oitpcov  Idthv  6h  v.atiovta  itolXco  gsvuuti 
v.ul  tgu%vv6usvov  tdsiGs  TtQOGs/.&siv    iy/vg  ds  tf]g  b^Qr^g  nutu&slg  uTtr\X- 


5b?  2   ysyoacpsv  Pluess       xr)   ygaji"]    Chis.  Yrbin.       trjde   yQucpsi 
uulgo  10  itkr\\/t,vr\  Vrbin.    7tXrtuuf]  Chis.  12   i%  xcov  tcsql- 

soydxcov  Kiessling     sr.  xcov  tisqlE,  soydxcov  SyTburg     ttsqI  xd  seyata 
Meutzner  15  dvsdidov  Vrbin.    sdidov  cd.  codd.  21   snsnu 

sX&ojv  libri  corr.  Kiesslivg  oaovg  Vrbin.  ovg  cd.  codcl. 

24  TvsoiGrccoGccv  libri  corr.  Sylburg 


10  RELIQVIAE 

Lt6vt6v  xi  %Qf]Lta  oqcxv  v7toXa(i6vTsg  syyvrsQCo  7tQo6t']s6av  cc&q6oi 
dsditt6(.ievoi  (iofj  tb  &r\QCov.  r)  ds  Xvxatva  ov  LtdXa  ayQialvovGa 
tcov  dv&QcbTtcov  t\\  7tQ066dcp  dXX'  co67t£Qav  %£tQof]&r\g  a7to6Td6a 
tcov  ftQScpcov  rtQS(ia  xal  y,aTa  7toXXr)v  dloyiav  to-0  Ttotusvtxov 
ollCXov  dn^si.  rtv  yaQ  Tig  ov  tioXv  a7ti%cov  sxstdsv  UQog  %coQog  5 
vXi\  fia&sCa  6vvr\Qstpr)g  xal  nsTQa  xoCXr\  Tirjydg  dvtsl6a,  slsysTO 
ds  Ilavbg  slvat  to  vditog,  xa\  (icoLtbg  i\v  avTo&t  tov  &sov"  $tg 
tovxo  to  %coqCov  sX&ov6a  aTtoxQVTttstat.  (tb  lisv  ovv  dX6og 
ovxstt  dtaiisvst^  xb  dh  ccvtqov,  ££  ov  i\  Xt(3dg  ixdCdorat,  tco  IJaX- 
XavtCco  7tQ06cpxodoLtr}itsvov  dsCuvvTat  xard  ti)v  Inl  tov  \7t%6-  10 
oqollqv  tpSQ0v6av  bdov,  xal  TSttsvog  s6Ttv  avTov  TtXr^Cov,  svfta 
stxcov  xslTat  toO  Ttdd-ov g  Xvxatva  TtatdCotg  dv6t  Tovg  tia6tovg 
£7tC6%ov6a,  %aXxd  7totr\itata  TtaXaw.g  SQya6Cag.  r)v  dh  to  %coqCov 
tcov  6vv  EvdvdQco  Ttoth  olxi6avtcov  avtb  slQxddcov  lsqov,  cbg 
X£y£tat.)>  cbg  dh  a7t£6tr\  to  a^pio?',  a'iQ0v6LV  ol  vottstg  td  fiQ£tpr\  15 
67tov8r)v  TtotovLtsvoL  tQ£(p£LV  cbg  d-£cbv  avtd  6cbt,£6d,ai  (5ovXoli£- 
vcov.  i]v  dd  ttg  iv  avtotg  6vocpoQ(iCcov  (ia6tXixcbv  £7ttLt£XovLisvog 
STtiSLxrjg  dvrJQ,  <PaL6rvXog  bvoaa,  bg  sv  tfj  TtoXst  xard  drj  Tt 
avayxalov  sysyovst  xa&  bv  %q6vov  r)  tp&OQa  rr)g  'IXCag  xal  6 
tojcos  i]Xiy%sro,  xal  ptstd  tcojto:  xoLtL^OLtivcov  STti  rbv  TtoraLtbv  20 
rcbv  (iQStpcbv  rolg  cp£Q0v6iv  avrd  xatd  dsCav  TV%r\v  dfia  dt£Xr]Xv&£t 
rr)v  avrr)v  bdbv  dg  rb  JJaXXdvTiov  icbv  bg  i\xt6Ta  rolg  dXXoig 
xatacpavi\g  ysvoLLSvog  cbg  hitC6tataC  Tt  tou  TtQdyLtarog,  d%ico6ag 


Xa66sxo.  xov  Ss  noxufiov  xccraxXvgovTog  r)  nXi](iLivQu  xi]v  av.dcpT]v  vno- 
Xcc§ov6tt  xal  ilsxscoqL6u6u  nQcccog  xarrjvsyxsv  sig  %wqlov  intSLYcbg  jiccX- 
&ax6v,  b  vvv  KsQLiaXbv  v.aXov6i,  ■jtd.Xa.L  8s  rtQ^avov.  —  (c.  4)  f)v  dh 
TtXr]6Lov  iQivsog,  bv  'PcolllvuXlov  ixdXovv.  —  'EvTui>&a  di]  Tolg  §QS(fs6t 
y.BiLiivoig  W]v  ts  XvKaivav  l6toqov6i  &r]Xtt£oiiivr]v  xal  dQvoy.oXuTttr]V  tivu 
TtuQslvui  6vvsxTQi(povTa  xal  cpvXaTTOVTtt.  —  c.  6:  Ta  Sh  §Q£cpr]  (&ttV6TvXog 
jLiiovXlov  6vcpOQ@bg  uveiXsto  Xa&wv  urtttVTag.  —  Y.Xr]&f]vui  8s  v.al  tov- 
Tovg  ttTtb  tfjg  &r]Xfig  16toqov6l  'PcollvXov  kccl  'Pcofiov  <(,  ort  &r]la.govTsg 
c'ocpd"r]6ttv  t6  &i]qlov)>.  r)  llsv  ovv  iv  roig  6cbiLtt6iv  svyivsia  Y.a.1  vryiticov 
ovtcov  evfrvg  i^icpuLvs  iisyiftsL  y.u.1  idicc  ti)v  cpv6LV  av^OLLsvoi  ds  ftvcLOSi- 
Sstg  i]6av  cccicpottQOi  yuI  avdQmSsLg  yuI  cpQovfJLLttTU  itQog  tu  cpaivoLLSva 
Ssivu   yccI   xoXiiuv    oXcog    uviY7tXr]Y.Tov    h%ovTsg'     6  dh   PcoLLvXog   yvcbfir}   xs 

%Qf]6d,aL    IL&XXOV    sSoXSl    Y.UL    7toXLTLY.i]V    h%SlV    6VVS6LV ,     iv    Ttttg   tcsqI    VOLLttg 

Y.ccl  Ywriyiccg  itQog  Tovg  ysiTvicovTug  iiti\uiz,iuig  itoXXi]v  sccvtov  nccQS%mv 
Y.uTav6r]6LV  r)ysLLOviY.ov  ll&XXov  i]  7tsi&ttQ%iY.ov  cpvesL  ysyovotog.  Sio  totg 
llsv  ofiocpvXoig  r)  TccnsivoTiQOig  nQoecpiXslg  i]6ttv,  ini6TUTug  Ss  yccI  Sionovg 

5  xttl  r)v  yaQ  tig  uulgo  %al  om.  Vrhin.  13  t%L6iovaa  Vrbin. 

14  oUri6dvTcov  Vrb.  Chis.  corr.  Stephanus  16  avtd  cog  ftecbv  Vrbin. 
ocb&ci&aL  PovXollsvcov  om.  Vrbin,      20  i]Xiy%£to  Chis.  iyivsxo  Vrbin. 


Q.  FABII  PICTORIS  GRAECAE  HISTORIAE.    fr.  5b  H 

uvxco  6vyycoQrfof]vut  rci  ^Q^VV  kuti(idveL  xe  avxd  JtuQu  xov  xot- 
vov  xui  cpeQCOv  cbg  xi]v  yvvulxu  eQyexuL.  xexoxvluv  Oe  xuxuku- 
(icov  v.ccl  ay%-outv)]i\  brt  vexQov  avxtj  xb  pQecpog  ?)v,  TtUQUUv&etxuC 
xe  xul  dCda>6tv  v7to(iuke6\rui  xd  TtatdCa  7tu6uv  et;  uQyf^g  dtrjyr]- 
5  6ufievog  rr)v  v.axa6yov6uv  avxd  xvyrjv.  av£,o[ievotg  de  avxoig 
bvoua  xC&exut  xco  uev  'PauvXov,  xcp  de  'Pcouov. 

Of  6e  avdQcoftevxeg  yCvovxat  xccru  xe  d%Cco6tv  \ioQcpr)g  v.al 
cpQovrjfiaxog  byv.ov  ov  6vo(poofioig  v.cci  $ovx6kotg  eoiv.bxeg  dkk' 
olovg  dv  xig  d5,ico6eie  xovg  ex  (iu6tkeCov  xe  cpvvxag  yevovg  v.al 

10  ditb  dutuovcov  67toQug  yeve6&ai  vout£o[ievovg  (d>g  ev  xolg  Tta- 
xQi'otg  vuvotg  vTtb  'PcouaCcov  exi  xui  vvv  uberuC).  (iCog  61  uvxolg 
r)v  fiovxoktv.bg  xul  dCatxa  uvrovQybg  ev  0Qe6t  xd  Ttokkd  nr]%a- 
uevotg  dtd  h,vkcov  v.al  xukdpcov  6v.r^vdg  uvxoQOCpovg.  (cbv  ext 
xul  etg  eue  i]v  xtg  ex  xov  IlukkuvxCov  eitt  xr)g  TtQog  xbv  ltitio- 

15  Sqouov  6XQecpov6r]g  kuyovog  'Pcoiivkov  keyouevrj,  r\v  cpvkdx- 
xov6tv  CeQuv  olg  xovxcov  eTttptekeg,  ovdhv  exl  xb  6eiiv6xeQov 
e^dyovxeg,  et  de  xt  TtovrJ6etev  V7tb  yetuorvog  r)  %q6vov  xb  kelitov 
e%uxovuevot  xul  xco  7tQ06\fev  et\ouotovvxeg  eig  dvvuutv.y 

'Exei  ds  ducpl  xd  bxxcoxuCdexu  exrt  yeyovoxeg  r)6uv,  ducpCkoyov 

20  xl  tieq\  xr)g  vofxfjg  uvxoig  yCvexuL  TtQbg  rovg  NeuixoQog  (iovxo- 
kovg,  o'l  TteQt  xb  Avevxlvov  oQog  dvxiv.Qv  xov  JJukkuvxCov  xeC- 
iievov  elyov  xdg  (iov6ru6£tg.  r)riiovro  de  dkkrjkovg  exdxeQot 
ftuutvd  r)  xr)v  u>)  7tQo6rfxov6uv  oQyudu  v.uxuve'[ieiv  r)  xi]v  xotvi]V 
fxovovg  dtav.Quxetv  r)  b  xt  6r']7toxe  xvyov.    ex  de  ri)g  diptixuyCag 

25  xavxr^g  eyevovxo  TtkrjyaC  Jtoxe  dtd  yeiQtov,  eixu  dt   bnkcov.   xquv- 


P<x6i.XLxovg  xai  ccysXdg^txg,  cog  iirjdhv  avtcov  ccqstJi  SiatpSQOvrag,  vrcsQCfQO- 
vovvtsg  ovt'  aTtsilfjg  £cpq6vti£ov  ovts  OQyfjg.  £%Qcovto  8i  Siaitaig  v.a\ 
diatQipalg  iksv&SQioig,  ov  tijv  axolijv  £).sv&sqlov  Tjyov^isvoL  xai  ti)v  ano- 
viav,  ccXXcc  yvfivdaia  nal  &rjQag  xca  dQouovg  ■xal  tb  Xj]6tdg  afivvaofrai 
I xic  Vatic.  aXs^aa&aL  uulg.J  xal  xX&nag  sXslv  v.a.1  (iiag  ££sXs6&aL  tovg 
aStKOVLisvovg.  r\6av  dh  dia  tavta  7isQi§6ritoi.  (c.  7)  rsvou.£vr\g  ds  tivog 
TtQog  tobg  Nou-rjtOQog  (lovxoXovg  toig  k^iovXiov  diacpoQ&g  xal  (io6nr]iidtcov 
£Xa6scog  ovk  dvae^o^svoL  6vyv.6%tov6i  yisv  avtovg  xat  tQsnovtai,  ano- 
tsfivovtai  dh  tr)g  Xsiag  6v"ivr\v.  dyavav.Tovvtog  ds  tov  NofirjtoQog  coXi- 
ycoQovv  6vvf\yov  Ss  v.al  nQ06sds%ovto  noXXovg  fisv  dnoQOvg,  TtoXXovg  ds 
dovXovg,   &Qa6ovg   d%o6tutiv.ov   v.al   cpQovr']\iatog   aQ-^ug   ivSidovtsg.    tov 


1  arrw  Meutzner  arrco  libri  4  vTto^dkXead-at  Chis.        6  gi- 

uov  Chis.       14  £x  dcl.  Kiessling     iitl  om.  Chis.  Vrbin.  add.  Sylbwrg 
15  i7tL6xoBcpov6Y\g  libri     r)  *Fo)fivkov  ley.  Buecheler  18  st,a6x,ov- 

fievoi  Yrbin.  19   ducpL  .  .  .  Xoyov  Yrbin.  21   dvxLKQvg  Yrbin. 

25  Ttkriyai  post  ycinCov  inserit  Yrbin. 


12  RELIQVIAE 

uuxa  dh  TtoXXu  TtQog  xcov  [ielquxCcov  lafiovtEg  ol  xov  Ns[iiTOQog 
xcd  tLvag  d.7toXi6avT£g  tcov  6cpEtEQcov  xul  xcov  %coqCcov  rjdrj  xutu 
xodrog  E^siQyouEvoL  7tuQ£6X£vd£ovxo  86Xov  XIVU  £71  UVXOVQ. 
7tQoXoyC6uvT£g  6r)  xrjg  cpuQuyyog  xb  dcpuvlg  xul  6vvxtiu£V0L  xolg 

Xo%Co6L  xd  UELQUXLU  XOV    Xf]g    E7tLd~i6£0]g  XULQOV,    01   XoLTtol  xuru  5 

TcXrjfrog  £7tl  xu  uuvSqevuuxu  uvxcov  vvxtcoq  E7ti(iuXov.  fPoj[ivXog 
uev  ovv  xbv  xqovov  xovxov  irvyyuvEv  u[iu  xoig  £7iLtpuvE6xdxoLg 
xcov   xco[Hjxcov   7t£7ioQEvu£vog   ftg  xl   %ojqCov  KuCvlvuv   6vo[ia- 

£6[l£V0V  LSQU  7tOL7]6COV  VTtEQ  XOV  X0LV0V  TtUXQlW  'PCoUOg  6e  Xr)v 
ECpodoV   UVXCOV   UL6&6[l£VOg   Et,£(i07]d-£L   Xu($COV  XU  UTtXu  dcUTUyicOV  10 

bXCyovg  xcov  ix  xrjg  xco[ir]g  cp&d6uvxug  xu&  'iv  y£vi6&ui  ituQa- 
Xu[3dov.  xuxeIvol  ov  diyovrat  uvxbv  dXXu  cpsvyov6LV  v7tay6[i£voL 
ivxtu  iuEXXov  iv  xuXcp  V7to6TQiijjavT£g  iTtifriftEG&ai.  6  ds  'PCouog 
xux  dyvoiuv  xov  u7]%uvrj[iuTog  uyQL  7toX?.ov  Slcoxcov  avxovg 
TtuQuXXdxxEL  xb  XEXo%L6[tivov  %coqCov,   xuv  xovxco  o  xe   Xoyog  15 

EvC6TUTUL    XUL    ol    CpEVyOVTEg    V7t06TQ£'cpOV6L.     xvxXco6du£VOL    ds 

uvTovg  xul  TtoXXolg  uQUTTovrEg  ?J&oig  Xaufidvov^Lv  vTtoyjLQCovg. 
xavxr]v  yuQ  Eiyov  ex  xCov  8e6tioxow  xi]v  7tuQuxiX£v6LV ,  t,orvxag 
uvxolg   xovg   V£UvC6xovg   xouC6ul.     ovxco    [iev    8r)    y£iQCO&E}g   6 
rPco[iog  aTtrjysxo.    (Sequitur  Aelii  Tuberonis   huius   rei  narratio  20 
fr.  3,  discrepans  cum  Fabiana.) 

fcap.  80)    O  usv  ovv  'Poopcog  ETti  xolg  7toXE[iCoLg  y£v6[i£vog 


Sh  'PcollvXov  Ttgog  tivcc  &v6iuv  u7tOTQcnto(LEVov  (xai  yuQ  rtv  cpiXo\ri)Tr]g 
xal  (LuvriYog)  oi  tov  NoLcrjTOQog  §OTi]Qeg  tco  'Pcb(Lco  llet'  bXiycov  §uSi£ovri 
7tQ06TV%6vTeg  iiiutovxo.  Yui  yevoiLEvcov  7tXr]ycbv  v.a.1  TQav(iaTcov  iv  uiicpo- 
Tsooig  ixoaTr]6uv  ol  tov  No(Li']TOQog  Yui  ewiXafiov  £covtu  tov  Ptbfiov. 
uvu%&£vTog  ovv  uvtov  ■jiQog  tov  No\lt]toqu  xui  KUTr\yoQ7]9'iVTog  avtog 
Litv  ovti  iv.6Xa6B  %c&E7ibv  ovtu  deditbg  tov  udslcpov,  iX&cbv  d'e  TtQog  ixelvov 
iSeiTO  TVfctiv  6iY.r\g  uSeXcpbg  cov  v.ai  Yu&v^Qi6uevog  vno  olketcov  ixetvov 
^aeiXecog  ovrog.  ovvccyuvuxTOvvTcov  Si  zwv  iv  "dXfir]  xui  Seivu  7tu6%Etv 
oio(i£vcov  tov  dvS^a  %uq'  a£,iav,  ■xivrj&eig  6  k[ioi>Xiog  uvtco  7taQuSiSto6i 
tco  No(m']toqi  t6v  'Pco(iov  o  Ti  fiovXoiTo  XQrj6a6\)ai.  7CuquXu(jcqv  Se  txeivog 
cbg    i]xev   oiY-aSe,   &avfid£cov  (ihv  anb   tov    6oa(LUTog  tov  veavi6v.ov    inteQ- 

CpEQOVTU    (i£yid,£l    Xui    QOO(Lr]    ItCiVTUg,    ivOQCOV  Sh   TCO  7tQ06C07tCp  to  &uqquXeov 

kui  itufLOv  Tf)g  ipv%r~ig  uSovXcotov  Yui  U7tuxthg  intb  tcqv  tiuqovtcqv ,  %Qyu 
Sh  avTov  Yui  7tQuh,eig  S(LOt,a  Tolg  §X£7tO(L£voig  uhovcov,  to  Sh  iiiyL6Tov,  cog 


2  Y.ai  TLvag  xcd  Vrbin.         2.  3  xara  KQuxog  r']6r]  Chis.         6  vv- 
xtcoo  om.  Vrbin.        iTtsfiaXXov  Chis.  7  xovrov  om.  Chis.     xvyyd- 

vel  Chis.        8  7toQ£v6[isvog  Vrbvn.     KaivLvuv  Cobet     y.ulvluuv  Chis. 
xaLviciav  Vrbin.  9  §e[iog  Chis.  Vrbin.  scriptura  nominis  uariat. 

10  Xaficov  xu  onXa  Vrbin.      xd  0.  X.  cet.  codd.        15  itQoXtXo-iiGciivov 
Reiske         xccl  rovxco  Chis. 


(.).  FABII  PICTORIS  GRAECAE  HISTORIAE.    fr.  5b  13 

ovxcog,  sX&  cog  6  (frdfitog  Ttugudedcoxe,  6t6(xiog  elg  xi]v"AX(iuv 
txmjysTO.  'PcofivXog  d'  sxsidi)  xb  Ttegi  xbv  ddeXcpbv  eyvco  Ttd.&og, 
dttbxttv  ev&vg  coexo  delv xovg  dxttuLoxdxovg  t%cov xcov  vouecov,  cbg 
sxi  v.ccxd  xr)v  bdbv  bvxcc  xttXuXi]ip6(tevog  xbv'PcoiJtov  UTtoxgtitexut 
5  d'  VTtb  xov  0ut6xvXox\  bgcov  yccg  Kpvxog}  uvxov  xi]v  6itovdi]v 
ficcvtxcoxsgav  ov6av  ....  vopt6irs\g  6  Ttaxrjg,  <(cT>  xbv  eytitgoGd-sv 
Xgovov  dzoggrjxa  Tcoioviievog  xolg  ytetguxCoig  dtexeXe6ev^  cog  }ir) 
d^dxxov  bgur]6co6t  nugccv.tv8vvev6uC  Tt,  Ttglv  ev  xcp  xguxC6xcp  tr)g 
dxttf]g  yeve6%-ca.   xoxe  dr)  ngbg  xr)g  avdyxr^g  (5tcc6d-eig  tiovcod-evxt 

10  xco  'PcouvXcp  Xeyet  %u6av  f£  dg%T]g  xr)v  xttXtt6%ov6uv  avxovg 
xvyp]v.  ttuxtbvxt  de  xcp  vea.VL6y.cp  xi]g  xe  txiqxgbg  oixxog  et6eg- 
%exci.t  xcci  Aeuexogog  cpgovxCg,  xcci  itoXXd  fiovXsv6uusvcp  usxd 
xov  0ul6xvXov  xf]g  titv  ccvxCxcc  bgixrjg  e%t6ielv  edbxet,  stXeiovt 
dh  nagcc6y.evtj  dvvdiieag  ygr]6auevov  bXov  d-jiuXXd^at  xbv  oixov 

15  xr)g  AytoXCov  Ttccgccvoiitccg  xCvdvvbv  xe  xbv  66yuxov  viteg  xcov 
ueyi6xcov  ud-Xcov  dvuggliput,  Ttgdxxetv  de  uexd  xov  (irjxgojtdxogog 
o  xl  dv  exeCvco  6oxf]. 

(cap.  81)  r£lg  de  xuvxu  v.gdxt6xu  eivut   edo^e,   6vyxuXt6ug 
xovg  xcottrjxug  unccvxttg  b^PcoiivXog  xul  derfoeig  £<.'?  xi]v'AXficcv 

20  ejteCy66&ttt  dtaxu%ecov,  itr)  xuxd  xug  ccvxdg  TtvXag  uTtccvxug  iit]8' 
d&gbovg  el6tbvxttg,  ixrj  xtg  vTtbvotu.  Ttgbg  xovg  ev  xfj  %6Xet  yevr]- 
xcct,  xcci  Jtegi  xi]v  dyogdv  VTtoutvovTccg  exoCiiovg  eivut  dgdv  xb 


totxs,  &sov  eviinuQovrog  xcd  6vvsnsv&vvovrog  aQ%ug  iisydXcov  nQayiiu- 
rcov,  unrousvog  inivoia  v.ul  rvyr\  Tr)g  ccXr]&siag  avsxQivsv  ,  o6rig  slt]  xal 
OTtcog  yivoiro ,  qpcovfj  ts  7toasiu  v.ul  cpiXav&QatTtco  pXEU[iari  Ttinriv  uvrcb 
fisr'  iXnidog  ivdidovg.  6  dh  ftuQQcbv  ZXsysv  eklX'  ovShv  U7to%Qviponui 
<78"  itui  yuQ  sivui  Sov.slg  k^iovXiov  fiu6iXw(bTSQog.  uxovsig  yccQ  -Aai  ccvu- 
y.Qivstg  tcqiv  i]  xoXu^slv  6  d'  uy.Qtrovg  ixdidco6L.  tiqotsqov  [ihv  havrovg 
olycsrvav  §a6iXscog  <Vav6rvXov  y.ul  AuQsvriug  iiTtierdiis&u  TtalSug.  $6uhv 
dh  Sidvuot'  ysv6[isvoi  dh  iv  ulricc  itQog  6h  v.a.1  SiufioXulg  v.ul  rolg  ksqI 
tyvxfjg  aya>6iv  uy.ovousv  usydXa  nsQl  eccvt&v  ti  Sh  7ti6tu,  tCQivsiv  hoixs 
vvv  6  v.LvSvvog.  yovai  uhv  yuo  r)ucbv  a7iOQQT]Toi  Xsyovrai,  rQocpal  Sh 
y.ai  Ti&r}VT]6sig  uTonojrsQui  vsoyvcbv,  olg  iQQi<pr]usv  oliovolg  y.ui  &r]Qioig 
VTto  rovrcov  rQSCfi6(isvoL,  (tuerco  Xvycuivqg  v.ul  SQVOV.oXa.7trov  tpco^ieuuOLV 
iv  exdcfi]  zivl  y.siusvoi  ttuqu  tov  iiiyav  noruitov.  ^ort  $'  t)  6y.ucpj]  v.a.1 
6m£sruL,    yuXv.oig   vno^cbauaaL    yQuuudrcov    uuvSqcov    iyY.£%aQuyuivcov ,    d 


1  el'&'  ovrcog  ei'^'  cog  6  0.  Sinlenis  Emcnd.  Dion.  I  p.  17 
5  Schnclle  Exere.  crit.  in  Dion.  p.  21  post  ydg  inserit  ovxog,  lacunam 
sic  explet:  inei  xig  ydg  r)v  ccvtcov  ?j  ^r]Tr]Q  %ai  xig  vo[i.  G  6  om. 

Chis.  Vrbin.1        u  inseruit  Kicssling         9  8r\  Schnelle     8e  libri 
16  TtQUTTet  Chis.         17  8oy.ei  librt  corr.  Stcphanus         18  slvat  om. 
Vrbin. 


14  RELIQVIAE 

xeXsvouevov,  aiiqsi  TtQ&xog  slg  xijv  ti6Xlv.  oi  ds  rbv  Pcouov 
dyovxsg  sjtsidrj  xaxs6xr\6av  etcl  xbv  fia6LXsa,  xdg  xs  vfiosig 
ana6ag,  o6ag  i\6av  v($ql6uevol  vtco  xcbv  uELQaxicov,  xaxr\yoQovv 
xa\  Tovg  XQavuaxiag  6cpcbv  S7tsdsixvv6av^  xtucoQiag  si  [ii]  xsv- 
%ovxaL  xuxaXsiipELV  TCQoXsyovxsg  xa  ^ovcpoQ^ca.  iAu6XLog  ds  5 
xolg  %coQtxaLg  xaxd  7cXi]&og  sXr]Xv&66L  ^ao^scOxa  (5ovX6usvog 
xai  xco  Neuexoql  (TcaQcbv  yccQ  exvy%avs  6vvayavaxxcov  xolg  tcs- 
Xdxaig)  siQrjvrjv  xs  dvd  xr\v  yjdoQav  67tsvdcov  eIvul  xui  d\ia  xai 
xb  av&adsg  xov  uscQaxlov,  cbg  dxaxdjtlrjxxov  r)v  sv  xolg  X6yoLg, 
8l  vTtotptag  Xaufldvcov  xaxufyiqcpi^sxuL  xr)v  dixr]V  xrjg  dh  xluco-  10 
Qiag  xbv  Neuexoqu  tlolel  xvqlov  sltccov,  cog  xco  6qu6uvxl  dsLvd 
xb  dvxL7tadsLv  ov  JtQog  uXXov  xtvbg  uuXXov  r}  xov  7tS7tov&6xog 
ocpstXsxaL.  sv  o6co  d'  6  *Pcouog  vTtb  xcov  xov  NsusxoQog  (iovxo- 
Xcov  ijysxo  dsdsusvog  rs  07ti6co  xco  %slqe  xai  TtQog  xcov  dyovxcov 
ETtLXEQxouovusvog,  dxoXov&cov  6  Ne[isxcoq  xov  xs  6cbuaxog  xr\v  15 
EVTtQETtSLav  uTts&uvuu^sv ,  cbg  TtoXv  xb  ($u6lXlxov  el%e,  xai  xov 
cpQovrjuaxog  xr)v  svysvsLuv  eve&vuelto,  r)v  xa\  TtuQa  tu  dsLvu 
dLS6co6sv,  ov  TtQog  oixTOv  ovdh  XL7tuQr]6ELg,  cog  uTtavTsg  sv  ralg 

T0ial6ds  7t0L0V6L   XVyCLLg,   XQUTtOLlEVOg,   dXXd    6VV  SVX06UCp  6LC07tfl 

TtQog  xbv  uoqov  a7tLcbv.    cbg  d'  sig  xijv  olxiav  dcpixovxo,   usxcc-  20 
6xr\vca  rovg  dXXovg  xsXsv6ag  uova&svTu  xbv  Pcouov  rJQSTO,  Tig 
sirj  xai  Tivcov,  cbg  ovx  uv  sx  rcbv  tv%6vtcov  ys  uv6qu  xolovxov 
ysvousvov.    SLTtovxog   dh   xov  'Pcouov   xo6ovxov   sidsvuL   uovov 
xaxd  7tv6xLV  xov  xQscpovxog,  oxl  6vv  udsXcpcp  dLdvucp  sxxs&sir] 


yivotT     av    i6tog   v6teqov   [sic  Vatic.  vgteqov  i<jcog  uulg.J   ccvcocpsXf]   yvco- 

QidflCCTCi     TOlg    T0XEV61V     7]^LC0V     COtolo^ivCOV.''       6     [ISV     OVV     NoUTjTCOQ     &c     zs 

tcov  Xoycov  tovtcov  y.cx.1  itQog  tt\v  oipiv  siv.d£cov  tov  %qovov  ov%  'icpsvys  ttjv 
HtciScc  6aivovt>ccv,  &X1'  icpQOVTi£sv,  oTtcog  tj)  ftvyaTQL  nsQi  tovtcov  KQvcpa 
avyysvoLtsvog  cpQaasisv  icpQOVQsiTO  yaQ  £rt  xaQTSQ&g.  (c.  S)  O  8s  <I>av- 
tSTvXog  ccxovoag  tt\v  ts  gvHtjt/w  tov  'Pcofiov  xal  tijv  ■JiaQaSoGiv,  tov  fihv 
'PcoiivXov  i]^iov  (3or}&siv  tote  Gacpcog  diddlzag  tzsqI  Tf]g  ysvicscog'  ttqoteqov 
Ss  vitrjVLTTSTO  ycal  TtaQsdrjlov  togovtov,  ogov  %QOGi%ovTag  fii]  ilmqov 
cpQovetv.  avTbg  ds  ri]v  Gxdcpr]v  kqlu£cov  i%coQ£L  TtQog  tov  Nolltjtoqu 
67tovSr)g  xal  diovg  iisGTog  cov  Slcc  tov  xaiQOv.  vnoipiav  ovv  ToTg  tzeql 
rdg  TtvXag  cpQovQoig  rov  fiaeiXicog  7taQi%cov  v.a\  vcpoQWLLSvog  [iQcoTcoLLSvog 
BekkerJ  vit    avTcov   xai   TaQaTTOiisvog  ttsqI   [sic  Zonar.  itQog   UbriJ  rdg 


2  sig  Vrb.    etcl  cet.  codd.       rd  ficcaiteia  Sauppe  4  xiucooiag 

te  libri  t£  del.  Sauppe  5  avcpoQpLa  Cfiis.  6  ycooixaiq]  noXixaig 
Vrbin.  xoig  xs  %.  Sauppe  %agi^e6&aL  fiovloLievog]  ^a^i^OjLtfvog 
V^bin.  17  v.a\  Vrbin.  om.  cet.  codd.  18  diiccofcv  coni.  Kiessling 
TtQog  Vrb.  i7c\  cet.  codd.         22  e%  xivcov  coni.  Cobet 


Q.  FABII  PICTORIS  GRAECAE  HISTORIAE.    fr.  5b  15 

(iQEcpog  sig  vuTtr^v  svfrvg  dnb  yovr)g  xal  JtQog  xcov  vouicov  dvat- 
QSxrslg  ixxQucpEi)],  c3qu%vv  sitt6%cbv  %qovov,  sixs  v7toxoxr]frsig  xt 
xcov  dXrfocbv  elxe  xov  duiuovog  uyovxog  sig  xov^itpuvhg  xb 
TtQuyptu,  Xiyst  itQbg  uvxbv  *"Oxt  usv  iit  Eitol  yiyovug,  cbePcous, 
5  Tta&Elv  bxt  av  dtxatcbdco,  xal  cbg  stEQt  itoXXov  itotrfiutvx  dv  oi 
xoui6uvxig  6e  oevqo  itoXXu  xcci  dscvd  itu&ovxu  6£  uTto&uvEiv, 
ovdsv  3si  TtQog  sidoxu  Xiystv.  Ei  di  6e  ftuvuxov  xe  xal  dXXov 
nuvxbg  ixXv6uiurtv  xaxov,  uq'  dv  EidsCrjg  ttot  %uqlv  xcd  dsouivco 
v7tovQyrj6Eiug  b  xotvbv  uptcpoiv  i6xut  dyuvx6v\  dxoxQtvuuivov 
10  cJs  xov  nsiQuxiov  07tb6a  xovg  sv  dnoyvcb6st  pMov  xstuivovg  rj 
xov  6co&rj6s6&ut  sXitlg  xoig  xvQiotg  xovxov  Xiystv  xul  VTtt- 
6%vsi6&ui  ETtuiQEt,  Xv6at  xsXsv6ug  avxbv  6  NsptixcoQ  xai  itd.vxug 
djtsXd-siv  sxTtodtbv  cfiQut,st  xdg  avxov  xv%ug,  cbg  l4pt6Xtog  uvxbv 
ddsXcpbg    cov    dTtsexiQrfiE    xftg    (5u6tXsiug    oQtpuvov    xs   xixvcov 

15  E&rjXE,    XOV    pLEV    STtl    &rjQCC     XQVtpLC     8tU%ELQL6CCUEV0g ,     X7]V    <3'     EV 

EiQXxfj  dsdsuivriv  cpvXdxxcov^  xd  xs  uXXa  07to6u  ds67t6xrjg  %Qtb- 
ptsvog  dovXtp  (Xcofiaxat}.  (cap.  82)  Tuvx'  siitcbv  xul  itoXvv 
&qt)vov  uuu  xoig  Xoyotg  xuxu%sdu£vog  rfeiov  xlucoqov  xoig  xa- 
xoig  avxov  xbv  'Pcoptov  ysvi6&ut.  u6itivcog  8e  vitod E^uuivov 
20  xbv  Xoyov  xov  ustouxiov  xui  itccQuvxixu  xdtxstv  uvxbv  sjtl  xb 
SQyov  dh,tovvxog  S7tutvi6ag  6  NsuixcoQ  xr)v  TtQo&vuiuv  ^Trjg 
ptsv  TtQd^Ecog'   ecprj  *xbv  xuiqov   sycb  xuulev6ouul  ,   6v  ds  xicog 


c'ntov.Qi6hi$  [sic  Vatic.  Zonar.  uvu-KQL6sig  libri]  ovv.  iXu&s  ttjv  cxdcpriv 
xa>  yXauvSLco  nsQixaXvnTcov.  r)v  Si  rig  iv  avToig  anb  Tv-yr\g  tcov  tu  nut- 
SLa  [sic  Vat.  nuiSuQiu  uuly.J  QiipuL  Xufiovxcov  xca  ysyobvTcov  nsQi  tr)v 
$x&£6lv.  ovTog  IScov  TTjv  ffxaqp^i'  tots  xal  yvcoQi6ag  tj/  %aTU6v.svfi  %al 
Tolg  yQciuuaeiv  ^Tvysv  vnovoict  tov  ovTog  xcti  oi)  nuQTiiislr^sv ,  aM.u 
cpQu6ug  to  TtQayuu  tco  §u6ilst  v.uTS6Tr\6sv  sig  iXsy%ov  iv  Ss  noXXulg 
xul  psydXuig  uvdyv.uig  6  <Pav6TvXog  ovt  ar\TTr\Tov  suvtov  SiscpvXu^sv 
OVTS  7lUVTU7tU6tV  ixfilU6&slg  6W&6&UI  [lsv  couoX6y)]6s  Tovg  TtulSug,  sivui 
S'  uito&sv  Tf)g  "AX^r\g  scpr\  viuovrug-  ui)Tog  Ss  tovto  itQog  xr\v  IXiuv 
qsiQcov  §uSL£siv  TtoXXuAig  iSslv  v.ul  (rr/siv  in'  iXitLSi  §t§uioTiQu  tcov 
Tiv.vcov  7tod"rj6a6av.  otisq  ovv  oi  tuquttousvoi  v.ui  (istu  Siovg  r)  itQog 
OQyi^v  TtQUTTOvTsg  qtiovv  ijtistxojg  Tta6yov6i,  cvvins6s  nu&siv  xbv  Auov- 
Xiov.    uvSqu  yaQ  uXXrj  xs  %Qr\6Tbv  v.ai  tov  NourjTOQOg  cpLXov  vnb  6novSt)g 


6  Tta&ovxeg  libri  Tta&ovru  6s  ReisJce  nu&ovxu  e'  dn.  Meutzner 
8  Ssouivov  Vrbin.  12  uitavtug  Chis.  lo  avrov  Ubri  corr.  Steph. 
14  eov  om.  Vrbin.  6e  libri  xs  Meutzner  17  lcofiatui  aclcl.  Mentz- 
ner  SluxsXel  Sintenis  18.  19  roig  KuxoUoig  uvxov  omisso  xw/.oig 
Chis.  Vrbirt.  (xar'  oiv.ovg  Vrb.  corr.)  xoig  naxoig  avxov  ReisJce  xotg 
xct'  olxov  iavxov  xaxoig  Kiesslinil  20  nuquvxiY.u  Jacdbxj     udku 

Sauppe   ndlut  libri     uvxbv  libri    avxbv  Sa*<i</>f 


L6  RELIQVIAE 

TtQog  rbv  ddEXtpbv  tt7toQQ>]rov  a7ta6t  rolg  ccXXotg  ayyeXCav 
Ttiuipov,  brt  6co%r\  r£  drtXcbv  xccl  dtaraiicov  avrbv  rjxeiv  a^vcov  . 
ix  dh  rovrov  7t£U7t£rcct  rig  i&vQ&fCg,  bg  idoxet  v7trjQ£rrJ6£iv, 
xal  7t£Qirvicov  ov  TtQodco  rr)g  TtoX^cog  bvri  ePco[ivXco  dtaGacpn 
rag  dyyeXCag'  6  de  7t£QtiuQi]g  y£v6fi£vog  £Q%£rat  67tov8fj  TtQbg  6 
N^uiroQU  xal  7t£Qi7tXax£lg  d^tpolv  a67tats£rai  u\v  TtQcbrov,  £7t£ira 
cpQafet  rijv  £7td,£6tv  6cpcbv  xul  rQocpi]v  xul  rdXXa  o6a  TtUQa  rov 
&ai6rvXov  £7tv&£ro.  roig  db  fiovXoixivoLg  r£  xal  ov  TtoXXcbv 
iva  7ti6T£v6£iav  r£7Cjxr]QLcov  d£0{i8votg  xa&'  i]dovdg  rb  X£y6fi£vov 
i]v.  ^Ttd  dh  ttviyvco6a.v  dXXrjXovg,  ccvrCxa  6vv£rdrrovro  xal  dt£-  10 
6xo7tovv  o6rig  £6rcct  rQOTtog  1}  xatQbg  etg  ri\v  £7tC&£6iv  £7tt- 
rr']d£Log. 

'Ev  co  dx£  ovrot  7i£Qt  tavrcc  i]6ccv,  6  &<xt6rvXog  tt7tdy£ra.L 
TtQbg  ^dctoXtov.  d^dotxtbg  yccQ  yti]  ov  7tt6rd  do^r]  rco  N^niroQt 
Xiynv  6  'PcouvXog  ccv£v  6>]ii£Ccov  iucpavtbv  \i£ydXov  TtQdyparog  15 
ur]vvrr)g  y£v6fi£vog,  to  yvcoQL6{ia  rr)g  £x&£6£cog  rcbv  (iQ£cpcbv 
r>)v  6xucpr]v  dvaXa^tov  bXCyov  v6r£Qov  ioCcox£v  £lg  ri]v  ttoXlv. 
6l£qio\i£vov   <V    ccvrbv   rdg  TtvXag   rccQaicodcbg  Ttdvv    xocl   71£qI 

TtoXXoV    7tOLOV[l£VOV    j.l>]d£Vt     7tOL>]6ttt     XttrttCpttvlg    TO     Cp£Q6pL£VOV 

rcov  cpvXdxcov  rtg   xarautt&cbv  (^i]v   dh   7toX£\tCcov   ecpodov   diog  20 
xcd  rdg  TtvXag   ol   fidXi6ru   7tL6r£v6\i£vot   TtQbg    rov    $a6tXitog 
icpQovQOvv)   6vXXau(idv£t   r£   xal   to   XQVTtrbv  6  n  dr]7tor    i]v 


'ijtsLiips  diunv&se&ui  xov  NoLLijroQog  xiXsvGccg,  sf  rig  rjxoi  Xoyog  slg  uvrbv 
vtcsq  rcov  TtaclSwv  mg  TtSQiysvoiisvtov.  ucpixoLisvog  ovv  o  uv&Qconog  nccl 
d,sccoccii£vog  oaov  ovitco  rbv  'Pcollov  iv  TtsQtfihXuig  xul  cpiXocpQ06vvuig  rov 
NoiirjtoQog,  rt)v  rs  iti6riv  l6%vquv  snoir]6s  ri)g  iXnidog  xcci  itccQSXsXsveccro 
rcov  7tQccyiLCCTtov  o^stog  ccvriXcciifiuvse&cci,  xccl  avvfjv  ccvrbg  [sic  Sintenis. 
avrolg  uulg.J  ijdr]  "/.al  6vvs7tQarrsv.  6  ds  xaiQog  oidh  §ovXotisvoig  oxvslv 
TtuQsiysv.  6  yaQ  'PcoLtvXog  syyvg  t]v  i]drj  xai  TtQog  avrov  i^s&sov  ov% 
oXiyoi  rCov  tcoXitcov  iiigsl  %a\  qpd^co  rov  'AllovXlov.  7toXXr]v  6k  x.al  6vv 
avTto  divuLiiv  i]ys  gvXXsXo%i6lisvt\v  slg  sxaro6rvug-  £%u6TT]g  ds  uvi]Q 
ucpr]ysiro  %6qtov  xul  vXr]g  ccyyiuXida  xovrco  7tsQiY.siLi£vr]V  uvs%tov.  <^<lu- 
vinXu   Tuvrug   Aarivoi   Y.aXov6iv.  — )>     ULia    Si)  rov  lisv  'Pcollov  rovg  iv- 


3  ante  vTtt](jEt>]6SLv  Meineke  suspicatur  intercidisse  sv         6  og 
TtsQiTtXay.slg  ci.  EeisJce  7   Zgu\  cc  Vrbin.  8  &ai6TvXov  Vrbin. 

CioiiuTOcpvXaxog  Chis.  ^ovXocisvoLg  xs  xccl  post  dsoLisvoLg  transponit 
Kiessling  10  r,v  om.  CJiis.  Vrbin.  14  AllllXlov  Nicolai  Dani. 
codex  Nolistojq  semper  Nic.  Dam.  15  6  'PcoLivXog]  6  &ca6TvXog 
Cliis.  Vrbin.  Nicol.  Dam.  corr.  Sylburg  19  Xsyoiisvov  iibri  Dioinjsii 
ei  Nicolaus  cpsqolievov  G-elenius  et  Sylburg  6ts}'6lisvov  EeiJce 
21  7tS7U6TEVLiivoi  Nicol.  22  rs]  dt)  Nicol. 


Q.  FABII  PICTORIS  GRAECAE  HISTORIAE.    fr.  Bb  17 

xaraiiadsiv  a^idv  dxoxaXvTtrst  j3Ca  xi)v  TtSQtfioXrjv.  cbg  di  *>)v 
6xdcprtv  id~sa6axo  xcd  xbv  dv&Qcoxoi'  sua&sv  dnoQOViisvov, 
rfcCov  Xsystv^  xCg  r)  raQa%r)  xal  rC  xb  (iovXrtua  xov  ui]  cpavsQcbg 
sxcpsQEtv  6xsvog  ovdhv  dsousvov  dTtoQQijxov  cpoQdg.   iv  ds  xovxco 

5  TtXsCovg  xcbv  cpvldxcov  6vve'qqsov,  xaC  xig  avxcbv  yvcoQCtst  xipv 
6xdcpr\v,  avxbg  iv  sxsCvr)  rd  TtatdCa  xo^iCoag  irti  xbv  7tora(i6v, 
xcd  cpQa^sc  XQog  xovg  TtaQovrag.  ot  ds  6vXXa(36vxsg  xbv  (Pai- 
6xvXov  dyov6tv  i%  avxbv  rbv  fia6tXsa  xal  8trtyovvxat  rd  ysvo- 
usva.    !4pt6Xtog  ds   chtstXfj    (3a6avcov   xaranXrfedusvog  rbv   dv- 

10  d-Qcoxov,  sl  tii)  Xsi-st  rdg  dXrjdsCag  sxcbv,  tiqcoxov  ptsv  sC  t,(b6tv 
ol  Ttaidsg  rJQSxo'  cbg  ds  xovx'  'sptafrs,  xftg  6coxrtQCag  avxotg  o6xtg 
6  rQQTtog  sysvsxo'  6tr]yy]6apsvov  6s  avxov  Ttdvxa  dg  STtQcr/^r), 
"4ys  dft,  cpt]6tv  6  (5a6tXsvg,  ijtstdi)  xavxa  aXt]dsv6ag  systg^  cpQa- 
6ov,  bzov  vvv  dv  svQsd-slev.    ov  yaQ  exi  dCxatoC  sl6tv  sv  (3ov- 

15  xoXotg  xal  ddotjov  fiCov  t,r)v  sytotys  bvrsg  6vyysvslg,  aXXcog  rs 
xal  dscbv  TtQovoCa  6co£6usvot.  fcap.  83)  0at6rvXog  ds  rf]g  dXo- 
yov  7tQaorrtrog  vTtorpCa  xtvifosig  ui)  cpQovslv  avrbv  buota  rolg 
Xoyotg  dxoxQivsrat  cods'  rOt  usv  Ttatdsg  st6tv  sv  rolg  oQS6t 
(iovxoXovvrsg,  q6?ceq  ixsCvcov  (lCog,  iyco  cY  iitsticp&rjV  nr«o'  av- 

20  xdv  T/;  urtrQt  dr)Xco6cov  iv  aig  sl6t  rvyatg'  ravrtjv  ds  TtaQa 
6ot  cpvXdrrs6&at  dxovcov  dsrt6s6&at  rfjg  6f]g  frvyarQbg  susXXov, 
Xva  us  TtQog  avri]v  dyd.yot.  ri)v  ds  6xdcpr(v  scpSQOv,  "Cv  s%co 
dstxvvvat  rsxii)]Qtov  sucpavsg   aua   rolg   Xoyotg.    vvv  ovv  s:tsi 


xbg  <k(pi6Tccvzog,  tov  Ss  PcouvXov  7tQ06ccyovTog  h^co&sv ,  o$>ts  7Cgd^ag 
ovdhv  6  TVQavvog  oi;re  fiovlsvcag  6ioti']qiov  kavTco  Siu  to  cntOQslv  v.a\ 
TaQUTTSo&ai,  xuTalricp&Eig  ans&avsv.  T£lv  tcz  nXsiGta  xai  tov  <&a(ilov  Xi- 
yovTog  y.al  tov  Hs7taQr\&Lov  Aio-tXsovg,  og  ^oxei  nocoTog  ixSovvai  'Pcbiirig 
'atiGlv,  vnoTCTov  \isv  ivloig  £gt\  TO  dQUUaTlY.OV  K«i  nluGyiUToidsg ,  ov  Ssl 
ds  uniGTslv.  quaedam  ex  his  breuiter  repetit  Plut.  de  fort.  Eom.  8,  ubi 
liaec  addit,  quae  in  uit.  Bom.  omissa  erant:  ovTcog  tisq\  ttjv  'PcollvIov 
anoQUv  xu\  xutu($oU]v  r6v  r\kiov  sv.XntsLV  l6toqov6l  7toiri6ULisvov  UTQSxrj 
evvodov  TtQog  6sXr]vr\v,  coffjrsp  6  "AQtig  ftsbg  a>v  t-jj  El1§'lcc  &vr\t]]  6vvr)J.d's, 
consentiens  cum  Dionys.  1,  77,  2:  oi  ds  nlsl6Toi  uv&oXoyovei  [sic  etiam 
alibi  Fabium    inducit  loquentemj   tov   Saiuovog   siScoXov,    ov   t6   %coqlov 


4  eiGcpsQEtv  Vrbin.  Nicoi.  ovSev  deest  ap.  Nicoi.  6  yvcoataag 
Nicoiai  cod.  10  XeS,oL  Cltis.  Vrbin.  Xeh,et  Sylburg  et  Nicol.  td  tfjg 
dkrj&sta;  Valesius  pro  tdg  Nicol.  tf)g  11  eioeto  Nicol.  12  cog] 
o6a  Vrbin.  13  tuvt    Nicol.  15  dSoiov  fiCov\  Vscner  aS6$a 

fiicp  iibri  1 9  bortcQ  Vrbin.  corr.  toaneQ  Chis.  Vrbin.  ante  corr.  Nicol. 
TtuQ^  Vrbin.Nicol.  vn  cet.codd.  21  tfjg  of]g  ftvyatQog  Vrbin.  Nicol. 
t^g  &.  T7jg  6f)g  cet.  codd.         23  1x1  Vrbin.  ante  corr.    iTtetSf}  Cliis. 

Hist.  Kom.  rel.  I,  ed.  Peter.    Ed.  alt.  2 


18  RELIQVIAE 

dedoxrai  6ot  rovg  veavi6xovg  devQO  xo[ii6aL,  %cclqg)  re  xal 
7te'inl>ov  ov6rtvag  (HovXeL  6vv  ecioi.  dei^co  pdev  ovv  rolg  £1&ov6l 
rovg  Ttaidag,  cpQa6ov6L  d'  avrolg  exeivoL  ra.  icagd  6ov.' 

O  [ikv  dr)  Tavr'  eXeyev  dva(5oXr)v  evQe6&at  (iovXoLievog  rolg 
7tai6l  rov  ftavdrov  xal  dcia  avrbg  a7todQd.6a6&aL  rovg  ayovrag,  5 
STtetddv  ev  rolg  0Qe6t  yevrrraL^  eX7ti6ag.  l4Li6Xiog  ds  roig  til6to- 
rdroig  rcov  OTtXoopoQcov  e7tt6reiXag  xQvtpa,  oi)g  av  6  6vocpoQ(3bg 
avroig  dei%r]  6vXlafi6vrag  cog  avrbv  dyeiv,  a7io6reXXeL  diara- 
%ecov.   ravra  ds  dLa7tQa£,d[ievog  avrixa  yvcopLr]v  eTtoLeiro  xaXe6ag 
rbv  ddeXcpbv  ev  cpvXaxfj  dde6Licp  e%eLV,  scog  dv  ev  frfjraL  rd  TtaQ-  io 
ovra,   xal   avrbv   cog   hC  dXXo   drj  tl  exdXei.    6  ds  djto6raXslg 
dyyeXog  evvoict  re  rov  xivdvvevovrog  xal  eXsco  Tf\g  rvyjiqg  stil- 
TQexl<ag  xarrjyoQog  yiverca  Nslistoql  rf]g  IdyLoXiov  yvcbciiqg.  6  de 
roig  7taL6L  dt]Xco6ag  rbv  xareLXr]cp6ra  xivdvvov  avrovg  xal  Tta- 
QaxeXev6djxevog  dvdQag  dyad-ovg  ysvs6fraL  7taQf]v  dycov  co7tXL6\LS-  i& 
voi>s  stil  rd  (ia6iXsia  rcov  re  dXXcov  TteXarcov  xal  sraiQCov  xal 
&SQa7teiag  7ti6rf]g  %eiQa  ovx  oXiyrjv.     ))xov  de  xal  ol   ex  tcov 
dyQcov  6vveX&6vreg  eig  rf]v  %6Xlv  exXtTtovreg  rf^v  dyoQav,  e%ov- 
reg  V7tb  raig  TtSQtfioXaig   %icpr]  xexQV{i[i8va,   6ricpog  xaQTSQOv. 
^La6d\ievot   6s   rf]v   si'6odov   d&Qoa   OQ\Lf]    Ttdvrsg    ov  TtoXXoig  20 
OTtXircag  tpQovQOvpLSVTqv  d7to6cpdrTov6LV  svTtsrcog  14.ll6X.lov  %a\ 


rtv ,  itoXXtt  •a.dcI  aXXa  rw  itd&st  SaiLLOvia  tQya  TtQoaanxovxsg  fjXiov  rs 
tt(fC(Vi6(ibv  aiapviSiov  xcd  gocpov  tv  ovQavo)  Y.ttxtta%6vxtt.  uid.  etiam  2,  56,2. 
quae  Nicolaus  Damascenus  (in  exc.  de  uirt.  ed.  Buettneri-Wobstii  I 
p.349 — 351.  de  hac  re  habet:  iv  00  Ss  ovxoitcsqI  roifira  neccv,  6  Q^avaxv- 
Xog  dysxai  rtQog  'AwoXiov —  xavxa  citv  ovv  siQr\xui  xolg  tvsql  <&tt(tiovy 
acl  uerbum  conspirani  cum  Bionysio  1,  82 — 83  et  a  librariis  falso  inter 
Nicolai  excerpta  intrusa  sunt.  cf.  supra  p.  XGVIII.  JEx  multis  ceteris  scrip- 
toribus,  qiii  liaec  narrauere  (quos  diligenter  collcctos  habes  apud Schwegler. 
I,  p.  384.) ,  maxime  consentit  cum  Plutarcho  Dio  fr.  5, 11  sqq.  B.  (et  Zonar. 
7,  1,  2  sqq.),  nisi  quod  solam  priorem '  famam  Plutarchi  secutus  est,  qua 
Faustulo  pastori  ab  Amulio  fratres  gemini  exponendi  traditi  esse  dice- 
bantur. 


1  601  om.  Nicol.  2  dsitjco  llev^  deL$OLiev  cod.  Nicol.  3  Ttcddag 
iyco  codd.  praeter  Vrbin.  et  Nicol.  5  d7rodQd6£6&cxL  Kiessling  cum 
Nicol.  7  onXocpoQcov^  cpilcov  Nicol.     cvcpoofibg  Vrbin.  Nicol. 

9   6h  om.  Nicol.  10  ev  <frfyTca]   iocpd-r]xaL  cod.  Nicol.  11  eit 

dXlcp  6f]  xlvl  Nicol.       12.  13  e%LGxqivjttg  Vrbin.  Nicol.       14.  15  %a- 
QUKcdeauLLevog  Vrbin.  ante  corr.  16  exaiQcov  Vrbin.  corr.  Nicol. 

exeQcov  Chis.  Vrbin.  a,  corr.        18  hlinovzeg  Vrbin.  Nicol.  eY,leinov- 
xeg  Chis.        19  neQL^olcxlg  Vrbin.  Nicol.  TtEQLpolctLg  eavxcov  cet,  codd. 


Q.  FABH  PICTORIS  GRAECAE  HISTORIAE.  fr.  6—8  19 

ustu  tovto  rrjv  uxquv  xutaXatx^uvovtaL.    Tavta  liev  ovv  totg 
tceql  (P(':fkov  EiQrjat. 

(>.    Dion.  1,  74,  1.   Tbv  6s  tsksvtaiov  ysvbiisvov  tfjg  'Pcbiirjg 
oixL6ubv  r}  xtlcjiv  r)  btt  6fj:cots  %Qrj  xulslv  —  ysvsGftai  cprj6C —    a. 
5  Kbivtog   6s   <&df)Log  xatd   to  rtQcotov  stog   tfjg  oydbrjg   bkvu-  Chr. 
md6og. 

7.    /'////.  Rom.  14.    TsTuQTCp   6s   urjvl   listu   rfjv  xtC6lv,   cbg  7-*7 
<&ufiiog  Icjtoqel,    to  tceql  rijv   i:Qzcuyrjv    ETolufjftrj    rcov   yvvai- 
xcov  [Sabinarum] . 

io  8.  Dion.  2,  38  sqq.  Tu.TLog  6  tcov  EufiCvcov  j3u6iXsvg  —  4tt£- 
tuijv  tov  ts  KvqlvCov  xal  tov  KwxltcoXCov  tC&rt6Lv  sv  tco  TCsdCco 
tbv  yd.Quxa.  oqcov  6s  u6cpuXsl  ndvta  cpvkaxfj  xat sybusva  XQog 
tcov  TCoksuCcov,  6(fC6c  6s  ovdsv  %coqCov  utcoXeltcouevov  byyobv 
sCg  xoXXfjv   bvstcltctev   uicoqCuv^    ovx   sycov   b   tl   %Qrj6£TUL  tfj 

15  TQcftfi  *ov  xqovov.  uurjyuvovvTL  6s  uvtco  xuQu6o£og  svTvyicc 
yCvETUL  TCuoudoiTSVTog  tov  xqutC6tov  tcov  byvQrjudtcov  xutcc 
tocuvds  tLvu  6vvtvyCuv.  7CUQs£,Lbvtug  yaQ  tr)v  qC^uv  tov 
KuTCitcoUov  tovg  HufiCvovg  sig  S7CL6x£ipLv,  s'C  Tt  ictQog  svQE&sCrj 
tov  Xbcpov  xloTcfj  Irff&fjvuL  6vvutbv  rj  (iCcc,  TCUQ&svog  tig  utco 

20  TOV    LlStSCOQOV   XUtS6xb%EL,   ^VycltT^Q  UV^QOg  iJCLCpUVOVg,   CO  7CQ06- 

sxsLto  f)  tov  %coqCov  cpvluxrj,   TuQXEia  ovoliu.    xul  uvtfjv,  cbg 


6.  Eadem  fex  Dionysio)  Syncell.p.  365  Dind.:  <Pu(jiog  fcpuCog  cocld. 
Paris.  $uiog  GoarJ  Sh  KoCvxog  uQ%ou^vr\g  r\  olv^ntiudog.  Euseb.  Ar- 
men.  p.  135  Karst:  Kointos  der  Phabier  aber  in  das  erste  Jahr  der 
8.  Olympiade.  Solin.  polyh.  1,27:  Rornam  —  olynrpiade  placet  conditam 
Pictori  octaua.     uid.  Mommsen  Chronol.  p.  134.  152. 

7.  Eandem  famam  commemorat  Dionysius  2,  31,  1:  Tuvxu  6h  ye- 
vs6&ui  xivlg  u\v  yQarcuvat  xaru  xov  tcq&xov  iviuvxhv  xfjg  PcouvXov  uQrfjg, 
ipse  tamen  adstipulatur  Geilianae  (fr.  11).  uid.  de  font.  Plut.  p.  154 sq. 
etiam  iu  seqq.  fortasse  Fabium  insp>exit,  tibi  cornplures  auctores  adfert:  xf)g 
di  icoTtuyfjg  xi\v  uixiuv  oi  ulv  sig  GTtuviv  yvvuiv.iav  uvu^Cqovglv,  oi  6'  sig 
uq:0Qui)v  ttoIbuov,  of  dh  xu  iti&uvwxaxu  yQacpovxsg,  oig  xccyca  ovyxuxs- 
-^ifiTjv,  elg  xb  Gvvutyui  qptldrrjra  TtQog  xug  Ttlr\Giora>QOvg  nolBig  ccvuyv.uiuv. 

8.  Sequuntur  in  uniuersum  praeter  alios  (Schwegler  I,p.462)  narra- 
iionem  Fabianam  in  minutis  rebus  discedentes  Liuius  1,  11,  5:  Nouissi- 
mum  ab  Sabinis  bellum  ortum,  multoque  id  maximum  fuit:  nihil  enim 
per  iram  aut  cupiditatem  actum  est,  nec  ostenderunt  bellum  prius  quam 
intulerunt.  consilio  etiam  additus  dolus.  Spurius  Tarpeius  Romanae 
praeerat  arci.    huius  filiam  uirginem  auro  corrumpit  Tatius,  ut  armatos 


1  y.ataXa^uvovOL  Nicol.      uev  ovv  om.  Nicol. 
6,  3  yevoi.isvov  habet  Yrhin.  post  y.alefv. 

8,  10  xLtoq  Vrhin.  tdxLg  Chi*.       li  uvirtLnxev  Chis.       15  tcuqu- 
Solcog  Yrbin.         20  rou  Vrhin.  om.  cet.  codd. 


20  RELIQVIAE 

pcsv  <&u(}L6g  ts  xul  KCyxLog  youcpovGiv ,  SQcog  si6sQ%STUL  t&v 
ipsXXCcov,  u  tisqI  tolg  uQi6tsQoig  (3qu%Co6lv  icfOQOvv,  xul  tcov 
OUXtvXCcoV  %QV60Cp0Q0L  yuQ  i]6UV  ol  HufiivoL  tots  xul  Tvq- 
qtjv&v  ov%  i\ttov  ccftQodLULtoL"  (sequitur  discrepantia  Pisonis 
fr.  5.y  7ispLipu6u  d'  ovv  tcov  dsQUTtuLvCdcov  tcvu  6lu  TtvXCdog,  5 
r)v  ovdslg  "sllu&sv  uvoiyoLisvrjv,  rfeCov  tbv  (1u6lXsu  tcov  HufiCvcov 
iX&siv  uvtfj  dC%u  tcov  uXXcov  sig  Xoyovg,  cog  sxsCvco  dcuXs^oLLsvr] 
tcsqI  TiQuynutog  uvuyxuCov  xul  LisyuXov.  dst.uusvov  ds  tov 
TutCov  tov  Xoyov  xut  sXtcCSu  7tQodo6Cug  xul  6vvsX&6vtog  slg 
tbv  unodsLyxtsvtu  totcov,  7iQOsXd-ov6u  slg  scpcxTov  i)  xuQ&ivog  10 
s£,sXy]Xv&svul  asv  vvxTog  sx  tov  odqovqCov  tbv  tcutsqu  uvtrjg 
scptj  XQsCug  tLvbg  svsxu,  tug  ds  xXsig  uvtr)  cpvXuttscv  tcov  TtvXcov 

XUl    7CUQudlb6SLV    UVTOig    TO    SQVUU    VVXTOg     CiCpLXOUSVOLg    UL6&0V 

Tr)g  7iQodo6Cug  Xufiov6u  tu  cpoQr']uuTu  tcov  Uu(3Cvcov,  u  tcsql 
tolg  svcovviiOLg  siyov  uxuvTsg  Pqu%Co6lv.  svdoxovvTog  ds  tov  15 
TutCov  Xu(3ov6u  Tug  7tC6Tscg  bC  oqxcov  tiuq  uvtov  xul  uvTr) 
dov6u  tov  ui]  ipsvds6d-UL  Tu.g  buoXoyCug  totcov  ts  6qC6u6u,  scp" 
ov  s6sl  Tovg  XufiCvovg  sX&siv,  tov  s%vqcotutov  xul  vvxTog 
coquv  Ti]v  ucpvXuxTOTUTr^v  UTt]]SL  xul  Tovg  evdov  sXu&s. 

(c.  39.)    Ms%ql  u\v  6r)  TOVTCOV  6VUCpSQ0VTUL  TtuvTsg  ol  'Pto-  20 
lluCcov  evyyQucpsig,   sv  ds  Toig  v6tsqov  XsyousvoLg  ov%  buoXo- 
yov6L.  (sequitur  Pisojiis  narratio  fr.  5.y  oi  ds  tisql  tov  <Pu(iL6v  ts 


in  arcein  accipiat.  aquam  forte  ea  tum  sacris  extra  moenia  petitum 
ierat.  accepti  obrutam  armis  necauere,  seu  ut  ui  capta  potius  arx 
uideretur,  seu  prodendi  exempli  causa,  nevquid  usquam  fidum  proditori 
esset.  additur  fabulae,  quod  uulgo  Sabini  aureas  armillas  magni  pon- 
deris  bracchio  laeuo  gemmatosque  magna  specie  anulos  habuerint,  pe- 
pigisse  eam  quod  in  sinistris  manibus  haberent.  eo  scuta  illi  pro 
aureis  donis  congesta.  (ex  eo  Valer.  Max.  9,  6,  1.)  Seru.  ad  Verg. 
Aen.  8,  348:  Cum  enim  Roinulus  contra  Sabinos  bella  tractaret  et 
Tarpeio  cuidam  dedisset  arcem  tuendam,  filia  eius  Tarpeia  aquatum 
profecta  in  hostes  incidit.  quam  cum  adhortarentur  ad  proditionem 
arcis,  illa  pro  praemio  poposcit  ornatum  manuum  sinistrarum,  id  est 
armillas.  facta  itaque  arcis  proditione  hostes  ingeniosa  arte  [sic  scripsi, 
morte  editur,  ingeniose  morte  Hertz  progr.  p.  17]  promissa  soluerunt: 
nam  scuta,  id  est  sinistrarum  ornatum,  super  illam  iacientes  eam  luce 
priuarunt.  quae  illic  sepulta  Tarpeiae  sedi  nomen  imposuit.  Plut.  Bom.  17: 
'Ev  03  [ro>  Kaitix(olicp\  cpgovQa  y.cc&bi6ti]ksi  xal  TaQwqiog  7])'S[lcov  avrr)g, 
ov%i  TaQTtr\ta  naQ&evog,    cog    %vioi   Xiyovaiv ,    £vr)ftr\   xov   PcofivXov  ccno- 

2  ipuMcov  CMs.  Vrbin.  ante  corr.  3  SuktvXcov  libri  praeter 

Vrbin.        5  TtsLLipacscc  yovv  Kiessling        7  dtake^ofievr}  Kiessling 
11  avxr]q  libri  corr.  Kiessling       18  xcov  eivocoxaxcov  libri  corr.Kiess- 
ling        20.  21  QcoKcaloi  Chis.  Vrbin.  ante  corr.  22  te  om.  Vrbin. 


Q.  FABII  PICTORIS  GRAECAE  HISTORIAE.    fr.  8-9  21 

xul  Kiyxiov  ovdsv  xotovxo  ysyovivca  Xs'yov6tv,  dXXd  cpvku£,ui 
xi]v  xoqtiv  dtufisfiutovvxta  xdg  tcsql  xr)g  ZQodo6iug  6vv\rf]xag. 
Tr  d'  silfjg  uTtuvtsg  tcccXlv  b\ioicog  yQdcpov6f  cpu6i  yuQ  bxt  na- 
Quysvoiisvov  6vv  tcp  XQuxi6xco  tf\g  6tQuttag  fiSQSt  tov  (icc6tXs(og 

5  tav  Hufiivcov  cpvXdttov6a  tdg  VTto6ys6SLg  r)  Tuqtcsiu  toig  u-sv 
noXsuiotg  uvs<pt,s  tr)v  6vyxstusvr]v  xvXida,  tovg  d'  sv  rw  ycoQitp 
cpvXuxug  uvu6tr]6u6u  dccctayscov  6cot,stv  suvtovg  rjh.iov  XU&  sts- 
Qug  s^odovg  toig  ■zoXsaiotg  ucpuvsig,  cog  xutsyovtcov  rjdr]  tav 
Ziufiivcov  to  cpQovQtov    dtucpvyovtojv  6s  tovtcov  tovg  usv  2Ju- 

10  (Sivovg  uvscoyasvug  svQovtug  tug  TtvXug  xutcc6ysiv  to  cpQovQtov 
SQrjuov  tcov  cpvXdxcov,  ti]v  6s  Tccqtcsiuv  cog  tcc  tcuq  savti)g  o6cc 
6vvsdsto  7tuQS6yr\\isvr]v  cc^tovv  tovg  }it6&ovg  tf]g  7CQodo6iccg  xcctu 
tovg  oQxovg  UTtoXufistv. 

(c.  40.  seq.  Pison.  fr.  o.y  oi   ds  tcsqI  tbv  Odfitov   snl   totg 

15  Eaflivotg  tcolov6l  t\]v  ttov  baoXoytCov  axdtrjv'  dsov  yaQ  avtovg 
tbv  iqv6ov,  co6nsQ  r)  TaQitsta  i]£,iov,  xatd  tug  buoXoyiug  uzto- 
dtdovcct,  yaXsxuivovtag  s%\  tco  usysfrst  tov  ut6&ov  xc\  6xsrca- 
6t)']Qtu  xux  a.vxf\g  fiuXsiv,  (bg  tavta  bts  (buvv6av  uvtfj  bco6stv 
VTCS6yj]utvovg.    (seq.  Pison.  fr.  5.y 

20  9.  Dion.  4, 15, 1.  zltstXs  ds  xui  [Sernius  Tullhts]  tirv  ycoQuv 
u7ta6aV)  cog  u-sv  <Hd(5t6g  cprfitv,  sig  uotQug  el»  ts  xal  sixo6tv, 
ag  xul  uvtccg  xuXsl  cpi<Xug  xul  tccg  u6ttxug  itQ06tt\rsig  avxuig 

Ssiv.vvovTsg.  aV.u  &vyuTrjQ  i]  TaoTtrfia  rov  ao%ovTog  ov6a  itQOvScov.s 
Totg  ZuftivoLg,  iniftvuifiuea  t&v  %qv6cov  §QuymLOVL6Tr]Qcov,  ovg  slSs  iisqi- 
■asiyLtvovg ,  xal  ^tt]6s  ul6&6v  Tfjg  TtQodoeiag,  a  tpoQOisv  iv  Talg  6cqi6ts- 
Qalg  %SQ6i'  6W&SU.SV0V  dh  tov  TaTiov  vvtitcqq  avoi£a6a  7tvXrtv  tiiav 
{Ss^axo  tovs  Zafiivovg.  ov  uovog  ovv,  wg  i-ofxsv,  'AvTiyovog  ^qprj  ttqo6i- 
SovTug  utv  qpLXstv,  nQoSsScoy.oTag  Sb  ui6siv  —  tovto  xat  itQog  Ti]v  Tuq- 
■7tr\iuv  tots  nu&cov  6  TccTiog  ixslsves  iLstivr]Lisvovg  tcov  ouoloyitov  Tovg 
£u§ivovg   LLT]Ssv6g   avtfj    tp&ovsiv ,    tov   iv    Taig    uQL6TSQuig    ly^ov6i.     y.u\ 

TtQCOTOg  UUa  TOV  @QU%LOVl6TfiQU  Tfjg  %SLQOg  TtSQLSXcOV  KUl  TQV  &VQSOV 
inSQQLtyS.       TtUVTLOV     Sh     UVTO     ItOLOVVTCQV     §aXlouivT]     T8     TCp   %QV6C~p    XUl    %U- 

Tu^co6%si6a  Toig  %VQSOig  vzto  nXrj&ovg  y.al  §aQOvg  uns&uvsv.  (ex  eo 
Zonar.  7,  3.) 

9.  Iure  huc  refert  Schtvegler  (1  p.  737  not.  2)  haec  Varronis  uerba 
apud  Non.  s.  u.  uiritim  p.  43:  Varro  de  uita  populi  Romani  lib.  I:  Et 
extra  urbem  in  regiones  XXVI  agros  uiritim  liberia  adtribuit.  cf.  Caton. 
fr.  23.   Vennon.  fr.  Mommsen  Staatsrecht  III 1  p.  169. 

1  TOiovrov  libri  praeter  Vrbin.  3  1«  Chis.  1 1  tcctieo  savrfjg 
Chis.  17  yaXsTcaivovxsg  Cliis.  Vrbin.  corr.  Sylburg         18  (SuUiv 

JReiske    (5ccXXelv  libri 

9,  21  t£  add.  Vrbin.  22  avxag  Vrbin.  avxbg  cet.  codd.  exccXel 
Reislce 


22  RELIQVIAE 

it.txa.Qaq  rQLaxovra  cpvXag  apnporeQcov  eni  TvXXlov  rag  7td.6ag 
yeve6&aL  Xeyei. 

10.    Liu.  1,  44,  2.    Milia  octoginta  eo  fprimoj  lustro   ciuium 
censa  [a   Seruio   TulliqJ   dicuntur.     adicit  scriptoram   antiquissi- 
mus  Fabius  Pictor,  eorum  qui  arma  ferre  possent,  eum  numerum  5 
fuisse. 

1  la.  Dion.  4,  6,  1.  BovXoptuL  <5'  h%L6rf\6ag  rbv  e^rjg  Xoyov 
ttiiodovvat  rdg  alrtag,  6V  ag  ovie  <J>a(li<p  6vyxare&e'pr]v  ovre 
rotg  uXXoLg  i6roQLXoig,  o6ol  yQucpov6LV  vtovg  eivaL  rovg  xara- 
Xeccp&evrag  nuidug  vtco  Tuqxvvlov  [Prisci],  lvu  iiri  rLveg  rtov  10 
ixeLvaig  evrvyovrcov  ralg  i6roQLULg  6%edLaZ,eLV  ixe  vxoXdfico6LV 
ov%  vlovg  &XX?  vtcovovg  ccvrov  yQacpovra  rovg  Ttaldag.  itavrd- 
TCa6L  yaQ  aizeQL6xenrcog  y.cd  Qad"V[icog  ol  6vyyQacpelg  (jteQV)  av- 
rcbv  tavri^v  e%evrivoycc6L  rr)v  i6roQCuv^  ovdev  e\r]raxoreg  rcov 
ccvcaQovvrcov  avrijv  ddvvdrcov  re  xal  aroncov  cov  exa6rov  eych  15 
2ieLQa6oiiaL  %QLr\6aL  cpaveQov  6V  bXiycov. 

llb.    JDion.  4,  30,  2.  'Evruv&a   huXlv  dvayxatpiLUL  pLepcvr)- 


10.  Accuratiorcm  numerum  Dionys.  4,  22,  2  litteris  mandauit:  iyi- 
vsto  d'  6  avunag  tcov  Tiur]Oauivcov  tovg  filovg  'PcoLiaicov  aQi&iiog,  chg  iv 
rolg  tiLintiy.olg  rpiostat  yQduttaOLv ,  in\  uvQidoiv  oxrcb  %ilLadeg  Ttivte 
tqiukoolcov  ajtodiovoai,  etiam  Futrop.  1,  7:  Sub  eo  Ronia  omnibus  in 
censurn  delatis  babuit  capita  LXXXIII  milia  ciuium  Romanorum  cum 
bis,  qui  in  agris  erant. 

11.  In  eis  quae  deinde  disputat  Dionysius  ad  sententiam  suam  com- 
probandam,  sctepe  omisso  nomine  refutatam  esse  narrationem  Fabianam 
per  se  ueri  simile  est,  ut  c.  6,  3  y.a\  firjv  otl  yvvaina  TvQQr]viSa  innyu- 
yero,  r)v  ^covtog  itt.  tov  TtatQog  ^yi](iev,  catdvteg  OLLoloyovaiv  ol  tag  Pco- 
LLa'CY.dg  ovyyQccipavteg  latOQiag.  c.  7,  1  e%ei  Se  nai  ahlag  tivag  tb  TtQckyLiu 
UTOTtiag,   dg  anavteg    r\yvor\oav  oi  td  *PtotuxLXU  ovvta^duevoL  7tXi]v  evog, 


1  %ui  ante  zqlukovzu  inserunt  C/tis.  Coislin.  Reg.  (om.  Yrbin.) 
cpvkdg  ducpOT£QCDV  Kdrcov  aivzoL  rovrcov  ini  TvXIlov  libri  aucpoii- 
qcov  —  LiivroL  transposuit  Niebuhr  H.  R.  I  p.  429  n.  908  (uid.  adn. 
ad  Cat.  fr.  23),  dutporiQcov  tamen  hlc  retinui.  Fischer  de  aliq.  loc. 
Dion.  Hal.  progr.  Mcining.  1859  sic  scripsit:  %ul  rdg  uGriKdg  tiqocs- 
TL&ELg  avratg  TirxuQug  kutscstijcjuto  tqlukovtu  cpvldg'  cog  de  Ovevvco- 
viog  i6T0Qr]K£v,  eig  uiav  re  xal  zqlukovtu,  w6zs  —  tpvldg.  uacpozcQcov 
Kdztov  uivzoL  tovtcov,  ixg  inl  TvlXlov  zug  7tu6ug  ysvitJ&UL  Xiyet  zqlu- 

■KOVZU,   OV   yCOQL^EL  zbv   UQL&jXOV. 

10,  3  milia  LXXX  Med.  Paris.    milia  octoginta  tria  NiebuJir 
H.  B.  I  p.  464  propter  Eutropium  1,  7. 

11,  9  zoig  om.  Vrbin.  11  (xe  adtl.  Chis.  Vrbin.  13  tzeqI 
om.  Chis.  Vrbin. 


Q.  FABII  PICTORIS  GRAECAE  HISTORIAE.    fr.  9—12  23 

G&ai  &u(iCov  xui  rb  Qcifrvuov  uvtov  tceqI  rr)v  e\eru6cv  rcov 
Xqovcov  kXiy%Biv.  &7ii  yuQ  tf\g  liQQovvrog  reXevrftg  yevbuevog 
ov  xu&'  ev  aauQrccvei  ubvov,  b  xui  TtQoreQov  ecprjv,  bri  ye- 
yQucfev  vibv  elvui  TuqxvvCov  rbv  Hqqovvtcc,  uXXd  xui  xu& 
5  ereQOV^  bri  cprfilv  u7toftcivbvru  vtco  rfjg  jxrjrQog  TuvuxvXXCdog 
rexrucpd-uc*  i}v  uiiijxuvov  i,v  eri  xui  xar  exeCvovg  TceQielvuc 
rovg  XQbvovg.  edeC%&rj  yuQ  iv  uQ%ulg  e^do^rtxo6rbv  e%ov6u 
xul  Tceuzrov  erog  r)  TuvuxvXXCg,  bre  fiu6iXevg  TuQxvviog  ere- 
Xevru.  xQodreftevrcov  di)  rolg  efidou.)]xovru  xui  nevre  ere6iv 
10  ereQcov  rerrccQuxovru  ercov  (iv  yuQ  rulg  eviuv6Coig  uvuyQucpuig 
xuru  rbv  re66uQuxo6rbv  iviuvrbv  rr)g  TvXXCov  uQ%r)g  rbv 
jiQQOvvra  rereXevrrtxbru  TtuoeiXrjcpuiiev)  ercov  r)  TuvuxvXXig 
e6rut  xevrexuCdexu  ?rpog  rolg  exurbv.  ovrcog  bXCyov  e6riv  ev 
rulg  i6roQCcag  uvrov  rb  tc^qI  tt)v  e%,iru6iv  rr)g  dXrjd-eCug  ruXuC- 

15  7CC0Q0V. 

1*2.  Arnob.  6,  7.   Regnatoris  in  popnli  Capitolio   qui   est   ho- 

minum  qui  ignoret  Oli  esse  sepulchrum  Vulcentani?    quis  est;  in- 

quam,  qui  non  sciat  ex  fundaminum  sedibus  caput  hominis  euolutum 

non  ante  plurimum  temporis  aut  solum  sine  partibus  ceteris  (hoc 

20  enim  quidam  ferunt)  aut  cum  memhris  omnihus  humationis  officia 


ov  llstu  iLi/.obv  £oa>  to$vollu  /Pisonis).  couoX6yr}Tai.  yuQ,  oti  llstu  tt)v 
Tuqy.wiov  (Priscij  teXsvttjv  itaQaXuficov  tt]v  §uolXeluv  TvXXLog  iit  irrj 
xtTtaoaY.ovTa   xui   tsttuqu   Y.uTEGysv ,    cogt'    si   y.ut     ixsivov   roi'    %qovov 

£1lTa-KUl£lY.06c:iTrii      1\V  ,      OTS      UTtEOTSQSLTO      rjjg      UQ%fig     6     7tQE6^VTSQ0g     TCOV 

TuoY.vvicov,  vtieq  ifiSoiiTjy.ovTu  tTT]  ysyovcog  uv  rtv  ote  xbv  TvXXiov  utts- 
ytslvev.  iv  y.QUTictrj  di  ys  avTOv  tjXlylcc  tots  bvTa  nuQudsdwxu6iv  oi 
cvy/Qucpsig,  yul  cpu6iv  otl  TvXXlov  uvxbg  aQULisvog  ix  tov  (5ovXevttiqlov 
y.ai  cpsQcov  £'£co  -autu  tcov  XQrjnidcov  it;s%£sv.  —  iv.7t£6cov  ds  rjjs  UQ%fjg 
sti  ■jtoXsLLsl  'Pcouuioig  ovy.  iXuTTGJ  tsttuqcov  v.ul  8syu  iTcov,  avTog  iv  TOig 
7tQuyuu6Lv  i^sTu^ousvog,  cog  cpacLv.  Ceteri  scrijrtores  uulgarem  famam 
sequuntitr,  etiam  Liitius,  is  tamen  ita,  ut  alterius  opinionis  saltem  men- 
tionem  iniecerit:  hic  L.  Tarquinius  —  Prisci  Tarquinii  regis  filius  ne- 
posne  fuerit,  parum  liquet;  pluribus  tamen  auctoribus  filium  edide- 
rim  (1,  46,  4).     cf.  Pison.  fr.  15. 

12.  Qxtae  significauit  Arnobius,  plnribus  enarrauit  Plinius  28,  15, 
quem  Valerio  Antiate  usum  esse  De  font.  Plut.  p.  46  seq.  ex  indice  eitts 
libri  collegimus:    Cum  in  Tarpeio   fodientes  delubro  fundamenta  caput 


2  jiooovvTog  Chis.  HoQovroq  Yrbin.  4  et  12  sIqqovvxu  Chis. 
Hoqovtu  Vrb.  6   y.ui  accessit  ex  Vrbin.  10  iviuvaCuLg  libri 

corr.  Kiessling  14.  15  utuXuCtccoqov  Chis.,  quod  Kayser  defendit 

olCyov  delens,  EvxuXaC?itoQov  coni.  RcisJce 

12,  16  Capitolio  ed.  pr.  in  erratis  (Beifferscheid)  Capitolium 
codex         17  toli  codex 


24  RELIQVIAE 

sortitum?  quod  si  planum  fieri  testimoniis  postulatis  auctorum, 
Sammonicus,  Granius,  Valerius  Antias  et  Fabius  indicabunt,  cuius 
Aulus  fuerit  filius,  gentis  et  nationis  cuius,  cur  manu  seruuli  uita 
fuerit  spoliatus  et  lumine,  quid  de  suis  commeruerit  ciuibus,  ut  ei 
sit  abnegata  telluris  paternae  sepultura.  condiscetis  etiam,  quamuis  5 
nolle  istud  publicare  se  fingant,  quid  sit  capite  retecto  factum,  uel 
in  parte  qua  areae  curiosa  fuerit  obscuritate  conclusum,  ut  immo- 
bilis  uidelicet  atque  fixa  obsignati  ominis  perpetuitas  staret.  quod 
cum  opprimi  par  esset  et  uetustatis  oblitteratione  celari,  conpo- 
sitio  nominis  iecit  in  medium  et  cum  suis  caussis  per  data  sibi  10 
tempora   inextinguibili   fecit   testificatione   procedere,   nec   erubuit 


humanum  inuenissent,  missis  ob  id  ad  se  legatis  Etruriae  celeberrimus 
uates  Olenus  Calenus  praeclarum  id  fortunatumque  cernens  interroga- 
tione  in  suam  gentem  transferre  temptauit  scipione  determinata  prius 
templi  imagine  in  solo  ante  se:  choe  ergo  dicitis,  Komani?  hic  tem- 
plum  Iouis  optumi  maxumi  futurum  est,  hic  caput  inuenimus',  constan- 
tissima  annalium  adtirmatione  transiturum  fuisse  fatum  in  Etruriam, 
ni  praemoniti  a  filio  uatis  legati  respondissent:  fnon  plane  hic  sed 
Romae  inuentum  caput  dicimus'.  consentit  Seruius  acl  Aen.  8,  345,  sed 
quaedam  addidit  Plinio:  Quidam  dicunt,  cum  Capitolii  ubi  nunc  est, 
fundamenta  iacerentur,  caput  humanum,  quod  Oli  diceretur,  inuen- 
tum.  quo  omine  sollicitatos  conditores  misisse  ad  Tusciam  ad  aruspi- 
cem  illius  temporis  nominatum,  qui  iam  indicauerat  Argo  filio  suo, 
tributum  fataliter  esse,  ut  is  locus  orbi  imperaret,  in  quo  illud  caput 
esset  inuentum.  obuii  igitur  Argo  hi,  qui  missi  erant,  ubinam  esset 
pater,  interrogauerunt,  qui  cognita  causa  itineris  eorum  omne  respon- 
sum  patris  prodidit  monuitque,  ut  cauerent,  ne  ab  eo  interrogatione 
deciperentur.  sed  cum  legati  ad  eum  peruenissent  et  de  significatione 
inuenti  capitis  quaererent,  uolens  ille  dominatum  orbis  patriae  suae 
potius  adscribere,  interrogauit,  ranne  bic',  suum  locum  ostendens,  fin- 
uenissent.'  illis  negantibus  suspicatus  proditum  esse  responsum  quae- 
siuit,  an  quemquam  obuiam  fecissent;  illis  simpliciter  confitentibus  oc- 
currisse  sibi  iuuenem,  tunc  aruspex  conscenso  equo  secutus  Argum  oc- 
cidit  eo  loco,  ubi  nunc  Roma  est,  a  cuius  caede  Argiletum.  quamuis 
haec  historia  etiam  de  alio  nomine  saepe  celebrata  sit.  denique  propter 
Fabium  etiam  Zonarae  uerba  (7,  11,  p.  38),  qui  JDionem  (cf.  p.  29  sq. 
Boiss.)  transcripsit,  appono:  Tov  dh  vsav  rbv  iv  ra>  TccQTti]la>  ogei  xuxcc 
xr\v  tov  TtcctQog  sv%r\v  amodoiisi.  tfjg  6s  yfjg  sig  ri]v  rcov  &sy.sXiayv  na- 
rapolt)v  avaQQr\yvvy.svj\g,  av^Qog  vso%vf)xog  Y.scpaXr\  avscpdvr\  ^vatfiog  sti. 
insiii^av  ovv   Pconaioi,  7iQog  av^Qu  TvQGrjvbv  rsQaroOY.oitov  iQwrcbvrsg  rb 


2  Valerius  Antias]  ualerianus  codex  em.  Fulukis  Vrsinus 
3  germani  seruuli  codex  cur  manu  seruuli  Zirike  5  patientiae 

sepultura  codex  em.  Hildeorand  6  refecto  codex   retecto  Zinke 

resecto  ed.  pr.  in  err.  7  rei  curiosa  codex   tenebrosa  uel  arcis 

curiosa  Hildebrand    areae  curiosa  Botli.  8   ominis  ed.  G-elenii 

bominis  codcx 


Q.  FABII  PICTORIS  GRAECAE  HISTORIAE.    fr.  12-14        25 

ciuitas  maxima  et  numinum  cunctorum  cultrix  cum  uocabulum 
templo  daret,  ex  Oli  capite  Capitolium  quam  ex  nomine  Iouis  nun- 
cupare. 

13.  Liu.  1,  53,  2.    Is  [Tarquinius  SuperbusJ  primus  Volscis 
5  bellum  in  ducentos  amplius  post  suam  aetatem  annos  mouit  Sues- 

samque  Pometiam  ex  bis  ui  cepit.  ubi  cum  diuendita  praeda  qua- 
draginta  talenta  argenti  refecisset,  concepit  animo  eam  amplitudi- 
nem  Iouis  templi,  quae  digna  deum  bominumque  rege,  quae  Romano 
imperio,  quae  ipsius  etiam  loci  maiestate  essel.  —  (55,  7:)  Auge- 
io  batur  ad  inpensas  regis  animus.  itaque  Pomptinae  manubiae,  quae 
perducendo  ad  culmen  operi  destinatae  erant,  uix  in  iundamenta 
suppeditauere.  eo  magis  Fabio,  praeterquam  quod  antiquior  est, 
crediderim,  quadraginta  ea  sola  talenta  fuisse,  quam  Pisoni. 

14.  Dionys.  4,  64,  2.  Hi^xog  6  7CQ£6(3vxuxog  xav  TaoxvvCov 


Sid  rov  cpuvsvtog  Sr]Xovusvov.  6  Ss  tb  6r]uslov  slg  tf)v  TvQ6r]viSa  (is- 
tadsivui  ur^uvqed^svog,  SidyQayruu  irti  tf)g  yr)g  ijtoir']6uto  v.u.1  sig  uvtb 
tr\v  ts  ti)g  Paur]g  frsGtv  ivtsivug  xal  tb  TuQ7trjiov  bgog  iusXXs  rovg 
7tQSG@sig  avsQS6&ttf  rr)  'Pcout]  avtr\  i6ri;  tb  OQog  rovto  i6tiv;  f)  xscpaXf) 
ivtuv&u  svQS^^r]•,,  iv'  ixsivcov  ur]Ssv  v7toro7tr]6dvtcov  v.ul  6vucpr]6uvtcov 
f)  Svvufiig  tov  6t]usiov  sig  tb  %uoiov,  iv  <p  SisysyQunto,  ustaGtairj.  v.ai 
6  usv  tavta  its%vu6uto,  oi  Ss  7tQS6§si,g  naQU  tov  vliog  ixsivov  (tu&ovrsg 
tb  ts%va6ua ,  iQcotwusvoi  *ovv.  ivrav&a.''  slitov  'oixstrai,  i)  'Pmuy  dXX' 
iv  tco  Autico,  xai  to  OQog  iv  tf)  'Pcopuicov  icri,  y.al  f)  xscpaXr)  iv  rco  oqsl 
ixsivco  svQsQ"r].,  ovrco  Ss  rco  rSQuroexoTtop  Siuv.QOv6irsvrog  rov  ui]%avr]- 
fiurog  7ta6av  ixslvoi  tf)v  aXrj&stav  suu&ov  ■xal  roig  TtoXitaig  avf)yysiXav 
6'ri  v.Qttti6toi  scovtui  ■x.ai  nXsi6tcov  uq^ovgiv  iXnlg  ovv  %uv.  tovtov 
ttvtoig  7tQ06sysvsto.  nuvrsv&sv  to  OQOg  ustcovouaG&r]  71uq'  avtcov  Kum- 
rwXiov  v.uTtiru  yuQ  rf]  'Pauuicov  SiuXsvrco  i]  v.scpuXi]  dvoud^srai.  More 
suo  rem  adornauit  Dionysius  4,  59 — 61,  breuiter  mentionem  faciunt 
Liu.  1,  55,  5  sqq.  Plut.  Cam.  31.  Aurel.  Vict.  de  uir.  ill.  8,  4.  Flor.  1,  7,  9. 
I^id.  orig.  15,  2,  31.  maiorem  partem  harum  auctoritatum  ad  Varronem 
Muenzer  Quellenkritik  d.  Plin.  p.  379  sq.  rettulit. 

13.  Cf.  Pison.  fr.  16.  uid.  Niebuhr  Hist.  Bom.  I  p.  510  sqq.    Boeckh, 
Metrolog.  Unter.-uch.  p.  436—438. 

14.  Cf.  Liu.  1,  57,  6:   ubi  et  Conlatinus  cenabat  Tarquinius  Egerii 


2  Oli]  soli  codex 

13,  6  diuendita  ed.Mogunt.  a.  1518  diuidenta  Med.1  diuidenda 
cet.  libri  diuendenda  I.  Fr.  Gronou.  6.  7  quadringenta  Harlei.  I 
consentiente  Dion.  Hal.  4,  50,  5  7  argenti  aurique  llor.  Marc." 

Jibr.  rec.  refecisset  /.  Fr.  Gronou.  re  |  fecisset  coepisset  Med.  (dua- 
bus  scripturis  iunctis)  requecepisset  Par.1  Flor.  recepisset  Par.  in 
marg.  refecisset  ac  re(res  Bom. Jcepisset  Ttoman.  Marc.1  recoepisset 
Vpsal.  10  Pomptinae  Med.  Flor.  Vpsal.  promptine  Paris.  pon- 

tinae  (iiel  pontine)  cet.  libri  13  quadringenta  Harlei.  I 


490 
264 


26  RELIQVIAE 

TtccCdcov  a7to6xaXdg  vjtb  xov  TtaxQog  £lg  itoXtv,  rj  izaXuxo  KoX- 
Xax£ta,  %Qelag  xtvag  v7ir]Q£xr]6cov  6XQaxtaxtxag  TtaQ*  ccv6qI  xax- 
1]%&1]  6vyy£V£t  Awxicp  TaQXvvico  xco  KoXXaxivco  7tQo6ayoQ£vo- 
lievcp.    xovxov  xbv  avdQa   @c'.fltog  [i£V  vtbv  dvaC  cprjGtv  'Hy£- 

qCoV,    7t£Qt   OV   d^dyjXcOXa  7tQ6x£QOV}    OTt    TaQXVVtCO    XCO    7tQOX£QG>     5 

fia0tX£v6avrt  rPco{iaicov  dd^XcpOTtatg  i]v  xal  KoXXaxdag  rjys- 
ficov  a7tod£t%d-£lg  aitb  xf]g  h  exsCvr}  xf]  7t6Xu  diaxQt(ii]g  avxdg 
%£  KoXXaxivog  hiXffor]  %a\  xoig  iyy6votg  dcp  iavxov  xfjv  av- 
xi]v  xax£Xt7t£v  £7tiyiXrt6tv  iyco  dh  %al  toOtoi^  vicovbv  dvat 
xov  'Hy£Qtov  7t£id-oiiat,  d  y£  xf)v  avxi)v  £t%£  xoig  TaQzvvCov  10 
7tat6tv  i]XtzCav,  cbg  (bdfltog  x£  xai  ot  XotTtoi  6vyyQacpdg  TtaQa- 
d£dcbxa6tv. 

15.  Cicer.  de  cliu.  1,26,55.  Omnes  hoc  historici,  Fabii,  Gellii, 
sed  proxume  Coelius:  Cum  bello  Latino  ludi  uotiui  maxumi  primum 
fierent,   ciuitas  ad  arma  repente  est  excitata.    itaque  ludis   inter-  15 


filius.  Cass.  Dio  11,  13:  avvSnnvovvrig  nors  iv  rf]  r&v  'AqSsut&v  no- 
XtOQxia  oi  T5  rov  TaQxvviov  naidsg  xal  KoXXarlvog  xal  BQOvrog,  ars 
xal  ijXtxt&rai  xal  evyysvslg  avr&v  ovrsg,  ig  Xoyov  rtvd  nsQt  rf)g  cwqppo- 
cvvrjg  rr)g  yvvatx&v  6cp&v  —  riX&ov.    uid.  Schwegler  I  p.  49  sq. 

15.  Cum  Cicerone  consentit  Dionysius  (7,  68),  quem,  cum  ludorum 
descriptionem ,  quae  a  c.  71  (fr.  16)  sequitur,  ex  Fabio  se  hausisse  ipse 
testetur,  etiam  hic  eius  uestigia  legisse  ueri  est  simillimum.  itaque  eius 
uerba  transscribam:  'OXiyaig  8'  vgtsqov  rjnsQatg  xad-fjxs  u.hv  6  r&v 
e(Q%aiQ£6iwv  xatQog,  vnarot  Sh  dnsSsi%9r\6av  vnb  rov  dfjfiov  Kotvrog 
^ovXnixtog  Kau-SQtvog  xat  ZsQyiog  AaQXtog  QXavtog  rb  Ssvtsqov.  raQa- 
val  di  rivsg  ivintnrov  ix  Sst(idra>v  Satytovicov  t>/  noXst  6Vfvai.  —  fjiparo 
8i  rtg  xal  vo6og  rov  nXfj&ovg  Xoiuixr).  —  Hnstra  rjxe  rtg  inl  to  avvi- 
Sqiov  rt)g  (tovXfjg  &QQco6rog  inl  ■xXivtdiov  Kout&iisvog,  Ttrog  Aarivtog 
[Aartvog  codd.J  ovoua,  7tQS6§vrsQ6g  rs  avrjQ  -Aal  oveiag  t%avr\g  KVQtog, 
avrovQybg  3h  xca  rbv  TtXsico  %qovov  rov  fiiov  £&v  iv  ayQa>.  ovrog  sig 
r>)v  (lovXi)v  ivs%&sig  ^cpv  do^at  ■A.a^^,  vnvov  interdvra  rbv  KaTttr&Xiov 
Aia  Xiystv  avroy  "I&t,  Aarivts,  v.a\  Xiys  roig  TtoXiratg,  ort  \ioi  rjj 
vso>6tI  TtouTtij  tov  6q%ov[ISvov  6Q%r]aTr)V  ov  v.aXbv  hSwAav,  iva  avaft&v- 
rat  rdg  hoQrag  %al  ii-  aQxfjg  hriQag  i%trsXi6ioatv  ov  yaQ  didsynat 
ravrag.  avrbg  d'  iti  r&v  vvtvcov  hcpn  dvaerdg  itaQ'  ovSsv  rjyrjaaa&at 
to  bvaQ,  dXX'  sv  t/,  r&v  rtoXX&v  y.al  dnarr\X&v  vnoXaftsiv.  hnstra  avrco 
itdXtv  %ard  rovg  vnvovg  intcpavhv  to  avrb  siSaXov  rov  %-sov  %aXsnai- 
vstv  te  xal  dyava%rstv ,   ort   ovx   dnr]yystXs   nQog  r>]v   povXi]v  rd  xsXsv- 


14,  2.  3  Kavrjveyd-t]   Chis.  Yrbin.  pr.  m.    y.arevi-j/d-r]  Vrbin.  s.  m. 
corr.  Beislie  4  cprjOtv  yeoiov  Vrbin.  pr.  m.   cpijai  'HysQtov  s.  m. 

6  dSelcpo.Ttatq  Vrbin.  s.  m.  ddekcpov  nuig  Chis.  Vrbin.  pr.  m. 
10  et  et  eiye  accessit  ex  Vrbin. 

15,  14  proxurne  Yindob.  pr.  m.  maxime  s.  m.     Caelius  Voss.  A 
15  excitata  quae  Yoss.  B  pr.  m.  excita  itaque  Leicl.  H 


Q.  FABII  PICTORIS  GRAECAE  HISTORIAE.    fr.  14.  15         21 

missis  instauratiui  constituti  sunt  qui  ante  quam  fierent,  cumque 
iam  populus  consedisset,  seruus  per  circum,  cum  uir^is  caederetur, 
furcam  ferens  ductus  est.  exin  cuidam  rustico  Homano  dormienti 
uisus  est  uenire,  qui  diceret  praesulem  sibi  non  placuisse  ludis, 
s  idque  ab  eodem  iussuni  esse  eum  senatui  nuntiare;  illurn  non  esse 
ausum.  iterum  esse  idem  iussurn  et  monitum,  ne  uim  suam  ex- 
periri  uellet:  ne  tum  ipridem  esse  ausnm.  exin  filium  eius  esse 
mortuum,   eandem   in   somnis   admonitionem   fuisse   tertiam.    tum 


e&tvxa,  %ai  dnsiXsiv,  ri  (ir)  tovto  Sqccgsl  Siutu%ecov,  or<  avv  usydXoi 
iiccdrJGSTca   y.ecv.ca   uf)    oXiycoQsiv   Tcbv   SaiuovLcov.     iScov    Ss    %ul   to    Ssvte- 

QOV    OVttQ,     TT]V     CCVT1]V    tqp?J    7tOirjGCCG&CCl     TtSQL     CCVTOV     S6£ttV  ,     %tti     UULOC    Sl' 

cciG%vvi]i  \£%tiv~\  to  nQ&yucc  Xafisiv ,  dvi]Q  avTOVQybg  %cci  ysQcov  oveLqutu 
vtQog  Tt)v  fiovXi]v  ixcpsQsiv  OTTsLccg  %ui  Selu.ut(ov  (iegtu,  wi]  %ui  ysXcora 
bcpXn.  oXLyaig  S'  vgtsqov  r)ii£Qttig  tov  vibv  ccvtov  veov  %ui  %aXbv  ovrs 
vnb  vogiov  otirs  vn  uXXr^g  nvbg  cclrLccg  cpccvSQ&g  GvvttQnccG&svTu  aicpvi- 
dLwg  dno&uvsiv.  %ui  ccv&ig  Ti]v  tov  &soi>  bipiv  cpavsi6av  iv  Toig  vnvotg 
<$r\Xovv,  oti  T)]g  vnsQOipLug  %ai  Tfjg  %ccrttcpQovf]6S(og  xcov  ccvtov  Xoycov  ri]v 
[ihv  ijd)]  Sc-Scoy.e  Si%r]v  rbv  vibv  dcpaiQs&sig,  xug  Sh  oXiyov  vgtsqov  Scogsl. 
ravra  Sh  d%ovGccg  scpr]  v.uft'  i]Sovi)v  Ss$aG&ai  rbv  Xoyov ,  si  usXXol  ftd- 
vttTog  avrco  iXsvGSG&cci  naQT](isXr]%6TL  tov  jUov     rbv    Sh   &sbv  ov  tuvtt]v 

UVTCO    7IQ0G&SLVUL    TTjV     TlUCOQLaV,     ttXX'    sig     unttVTtt     TU     [LsXr]    TOV    GoillttTOg 

dcpOQTjTOvg  y.ui  Ssivdg  iufiaXsiv  dXyi]Sovccg,  cogts  iir]Ssv  uq&qov  dvsv  %cc- 
TccGTaGScog  Tj)g  iG%ttTr]g  SvvccG&tti  y.ivsiv.  tots  Sij  Toig  cpLXoig  yolvoigu- 
urvog  tu  6vu§s(3)]y6tcc  %a.i  y.sXsvG%sig  vn'  ivsLvcov  fjYELV  ini  t\]v  fiovXrjv. 
Sis^lcov  Ss  Taura  xaTa  uiy.qov  iS6%SL  tcov  dXyr]S6vcov  dnuXXdTTtGd^ui.  %ai 
insiS))  TtdvTu  Sis^fjX&sv,  dvuGTug  i%  tov  y.XlvlSLov  v.ai  tov  dsbv  dva- 
fiorjGccg  UTtrjst  Toig  suvtov  %OGi  Sid  T)]g  ii6Xr.org  olyuSs  vyirjg.  (69)  H  Ss 
(iovXi]  Ssovg  dvdnXscog  sysvsro  xcci  d%ccvi]g  ))v  SYaGTog  ovy  h%cov  6v[i(iu- 
Xeiv,  o  tl  to  Sr]Xoviisvov  i)v  vnb  tov  &soi>  y,ai  Tig  %ots  6  Tr)g  no\iTtf]g 
6Q"/.T]GTr]g  nQor]yoi'(isvog  ov  y,uXbg  uvtco  icpdvr].  'insixu  Xiysi  Tig  i£  uvrcov 
dvuuvrfG&sig  to  ysvousvov ,  y.ui  ndvTsg  i\iuQTVQr]Gav.  i)v  Sh  tolovSs' 
dvi]Q  'Pcouuiog  oVy  dcpuv)]g  ^SQunovru  lSlov  ini  tlucoqLu  &ccvdrov  naQu- 
dovg  Toig  buoSovXoig  uysiv,  ivcc  Si]  nsQi<puvr]g  ))  tlucoqLu  tov  dv&Qoonov 
ysvr]Tc<i,  St'  dyoQ&g  uvtov  ixiXsvGS  txuGTiyovLLSvov  sXxsiv  v,ai  sl  ti^  dXXog 
TjV  Tf)g  noXscog  Tonog  inLLpccvrjg ,  i]yovusvov  Tf)g  nounf)g,  i)v  sgtsXXs  tw 
•§■£&)  yut  lYsivov  tbv  y.ulqov  f)  noXig.  oi  Sh  uyovrsg  tov  &SQccnovTtt  ini 
tt]v  tl(iojqLuv  Tug  %siQccg  dnoTsLvuvTsg  d\icporsQug  %ai  ^vXco  nQOGSftGuvTsg 
nccQU  tu  gtsqvu  ts  xai  Tovg  iouovg  %ui  (is%ql  tcov  %UQncbv  SltJxovtl  nuQ- 
TiY.oXovftovv  ^uLvovTsg  uugti^l  yvu-vbv  bvra.  6  S'  iv  TOlttSs  dvdyyr] 
YQttTOVLLSvog  ifiou  ts  (pcovdg  SvGcpf]U.ovg ,  ug  7]  dXyr]So)v  ifiovXsTO,  y.ai 
%LV)]Gsig  Siu  tL]v  uIy.Lccv  uGyriLLOvccg  i%LvsiTO.    tovtov  Sfj  ndvrsg  svouiGuv 

slvul   tov  vnb  tov  &Eov  ui]w6usvov  6q%t]GT)]v  ov  yuXov. (73,  5.)  t) 

fiovXr)  —  dvu£r]Ti]GttGtt  tov  tco  &sodnovTL  Xw§r]Gd[isvov  %ui  £r]iiLccv  inL- 
fiaXovGu,    f,g  d^Log  t)v ,    £tsqccv   i\pr]cpLGttTO  tco  &eco  no(inf]v  iniTsXsGd^fjvai 


1  quantaequam  Yoss.  A  pr.  m.  i*   cumsedisset  Voss.  A 

3  romano  dormienti  rustico  Leid.  H         4  qui  *  *  diceret  Voss.  A 

5  uisum  Leid.  H     eum]  cum  Voss.  A  eum  suspeetum  Emestio 

6  non  ausum  Voss.  B     idem  uisum  codd.  Christi        7  exim  Voss.  l'< 


28  RELIQVIAE 

illum  etiam  debilem  factum  rem  ad  amicos  detulisse,  quorum  de 
sententia  lecticula  in  curiam  esse  delatum,  cumque  senatui  somnium 
enarrauisset,  pedibus  suis  saluum  reuertisse.  itaque  somnio  com- 
probato  a  senatu  ludos  illos  iterum  instauratos  memoriae  prodi- 
tum  est.  5 


xcci  aycovag  i$  &Q%f]g  sttQOvg  anb  SmXaoicov  %QT}ficcTcov  t)  71qot£qov  iyi- 
vovro.  Dionysium,  in  quo  iam  inuenit  nomen  falsum  AaTlvog,  descripsit 
Plutarchus  Coriol.  24 — 25.  congruit  Augustinus  de  ciu.  d.  4,  26,  qui  tamen 
quod  fine  addit  Tanto  stupefactus  miraculo  senatus  quadruplicata  pe- 
cunia  ludos  censuit  instaurari,  dissentit  a  Dionysio,  qui  duplicatam  pe- 
cuniam  a  senatu  esse  scripserat.  in  paucis  aliter  hanc  rem  enarrat 
Liu.  2,  36,  ita  ut  duobus  somniis  Latinium  monitum  esse  referat:  Ludi 
forte  ex  instauratione  magni  Romae  parabantur.  instaurandi  haec  causa 
fuerat:  ludis  mane  seruum  quidam  pater  familiae  nondum  commisso 
spectaculo  sub  furca  caesum  medio  egerat  circo.  coepti  inde  ludi,  uelut 
ea  res  nihil  ad  religionem  pertinuisset.  haud  ita  multo  post  Tito  La- 
tinio,  de  plebe  homini,  somnium  fuit.  uisus  Iuppiter  dicero  sibi  ludis 
praesultatorem  displicuisse;  nisi  magnifice  instaurarentur  ii  ludi,  peri- 
culum  urbi  fore;  iret,  ea  consulibus  nuntiaret.  quamquam  haud  sane 
liber  erat  religione  animus,  uerecundia  tamen  maiestatis  magistratuum 
timorque  uicit,  ne  in  ora  hominum  pro  ludibrio  abiret.  magno  illi  ea 
cunctatio  stetit,  filium  namque  intra  paucos  dies  amisit.  cuius  repen- 
tinae  cladis  ne  causa  dubia  esset,  aegro  animi  eadem  illa  in  somnis 
obuersata  species  uisa  est  rogitare,  satin  magnam  spreti  numinis  haberet 
mercedem;  maiorem  instare,  ni  eat  propere  ac  nuntiet  consulibus.  iam 
praesentior  res  erat.  cunctantem  tamen  ac  prolatantem  ingens  uis  morbi 
adorta  est  debilitate  subita.  tunc  enimuero  deorum  ira  admonuit.  fes- 
sus  igiter  malis  praeteritis  instantibusque  consilio  propinquorum  adhi- 
bito  cum  uisa  atque  audita  et  obseniatum  totiens  in  somno  Iouem,  minas 
irasque  caelestes  repraesentatas  casibus  suis  exposuisset,  consensu  inde 
haud  dubie  omnium  qui  aderant  in  forum  ad  consules  lectica  defertur. 
inde  in  curiam  iussu  consulum  delatus  eadein  illa  cum  patribus  ingenti 
omnium  admiratione  enarrasset,  ecce  aliud  miraculum:  qui  captus  om- 
nibus  membris  delatus  in  curiam  esset,  eum  functum  officio  pedibus 
suis  domum  redisse  traditum  memoriae  est.  Ludi  quam  amplissimi  ut 
fierent,  senatus  decreuit.  ex  eo  Valerius  Max.  1,  7,  4  (in  duabus  tamen 
rebus  errans,  quod  seruum  pAebeiis  ludis  et  per  circum  Flaminium ,  qui 
tum  nondum  exstructus  erat,  ductum  esse  scripsit).  cum  eo  faciunt 
Arnob.  7,  39.  Lactant.  inst.  2,  7,  20  (ubi  falso  homo  ille  de  plebe  Ti. 
Atinius  dicitur) ,  denique  nisi  quod  a.  474.  2S0  illud  accidisse  scribit 
(quem  annum  a  quorundam  coniecturis  defendit  Mommsen  l.  infra  s.) 
Macrobius  sat.  1,  11,  3,  quem  ex  Varrone  sua  hausisse  Merkel  in  proleg. 
ad  Ouid.  fast.  CLIX  recte  suspicatus  est,  qui  addidit  (cum  Lactantio) 
etiam  nomen  domini  serui  illius,  Autronii  Maximi,  falso  tamen  hominem 
plebeium  Annium  appellauit.  quod  Liuius  rem  illam  a.  491.  263  factam 
esse  uult,  eaue  nimium  huic  discrepantiae  tribuas,  cum  Liuius  omnino 
praeterierit  consules  anni  490.  264  et  insequentis.  cf.  Th.  Mommsen, 
Boem.  Forschungen  II  p.  113  tqq.  123  sq. 


2  in  curia  Lcid.  H         3  saluum  domum  reuertisse  Voss.  B  et 
exc.  Pithoei         4  instaurato  Voss.  A 


Q.  FABII  PICTORIS  GRAECAE  HISTORIAE.    fr.  16  29 

490 
16.  Dionys.  7,  11,  1.  'Eycb  <T,   Iva  fir)  xig  d6\revi)  xr)v  TtC-  — 

6xlv  eiveu  xuvxrtv  V7toXd(ir]   [etxe~\  xux    ixeCvqv  xi]V   anC&uvov 

vTtoXr^LV ,  oxl  Ttuvxbg  xov  EXXr]VLXoi>  XQuxt\6ccvxeg  u6nevcog  av 

xd   xqsCxxco   fiexe^ta&ov  sd"rj   xcbv    stilxcoqCcov    vTteQtdovxeg,    «| 

5  exeCvov  7toLi']6o[iuL  xov  %qovov  xijv  xex\iuQ6Lv,  bx   ovtcoj  xijv  xfjg 

'EXXddog  ei%ov  i)yejxovCccv  ovde  dXXi]v  dtuTtovtLov  ovdeuCuv  uq- 

%ijv,  Koivxco  &uj3Coi  fiefiaicoxf}  %Qcouevog  xul  ovdeuLcxg  exi  deo- 

usvog  7tC6xecog  ixeQug '    TtuXutotutog  yaQ  dvi]Q  tcov  xu  'Pco^uuixd 

6vvxa%atuevcov  xal  %C6xiv  ovx  s%  cov  r']xov6s  \iovov  dXXd  xul  e% 

io  cov  avxbg  eyvco  7tuQe%6u:evog. 

Tavtryv  6i]  xi]v  eoQxi]v  eipr]cpC6uxo  {iev  i)  ftovXr)  xcov  (Pco- 
HuCcov  uyeiv,  cog  xul  TtQOxeQov  ecpi]v,  xaxd  xdg  yevopevag  ev%dg 
i)7ib  xov  dcxxdxoQog  AvXov  TLo6xouCov,  6V  euelXev  dycovC£e6d-UL 
7tQog  xdg   cx7io6xu6ag   AaxCvtov   TtoXetg    xuxdyeiv    e7iL%eLQov6ug 

15  Tuqxvvlov  eni  xi]v  uq%y]V  dvuXov6d-UL  <5'  exu%e  xa%:'  exu6xov 
evLuvxbv  eig  xe  xdg  &v6Cag  xul  xovg  dycovug  uq^vqCov  Ttevxu- 
xo6iug  uvag'  xal  ue%Qt  xov  Oolvlxlxov  7toXe'{iov  tovx  iduTtd- 
vcov  sig  ti]v  soQxrjv.  iv  de  xaig  leQulg  i][ie'QULg  tavtaig  TtoXXd 
uev  xai  dXXa  eyCveto  vouoig  'EXXryvLXoig  xutd  xs  7tuvr]yvQL6[iovg 

20  xai  ^evcov  VTtodoidg  xui  ixe%eLQCug,  u  itoXv  dv  SQyov  ei'r]  Xs- 
ystv  xd  ds  tisql  7to\i7tr]v  xe  xui  ftv6iav  xai  xd  xaxd  xovg 
dycovug  (ditoiQr]  yuQ  ix  xovxcov  xui  xd  fii]  Xe%\tevtu  e^etd^etv) 
toLude' 

(cap.  72)    IIqlv   ccq^u6&ul   tcov   dytbvcov  7tou7ti]v  s6tsXXov 

25  tolg  fteoig  ol  ti)v  [ieyC6tr]v  eyjovteg  it,ov6Cuv,  dnb  tov  KuTtitco- 
XCov  te  xai  6V  dyoQag  uyovteg  ini  tbv  [teyav  iTtTtodQOfiov 
i\yovvto  de  tfjg  TtouTtfjg  TtQcotov  yiev  oi  Ttuideg  avtcov  ol  7tQo6- 
rjfioC  te  xai  tou  nopLTtevetv  e%ovteg  i)XixCuv,  LTtTteig  fiev  cov  ol 
TtateQeg  tLuijuutu  iTtTtecov  el%ov,  Tte^oi  ds  oi  ^ieXXovteg  ev  toig 


16.  Omisi  quae  cle  Graeco  more  inseruit  Dionysius.  sed  etiam  ea 
quae  de  Romano  enarrat,  non  integra  ex  Fabio  Dionysium  transscrip- 
sisse  sed  ex  suo  consilio  alia  praetermisisse,  alia  aut  pluribus  exornasse 
aut  leuiter  flcxisse  post  alios  monuimus  p.  lxxvii.  de  impensis  hidorum 
cum  Dionysio  cimsentire  Pseudo-Asconium  (in  act.  I  in  C.  Verr.  p.  142 


16,  2  eize  del.  Portus.  ei'zs  xar'  ullrjv  ehe  kux   eY.eCvr\v  Sintenis 
Em.  Dion.  III p.  10        8  dvi]Q  KiessUng  6  dvr)Q  Chis.  uvi]Q  Vrbin. 
16  ei' xe  Cltis.      19  TtuvtiyvQiua^ovq  Vrbin.      20  i%xe'/eiQiug  Vrbin. 
dv  eQyov  Vrbin.  eoyov  uv  cet.  codd.       25  ovaluv  Mommsen  Dc  trib. 
p.  66         "21 .  28  oi  TtQoay^oL  Vrbin.  articulum  om.  cet.  libri 


30  RELIQVIAE 

Ttitolg  6XQttTSva6&cu'  01  ulv  xar  'CXccg  re  X(d  xccrd  X6%ovg,  oC 
61  xcud  ovuuoQiac;  xs  xal  rd%£ig,  tog  eig  dida6zaXeiov  tcoq£v6- 
u.£vol,  Xva  cpccvsQa  yivoiro  xolg  ^ivoig  r)  fiiXXov6cc  dvdQov6&aL 
rfjg  xoksag  dx}xi]  TtXrj&og  xe  xal  xdXXog  o'Ccc  xig  i,v.  xovxoig 
iyxoXov&ovv  i]vCo%OL  xe%QcX7ici  xe  xccl  6vvcoQCdag  xal  TOt»g  dt^ev-  s 
XTOvg  L7t7iovg  iXavvovr£g'  pced-'  ovg  ot  x&tv  dxtXr^udrcov  dyco- 
vi6rccl  xcov  xe  xovcpcov  xa\  xcbv  (3ccq£cov,  xb  pchv  d.XXo  Gcbua 
yvuvol,  xb  6e  TteQc  xijv  ccidcb  xakvTtxouevoi.  —  i]xoXov&ovv  dh 
xolg  dycoviGxaig  0Qyr]6xcbv  %oqo\  TtoXXoX  xql%T]  veveurjuevoL, 
tcq&xol  uhv  dvdQcov,  devxeQOL  de  dyeveCcov,  xeXevxaioi  de  TtaC-  io> 
dejv,  olg  7tttQr]y.olov%cov  avh]xaC  xe  ttQ%aixoig  ipLCpv6ibvx£g  ccvXC- 
6xoig  fiQa%£6Lv,  cog  xccl  eig  xode  %qovov  yCvsraL,  xa\  XL%-aQL6ral 
XvQag  £7txa%OQdovg  sXscpavrCvccg  xai  xd  xaXov\L£vcc  j5c'(Q(3ixa 
y.oixovr£g.  —  6X£va\  dh  xcov  0Q%rj6Tcbv  i]6av  %crcbv£g  cpoLvC- 
y.£OL  £co6xy]q6l  %ctXv.£OLg  £6(ptyu£V0L  y.ccl  ^Ccpr]  TtuQr^QT-quiva  xa\  is 
XbyyttL  (}Qa%VT£QttL  xcbv  {1£xqCcoV  roig  8s  dv8Qa6L  y.al  xqkvt] 
%dXy.£u  Xocpotg  £7tL6i]uoLg  x£xo6Lct]uivu  xal  7tX£Qoig.  i]y£ixo  dh 
Xtt&  £xa6rov  %oq6v  eig  dvrJQ,  bg  iv^dCdov  roig  uXXocg  xd  xr)g 
6Qyrt6£cog  6%r]\iaxa,  TtQcbxog  rfdocpOQtbv  xdg  TtoX^Lxdg  xu\  6vv- 
rovovg  xcvrJ6£Lg  iv  xoig  7tQox£X£v6uciTLy.oig  ag  xd  TtoXXd  qv&-  20 
[loig.  —  \i£xd  yuQ  xovg  ivortXCovg  %OQoi)g  01  xcbv  6axvQL6xtbv 

£7l6u7t£VOV  %0Q0C,   xi]V  'EXXr]VLxi]V   £id0Cp0Q0VVX£g  6CXLVVLV.   6X£V- 

al  8'  avxoig  ipav  xoig  u\v  eig  ELXi]vovg  £ixa6$£i6L  ua.XXcoxol 
%Lxcbv£g,  ovg  svlol  yoQxcdovg  xuXov6l,  xa\  tlsql^oXulu  ix  Ttavxbg 
dvfrovg'    xoig  6h  £ig  XccrvQovg  TtSQL^cbuuru  xal  doQal  XQuycov  26 
xal  0Qir6TQL%£g  £7tl  Taig  x£cpaXaig  cpoficcc  xa\  o6a  xovxoig  bfioLa. 
ovxol  xccxi6xco7tT6v  x£  xul  xax£utuovvTO  xdg  67tovdaCag  xcvr]6£Lg 


Orell.)  Romani  ludi  eub  regibua  instituti  sunt  magnique  appellati,  quod 
magnis  impensis  dati.  tunc  primum  ludis  impensa  sunt  ducenta  milia 
nummum  animaduertit  Mommsen  Hist.  Rom.  P  p.  458  not.  ad  uictoriam 
Hegillensem  originem  ludorum  Eomanorum  etiam  Cicero  de  diuin.  lf 
26,  55  rettulii. 


1  y.ar   ilag  re  v.al  lo-jovg  Kicssling       2  cog  add.  Vrbin.  s.  m.  om. 
pr.  m.  5  rcc  ante  textq.  rdg  ante  6vva>.  add.  Jacdby         6  LTtnovg 

d'&vY.rovg  Kiessling        8  xd  6h  Reisltc        9  tcoXXol  ex  Vrbin.  (ttoXol 
Chis.)  accessit         11  rs  ex  Vrbin.  additum  13  %a\  clelet  Kkss- 

ling        15  7C£Qir]QTj}[iivci  libri  corr.  Reiske        18  ycoQcov  Chis.  Vrbiti. 
corr.  Sylburg     dvedldov  libri  corr.  Syiburg  19  ayr^aTa'   6  uhv 

TtQ&rog  Kiessling  20  TtQoy.sXsvG^iaaiv  Chis.  Vrbin.  26  qpoJy.ai 

Cliis.  pr.  m.  cpafiaL  s.  m. 


Q.  FABII  PICTORIS  GRAECAE  HISTORIAE.    fr.  16  31 

htl  rd  yeXoioreQa  usracpEQovrEg.  8t]Xov6l  ds  xal  al  rdv  ftoidu- 
(icov  tiGodoc  TtaXcadv  y.al  smy&Qiov  ov6av  'PcouaCocg  xr\v  xeQ- 
rouov  xal  6arvQixr)v  Ttacdidv.  ecpeirac  yaQ  rotg  xardyov6c  rag- 
vCxag  iuufiCt,eiv  re  xal  zaracjx&mruv  rovg  E7ticpavs6xdxovg  dv- 
5  dQag  avxoig  6xQaxrtXdxaig.  — 

Msxd  Sh  xovg  %OQovg  xovxovg  zl&ccqi6xccC  xs  a&Qooi,  zai 
avfo]xcd  TtoXXoi  7taQEir']s6av  zcd  usx'  avxovg  o'C  xs  xd  ftvuia- 
vtJQia  xouC^ovxsg,  scp'  cbv  aQd)uccxa  zcd  Xij3avcoxbg  tcuq'  oXrjv 
bdbv  i&vuidxo,  xa\  oi  xd  TtouTtsia  TtaQccqpsQOvxsg  aQyvQCov  zal 

io  xqvcjlov  X£7tOLrtusva  xd  xs  iSQa  zal  rd  drtuo6ia.  rslsvrala  8e 
Ttdvxcov  ai  xcov  dscov  slzovsg  etiouxevqv  lovcoLg  vti  dvOQcov  cpSQO- 
usvcu,  uoQcpdg  rs  buoCag  7taQiiov6aL  ralg  TtaQ^  "EX?.rt6L  TtXaxxo- 
uivuig  xai  6xsvdg  xal  6vufiola  xcd  SoQEd.g,  cov  evqsxoX  xal  dorfj- 
Qsg  dvd-QcbTtoLg  sxu6tol  Tta.QudCd  ovr  ai,  ov  uovov  zfibg  xcd'HQug 

15  xcd  14.%-qvdg  xal  IIo6SLdiovog  zal  rcov  uXXcov,  ovgr'ElXrtvsg  sv 
xoig  dcbdsxu  dsoig  xuxuql^hov6lv,  dXXd  xal  xcov  7tQoyevs6xiQcov, 
f'|  cov  oi  dcbdsxa  &eol  [iv&oXoyovvrcu  ysvE6&cu,  Kqovov  xal 
'Piug  xcd  &Eucdog  xal  Artrovg  xal  Molqcov  xai  Mvrtuo6vvr]g  xai 
rcov  dXXcov  d.Ttdvrcov,  o6cov  s6riv  lequ  xal  rsusvr]  tiuq  r'EXXr]6L' 

20  xcd  rcov  v6xeqov,  dcp  ov  xr)v  uQyr)v  Zsvg  TtuQiXufls,  uvfroXoyov- 
uivcov  ysvi6d-UL,  ITsQ6scp6vrtg,  EiXsL&vCug,  Nvucporv,  Mov6cov, 
P.ocov,  XuqCxcov,  zJlovv6ov,  xai  o6cov  rtuLxricov  ysvouivcov  aC 
rpv%ui  xd  ftvrrxd.  U7toXL7tov6cu  6cbuuxu  £lg  ovquvov  dveX&eiv 
Xiyovxuc  zcd  xiudg  Xu%siv  buoCag  frsoig,  'H^uxXiovg,  A6xXr]- 

25  Ttiov,  Alo6xovqcov,  'EXivrjg,  Huvbg,  dXXcov  uvqCcov.  —  6vvxs- 
Xs6\rsC6r]g  dh  xr)g  nouTtrig  efiovxTvxovv  Ev&vg  o'C  xs  vtluxol  zai 
rcov  isqecov  oig  o6lov,  zai  6  rcov  frvr]7toXLcov  xQOTtog  6  avxbg  rtv 
rco  nccQ^  r'](iiv.  %EQVLipdusvoC  xs  yd.Q  uvxoi  xal  xd  lequ  xu&uqco 
7tSQLayvC6avxsg  vdccxc   xai  zJrturtXQCovg   xuQTtovg    ETtLQQavavxsg 

30  avxcov  xaig  xscpuXuig,  ETtELxa  zaxEvt,dpLsvoL,  &velv  rors  roig 
VTtrjQsraLg  avrd  ixsXsvov.  rcov  dh  oi  liev  s6riorog  srt  rov  &v- 
uarog  6xvrd.Xr]  rovg  XQordcpovg  e7tatov,  ol  bs  TtCTtrovrsg  vTtsrC- 
&s6av  rdg  6cpayC6ag  xai  uexd  xovxo  deCQavxsg  xe  xcd  [ieXC6avxeg 
aTtaQidg  eXdufiavov  f'|  exa6xov  67tXdyyvov  xai  Ttavxbg   dXXou 


5  6TQUTr]luTug  Vrbin.         8  okrjv  rr\v  SSbv  Kiesslmg        12  l'yov- 
6ca  Kiessling  14  nuouSibovTca  Kiesslmg  20  dcp'  Cov  Chis. 

Vrbi/n.  21    0eQaecp6vr]g   Cliis.  Vrbin.  25  'Elevr]g\  Zedr]vov 

Kicssling  ZeXtjvrjg  Jacoby        27  6  add.  Vrbin.        29  S^u^xQog  iibri 
corr.  Meineke         31.  32  6  uev — tTtaiev  coni.  Kiessling 


488 
266 


32  RELIQVIAE 

LieXovg,  ug  dXcpixoLg  £eug  dvudev6avxeg  7tQo6etpeQov  xolg  &vov6lv 
STtl  xavcov.  ol  d'  iizi  xovg  (icoLiovg  eTtt&evxeg  vtpfJTtxov  xai  tiqo6- 
£6xevdov  oivov  xard  rcbv  uyvLtpLiivcov.  £xa6rov  d'  ori  xard 
voLtovg  eyivero  rovg  uLicpi  &v6tav  vcp'  'EXXfjvoov  xuru6ru%evrug 
ex  rf)g  'OfifJQOv  7totr]6ecog  yvcovai  Qudtov.  —  (c.  73.)  Aoiitov  ds  5 
etl  liol  xui  7C6qI  rcov  dycbvcov  ovg  Li£rd  ri]v  7tOLi7ti]v  e%ereXovv 
bXiya  dteX&eiv.  TtQcorog  6  rcov  red-QLTtJtcov  re  xai  6vvcoql8cov 
xui  rcov  dt,evxrcov  'iTtTtcov  eyivero  dQ6iiog.  —  ev  de  raig  ltltil- 
xuig  dciiXXaig  £7tLrr]d£VLiuTa  dvo  rcbv  Ttdvv  TtaXatcov  cbg  &£,  uQ%f]g 
£vono&eri]&r]  cpvXarroiieva  vTtb  'Pcoliulcov  ll6%ql  rcbv  xut  ellc  10 
8lux£ltul  iqovcov,  t6  re  Ttegl  xd  TQiTtcoXa  rcbv  uqllutcov.  — 
dv6i  yuQ  LTtTtotg  eXevypcevoLg,  ov  tqottov  ^evyvvxat  6vvcoQig, 
XQixog  TtaQeinexo  66LQalog  %7t7tog  qvxy^ql  6vv6%6[i6vog,  bv  dnb 
xov  7taQt]coQf]6&ai  xe  xai  [ii]  6vv6±6v%Q-ul  TtuQfjoQov  ixuXovv  ol 

TtuXULOi.       6T6QOV     8\     6     TCOV    7tUQ6Llf)6(3r]x6TCOV    TOLg     UQLIU&L  15 

dQociog'  bruv  yaQ  reXog  ui  rcbv  LTtTtecov  ulilXXul  XdficovraL, 
uTtoTtTjdcbvreg  dnb  rcbv  uqllutcov  ol  7tuQo%ovii6voL  rolg  r]vi6- 
%OLg  —  rbv  6rudLuiov  ulllXXcovtul  6q6llov  uvroi  TtQog  dXXfj- 
Xovg.  T6Xe6$6VTcav  dh  rcbv  LTtTtixcbv  Sqollcov  ol  roig  euvrcbv 
6collu6lv  dycovL^ojxevoL  rdrf  ei6\]e6av  dQOLietg  re  xai  txvxtul  xai  20 
7tuXuL6rui.  —  iv  de  roig  Slu  lis6ov  rcbv  d&XrjLLarcov  %Q6voig 
fEXXt]VLXcbrurov  xai  xqutl6tov  uTtuvrcov  e&cbv  UTteSELXVvvro, 
6recpuvcb66Lg  xui  dvuQQfJ66Lg  TtoLovcievoi  tllicov  uig  eriiicov  xovg 
eavrcbv  eveQyerug,  —  xai  6xvXcov  o6cov  ex  TtoXecicov  XufioL£v 
eTtLdei&Lg  roig  eig  fteav  6vv£Xi]XviJ66LV.  dXXd  yuQ  v7t£Q  luv  25 
xovxcov  ovxe  LLrjxfevu  7toLt]6u6d-UL  Xoybv  u7tcaxov6r]g  xf)g  vjto- 
&e6£cog  xuXcbg  el%ev  ovxe  Lir]xvvetv  TteQU  xov  Seovxog  rJQLtoxxe. 
17.  Liu.  2,  40,  10.  Apud  Fabium,  longe  antiquissimum  aucto- 
rem,  usque  ad  senectutem  uixisse  eundem  [Coriolanum]  inuenio; 


17.  Gf.  Cass.  Dion.  fr.  1S,  12:  'All!  ig  rovg  OvoXaxovg  avaxcog^Gag 
svzav&a  i\  Im^ovXfig  r)  v.al  yr\Q(i.6ag  ani&avsv.  ex  eo  Zonar.  7,  16,  qui 
tamen  solam  alteram  famam  in  suum  librum  transtulit:  ava%coQfi6ag  dh 
sig  tovg  Ovolovexovg  ixel  yvQaeag  aTtfjXXa^sv.  ieiunam  memoriam  etiam 
Brutus  secutus  est  (Cic.  Brut.  10,  42). 


2  im&ivTeg  Kiessling  iTtiri&ivrsg  libri        3  ayi&Liivcov  Chis. 
6  stl  Kiessling  s6ti  libri      1 1  didKSLrui]  Scarslsi  Kiessling      1 2  i£sv- 
yvvLiivotg  Chis.        14  rs  accessit  ex  Vrbin.     Lir)  addidit  Valesius 
15  df]  rs  ReisJce       16  ul  om.  Vrbin.     Xmtcov  Gelenius       23  uvdg 
olg  iriiccov  libri  corr.  Reiske 


Q.  FABII  PICTORIS  GRAECAE  HISTORIAE.    fr.  16-18        33 

refert  certe  hanc  saepe  eum  exacta  aetate  usurpasse  uocem,  multo 
miserius  seni  exilium  esse. 

18.  Liu.  8,  30,  1.  In  Samnium  incertis  itum  auspiciis  est7  ^ 
cuius  rei  uitium  non  in  belli  euentum,  quod  prospere  gestum  est, 
5  sed  in  rabiem  atque  iras  imperatorum  uertit.  namque  Papirius 
dictator  a  pullario  monitus  cum  ad  auspicium  repetendum  Romam 
proficisceretur,  magistro  equitum  denuntiauit,  ut  sese  loco  teneret 
neu  absente  se  cum  hoste  manum  consereret.  Q.  Fahius  cum  post 
profectionem  dictatoris  per  exploratores  conperisset  perinde  omnia 

10  soluta  apud  hostes  esse,  ac  si  nemo  Homanus  in  Samnio  esset,  seu 
ferox  adulescens  indignitate  accensus,  quod  omnia  in  dictatore  uide- 
rentur  reposita  esse,  seu  occasione  bene  gerendae  rei  inductus, 
exercitu  instructo  paratoque  profectus  ad  Inbrinium  (ita  uocant 
locum)  acie  cum  Samnitibus  conflixit.    ea  fortuna  pugnae  fuit,   ut 

i5  nihil  relictum  sit,  quo,  si  adfuisset  dictator,  res  melius  geri  potuerit. 
non  dux  militi,  non  miles  duci  defuit.  eques  etiam  auctore  L.  Co- 
minio  tribuno  militum,  <|iii  aliquotiens  impetu  capto  perrumpere 
non  poterat  hostium  agmen,  detraxit  frenos  equis  atque  ita  conci- 
tatos  calcaribus  permisit,  ut  sustinere   eos  nulla  uis  posset.    per 

20  arma,  per  uiros  Iate  stragem  dedere.  secutus  pedes  impetum  equi- 
tum  turbatis  hostibus  intulit  signa.  uiginti  milia  hostium  caesa  eo 
die  traduntur.  auctores  habeo  bis  cum  hoste  signa  conlata  dictatore 
absente,  bis  rem  egregie  gestam.  apud  antiquissimos  scriptores  una 
haec  pugna  inuenitur,  in  quibusdam  annalibus  tota  res  praetermissa 

25  est.  magister  equitum,  ut  ex  tanta  caede,  multis  potitus  spoliis 
congesta  in  ingentem  aceruum  hostilia  arma  subdito  igne  concre- 
mauit,  seu  uotum  id  deorum  cuipiam  fuit,  seu  credere  libet  Fabio 
auctori,  eo  factum,  ne  suae  gloriae  fructum  dictator  caperet  no- 
menque  ibi  scriberet  aut  spolia  in  triumpho  ferret.   litterae  quoque 


18.   Vide  supra  p.  lxxxviii  sq. 


18,  4  gestum  esset  Leid.I  Ubri  aliq.  rec.  5  uertit'  uel  uer- 
titur  Par.  Flor.  Vps.  uertit  Med.  Bom.  Marc.  5.  6  Papirius  dicta- 
tor  bis  scriptum  in  Med.  8  manu  Par.  Med.  a.  corr.  13   in- 

brinium  Med.  Par.  ad  umbrinium  Harl.  I  libri  al.  rec.  Imbriuium 
Hermolaus  Barbarus  cf.  Niebuhr  H.  B.  III  p.  223  profectus  ad  In- 
brinium  om.  Flor.  Marc.  Lcid.  I  libr.  al.  rec.  locus  nasquam  alibi 
nominatur  16  Cominio  Par?  Med.    comunio  Par.1  18   po- 

tuerat  coni.  Weissmborn  aciem  coni.  Wcsenberg  26  in  om.  Med. 
Par.  28.  29  nomenque  sibi  scr.  libr.  aliq.  rec. 

Hist.  Rom.  rel.  I,  ed.  Peter.   Ed.  alt.  3 


294 
460 


34  RELIQVIAE 

de  re  prospere  gesta  ad  senatum  non  ad  dictatorem  missae  argumen- 
tum  fuere  minime  cum  eo  communicantis  laudes. 

19.  Liu.  10,  37,  13.    Et  huius  anni  parum  constans  memoria 
est.    Postumium  auctor  est  Claudius  in  Samnio  captis  aliquot  ur- 
bibus,   in  Apulia  fusum  fugatumque,   saucium   ipsum    cum  paucis  5 
Luceriam    conpulsum;    ab   Atilio    in    Etruria    res    gestas    eumque 
triumphasse.    Eabius  ambo  consules  [L.  Postumium  M.  Atilium]  in 
Samnio  et  ad  Luceriam  res  gessisse  scribit,  traductumque  in  Etru- 
riam  exercitum  (sed  ab  utro  consule7  non  adiecit)  et  ad  Luceriam 
utrimque  multos  occisos  inque  ea  pugna  Iouis  Statoris  aedem  uotarm  i» 
ut  Romulus  ante  uouerat. 
^         20.  Strab.  5,  3,  1  p.  228  C.   &r]6l  6'  6  6vyyQacpevg  Qdfiiog 
'PcouaCovg  ai6&e6&(a  toi)  TtXovtov  tote  xqcotov,  ors  xov  bxrvovg 
tovtov  [SabinorumJ  xats6tr]6av  xvqlol. 

21.  Polyb.  1, 14, 1.  Ov%  i)ttov  6s  tav  7tQoeLQrtuevcov  naQco-  15 
%vvd"nv  enL6tr]6aL  tovtco  tco    TtoXeuco   xal   dia  to  tovg  epcTtet- 
ootata  doxovvtag  yQcccpSLV  viteQ  avtov,   <PlXlvov  xal  <&cx(5lov, 
[ir)    dsovtcog   r\uiv   anrjyyeXxevaL    ti]v    aXrj&siav.     exovtag  uev 
ovv  eipev6fraL  tovg  avd^ag  ov%  vztoXa^avco ,  6to%at,6usvog  sx 
tov  flCov  xal  tr)g  aiQe6scog  avtcov'    6oxov6l  de  ^lol  Tcexov&svcu  20 
Tt  7taQa7cXiJ6L0v  tolg  £qCo6l.    dLcx  ycxQ  ti]v  al'QS6Lv  xal  tr)v  oXrtv 
evvoLav  <DlXCvco  usv  itcxvta  6oxov6lv  ol  KaQ%r]86vLOL  7tS7iQa%ftat 
cpQovCpLag  xaXcbg  avdQCodcbg,   ol  de  'Pa^ialoL  rclvavrCa,   f&afiCco 
ds  rovuTtaXtv  tovtcov.  —  (15,  12)  <PlXlvov  u-sv  ovv  jrao'  6Xr]v 
av  tig  ti]v  %Qay\natsCav  svqol  toiovtov  ovta  [pro  Cartliaginien-  25 
sibus  menlientem] ,  TtaQaTtXrfiCcog  de  xal  <Pcx(3lov,  cbg  itt    avtcbv 
beL^ftrfietai  tcov  xaiQ&v. 


19.  Quia  Fabius  res  a  consulibus  eius  anni  non  distinxerat ,  qui 
consulum  nomina  postea  suppteuerunt ,  in  diuersas  partes  discessernnt. 
incerta  res  est  etiam  apucl  Zonaram  8,1,  qui  solum  Atilium  Reguium 
nominauit,  Liuii  tenor  narrationis  multum  exornatus  consulumque  no- 
minibus  auctus  similior  est  Fabii  quam  Claudii  (fr.  34). 

20.  Kiessting  De  Dion.  font.  p.  11  haec  tocum  suum  habuisse  existu- 
mat  in  narratione  Tarpeiae  (fr.  8.  Dion.  2,  38),  ipse  uulgata  sententia 
praelata  ad  a.  supra  adscriptum  rettuii,  quo  Sabini  a.  31'.  Curio  deuicti 
sunt.    cf.  Mommsen  H.  B.  I  p.  449  sq. 

2  laude  Par.     conimunicandas  laudes  lib.  qnid.  rec. 

19,  5  in  apuliam  libri  7  coi  Med.  Paris.  Leicl.  8.  9  res  ges- 
sisse — ad  Luceriam  om,  Med.  9  adicit  Maduig  Emend.  p.  190 
10  stratoris  Med.1  corr.  s.  m.     eadem  Medic. 

21.  22  nmqaisvca  BeJcker 


Q.  FABII  PICTORIS  GRAECAE  HISTORIAE.    fr.  18-23         35 

22.  Puhjb.  1 ,  58,  2.    0  yccQ   l4[tCXx.icg  xcbv  'PcouccCcov    xbv 

"EqvxCC    TTJQOVVTCaV    S7tC    XS    xfjg    XOQVtpf]g    Xttl    TtUQU    X)]V    qC^UV, 

xud-drt£Q  sixouw,  xax£Xu(i£Xo  xtjV  7t6Xtv  xtbv  'EqvxCvcov,  i\xtg 

i]V    ll£TC(£,V   Xfjg  X£   XOQV(ff]g  XUt   XCOV   TTQOg   tfj    qC&]    6XQUX07t£.d£V- 
5  OttVXtOV.     St,    OV    6VV£f5ttlV£    7tUQu(l6kC0g    USV    VTtOuivSiV    xccl    dta- 

xiv8vv£V£iv  TtoXtoQXovuivovg  xovg  x))v  xoQvtpi]v  xaxiyovxag 
xtbv  'PtouuCtov,  u7tC6rcog  dl  tovc,"  KuQyjjdovCovg  uvxiy£iv  xcbv  x£ 
noXsuCav  7tavxccy6$£v  %Qo6x£tuivcov  xul  xtiv  %OQTiytcbV  ov 
QudCcog  ccvxoig  %UQuxout^ouivcov,  cog  ccv  xfjg  %-u.Xuxxr^g  xuti'  £va 

10  xoTtov  xccl  iiCav  %qo6o6ov  avx£yoii£votg.  ov  iir^v  dXXa.  %dXtv 
svxav&a  %tc6uig  ulv  uticp6x£QOt  xccig  TtoXtOQxr^xixcdg  £itivoCcag 
xul  fiCutg  XQrt6uu£vot  xux  dXXijXtov,  %ccv  ds  yivog  svdstug 
ttva6y6u£vot,  %t':6r]g  d'  £%L\ri6scog  xul  ucc%rtg  7t£lQav  ?.u(36vxsg, 
xsXog  ovy,  cbg  f&dpLog  cpqcjLV,  st,udvvuxovvxsg  xul  TtsQixuxovvxsg, 

io  ttXX'  chg  av  u%u&£ig  xul  ay\xxr^xoC  xtv£g  uvdQ£g  l£q6v  i%oCr\6uv  tttt 

XOV   6X£CpUV0V.     %QOX£QOV   yUQ   f]   'xSLVOVg   U.XXr\XcOV    i%LXQUXf]6ttL, 

xuCtisq  Ovo  £X)]  Ttultv  sv  xovxco  rco  xOTtco  6tccyo3vt6uiisvovg,  6V 

dXXov   xQOTtov    6vvip3r\    XccjSrfv    xbv    %6X£uov    xi]v    XQC6tv.     xu 

ulv  ovv  7t£Qt  xbv  "Eqvxcc  xccl  xug  7t£t,ixdg  dvvuiistg  xoLUvnqv 

20  s6%s  6tCcd~S6lV. 

23.  Oros.  4, 13,  5.  L.  Aemilio  Papo  C.  Atilio  Regulo  coss.  magna 
formidine   consternatus   est   senatus   defectione   Cisalpinae   Galliae, 


225 
529 


23.  Eadem  ex  Liuio  exscripsit  Eutrop.  3,  5:  L.  Aemilio  consule 
ingentes  Gallorum  copiae  Alpes  transierunt.  sed  pro  Romanis  tota  Italia 
consensit,  traditumque  est  a  Fabio  historico,  qui  ei  bello  inter- 
fuit,  DCCC  milia  horninum.  parata  ad  id  bellum  fuisse.  sed  res  per 
consulem  tantum  prospere  gesta  est.  XL  milia  hostium  interfecta  sunt 
et  triumphus  Aemilio  decretus.  in  periocha  XX(:eo  bello  populum 
Romanum  sui  Latinique  nominis  DCCC  armatorum  habuisse  dicit) 
Mommsen  pro  eodd.  aCCC  scribens  DCCC  cum  Orosio  consensum  resti- 
ttdt,  qui  item  ante  dicit  intercidisse  suspicatur  Fabius.  ex  eodem  autem 
Fdbio  Polybium  sua  mutuatum  esse  nunc  post  Mommseni  disputationem 
(Das  Verzeichnis  der  italischen  Wehrfaehigen  d.  J.  529  d.  St.  in  R.  F.  II 
p.  382 — 406)  constat.  neque  igitur  mirum  e>t,  quod  iltius  ipsius  anni  a 
compluribus  auctoribus  numeri  armatorum  P.omanorum  et  expositi  snnt 


22,  4  Ttoh  Florent.  tf]g  qCQiqg  Vatic.  et  recent.  codd.  corr.  JBauar. 
15.16  inolrjGav  xbv  Bekker  moL^aavzo  libri  16  r\  \eCvovg  BeJclcer 
ixeCvovg  libri 

23,  21  Papo  cognomen  est  huic  L.  Aemilio  et  in  fastis  et  apud 
ceteros  scriptores,  Catulo  Orosii  libri  Q  Laur.  gaio  Donauesch. 
JRehdig.         22  est  deest  in  Lawent.  Bonauesch. 

3* 


36  RELIQVIAE 

cum  etiam  ex  ulteriore  Gallia  ingens  aduentare  exercitus  nuntia- 
retur,  maxime  Gaesatorum,  quod  nomen  non  gentis  sed  mercen- 
nariorum  Gallorum  est.  itaque  permoti  consules  totius  Italiae  ad 
praesidium  imperii  contraxere  uires.  quo  facto  in  utriusque  con- 
sulis  exercitu  octingenta  milia  armatorum  fuisse  referuntur,  sicut  5 
Fabius  historicus,  qui  eidem  bello  interfuit,  scripsit.   ex  quibus  Ro- 


et  inter  se  fere  consentiunt,  quam  ab  rem  discrepantiae  aut  a  neglegentia 
illorum  aut  a  librariis  repetendae  sunt.  sed  apponam  totum  caput  Po- 
lybianum,  cum  et  singularum  partium  numeri  et  mmmarum  ad  Fabium 
pertineant  (2,  24):  ustu  Lihv  8i]  x&tv  vnaTwv  i£,sXr\Xv&si  tsttccqcc  6xquxo- 
nsSu  'P(oiicc'l-a.cc,  nsvxdxig  uhv  pXiovg  v.ui  Siuv.06L0vg  ns£ovg,  initsig  Sh 
TQiuHOOiovg  'i%ov  sxuexov.  6vllllu%ol  Ss  lls&'  svuxiQcov  r\6uv  oi  6vvaLLCpw 
ns£oi  llsv  xql6llvqloi,  8i6%iXtOL  8'  innslg'  XWV  8'  S%  XOV  V.ULQOV  ItQOCftOT)- 
dnedvxwv  eig  xi)v  'Pcollvv  £a(tivcov  v.ai  Tvqqt]Vwv  innsig  Lihv  f\6av  sig 
TSTQay.i6%iliovg,  ns£oi  8h  nXsiovg  xcbv  nsvxavi6u.vQiwv,  xovxovg  llsv  dd-Qoi- 
6avTsg  cbg  ini  TvQQr\viug  nQ0Sv.d&i6uv,  s%unsXsv.vv  avxoig  f)ySLLOvu  6v6xf\- 
6avTsg.  oi  Sh  xbv  Ansvvivov  vuToiv.ovvTsg  "Oll^qol  xal  2^uq6lvutol  6vv- 
rif^ifiav  slg  Si6LLVQiovg ,  llstu  Sh  xovxcov  Ovivsxoi  v.ui  TovoLLavoi 
§l6llvqiol-  xovxovg  8'  h^xu^uv  ini  xwv  oqcov  xf)g  TaXaxiag,  iv'  SLifialovxsg 
sig  xi)v  xcbv  Boicov  %coquv  dvxLnsQL6ncb6i  xovg  i^slvlv&oxug.  xd  uhv  ovv 
7tQOY.a&rjLLSva  exQuxonsSu  xi)g  %wQug  xuvxa  r)v.  iv  8h  xf)  'Pcbuv  SisxQifiov 
f\xoiuu6Lisvoi  %aQiv  xcbv  6vu^uiv6vxwv  iv  xoig  nolsLLOig,  icpsSQsiag  s%ovxsg 
xd£,LV,  'Pojuuiwv  [ihv  avxcbv  ns£o'i  Sl6llvqlol,  llsxu  8h  xovtcov  innttg  %iXioi 
%al  nsvxav.06L0i,  rcbv  8h  6vlillu%wv  nsgoi  llsv  tql6llvqlol,  SlcxlXlol  8' 
innslg.  xuruyQucpui  8'  avr\vs%%i]6av  Autlvwv  llsv  6vTavL6uvQLOi  ns£oi, 
nsvTuv.L6%iXiot  8'  innsig,  Huwltwv  Ss  ns£oi  llsv  snTuv.L6LLVQioi,  asTa  Sh 
tovtcov  innslg  inTuv.i6%LlL0i,  nui  llt)v  'lunvycov  v.ai  Mseeunicov  evvdu-cpw 
ns£wv  llsv  nivrs  LiVQtdSsg,  innslg  Sh  llvqiol  6vv  sj;aHi6%ilioig,  Asvkuvwv 
Sh  ns£oi  (ihv  tqi6llvqlol.   tql6%lXiol  S'  innsig,   Muq6cov   Sh  v.ui  MaQQov- 

V.LVCOV    V.tti    (PsQSVTUVCOV,    STL   Sh    Oi)S6TLVC0V    nS&l    Llhv   SL6LLVQ10L,    TSXQUY.16%L- 

Xlol  8'  innsig.  %tl  ys  ui]v  v.ui  iv  2Jiv.sXia  Kui  TaQuvTi  6TQUTonsSa  Svo 
nuQScpr\8QSVs v .  cov  sxdxSQOv  r\v  dvd  xsxQUxi6%iliovg  v.ul  Siav.o6iovg  ns- 
£ovg,  innstg  Sh  8iuv.o6iovg.  Pcolluicov  Sh  v.ai  Kuiinavcbv  r\  nlr\&vg  ns- 
t,cbv  llsv  sig  sL'v.06L  v.ui  nsvxs  v.uxsli%%"r]6av  LivQidSsg,  innscov  Sh  ini 
xuig  Svo  LLVQia6LV  inf\6uv  ixi  xQsig  %iXiuSsg.  coex  slvul  xb  [v.scpdXaiov 
xcbv  Lihv  nQOXu&rjiiivujv  xi]g  'Pcbur]g  SvvdiLScov  nsgoi  Lihv  vnsQ  nsvTSxai- 
Ssxa  LivQLaSsg,  innsig  8h  nQog  'st,av.L6%il'L0vg,  to  Sh]  6VLinav  nXfj&og  xwv 
SvvuLiivuJv  onXu  (laexdgsLV  avxcbv  xs  'Pcouaicov  v,ui  tcov  6vllliu%cov  nsfcwv 
vnhQ  rdg  sfi8oLLr\Y.ovTU  LLVQidSag,  inniwv  8'  sig  snTa  LLVQidSsg.  (de 
discrepantia  totius  summae  et  singularum  partium  uid.  Mommsen  l.  s. 
p.  389  sqq.).  ex  Polybio  numeros  Diodorus  (25,  13,  p.  347  Dd.)  mutuatus 
est,  ex  Liuio  Plinius  n.  h.  2,  138  (ubi  numerus  equitum  in  optimo  codice 
Leidensi  rasura  dejjrauatus  est).  Etiam  seqq.,  quibus  bella  Gallica  con- 
tinentur,  Polybius  (usque  ad  c.  35,  1)  ex  eodem  fonte  Fabii  hausisse  ui- 
detur,  itemque  Liuius,  ex  quo  Orosius  ( —  c.  13,  15)  sua  excerpsit,  hic 
tamen  admodum  neglegenter,  ut  omnia  turbauerit.  de  primo  enim  proelio 
ad  Faesulas  commisso  nihil  attulit,  in  quo  sex  milia  Bomanorum  caesos 


2  gesatorum  Rehd.    g.esorum  Don.  4  traxere  Laiir.     quo] 

qui  Don.  5  exercitus  Don.     8ccc  Rehd.  6  scribsit  Laur. 


Q.  FABII  PICTORIS  GRAECAE  HISTORIAE.    fr.  23—26         37 

manorum  et  Campanorum  fuerunt  peditum  trecenta  quadraginta 
octo  milia  ducenti,  equitum  uero  uiginti  sex  milia  sescenti;  cetera 
multitudo  sociorum  fuit. 

24.  Plin.  /i.  h.  10,  71.   Tradit  et  Fabius  Pictor   in  annalibus 
5  suis,   cum  obsideretur  praesidium  Romanum  a  Ligustinis,   hirun- 

dinem  a  pullis  ad  se  adlatam,  ut  lino  ad  pedem  eius  adligato  nodis 
significaret,  quoto  die  adueniente  auxilio  eruptio  fieri  deberet. 

25.  Polyb.  3,  8,  1.    &dfiiog  de  cprt6Lv,  6  'Pcouaixbg  (jvyyoa- 
(pevg,   &l*>u  X(p  xaxd   Zaxav&aCovg  ddixrjuaxi  xal  xr)v  14g8qov- 

!0  fiov  nkeovetyav  xal  (piXao%Cav  atxCav  yCve6&at  xov  xaxJ  livvCfiav 
TtoXeuov.  exeivov  yao  ueyuXrjv  dveiXiqcpoxa  xr\v  6vva6xeCav  iv 
xoig  xux'  P^qCuv  x67toig,  uexd  xavxa  TtUQuyevouevov  enl  Ai- 
(ivrjv  a7ii(laX£6&ai  xaxuXv6avxa  xovg  vouovg  eig  uovaQ%Cuv  Tte- 
Qi6xf)6ai  xb  TtoXCxevuu  x&v  KccQxrjdovCav    xovg  6e  7tQcbxovg 

15  uvdQug  enl  xov  TtoXixevuuxog  TtQoidofxevovg  uvxov  xr)v  eTtifioXijv 


1  CCC-XL-octo  milia  ducenti  Laur.  CCCXLVIIl  milia  CC 
Port.Rchd.  CCCXLVIIII  CC  Monac.  trecenta  quadraginta  octo  milia 
ducenti  Don.    CCLXXXXVIIII  Mommsen  2   *equitum  Rhed. 

XXIII- mil.  sescenti  Laur.   XXVI  milia  6c-  Rhed.     uiginti  sex  milia 
sescenti  Don. 

24,  7  signifieare  codd.  quotoj  cod.  Par.  E%  Lcid?  quo  Ricc.2 
Par.  d  quinto  cctcri  codd.  Mayh. 

25,  9  doSoovfici  Avgust.  Reg.  10  yevlo&ui  Bekker  12  ini] 
eig  Bekker 


219 

536 


esse  Polybius  (2, 25,  9)  memoriae  tradidit.  quod  post  uerba  supra  trans- 
scripta  pergit  commisso  proelio  apud  Arretium  Atilius  consul  occisus  est: 
octingenta  millia  Romanorum  nec  saltem  tanta,  quanta  eos  terrere  debuit, 
caesa  sui  parte  fugerunt:  nam  tria  millia  eorum  tunc  interfecta  historici 
tradunt,  intellegendum  est  proelium  equestre  ante  Telamonense  factum,  in 
quo  cousuiem  iuterfectum  caputque  eius  ad  Gatlorum  reyes  delatum  esse 
Polybius  (2,  28,  10)  tradidit  numero  tamen  caesorum  non  addito.  in  ipsa 
denique  pugna  Tetamoucnsi  quadraginta  milia  hostium  cecidisse  et  Poly- 
bius  (ex  eo  TJiod.  I.  s.)  et  Orosius  memorant. 

24.  Uarless  p.  30  refert  ad  a.  223.  531,  quo  de  Liyuribus  trium- 
phasse  P.  Furium  Philum  consulem  actis  Capitolinis  docemur;  sed 
etiam  aliis  annis  huius  aetatis  cum  hac  yente  pugnatum  est.  cf.  supra 
p.  LXixsq. 

25.  Nemo  scriptor  quod  sciam  uestiyia  pressit  Fabii;  de  Liuio  enim 
contra  Micltaetem  Toryauensem  (p.  10)  iure  neyauit  C.  Peter  (Liuius  u. 
Polybius  p.  57).  propius  ad  eum  accedit  Appianus  (Iber.  4  sqq.  Hann.  2), 
qui  multa  narrat  de  Barcinorum  ambitione  regnandique  cupiditate,  ini- 
tium  tamen  refert  ad  Hamilcarem,  quem,  priusquam  in  Hispaniam  pro- 
ficisceretur ,   opibus   atque  gratia  Carthaginiensium  decreta  euertisse  ait; 


38  RELIQVIAE 

<5vucfQovf]6ca   y.cd   dta&r^vai   7tQog   avxov.     xbv  <5'   A.60qov^uv 
vTtido^isvov ,  uvaycoQ}]6uvru  ey.  xf\g  Aiftvrjg,   xb  Xoiitbv  rjdrj  xd 
v.axd  xi]v  'IfirjQCuv   %elqC£slv  xuxd   xr\v  uvxov   7tQoaiQe6cv,   ov 
71006 eyovxu  xco  6vve8qCco  xcov  KuQ%r]dovCcov.   'AvvCfiuv  de  xol- 
vcovbv  xui  ^rjXojxrjv  iv.  uecQuy.Cov  yeyovoxu  %f\g  ixeCvov  tiqoul-  5 
Qs6eag,  xui  xoxe  ditcdeMuevov  xd  xaxd  xi]v  Pfir]QCuv  xi]v  uvxi\v 
ecycoyi]v  '^odoou/Ja  7C0Lel6d-ut  xcov  TtQuyuccrcov.    <5to  v.ui  vvv  xbv 
Tiokeiiov  xovxov  et^ein^voyJvuL  xuxd  xi\v  uvxov  7tQouCQe6cv  fPa- 
ItuCoig  TtuQu  xi\v  KuQyi]dovCcov  yvcour\v.   ovbeva  yuQ  evdoxelv 
xcov  d^Loloycov  uvSqcov  ev  KuQyydovt  xoig  vit'  'AvvCfiov  TteQL  10 
xi]v  Zay.uvd-uCcov  Ttoliv  7tQuy&el6L.    xuvxa  cV  elTtcov  cpr\6Lv  \iexd 
xi]v  xftg  7iQoeLQr]Lievr]g  Ttolecog  uXco6lv  7tuQuyeve6&UL  rovg  'Pco- 
uuCovg   oiouevovg  delv  rj  xbv  jlvvCfiuv   exdLdoiWL   6cpC6L   xovg 
KaQyrjdovCovg  -?}  xbv  TtoXeu-ov  dvuXuufiuveiv. 
-^j         26.   Liu.  22,  7,  1.    Haec  est  nobilis  ad  Trasumennum  pugna  15 
atque  inter  paucas  memorata  populi   Romani   clades.     quindecim 
milia  Romanorum  in  acie  caesa;  decem  milia  sparsa  fuga  per  om- 
nem  Etruriam  diuersis  itinerihus  urhem  petiere;    duo  milia  quin- 
genti  hostium  in  acie,  multi  postea  [utrimque]  ex  uulnerihus  periere. 
multiplex  caedes  utrimque  facta  traditur  ab  aliis:  ego;  praeterquam  20 
quod  nihil  auclum  ex  uano  uelim,  quo  nimis  inclinant  ferme  scri- 
bentium  animi,  Fabium  aequalem  temporibus  huiusce  belli  potissi- 
mum  auctorem  habui. 


217 


de  Hasdrubalis  consiliis  pauca,  de  reditu  in  Africam,  ut  ipsc  unus  rerum 
potiretur,  nihil  commemorauit.  deinde  uero  belli  culpam  soli  tribuit 
Hannibali,  qui  ut  ciuium  iudicia  effugeret,  bellum  diuturnum  in  Bo- 
manos  mouerit.  similia  de  Hamilcaris  et  HasdrubaUs  ambitione  rettulit 
Diodorus  25,  8  sqq.  Dd.  cf.  Meltzer  Karthag.  II  359  sq.  585  sq. 

26.  Numerus  Romanorum  occisorum  apud  Fabium  idem  est  qui 
apud  Polybium  occisorum  xara  xbv  aiX&vu  (3,  84,  7),  minpr  Poenorum 
occisorum  (3,  85,  5).    consentit  de  ittis  PJutarchus  Fab.  3. 


1  6vucpoovi6uL  Vatic. 

26,  15  trhansimennum  pugna  adque  Putean.         16  xii  millia 

g 
Putean.  17  caesas  x-  miliaparsa  Putean.     caesa   Colbert   caesa 

<totidem  capta)>  C.  Peter  coll.  Polyb.  3,  85, 1  18  auersis  lib.  rec. 
atiq.  I.  Fr.  Gronou.  aduersis  Putean.  diuersis  ?  18.  19  ooood 
bostium  Putean.     mille  quingenti  lib.  aliq.  rec.  cum  Polyb.  I.  s. 

20  utrimque  del.  Perizonius  Maduig  preiterquain  Putcan. 

21  austum  Putean    auctum  Walch  prob.  Maduig 


Q.  FABII  PICTORIS  GRAECAE  HISTORIAE.    fr.  25—28        39 

INCERTAE  SEDIS  FRAGMENTA 

27.  Plin.  n.  h.  14,  S!K  Pabius  Pictor  in  annalibus  suis  scripsit 
matronam,  quod  loculos,  in  quibus  erant  claues  cellae  uinariae, 
resignauisset,  a  suis  inedia  mori  coactam. 

28.  Suid.  S.  u.  <J>d[)iog  IICxxcoq  II 2,  p.  1401  Bernh.  <Pccl3los 
5  TICxtcoq,  OvyyQcccpsvg  'PcociaCcov.    ovxog  kiysv  ocq%ovxi  'PcociaCcov 

iu)  s%Hvca  injdevi  6cpEX£QCaaGdat  ex  xov  8rtiio6Cov  bxiovv. 


27.  Plinius  sua  ut  Valerius  Max.  6,  3,  9,  Gellius  10,  23,  1,  Ter- 
tuUianus  apol.  6,  Seruius  ad  Aen.  1,  737  ex  Varrone  (cf.  Varro  de  uita 
pjopuli  Romani  ap.  Kon.  p.  68)  sumpsit.    Muenzer  Untersuch.  p.  189  sqq. 

28  ad  CamiUum,  qui  primus  peculatus  accusatus  esse  feratur,  per- 
tinere  opinatur  Du  Bieu  p.  198. 


27,  2  uinariae  cellae  Paris.  E  Vind. 


L.  CINCII  ALIMENTI  HISTORIAE 

[1.  Mar.  Victor.  I  p.  23  K.  [Repertores  litterarum.]  Cadnms  ex 
Phoenice  in  Graeciam  et  Euander  ad  nos  transtulerunt  a  b  c  d  e  [h]  i 
k  l  m  n  o  p  [q]  r  s  t  u  litteras,  numero  xvi.  postea  quasdam  a  Pala- 
mede  et  alias  a  Simonide  adiectas  implesse  numerum  xxmi  [in  comoedia 
scriptum  erat  ( ellum' :  non  recte  uos  fecistis  fillum' :  est  enim  f en  5 
illum'.]  grammatici,  praeterea  Demetrius  Phalereus,  Hermocrates,  ex 
nostris  autem  Cincius,  Fabius,  Gellius  tradiderunt.  ex  quibus  Cincius: 
'paucis',  inquit,  'commutatis,  ut  ad  linguam  nostram  peruenirent, 
easdem  quas  Cadmus  ex  Phoenice  in  Graeciam,  inde  ad  nos  Euander 
tranBtulerunt'.]  io 


1.  Marius  Victorinus  uel  is,  quem  hic  exscripsit,  Cincii  Fabiique 
(fr.  1)  auctoritatem  fortasse  debet  Gellio  (fr.  2).  certe  hunc  de  eadem  re 
agens  citat  Plinius  7,  192:  Litteras  semper  arbitror  Assyriis  fuisse,  sed 
alii  apud  Aegyptios  a  Mercurio,  ut  Gellius,  alii  apud  Syros  repertas 
uolunt.  utrique  in  Graeciam  intulisse  e  Phoenice  Cadmum  sedecim 
numero,  quibus  Troiano  bello  Palameden  adiecisse  quattuor  hac  iigura 
Z  T  3>  X,  totidem  post  eum  Simoniden  melicum  W  E  &  ©,  quarum 
omnium  uis  in  nostris  recognoscitur.  —  in  Latium  eas  attulerunt  Pe- 
lasgi.  uid.  app.  ad  Gell.  fr.  2.  Ex  eodem  fonte  ex  quo  Marius  hausit 
Maximus  Victorinus  p.  194  K. :  Qui  primi  litterarum  inuentores  fuisse 
traduntur?  Phoenices,  quamuis  alii  Assyrios,  alii  Mercurium  apud 
Aegyptios   adserunt.    in   Graeciam   certe   Cadmum   Phoenicem    sedecim 


1,  1  Vide  de  li.  I.  A.  Wilmanns  De  Varronis  libr.  gramm. 
p.  121  sqq.,  ubi  acl  Varronis  doctrinam  refertur.  Repertores  littera- 
runa  pro  glossemate  habeo  (etiam  Schady),  uid.  p.  lxxxvi.  Wilmanns 
post  litterarum  intercidisse  suspicatur  Chaldaei  (uei  Phoenices)  erant 
2  i  k  1]  h  i  k  Palatinus  Parisinus  7531  saec.  VIIII       4  in  comedia 

Paris.  in  commodia  Pal.  5  illum]  ellum  Paris.  4 — 6  in  co- 
moedia — en  illum.  grammatici  praeterea  delet  Lieoaldt  de  Ginc. 
p.  20,  in  comoedia  —  en  illum  Hertz  de  Cinc  p.  59.  nos  intcrpunc- 
tionem  omnino  sushdimus  post  XXIIII ,  distinximus  post  tradiderunt 
(sic  etiam  Keil)  6  praeterea]  aut  eiciendum  aut  uestigium  uidetur 
esse  historicorum  quorundam  grammaficis  praemissorum  Wilmannsio 
Phalereos  Pal.  Paris.  7  quibus  Cintius  Paris.  8  conuenirent  Wil- 
manns  9  eas  namque  libri  easdem  quas  scripsimus      Greciam 

Paris.        unde  codd.  inde  scripsimus  (etiam  Schady)  10  trans- 

tulerat  uulg. 


L.  CINCII  ALIMENTI  HISTORIAE.    fr.  1—6  41 

[2.  Seru.(auctus)ad  Verg.gcorg.1,10.  Cincius  etCassius  aiunt  abEuan- 
dro  Faunum  deum  appellatum,  ideoque  aedes  sacras  faunas  primo  appel- 
latas,  postea  fana  dicta,  et  ex  eo  qui  futura  praecinerent  fanaticos  dici.] 

3.  Dionys.  1,  79.    IIsqi   de   xcov   ex  tr)g  'IXCug   yevoy:evcov 
5  Kocvxog  (ikv  <&d(5iog  6  HCxxcoq  Xeyoiievog,  co  AevxLog  xe  KCyxiog 

xul  Kdxcov  IIoQXLog  xal  HeC6cov  KuXnovQVLog  xal  xcov  uXXcov 
6vyyQucpecov  ol  TcXeCovg  r)xoXov&rt6uv ,  yeyQucpev  x.x.  X.  haec 
habes  sub  Fabio  Dictore  fr.  5b,  p.  8 — 19. 

4.  Dionys.  1,  74, 1.     Tbv  de  xekevxalov  yevouevov  xv)g  KPco-  729 
10  urtg  oixicjfibv  rj  xxl6lv  r)  oxl   drj:roxe  %q>]  xakelv  —  yeve6&uc  q^t 

cprfii  —  AevxLog  de  KCyxLog,  dvr)Q  xcov  ex  xov  fiovXevxLXov 
6vvedQCov,  xeQl  xb  xexuQxov  exog  xr)g  dcodexdxrjg  bXvpiTiLudog. 

5.  Dionys.  2,38,3.  Kal  uvxr)v  [TdQ7teiav],  cbg  [iev  @d(3Log 
xe  xal  KCyxLog  y$dcpov6Lv,  eQcog  ei6eQ%exuL  xcov  ipekkCcov  x.  x.  k. 

15  (c.  39)  oi  6e  xeQL  xbv  (DdpLov  xe  xal  KCyxLov  ovdev  xolovxo 
yeyovevca  Xeyov6tv  x.  x.  k.  uide  haec  sub  Fabio  Pictore  fr.  8, 
p.  19—21. 

6.  Dionys.  12,  4,  2 — 5.    01  yJev  dr)  xu  ■XLftavcoxaxd  pcoL  6o 
xovvTt^  yQucpecv  xeQL  xr)g  MulXCov  xeXevxr)g  ovxco  TtaQudedco 


2  ex  Thilonis  libris  solus  habet  Icidens. 

4.  cf.  appar.  ad  Fab.  Pict.  fr.  6 

0,  18  uov  codcx  19  MukkLog  uel  MuXiog  nominatur  in  cod. 


439 
315 


attulisse  constat.  quas?  uByS£ixX[ivo7tQ6rv;  iisque  Troiano 
bello  Palamedem  addidisse  quatuor  r\  ip  %  cp,  post  eum  Simonidem  me- 
licum  totidem  J  £  co  &.  hae  auctore  Euandro,  ut  quidam  uolunt,  ut  alii 
Hercule  in  Italiam  a  Pelasgis  adlatae  sunt.  Schol.  acl  Eurip.  Orest.  432 
p.  II  p.  139  Dd.:  ovrog  6  Ualauridr\g  Xiyerat  svQ-nxivui  t£'  yQuyiLiara  Lirjnco 
rore  bvra,  ccXXa  <PoivLxcov  yQaufiaaiv  i%Qc7)vro  oi  av&QcoTtoc,  aXXoi  Sh  aXXoig. 

2.  Cf.  (Fronto)  de  diff.  uoc.  VII  p.  523  K. :  Fanum  Fauno  conse- 
cratum,  unde  Fauni  appellabantur  prius  et  illi  qui  uaticinabantur  fsic 
scrip.si ';  uagabantur  uulg.J  fanatici.  Prob.  ad  Verg.  georg.  1,10:  Existi- 
matur  autem  fuisse  Faunus  rex  Aboriginum,  qui  ciues  suos  mitiorem 
uitam  docuerit  ritu  ferarum  uiuentes  et  primus  loca  certis  numinibus 
[nominibus  codd.]  et  aedificia  quaedam  locosque  sacrauerit,  a  quo  et 
fana  sunt  dicta.    Merkel  prol.  ad  Ouid.  fast.  p.  ccir. 

4.  Eadem  /ex  Dionysioj  Syncellus  p.  365  Dind.:  Tiuaiog  uev  nQo 
r{  y.al  X'  rf/g  TiQcorrig  oXvuitiaSog  Xiycov  ircov  iario&ai'Pcbur]v,  Aevv.iog 
Se  Ki.yy.Xiog  fsic],  slg  zov  BovXevrwov  6vvs6qiov  'Pcbinqg,  v.azu  rb  S' 
Hzog  rijg  tfi'  oXvimiudog.  Euseb.  chron.  p.  135  Karst:  Leukios  der  Kinklier 
aber,  ein  Mann  von  der  Ratsherrenversammlung,  um  das  vierte  Jahr 
der  12.  Olympiade.  Solin.  1,  27:  Cincio  Romam  duodecima  [duodecim 
Sangali.]  olympiade  placet  conditam,  Pictori  octaua.    Vid.  s.p.cxiv. 

G.  Vid.  supra  p.  cxvsq.  Pis.  fr.  24.  ardea  Dionysius  uulgarem  fa- 
mam  de  Sp.  Maelii  consilio  regnoque  cum  Liuio  (4,  13 — 16)  plerumque 


42  RELIQVIAE 

xu6l.    Xeye6&a  de  xul  6  doxcbv  i)xxov  eivaC  ^ioi  xi&uvbg  Xoyog, 
<p  "/.eiQYjVtai  KCyxLog  xul  KuXxovQvtog,   sxl%coqiol  6vyyQucpelg, 
ol  cpa6iv  ovxe   Slxxuxoqu   vxb   xi)g   fiovXfjg   dxod eL%&r)vut  xbv 
Kolvnov,   ovre  lxxccQ%rjv  vxb  rov  Koivriov  rbv  2JeQovCXiov. 
yevoLie'vr]g  de  LU]vv6ecog  vxb  rov  Mi]vvxCov  rovg  xuQovrag  sv  5 
xcp  6vvedQL03  xc6rev6avrug  dXr]&r)  ra  Xeyocievu  elvuL,  yvcotnqv 
dxodeL^ucisvov  rcov  XQe6flvreQcov  rivbg  uxQLrov  r)  [ii]v  dxoxrel- 
vul  xbv  uv8qu,  xuqu%qy)uu  xei6&r)vuL  xul  ovrco  xbv  UeQovCXcov 
kxl  xovxo  xd%ui  xb  EQyov,  vsov  bvxu  xal  xuxu  %slqu  yevvulov. 
xovxov  ds  cpu6i  Xufiovxu  xb  %LcpCdcov  vxb  (id.Xr]g  eX&elv  XQog  xbv  10 
MuCXlov  xoQevouevov  sx  xr)g  dyoQug,  xul  XQ06eX%6vxa  elxeiv, 
oxl  ftovXexuL  xeQl  XQuypturog  uxoQQrjrov  xul  [isydXov  dLuXe%ftr]- 
vui  XQog  avrov.    xeXev6uvxog  ds  xov  MuiXCov  ulxqov  uxo%co- 
qy]6ul  xovg  syyvg  uvzcp  xuQOvxug  sxsidr)  pcovco&evxu  xr)g   cpv- 
Xuxrjg  sXufie,  yv\ivcb6uvxu  xb   ^Ccpog  fidipuL  xuxd  xf)g  6cpuyr)g.  15 
xovxo   de  xqu^uvxu  dQouco    %coQeiv    elg    xb    fiovXevrrJQLOv    £xi 
6vyxud-rjuevcov  xcbv  6vvedQcov,  eyovxu  rb  %Ccpog  \]Uuy\xevov ,  xe- 
XQuyoru  XQog  xovg  dccbxovrug,  bxt  xeXev6d-elg  vxb  xr)g  (3ovXr)g 
dvf]Qr]xe  xbv  xvquvvov.    uxov6uvxug  de  xb  xr)g  (5ovXr)g  bvouu 
xovg   coQurjxoxug   xuCeiv   xe    xul   fidXXeiv  avxbv  uxorQUXe6%~UL  20 
xul  [irjdev  scg   uvxbv  xuQuvour)6UL.    ex   xovxov  xul  xr)v   exco- 
vvuCuv  xr)v  "AXuv  uvxcp  re&fjvuL  Xeyov6Lv,   oxl  rb  %Ccpog  e%cov 
vxb  (idXrjg  r)X&ev  exl  xbv  uvcJqu.    uXag  yuQ  xuXov6i  'Pcoiialov 
xug  LidXug. 
— r         7.  Liu.  21, 38,  2.  Quantae  copiae  transgresso  in  Italiam  Hanni-  25 
bali  fuerint,  nequaquam  inter  auctores  constat.  —  L.  Cincius  Ali- 
mentus,  qui  captum  se  ab  Hannibale  scribit,  maxime  auctor  moue- 


consentiens  narrauerat ;  quam  hoc  l.  adnectit,  antiquior  ueriorque  Schweg- 
lero  (III,  p.  131  sqq.)  Mommsenoque  (R.  F.  II,  p.  199)  fuisse  uidetur  neque 
tamen  aJibi  inuenitur.    cf.  infr.  de  Licinio  Macro. 
7.  Vide  supra  p.  cxinsq. 


2   KeiQLxaL  XLQxeog  %al  xalnovQvCvog   codex   Y.kr§r\xui  Feder 
(%ai  dlkoCy  exi"t\-  Iuessling  4  KoCvrov  cod.  7  1)  ur)v]  r)  uev 

cod.         8  neia&ivrsg  cod.   7teicd-r)vuL  scripsi  (Kayser  Fleckeis.  ann. 
CIp.727)     %a\  quod  est  ante  ovxco  ante  yvcbunv  posuit  Mueller 
11  XQoek&ovra  codex  em.  Kiessling  17.  18  %al  %e%Quyoxu  Kiess- 

ling  20  tyukkeiv  cod.  em.  Kiessling  21  udiag  cod. 

7,  26  L.  cinnius  alimentius  Colb.  Medic.  27  maxime  me  a. 

Med?     auctor  Colb.3  Med.1   aut  cor  Colb.1  me  auctor  Colb? 


L.  CINCII  ALIMENTI  HISTORIAE     fr.  6.  7  43 

ret;  nisi  ronriinderet  numerum  Gallis  Liguribusque  addilis:  cum 
his  octoginta  milia  peditum,  decem  equitum  adducta  (in  Italia 
magis  adllnxisse  ueri  simile  est;  et  ita  quidam  auctores  sunt);  ex 
ipso  autem  andisse  Ilannibale,  postquam  IUiodanum  transierit,  tri- 
5  ginta  sex  milia  hominum  ingentemque  numerum  equorum  et  alio- 
rum  iumentorum  amisisse. 


2  in  italia  Colb.  in  italiani  Med.  in  italiam;  raagis  editiones 
ante  AlschefsTc.  3  uerissimum  est  Colb.  Med.  uerisimile  est  Valla 
uerisimilius  est  Herts  4  transierunt  Colb.  Med.  corr.  S  6  punc- 
tum  cum  Wcissenbornio  Maduigioque  %)0sui post  amisisse  secutus  Lip- 
sium.  Herts  uerba  seq.  ita  continuauit  amisisse,  e  Taurinis  (ne  Galli 
proxuma  gens  erat)  in  Italiam  degressum.  id  cum  et  q.  s.  (amisisse 
taurinis  ne  Galli  Colb.1  Med.1  amisisse  taurinis  gallie  Coib.3  am. 
taurinis  quae  gallis  Med.2) 


P.  CORNELII  SCIPIONIS  AFRICANI  MAIORIS 
EPISTVLA  AD  PHILIPPVM  REGEM 

a         1.  Polyb.  10,  6,  7.   Tavra  d'  slnlov  [cohortatus  apud  milites 
ad  Iberum  flumen]  rQL6%tXCovg  (isv  s%ovra  7tst,ovg  xal  Ttsvxaxo- 
6iovg  LTtitsig  Mcxqxov  [Iunium  Silanum]  aTtsXtTts  xbv  6vvaQ%ovxa 
7tsQt  xr)v  dtd(5a6iv  i(psdQsv6ovra  xolg  svxbg  xov  7toxa(iov  6v(i- 
209  [td%otg'  avxbg  ds  xr)v  dXXr]v  STtSQaCov   dvva(icv,  d8r]Xov  7ta6i  5 
545  Tcotav  xr)v  avxov  %q6$s6iv.   f)v  yaQ  avrco  xsxQiptsvov  TCQaxxstv 
cbv  (isv  sltcs  TtQog  rovg  Tcoklovg  (irjdsv,  txqovxslxo  ds  tcoXloqxslv 
st,  scpodov  xr)v  sv  'IfirjQCa  KaQ%r]86va  7tQo6ayoQSvo(isvi]v.   6  drj 
xal  TCQ&rov  ccv  rig  Xdfioi  xal  (isyL6xov  6r](isiov  zfjg  vcp'  r](icbv 
&Qrc  Qt]d-u6r]g  dtaXiqx^sag.   sxog  yaQ  sftdoptov  s%cov  TtQog  rolg  10 
sixo6t  tcqcoxov  (isv  stcI  7tQa£,stg  avrbv  sdcoxs  rsXscog  TcaQa  rolg 
TtoXXolg  a7tr]X7tt6fisvag  dtd  rb  (isys&og  rcbv  TCQoysyovorcov  sXax- 
xco(idxcov,  dsvxsQOv  doijg  avxbv  xd  (isv  xocvd  xai  TtQotpatvoptsva 
7td6t  TtaQsXsiTts,  xd  Ss  (ir\rs  TcaQa  xotg  7toXs(iCotg . . .,  xavt'  STtsvost 
xai  TtQosxC&sxo  TtQaxxstv.    (bv  ovdsv  i]v  %(OQlg  sxXoyt6(icbv  xcov  15 
dxQtfis6xdxcov. 
b         (c.  7.)  "Exi  (isv  yaQ  dnb  xi)g  aQ%r)g  i6roQ(bv  sv  xr\  rP(b(ir]  xai 
7tvv&av6(isvog  S7tL(isXtbg  rr\v  rs  7tQo8o6Cav  xcbv  KsXxc§r]Qcov  xai 
xbv  8tat,svy(ibv  xcbv  IdCcov   6xQaxo7tsdcov   xai  6vXXoyt£6(isvog, 
oxl  TtaQa  xovxo  6v(i(5aCr]  xoig  tcsql  tbv  TtaxsQa  ysvs6&aL  xi]v  20 
7tsQL7ttrstav,  ov  xaxs7tS7tXr]xxo  xovg  KaQ%r]dovCovg  ovd'  rjxxrjro 
rfj  4>v%fl->  xa&a7tsQ  ol  TtoXXoC.   (isxd  ds  rai)T«  xovg  svxbg  "Iftr]Qog 
Ttoraptov  6v(i(id%ovg  dxovcov  (isvslv  sv  xfj  TtQog  avxovg  cpcXCa, 
xovg  6s  xibv  KaQ%r]dovCcov  i)ys(t6vag  6ra6Lat,SLV  (isv  TCQog  6cpag, 
v^qCIslv  81  xovg  v7toxaxxo[isvovg,  sv&aQ6(bg  Slsxslxo  TtQog  xr)v  25 

1.  Hanc  opinionem  uulgatam  de  deorum  fatique  fauore  Scipionis 
eximio  se  refutaturum  esse  Polybius  c.  2  pluribus  professus  erat.  — 
Liuius  26,  42—47,  4  eum  secutus  huius  ratiocinationis  materiam  per 
ipsas  res  gestas  narrandas  dispertiit  (Hesselbarth  Untersachungen  p.  407. 
414  sqq.),  inspexit  tamen  hic  illic  etiam  alium  auctorem,  quem  post  Poly- 
bium  usque  ad  c.  50  ante  se  habuit.  —  Annum  secundum  Polybium  de- 
finiui. 

12  to  add.  Vrsin.  14  fir)ts  rotg  cptXoig  vnoicxa  uel  Tiooodo- 

%\]xrivxa  lacunam  Beislce  expleuit         20  6v(i§aiij  Hultsch  6v(i§aivcc 
libri  22  IfirjQag  libri  corr.  Yrsin. 


P.  CORNELII  SCIPIONIS  AFRICANI  MAIORIS.    fr.  1  45 

e$,odov,  ov  xfi  xv%i]  7tt6xevcov  dXXd  rolg  6vXXoyt6uoig.  TtuQaye- 
voptevog  ye  ur)v  e£g  x))v  T(ir]QCuv,  Ttdvxug  uvuxqCvcov  v.ui  tiuq ' 
exa6xov  Ttvvrruvouevog  xa  jzeoi  xovg  ivavxCovg  r]VQt6xe  xdg 
uev  dvvdue  tg  xcov  KaQpjdovCcov  eig  XQla  {leQrj  dtrjQrjptevug,  cov 
5  Mdycova  uev  envv&dvexo  dtuxQCfietv  evxbg  'HQuxXeCcov  6xr]Xav  c 
iv  xoig  KovCotg  7tQo6uyoQevouevoig,  sl6dQovfiuv  6e  xbv  Te6xco- 
vog  xeQt  Tdyov  Ttoxuuov  6x6uu  xuxd  xr)v  Av6txuvr\v,  xbv  d'  exeQov 
l46dQovfiuv  noltOQxelv  xtvu  TtbXtv  iv  xolg  KuQ7ti]Xuvoig,  ovdevu 
(SYy  x&v  7tQoetQr]ytevcov  iXdxxco  de%    r)ueQcov  bdbv  u%e%etv  xr)g 

10  Kutvrjg  TtoXecog.  voptC^cov  ovv,  edv  ptev  eig  ptd%r]v  6vvtevut  xqCvy] 
xoig  TtoXeuCotg,  xb  uev  TtQog  Ttdvxug  uuu  xivbvvevetv  (i.7tt6cpuXeg 
elvuty  xeXecog  xal  dtd  xb  7tQOi]xxf]6&ut  xovg  tzqo  uvxov  xal  dtd 
xb  7to).Xu7tku6Covg  eivut  xovg  vTtevuvxCovg,  edv  6e  TtQog  evu 
6vufiaXeiv  67tevdcov,  xunetxu  xovxov  cpvyoptu%r]6uvxog,  eTttyevo- 

15  uevcov  de  xcbv  uXXcov  dvvduecov,  6vyxXet6%f]  tcov,  xuxdcpojiog 
r)v,  ur)  xuig  uvxulg  TvuCco  xco  fteCco  xul  TIoTtXCco  xco  tiuxqI  TteQt- 
7te6r]  6vficpoQulg.    (c.  8.)  dtb  xovxo  uev  xb  peQog  u7tedoxCptu6e,  d 
xvv&uvouevog  de  xr)v  TtQoetQ^uevrjv  KaQ%r]d6vu  \ieyC6xug  uev 
XQeCug  7taQE%e6irat  xoig  vTtevuvxCoig,  \ieyt6xu  cVe  fiXuTtxetv  xui 

20  xuxd  xbv  eve6xcoxu  TtoXettov  avxovg,  e\r]xdxet  xu  xuxd  \ieQog 
vTteQ  uvxfjg  iv  xf]  7taQu%etuu6Ca  (tiuqu)  xCbv  etdoxcov.    dxovcov  e 
de  TtQcbxov  ptev,  bxt  Xtuevug  e%et  6x6Xcp  xai  vavxtxaig  6vvdue6t 
fiovr]  6%edbv  xcbv  xuxd  xr)v  'IfirjQCuv,  dpiu  6e  xui  dtoxt  TtQog  xbv 
uTtb  xfjg  At(ivr]g  TtXovv  xui  TteXdytov  SCuquu  XCuv  evcpvcbg  xeixut 

25  xoig  KuQ%r]bovCotg,  uexd  de  xavxa  dtoxt  xui  xb  xav  %Qr]\idxcov 
7tXr)d-og  xui  xdg  u7to6xevdg  xcbv  6xQuxo7te6cov  U7tu6ag  ev  xuvxr] 
xf]  TtoXet  6vveftatve  xoig  KuQ%r]dovCotg  v7tdQ%etv,  ext  de  xovg 
burJQOvg  xovg  i%  bXrjg  xr)g  'I(5r]QCug,  to  de  ueyt6xov,  bxt  udxtuot 


e.  f  Insulae  situm  Carthaginis  porturn  partim  claudeidis  postea 
Polybius  c.  10, 2  explicauit  (cf.  Liu.  c.  42,  8) ,  item  stagni  nrbem  a  con- 
tinenti  defendentis  situm  naturamque  c.  10,5sq.;  12.    (cf.  Liu.  I.  s.) 

1  TtiGxtvov  Vrbvn.  2  dvuKtvtbv  Jibri  corr.  Casaub.  7  Td- 
yov  em.  Casaub.    xb  xov  libri  9  ovdivu  Vrsin.  ovdsv  libri 

81  add.Casaub.  10  Katvrjg  Casaub.  xsvrjg  libri  11.  12  int- 

GcpctWg  sivat  add.  Scliiveiqhaeuser,  acpaXsqbv  uel  ufiovXov  post  xslscog 
lieiske  12  7tQot]Tvr)a&ac  Casaub.  TTQo^yTja&ai  Vrbin.  TtQonysiad-at 
Jibri  rec.  15  y.aTacpt.og  Vrbin.  ante  corr.  20  avxovg  EeisJce 

avTov  libri  21  jtaod  add.  Iieiske  sidoTOiv  Iteislce  siXotcov  Vrbin. 
23  uovl  Vrbin. 


46  RELIQVIAE 

[ilv  avdQeg  elr]6uv  elg  %LXiovg  oi  xi]v  uxquv  xrjQovvxeg  dia  tb 
inqdiva  \trjdi7tot  uv  v7toXu\i(iuvetv  btt  XQutovvrav  KuQ%rtdo- 
vCcov  6%edbv  ccTtuGrjg  'J^gCug  i7ttvof]6et  xtg  xb  tiuqutiuv  TtoXtoQ- 
xf)6ut  xuvxrjv  tr)v  JtoXtv,  xb  d'  uXXo  TtXffoog  bxt  TtoXv  fihv  eh] 
dtacfSQovxag  iv  uvxf},  tcuv  de  6r]fitovQytxbv  xul  $uvuv6ov  xui  & 
ftukuxxovQybv  xui  7tXei6tov  urtiyov  TtoXeutxfjg  itiTtetQCag,  6  xatu 
xftg  TtoXetog  vTteXu^uvev  elvut,   7tuQudot,ov  yevo{iivr]g   eitttpu- 

f  veiug.   xul  ttr)v  ovde  xr)v  fti6tv  xr)g  KuQ%r]d6vog  ovde  xr)v  xuxu- 
6xevi]v  ovdh  xr)v  xr)g  7teQte%ov6)]g  uvti]V  XCttvr^g  dtufre6tv  rjyvoei, 
diu  di  ttvcov  uXticov  xav  sveiQyu6{iivcov  xolg  xoTtotg  it,r]xuxst,  10 
6l6xl  xa&oXov  uiv  i6xt  xsvaytodiqg  r)  XiyLvr}  xul  (iaxi]  xuxu  xb 
7tXei6xov,  tbg  d'  eitl  xb  TtoXv  xul  yivexui  XLg  xo6uvxr\  u7to%d)Q7]- 

g  6tg  xa&  r)itiQuv  siti  dsCXyv  btyluv.  e\  tov  6vXXoyt6u\ievog  bxt 
xufrtxouevog  tthv  xr)g  S7ttj3oXr)g  ov  uovov  fiXuipet  xovg  vnevuv- 
xiovg,  uXXic  xul  toig  6cpexiQotg  7tQuy\.tcc6t  neydXrjv  S7tcdo6tv  Ttu-  15 
Qu6xeva6et,  dLU7te6iov  de  xr)g  7tQ0$i6ecog  bxt  dvvuxut  6cot,etv 
xovg  VTtoxuxxoytivovg  did  xb  ftuXuxxoxQuxeiv,  sdv  utiu\  u6cpu- 
Xierjxut  tr)v  6tQut07tsdstuv  (tovto  $'  i]V  sv%sQeg  dtu  tb  ttaxQuv 
u7te67tu6ftaL  tug  t&v  vTtevuvxCcov  dvvuiieLg),  ovxcog  ucpi^ievog 
xtov  uXXtov  TteQL  xuvxrtv  eyivexo  tr)v  7tuQtc6xevr)v  sv  tfj  tzuqu-  20 
%etp.u6ia.  (c.  9.)  xai  tavtrtv  i%tov  tr)v  S7tifioXr)v  xul  ti]v  r)XLxCav, 
r]v  uQticog  etTtu^  Ttuvtug  uitexQvtyuto  %coQ\g rutov  AulXCov,  ui%QL 
%uXtv  uvtbg  exQive  cpuveQov  Ttoteiv. 

h  Tovxotg  dh  toig  sxXoyt6tuoig  buoXoyovvtsg  ol  6vyyQUcpsig, 
btuv  STti  xb  tiXog  sX&g>6l  tf]g  TtQu^ecog^  ovx  018'  bntog  ovx  sig  25 
tbv  uvOqu  xul  tijV  xovxov  TtQOVotuv,  slg  6h  xovg  &soi>g  xul  ti]V 
tv%rtv  uvucpiQov6t  to  ysyovbg  xutoQ&co^iu^  xul  tuvtu  %coQtg  t&v 
sixotcov  xul  tf^g  ttov  6vufisfiitox6tcov  uccQtvQiug  xul  dtu  tf]g 
i7ti6toXr)g  tf]g  TtQog  tbv  <£>CXt7t7tov  uvtov  tov  IloTtXCov  6atpcog 
ixts&sixotog,  btt  tovtoig  toig  ixXoyi6uoig  %Qr]6u\isvog,  olg  r]\isig  30 
avcbtSQov  it,sXoyi6u\ied,u./  xa&oXov  rs  toig  iv  'I^qCc/.  7tQuyua6iv 
iTtt^dXoLto  xul  xuxu  uiQog  xfj  xf]g  KuQ^dovog  tioXioqxCu. 

3  l%ivot]6r\  Vrbin.  libri  rec.  corr.  Righis  12  tQig  E.  Schulze 
rooavxr]  Ubri  avtrjg Benseler  &a\uxri}g  uel  vdaxogHultscli,  at  cf.  Liu. 
26,45,8:  septemtrio  —  adeo  nudauerat  uada,  ut  alibi umbilico  tenus 
aqua  esset,  alibi  genua  uix  superaret.  13  ioto  Hiiske  post  otyiav 
Meiske  add.  toaxe  xbv  (jovlofjisvov  ravxr\  uGcpalcog  rtobg  xb  xei%og  na- 
Qtsvat  dvvao&ut  coll.  c.  14,13  15.  16  TtaQaOxtvuoeLv  Vrbin. 

21  "i%ov  Vrbin.         23  nultv]  Ttdoiv  coni.  Casaub.        28  ovLL^s^iqKo- 
xtov  libri  corr.  Vrsin. 


P.  CORNELII  SCIPIONIS  NASICAE  CORCVLI 
EPISTVLA  DE  KEBVS  CONTKA  PERSAM  GESTIS 

1.  Plut.  Aem.  15.    'EtcsI  de  xlvcov  ccTiavta  [Aemilius  Paulus  l^ 
ante  pugnam  Pydnensem]  xai  xeigcbuevog  invv&dvexo  (iCav  el6- 
(5olr)v  [in  Macedoniam  a  Thessalia]  %xl  pbvov  dcpgovgov  ccno- 
Xeht£6&ai  xr)v  duc  fleggaLpiag  nagcc  xb  Tlvfriov  xai  xr)v  Tlexgav, 

5  tco  (ir)  cpvXdxxeG^at  xbv  xotcov  hXnlQag  [idlXov  r)  dt  \}v  ovx 
icpvkdtteto  8v6icogiav  xai  xgayyxr^xa  6ei6ag  ijiovXeveto.  ngco- 
xog  de  tcdv  ■xagbvxcov  6  Ncc6Lxdg  ixLxalovuevog  Hxrfiicov,  yafi- 
(Igbg  Acpgixavov  Xxrpicovog,  v6tegov  de  ueyiGxov  iv  x\}  6vyxXrj- 
xco  dvvrfoeCg,  vitede%axo  xrjg  xvxkcb6ecog  r)yeucov  yeveQxtai.  dev- 

io  xegog  de  f&dfiiog  Mdfynog,  6  7tge6(ivxaxog  tcov  Aiyuliov  Ttaidcov, 
exi  (leLgdxLov  cov,  dve6trt  7tgo\fv\x,ov\ievog.   rft&elg  ovv  6  Al[ii-  b 
ktog  6i6co6Lv  avxolg  oi>%  o6ovg  TIolv^Log  eigrjxev,  a/U'  o6ovg 
avxbg  6  Na6Lxdg  ia^elv  cprt6i,   yeygacpcog  negi  xcov  xgd^ecov 
tovxcov  e%L6xb\Lov  Ttgbg  xlvcc  xcbv  fia6L/.ecov.    oi  (iev  ixxbg  td- 

15  %ecog  Tta?uxol  tgL6%iltoL  tb  xkfj&og  i]6av,  tb  d'  evcovvciov  xegag 


1  a.  Tribus  locis  Plutarchus  in  Aemilii  Pauli  uita  Polybium  nomi- 
nauit,  cum  duobus  Scipio)iis  auctoritatem  ei  praeferret,  uno  (c.  19)  Po- 
sidonii  \  Olbiopolitae) ,  foecli  reyis  Persei  adulatoris,  cum  eo  componeret. 
omnes  igitur,  qui  de  fontibus  eius  uitae  egerunt,  Polybium  ab  eo  in  usum 
uocatum  esse  consentiunt  muHaque  eius  opinionis  argumenta  ex  Liuio, 
qui  de  pugna  Pydnensi  eum  uertit,  repetierunt,  quamquam  quod  hic  com- 
jdura  folia  in  cod.  Vindob.  interciderunt,  iudicium  minus  certum  est. 
etiam  plura  indicia  in  ipsius  Plutarclii  contextu  usus  Scipionis  cdiis  Jocis 
(c.  15 — 18.  21.  22.  26.  27)  exstant,  diliyenterque  ea  post  Nissenum  (Unter- 
suchungen  p.  298 — 305.  cf.  267—27T)persecutus  est  G.Schwarze  (Quibus 
fontibus  Plut.  in  Aem.  P.  uita  usus  sit,  Diss.  Lips.  1891).  demonstrant 
hoc  cum  industria  Nasicae  apud  Plut.  prudentiam  Pauli  saepe  obscurans, 
tum  fortitudo ,  qua  in  c.  17  rjyeuoviKol  vsaviGxoi  consulis  cunctationem 
ante  puynam  excitant.  Plutarchi  aequitas  etiam  alium  testem  ex  aduer- 
sariis  partibus  audiuit  atque  etiam  Polybius  Xa.sicae  iactationem  minuit, 
neque  enim  eius  coynitio  hunc  Scipionum  admiratorem  fugis.se  uidetur. 

b.  Apud  Liuium  (44,  35, 14)  milibus  coniccturae  debetur:  ipse  P.  Sci- 
pionem  Xasicam,  Q.  Fabium  Maximum  filium  suum  cum  quinque  <^mi- 


4  7tuQa]  dax  (Par.)  B  3I(onac.)      10  TtqeofivreQog  B2I     15  rfiav 
om.  (libri)  P(alat.) 


48  RELIQVIAE 

slg  7tsvtuxt6ytXCovg.  tovtotg  7tQo6Xuficov  6  Nu6txug  ijtTtstg  sxu- 
tbv  si'xo6t  xul  tcov  tiuq'  'AqtiuXco  ®Qaxcbv  xul  KQrttcbv  uvups- 
fiiyiisvcov  diuxo6tovg  s^cbQiir]6s  vf)  itQog  %uXu66uv  bdco  xul  xut- 
s6tQut07tsdsv6s  TtuQa  to  'HquxXslov,  cog  dr)  tulg  vuv6l  ptsXXcov 
sxTtSQtTtXslv  xul  xvxXov6truL  to  6tQut6itsdov  tcov  TtoXs^Ccov.  5 
STtsl  d'  sdsi,7tvr]6av  ol  6tQattcbtat  xul  6xotog  iysvsto,  tolg  r)ys- 
(io6l  (pQu6ag  tb  dXr]d-sg  r)ys  dtd  vvxtbg  tr)v  svavtCav  anb  &u- 
Xuttr\g  xul  xutuXv6ug  uvsTtuvs  trjv  6tQuttuv  vrtb  tb  LTv&tov. 
c  —  (c.  16.)  (0  ptsv  ovv  Nu6txdg  svtuv&u  8tsvvxtsQSv6s.  tcp  ds 
IJsq6sl  tbv  AluCXlov  utQsptovvtu  xatu  %coquv  OQcbvtt  xul  ^tr)  10 
XoyL^ofisvco  to  ytv6\isvov  iatob*Qug  ix  tr\g  bdov  KQr)g  uvtopoXog 
r)xs  [irjvvcov  tr)v  TtSQiodov  tcbv  'PcouaCcov.  6  ds  6vvtaQa%&slg  to 
ptsv  6tQut07tsdov  ovx  sxCvrfis,  uvQLOvg  6s  UL6&ocp6Qovg  £,s'vovg 
xal  dL6%iXCovg  Maxsdovug  MCXcovi  TtuQudovg  s%u7ts6tstXs  tiuqu- 
xsXsv6ausvog  tayyvuL  xul  xutuXufislv  tdg  VTtSQpoXug.  tovtOLg  6  ib 
kusv  FLoXvfiLog  cpr]6tv  stt  xoLucousvoLg  S7tL7ts6slv  tovg  'Pcoiiuiovg, 
6  ds  Na6LXc:g  d%vv  uycbvu  ttsqI  tolg  dxQOtg  ysvs6&UL  xal  xCv- 
dvvov,  avtbg  ds  &Qaxa  uL6%ocpoQov  slg  yslQag  6vvdQu\i6vtu  tco 
&,v6ttp~  6lu  tov  6tr]&ovg  Ttutu^ug  xatufiuXslv  sx$Lu6%svtcov  dh 
tcbv  TtoXsuCcov  xu\  tov  MCXcovog  ut6yt6tu  cpsvyovtog  dvsv  tcbv  30 
otlXcov  ptovoyCtcovog  u.6cpuXcbg  dxoXovirstv  aua  xutufitfidtprv  slg 

tr\V   %COQUV  TO    6tQUtSVUU.    tOVtCOV   6s   tCp   IJSQ6SL   7tQ067tS60VtC0V 

xutd  tdyog  dva£,sv£,ag  r)ysv  07tC6co,  7tsQCcpo(5og  ysyovcog  xal  6vyxs- 

yyasvog  tulg  sXtiC6lv. 
168         2.  Plnt.  Aem.  21.  Asyovtut  yuQ  vtisq  8t6iivQCovg  7tsvtuxt6yt-  25 
586  XCovg  uTtod-avsLV.  tcbv  ds  'PcouuCcov  s%s6ov  [ad  Pydnam],  cog  [isv 

TIo6sL8covt6g  cpr]6tv,  sxutov,  cbg  ds  Na6txug,  oydot]XOvtu. 


libus)>  delectis  rnilituni  Heracleum  ruittit;  quinque  milium  tamen  nume- 
rus  etiam  a  Polybio  exhibitus  erat,  hoc  unum  dubium  est,  utrum  Plut. 
eum  neylegenter  excerpserit  an  ille  tria  alia  milia  consulto  omiserit. 

2.  Etiam  Polybius  (apud  Liuium  44, 42,  7)  non  plus  centum  Bo- 
manos  in  ea  puyna  cecidisse  rettulerat,  cum  a  Posidonio  eorum  nume- 
rum  multo  auctum  esse  ueri  simile  sit.  accedit  quod  Nasica  aliis  locis  a 
Plutarcho  cum  Polybio  comparatus  est,  Posidonius  de  duobus  locis  uno 
cum  Pol.  (c.  19),  altero  (c.  20)  cum  nullo.  Macedonum  antea  Liuius 
uiginti  milia  caesa  esse  memorauerat. 


4  TtaQcc]  Ttgbg  BM  8  ivETtccvs  P  10  xal  xccxa  Par.  D 

14.  15  7tuQa6xeva6ccu£vog  Ubri  em.  Bryanus  15    vnsQ^olug  Ste- 

phanus   nvlaq  Xylander   vkag  libri  16  toig  QcouaCotg  M 

18  avxbv  uulyo     6vvOQau6vxcrv  B  19  xal  xuxafi.  D 


C.  ACILII  ANNALES 

1.  Strab.  5,  3,  3  p.  230.  'AXXrt  3s  ttg  TtQotsQU  xul  ^tv&adr^g 
[s6tiv\,  AQxudtxi]v  Xsyov6a  ysvs6d-ut  tf]v  uTtotxiav  vit  EvuvSqov. 
Tovra  6'  STCt£,svcod-ftvut  tbv  'HquxXsu  sXavvovxa  tdg  r^Qvovov 
fiovg'  Ttv&ousvov  ds  tr\g  piqtQbg  Ntxo6xQutr]g  tbv  EvuvSqov 
5  \sivat  <3'  avt))v  ytuvtixf]g  suTtstQOv),  btt  tco  ^HquxXsi  TtSTtQcoyts- 
vov  i}v  tsXs6uvtt  tovg  ufrXovg  ftstp  ysvs6&ut,  tpQU6at  ts  TtQog 
tbv  'Hqux7.su  xuvtu  xal  tsjisvog  dvudst^tct  xa\  &v6ut  %v6iuv 
eEXXr]vtxf]V^  i)v  xal  vvv  stt  tpvXutts6&ut  ta  'HquxIsZ.  xal  b  y 
AxvXtog,  6  tt&v  'Pcopuicov  6vyyQutpsvg,  tovto  ti&stut  6i]usiov 

io  tov  ' EXXrptxbv  slvut  xti6ua  tf\v  cPc6[ir]v,  to  icuq'  uvtfj  tf\v  Ttd- 
tQtov  &v6iuv  'EXXt]vtxi]v  eivut  tco  'HquxXsc.  xai  tf]v  [iiqtsQu.  ds 
toO  EvuvSqov  ttucb6t  Ptouaiot,  uiuv  tcbv  vvpcptov  voui6uvtsg, 
KuQusvrtv  (istovouu6d-si6uv. 

2.  Plut.  Rom.  21.  rdtog  ds  AxiXtog  t6toQSt  tcqo  tf]g  xxi6scog 

15  td  %-QSuuata  tibv  tcsqI  tbv  'PcouvXov  dtpavf]  ysvs6&af  tovg  ds 
[Lupercos]  tto  &uvv<p  7tQo6sv^ausvovg  sxdQu^csiv  yvfivovg  etcI 
tfjv  &']tr]6tVi  OTtcog  vTtb  tov  idQtoxog  (iij  hvojXoivto'  xul  dtd 
tovto  yvuvovg  TtSQttQS%stv  tovg  AovrtsQxovg. 

2  A.  Paradox.  Vatican.  Rohdiip.  111  Kell.  AxvXXtog  6  'Ptopaiog 

20  t6xoQtx6g  cprt6t  ti)v  ZltxsXiuv  tcqo  tov  xcctuxXv6pov  uf]  vf]6ov 


1.  J)e  Graeca  Komanorum  origine  uid.  Schwegter  Hist.  Rom.  I 
p.  400  sqq.,  de  Euandro  omnium  locorum  uarietatem  inuenies  apud  Schweg- 
lerum  I  p.  351  sqq.  396  sq. 

2a.  Haec  opinio  poetis  (etiam  Aeschylo)  scriptoribusque  nota  o  Sal- 
lustio  commemorata  est  (fr.  4,  35  p.  335  Kr.,  26  p.  168  31.  Italiae  Siciliam 
coniunctam   constat  fuisse;   sed   medium  spatium  aut  per  humilitatem 


1,  3  post  £Tti^£vcod-i]vat  add.  cpaGt  cod.  Etonensis.  Vat.  173  epit. 
Gcmisti  Coraes  6  i]v]  eir\  Efon.  Paris.  lo94.  Vat.  173      xeXsv- 

xfjOavTi.  Paris.  1393  8  o  ye  xvhog  Paris.  1393.  Venet.  377.  6  xe- 
xvhog  Medic.  XXVIII  5  6  xexihog  Xyl.  6  Kcaxihog  Coraes  ex 
sentcntia  Vossii  (De  hist.  Lat.  I p.  32)  o  ye  Koihog  Cramtr,  Meinekc. 
Sieglin  (Philol.Wochenschr.  1883  c.  1453sq.)  12  Kaofievxrjv  Coraes. 
M<  iueke 

Hist.  Eom.  rel.  I,  ed.  Petcr.   Ed.  alt.  4 


216 

538 


50  RELIQVIAE 

elvai  tbg  6r\ii£Qov,  aXX"  rJTteioov  yeve6d,at  6vvi]pLiievrjv  tf)  v6te- 
oov  'ItaXCa'  ex  de  rr\g  e7ttxXv6ecog  tcov  Qev^iatcov  toov  ql£,cov  ano- 
6ita6&el6av  tov  IdxevvCvov  xata  tb  UxvXXaLOv  QayeC6rjg  tfjg 
r]%eCQOV  vr\6ov  a7toxata6tf\vaL  xal  6loc  toOto  rPrjyLov  xXrj^vat 
to  TtXevQOv  rrjg  'ItaXCag  exelvo.  5 

3.  Cic.  de  off.  3, 32, 113.  Sed  ut  laudandus  Regulus  in  conser- 
uando  iure  iurando,  sic  decem  1111  ^  quos  post  Cannensem  pugnam 
iuratos  ad  senatum  misit  Hannibal  se  in  castra  redituros  ea,  quorum 
erant  potiti  Poeni,  nisi  de  redimendis  captiuis  impetrauissent,  si  non 
redierunt,  uituperandi.  de  quibus  non  omnes  uno  modo:  nam  Poly-  io 
bius,  bonus  auctor  in  primis,  ex  decem  nobilissimis,  qui  tum  erant 
missi,  nouem  reuertisse  dicit,  re  a  senatu  non  impetrata,  unum  ex 
decem,  qui  paullo  postquam  erat  egressus  e  castris  redisset,  quasi 
aliquid  esset  oblitus,  Romae  remansisse.  —  C.  Acilius  autem,  qui 
Graece  scripsit  historiam,  plures  ait  fuisse,  qui  in  castra  reuertissent  15 
eadem  fraude,  ut  iure  iurando  liberarentur,  eosque  a  censoribus 
omnibus  ignominiis  notatos. 


obruturn  est  aut  per  angustiam  scissum),  accuratius  a  Liodoro  4,  85,  3: 
cpu6l  yu.Q  oi  TtuXuiol  uv&oyQucpoL  ri]v  Ziv.sXiuv  xb  tiqo  rov  %sqq6v7\6ov 
ovoav  v6tsqov  ysvs6&ai  vf]6ov  Sia  roiavrag  alriag'  rov  la&fibv  xara  xo 
arsvmrurov  intb  dvoiv  txXsvq&v  &aXu667j  7tQ06xXv£6iisvov  unoQQuyfjvai, 
■nul  rbv  totiov  ccTtb  rovrov  'Prjyiov  6voLLU6Q"fjvai,  v.ul  ri)v  varsQOV  TtoXXoig 
STS6LV  v.TL6%£i6av  itoXiv  rv%siv  rfjg  oucovvllov  7tQ067jyoQiag. 

3.  Eandem  famam  Cicero  iam  antea  1,  13,  40  tetigerat:  Secundo 
autem  Punico  bello  post  Cannensem  pugnam  quos  decem  Hannibal  Ro- 
mam  astrictos  misit  iure  iurando  se  redituros  esse,  nisi  de  redimendis 
iis,  qui  capti  erant,  impetrassent,  eos  omnfis  censores,  quoad  quisque 
eorum  uixit,  quia  peierassent,  in  aerariis  reliquerunt  nec  minus  illum, 
qui  iuris  iurandi  fraude  culpam  inuenerat.  Liuius  postquam  22,  6 — S; 
61,1—4  Polybium  secutus  est,  c.  61,5—9  'alteram'  de  captiuis  famam 
adnexuit,  qua  eam,  quam  Appianus  (Hannib.  2S ,  de  tribus  captiuis  Cn. 
Sempronio  duce  missis  atque  re  infecta  reuersis)  narrauit,  cum  tertia  ita 
contaminauit,  ut  illi  tres  decem  primis  submitterentur,  hi  rcmanerent  omni- 
busque  ignominiis  conficerentur,  illi  tres  nominibus  significati  ad  Hanni- 
balem  redirent.  ignominias  ipsas  adfert  24,1S,5,  ubi  eam  memoriam, 
quam  antea  altero  loco  posuerat,  sequitur:  Seeundum  eos  citati  [a  cen- 
soribusj  nimis  callidi  exsoluendi  iuris  iurandi  interpretes,  qui  captiuo- 
rum  ex  itinere  regressi  clam  in  castra  Hannibalis  solutum,  quodiura- 
uerant  redituros,  rebantur.  his  superioribusque  illis  equi  adempti,  qui 
publicum  equum  habebant,  tribuque  moti  aerarii  omnes  facti.  (ex  Liuio 
stia  habet  Valer.  Max.  2,  9,  8.)    duos  Pomae  mansisse  et  postea  a  censo- 


2,  2.  3  uTto67ia6&ei6a  cod.  corr.  Bohdc       4  %Xi]&fjvccL  Bohde  ano- 
xurcc6Tf]vaL  cod.  5  ixsCvov  cod.  corr.  Bohde 

3,  14  C.  Acilius  0.  Heinc  Facilius  Bamb.  Herbip.  Bem.  b  Aci- 
lius  Ambr.  Bern.  c         16  eosque  accensoribus  Bamb.  Herbip. 


C.  ACILII  ANNALES.    fr.  2-5  51 

212 

4.  Liu.  25,  39, 11.    Ita  [posl  mortem  Scipionum  in  Hispania]  — 

nocte  ac  die  bina  castra  hostium  [Carthaginiensium  Magonis  et 
Hasdrubalis]  oppugnata  ductu  L.  Marcii.  ad  triginta  septem  milia 
hostium  caesa  auctor  est  Claudius,  qui  annales  Acilianos  ex  Graeco 

5  in  Latinum  sermonem  uertit,  captos  ad  mille  octingentos  triginta, 
praedam  ingentem  partam.  in  ea  fuisse  clupeum  argenteum  pondo 
centum  triginta  septem  cum  imagine  Barcini  Hasdruhalis.  —  apud 
omnis  magnum  nomen  Marcii  ducis  est.  et  uerae  gloriae  eius  etiam 
miracula  addunt:  tlammam  ei  contionanti  fusam  e  capite  sine  ipsius 

10  sensu  cum  magno  pauore  circumstantium  militum,  monimentumque 
uictoriae  eius  de  Poenis  usque  ad  incensum  Capitolium  fuisse  in 
templo  clipeum  Marcium  appellatum  cum  imagine  Hasdrubalis. 

5.  Liu.  35,14,1.  Sulpicius  aeger  Pergami  substitit.   Villius  cum  — 
Pisidiae  bello  occupatum  esse  regem  audisset,  Ephesum  profectus, 

15  dum  paucos  ibi  moratur  dies,  dedit  operam,  ut  cum  Hannibale,  qui 
tum  ibi  forte  erat,  saepe  congrederetur,  ut  animum  eius  temptaret 
et,  si  qua  posset,  metum  demeret  periculi  quicquam  ei  ab  Romanis 
esse.  iis  colloquiis  aliud  ([uidem  actum  nihil  est,  secutum  tamen  sua 
sponte  est;  uelut  consilio  petitum  esset,  ut  uilior  ob  ea  regi  Hannibal 

20  et  suspectior  ad  omnia  fieret. 

Claudius,  secutus  Graecos  Acilianos  libros,  P.  Africanum  in  ea 
fuisse  legatione  tradit  eumque  Ephesi  collocutum  cum  Hannibale,  et 
sermonem  unum  etiam  refert:  quaerenti  Africano,  quem  fuisse  maxi- 
mum  imperatorem  Hannibal  crederet,  respondisse  Alexandrum  Mace- 

js  donum  regem,  quod  parua  manu  innumerabiles  exercitus  fudisset 
quodque  ultimas  oras,  quas  uisere  supra  spem  humanam  esset,  per- 
agrasset.  quaerenti  deinde,  quem  secundum  poneret,  Pyrrhum  dixisse 
castra  metari  primum  docuisse;  ad  hoc  neminem  elegantius  loca  ce- 
pisse,  praesidia  disposuisse;  artem  etiam  conciliandi  sibi  homines 

30  eam  habuisse,  ut  Italicae  gentes  regis  externi  quam  populi  Romani, 
tam  diu  principis  in  ea  terra,  imperium  esse  mallent.  exsequenti, 
quem  tertium  duceret,  haud  dubie  semet  ipsum  dixisse.  tum  risum 
obortum  Scipioni,  et  subiecisse  fquidnam  tu  diceres,  si  me  uicisses?' 
ftum  uero  me'  inquit  fet  ante  Alexandrum  et  ante  Pyrrhum  et  ante 

ribus  omnium  notarum  et  damnis  et  ignomiuiis  affectos  esse  fuse  narrat 
Gell.  6,1S.  cf.  Zonar.  9,2:  oi  81  mucp&BVTsg  ixl  tcc  XvtQa,  titavEX&ovTeg 
iv  svOQY.r'i6o>6i,  cpvyovTsg  6t  usta  tovto,  aTiuoi  vnb  tlov  Tt[ir}Tiov  iyivovTo 
xal  tavTovg  xaTsxQ7]OavTo.  Sanders  Die  Quellencontaroination  im  21.  u. 
22.  B.  des  Livius  p.  141  sqq. 

4.  Vid.  Claud.  fr.  57 A  c.  adnot. 

5.  Vid.  Claud.  fr.  64  A  c.  adnot. 

4* 


52  RELIQVIAE 

alios  omnis  imperatores  esse'.  et  perplexum  Punico  astu  responsum 
et  improuisum  adsentationis  genus  Scipionem  mouisse,  quod  e  grege 
se  imperatorum  uelut  inaestimabilem  secreuisset. 

6.  Dionys.3,67,5.  "Eyooy  ovv  iv  tQt6t  tolg  yteyaXo7iQe7te6td- 
Totg  xata6xeva6\ia6t  tr)g  'Poburjg,  e|  oov  [idXt6ta  tb  tr)g  r)ye[io- 
viag  [Tarquinii  PrisciJ  e\icpaCvetai  jxeye&og,  tdg  te  tobv  vddtcov 
dycoydg  tC&efiat  xal  tdg  tcov  odoov  6tQco6etg  xal  tdg  tcov  vtcovo- 
licov  $Qya6Cag,  ov  fiovov  eig  ro  %Qr]6tuov  trjg  xata6xevr)g  tr)v 
dtdvotav  dvacpeQCOv,  vtcsq  ov  xatd  tbv  olxelov  xaiQov  bqoo,  dXXd 
xal  elg  tr)v  tcov  dvaXoofidtcov  TtoXvteXetav,  r]v  e%  evbg  eQyov  tex- 
{irJQatt'  dv  rtg,  rdtov  'AxCXXtov  notr]6a^evog  toi)  fieXXovtog  Xe- 
ye6&at  (5e(3atootr]v,  og  cpr]6tv  d^teXr]^et6cbv  Ttote  toov  tdcpQoov  xal 
{irjxett  dtaQQeoptevcov  tovg  ttptr]tag  tr)v  dvaxdd~aQ6tv  avtoov  xai 
tr)v  h.7tt6xevr]v  %tXCcov  p,i6%'6)6at  taXdvtoov. 


6  uulgo  refertur  ad  a.  184.  570,  quo  censores  opera  facienda  ex  de- 
creta  in  eam  rem  pecunia,  lacus  sternendos  lapide  detergendasque  qua 
opus  esset,  cloacas,  in  Auentino  et  in  aliis  partibus,  qua  nondum  erant, 
faciendas  locauerunt,  Liu.  39,44,5.  —  Huschke  Iurispr.  antei.  q.  s.  p.  17 
aliique  haec  uerba  in  fragmentis  C.  Aquilii  Galli  Ciccronis  amici  iuris 
consulti  posuerant.  at  cf.  Bremer  Iurisprud.  antehadr.  I  p.  113.  Iordan 
Topogr.  I  Ip.  442  n.  60. 


6,  6.  7  xovq — dycoyovq  Stephanus 


A.  POSTVMII  ALBINI  GRAECI  ANNALES 

1.  Gell.  n.  Att.  11, 8,  2.  Albinus,  qui  cum  L.  Lucullo  consul  fuit, 
res  Romanas  oratione  Graeca  scriptitauit.  in  eius  historiae  principio 
scriptum  est  ad  hanc  sententiam:  neminem  suscensere  sibi  conue- 
nire,  si  quid  in  his  Iibris  parum  composite  aut  minus  eleganter  scrip- 
5  tum  foret;  fnam  sum',  inquit,  fhomo  Romanus,  natus  in  Latio;  Graeca 
oratio  a  nobis  alienissima  est';  ideoque  ueniam  gratiamque  malae 
existimationis,  si  quid  esset  erratum,  postulauit. 


POSTVMII  ALBINI  LATINI  ANNALES 

2.  Macrob.  3,20,5.   Postumius  Albinus  annali  primo  de  Bruto: 
Ea  causa  sese  stultum  brutumque  faciebat,  grossulos  ex  melle  edebat. 


1.  Gellius  hoc  sumptum  esse  ex  libro  Cornelii  Nepotis  de  intustribus 
uiris  XIII  ipse  testatur.  ex  Gellio  exscripsit  Macrobius  sat.  praef  14. 
cf.  Polyb.  39, 12  (40 ,  6):  Tilog  8h  xul  [AvXog  TIoOTOuiog]  Ttoir^uu  yQaqisLV 
v.ul  npuyLiaTiY.i]v  lotoqluv  iv£i£iQi)6£v,  iv  ij  diu  tov  tcqoolulov  7tuQsxuXiL 
Tovg  ivTvy/uvovTug  6vyyvci}fir]v  i%£iv,  iuv  ^Pcauulog  iov  llt]  SvvrjTai  y.utu- 
xqutslv  Tfjg  'EXXTjVixfjg  SluH-ktov  xul  Tfjg  xutu  tov  %siql6llov  oixovoLiiug. 
Plut.  Cat.  mai.  12.    apoplvthegm.  Cat.  29. 

2.  Cf  praeter  alios  Liu.  1,56,7 :  Comes  iis  [Tito  et  Arrunti  Tar- 
quiniis  cum  Delphos  proftciscerenturj  additus  L  Iunius  Brutus,  Tarquinia 
sorore  regis  natus,  iuuenis  longe  alius  ingenio  quam  cuius  simulationem 
induerat.  is  cum  primores  ciuitatis  in  quibus  fratrem  suum  ab  auun- 
culo  interfectum  audisset,  neque  in  animo  suo  quicquam  regi  timendum 
neque  in  fortuna  concupiscendum  relinquere  statuit  contemptuque  tutus 
esse,  ubi  in  iure  parum  praesidii  esset.  ergo  ex  industria  factus  ad 
imitationem  stultitiae  cum  se  suaque  praedae  esse  regi  sineret,  Bruti 
quoque  haud  abnuit  cognomen,  ut  sub  eius  obtentu  cognominis  libera- 
tor  ille  populi  Romani  animus  latens  opperiretur  tempora  sua. 


1,  2  primo  Macr.        4  tum  scriptum]  QZ  fr.  B(em.)   tum  om. 
reliq.  codd.  et  Macr.  conscriptum  Halm  5  homo  roma  romanus 

ZB"   homo  romanus   roma   Q     natus   lacio   Q   natu|silacio  B 
5.6  Graeca  oratio  —  alienissima]  et  eloquium  Graecum  a  nobis  est 
alienissimum  Macr.  7  erraticu  Z 


54  RELIQVIAE 

POSTVMII  DE  ADVENTV  AENEAE 

3.  Seru.  (auctus)  ad  Aen.  9,  707.  Postumius  de  aduentu  Aeneae 
et  Lutatius  communium  historiarum  Boiam  Euximi  comitis  Aeneae 
nutricem  et  ab  eius  nomine  Boias  uocatas  dicunt,  ueteres  tamen 
portum  Baias  dixisse. 


3?  1  Postumius  Masuicius  postuinus  Pfaris.J  postunius  Bern. 
2  historiam  P  corr.  Daniel  Euxeni  Rciffcrsclieid  m.  Rh.  XY 
2>.  609  Euxinus  Orkj.g.  Rom.  10,1  3  nutricae  P  nutrice  Bern. 
uetes  P  Boias]  Baias  Paris.  sequuntur  apud  Seruium  haec:  Varro 
a  Baio  Vlixis  comite,  qui  illic  sepultus  est,  Baias  dictas  tradit. 


M.  PORCII  CATONIS  ORIGINES 
EX  LIBRO  I 

1.  Pompeii  comment.  artis  Bonati  Vp.208  K.  Huius  declina- 
tionis  nominatiuus  erit  ques:  huius  declinationis,  id  est  quando  dicis 
datiuo  et  ablatiuo  plurali  a  quibus.  siqui  tibi  dicat,  fac  inde  nomi- 
natiuum  pluralem,  necesse  habes  facere  hi  ques:  fSi  ques  homines 

5  sunt,  quos  delectat  populi  Romani  gesta  discribere',  .  .  . 

2.  Cicer.pro  Planc.  27,66.  Etenim  M.  Catonis  illud,  quod  in 
principio  scripsit  originum  suarum,  semper  magnificum  et  praecla- 
rum  putaui,  clarorum  hominum  atque  magnorum  non  minus  otii 
quam  negotii  rationem  exstare  oportere. 

1.  (Sergii)  explan.  in  Donat.  IV  p.  502  Keil.:  Cato  quoque  ori- 
gines  [origenes  codices  Keilii  LFS]  sic  inchoat:  si  ques  [inchoat  si 
quies  codd.  FS  incoat  si  ques  L]  sunt  homines.  Seru.  ad  Verg.  Aen.  1, 
95:  Cato  in  originibus  ait:  si  ques  [siq;  Carol.]  sunt  populi  [ait  — 
populi  om.  Bern.].  De  forma  ques  cf  C.  I.  L.  I  (S.  C  de  Bacchan.)  p.  196 
u.  3  et  24.  Hertz  Vind.  Gell.  alterae  in  Fleckeis.  suppl.  VII p.  9.  Keller  in 
Woelffl.  arcli.  IV  p.  139.  Vulgo  (a  Wagenero,  Bothio,  Bormanno)  hoc  frag- 
mentum  Catonianum,  qaod  seruauit  Seruius,  diuersum  esse  ab  eo  existi- 
matur,  quod  Pompeius  et  Sergius  attulerunt.  ipse,  cum  aut  falso  u.  po- 
puli  pro  homines  librariorum  Seruiiue  errore  inlata  aut  uerba  homines 
sunt  quos  delectat  intercidisse  uideantur,  eundem  Catonis  locum  a  tribus 
illis  scriptoribus  adnotatum  esse  arbitror. 

2.  Ex  Cicer.  Symmachus  ep.1,1,2.  cf.  Iustin.  praef.  5,5:  Quod  ad 
te  **  non  tam  cognoscendi  magis  quam  emendandi  causa  transmisi,  si- 
mul  ut  et  otii  mei,  cuius  et  Cato  reddendam  operam  [rationem  cod. 
Dresd.  E]  putat,  apud  te  ratio  constaret.  Colum.  2,  22:  Cum  tam  otii 
quam  negotii  rationem  reddere  maiores  nostri  censuerint,  nos  quoque 
et  q.  s.  cf.  Suet.  Galba  9,1.  Sententiam  esse  Xenophontis  monuit  Woelfflin; 
ille  enim  conuiuium  suum  sic  incohauit:  'AlX'  iuoi  Soxsl  xmv  xccl&v  v.a- 
yafrwv  ccvdgcov  j-gyct  ov  uovov  rcc  jisro:  cnovdfjg  nQarro^ievcc  cc^iotivnfio- 
vEVTCt  slvui  ccXXcc  xal  ra  iv  ralg  7taiSiaig. 


1,  2  ques]  queis  Iordan  5  populi  .E.  gesta  (Par.)  B  po- 
puli  .R.  gestas  (Par.J  C  populi  respondit  gesta  W(olfenb.)  apr.  m. 
populi  res  gestas  Wa  rec.  m.  disscribere  B  et  Lindomann  populi 
Romani  res  gestas  Iordan 

2,  7  originera  T(egerns.)  8  clarior  T  hominum]  sic  T  Er- 
furt.  9  negocii  T 


56  RELIQVIAE 

3.  Excerpt.  rhetor.  Paris.p.  588  Halm.  Principiorum  ad  histo- 
riam  pertinentium  species  sunt  tres:  de  historia,  de  persona,  de 
materia.  aut  enim  historiae  bonum  generaliter  commendamus,  ut 
Cato,  aut  pro  persona  scribentis  rationem  eius  quod  hoc  officium 
adsumpserit  reddimus,  ut  Sallustius  — ,  aut  eam  rem,  quam  relaturi  s 
sumus,  dignam  quae  et  scribatur  et  legatur  ostendimus,  ut  Liuius 
ab  urbe  condita. 

4*.  Seru.  ad  Verg.  Aen.  1,  5.  Troiam  autem  dici  quam  [ciui- 
tatem]  primum  fecit  Aeneas;  et  Liuius  in  primo  et  Cato  in  origini- 
bus  testantur.  10 

5*.  Seru.  ad  Aen.  1,  6.  Cato  in  originibus  boc  dicit,  cuius  auc- 
toritatem  Sallustius  sequitur  in  bello  Catilinae:  Primo  Italiam  tenuisse 
quosdam,  qui  appellabantur  Aborigines.  hos  postea  aduentu  Aeneae 
Phrygibus  iunctos  Latinos  uno  nomine  nuncupatos. 

6*.  Bion.  1, 11, 1.    01  61  loyicbxuxoc  xcov  'Pcoiiaixcov  GvyyQu-  u 
(pecov,  ev  oig  e6xt  TIoQxtog  xs  Kcixcov  6  xug  yeveuloyiug  xcov  ev 

4.  Serv.  ad  Aen.  7,  15S:  Sciendum  ciuitatem,  quam  primo  fecit 
Aeneas  [Aeneas  deest  in  Hegin.  Lips.  Mon.],  Troiam  [Troia  Lips.]  dic- 
tam  secundum  Catonem  et  Liuium.  cf.  ad  9,47.  Paulus  p.  367  M.:  Troia 
[dicitur]  locus  in  agro  Laurente,  quo  primum  Italiae  Aeneas  cum  suis 
constitit.  Liu.  1,1,4:  ab  Sicilia  classe  ad  Laurentem  agrum  tenuisse. 
Troia  et  huic  loco  nomen  est.  Dion.  1,53,3:  TslevrmvTig  dh  ucpixvovv- 
xai  zfjs  'IraXiag  sig  Acogsvtov,  t-v&a  zfjg  TtXdvrjg  Ttav6cnisvoi  ^apaxa 
i&svxo,  xul  xb  %cogiov,  iv  ch  ■KuxsGxQaxoTTsdsvcavxo,  s!-  iKsivov  Tqoiu  xa- 
Isixui,  uns%si  ds  xfjg  &aluxxr}g  aiicpl  xovg  xixxuQug  axuSiovg.  Appian. 
fr.  1  p.  15  M.   Vid.  Schivegler  I  p.  291  sq. 

5.  Sallust.  Cat.  6, 1  (Vrbem  Romam,  sicut  ego  accepi,  condidere  at- 
que  habuere  initio  Troiani,  qui  Aenea  duce  profugi  sedibus  incertis 
uagabantur,  cumque  eis  Aborigines,  genus  hominum  agreste,  sine  legi- 
bus,  sine  imperio,  liberum  atque  solutum.  hi  postquam  in  una  moenia 
conuenere  —  incredibile  memoratu  est,  quam  facile  coaluerint).  cf.  Iust. 
43, 1,  3:  Italiae  cultores  primi  Aborigines  fuere.  Tzetz.  ad  Lycophr.  1253: 
oi  'IxaXol  7cqwxov  '4§OQsiyivsg  ixuXovvzo.  —  Liu.  1,2,4:  Aeneas  aduersua 
tanti  [RutulorumJ  belli  terrorem  ut  animos  Aboriginum  sibi  conciliaret 
nec  sub  eodem  iure  solum  sed  etiam  nomine  omnes  essent,  Latinos 
utramque  gentem  appellauit.    Strabo  5,3,2  p.  229.    Dion.  1,45,  lsq. 

6.  Eandem  sententiam  repetit  Dion.  1,13,2:  olg  iyco  nsi&oasvog,  si 
zco  bvzt.  'EXXnviyibv  cpvXov  r\v  zb  zcov  k§OQiyivcov,  cog  Kdxcovi  xul  Hsa- 
■xQcovicp  y.ul  noXXoig  dXXoig  sigrjtai.    cf.  Tudit.fr.  1.  Schwegler  I  p.  158sqq. 

4j  8  dicit  Bernensis  Carolir.  Hamburg.  9.  10  et  Liuius  — 
testantur  om.  Bcrn.  Tliiloni  haec  Seruius  scripsisse  uidctur:  aut  enim 
Troiam  dicit,  quam  ut  pr.  in  Italiam  uenit,  fecit  A.,  ut  et  L.  et  q.  s. 

5  consentit  fere  cum  contextu  Bcrnensis       12  primum  Cfassell.) 
italiam  C  a  pr.  m.  12.  13  italos  quosdam  qui  C  s.  m. 

13  appellantur  C 


M.  PORCII  CATONIS  ORIGINES    fr.  3—9  57 

IxuXia  tcoXscov  siciusXs6xuxu  6vvuyuycov  xul  rdiog  2Jscc7CQcbvcog 
xal  uXXoc  6vyyol,  "EXXrtvccg  uvxovg  [Aborigines]  sivui  Xsyov6c 
xcov  sv  'A%attf,  tcoxs  olv.rfidvxcov ,  TtoXXalg  ysvsutg  tcqoxsqov  xov 
noXsccov  xov  Tqcoixov  ccsxavu6xdvxug.  ovxsxc  usvxoc  dcoQt{,ov6cv 
6  ovxs  cpvXov  (EXXr^vcv.bv  ov  cisxsi%ov,  ovxs  tcoXcv  s%  r)g  d%uvs6xr\- 
6av,  ovxs  xqovov  ovft'  i)yscc6va  xf\g  aTCocxcag  ov&  bxoiucg  xv- 
%ucg  xQr]6dusvoc  xr)v  lct]xq6xoXlv  utcsXcxov  'EXXrjvcxco  xs  icv&co 
IQrfidccsvoc  ovdsvu  xibv  xd  (EXXrtvcxd  yQUipdvxav  (isfiuccoxrjv 
nuQs6yovxo. 

10  7.  Prisc.o  p.182  H.  Cato  —  in  I  originum:  Agrum  quem  Volsci 
habuerunt,  campestris  plerus  Aboriginum  fuit. 

8*.  Seru.  ad  Aen.  11,  316.  Vnde  sequenda  est  potius  Liuii,  Si- 
sennae  et  Catonis  auctoritas.  nam  paene  omnes  antiquae  historiae 
scriptores  in  hoc  consentiunt.    Cato  enim  in  originihus  dicit,  Troia- 

15  nos  a  Latino  accepisse  agrum;  qui  est  inter  Laurentum  et  castra 
Troiana.  hic  etiam  modum  agri  commemorat  et  dicit  eum  habuisse 
iugera  iidcc. 

9*.  Seru.  ad  Aen.  1, 261 .  Secundum  Catonem  historiae  hoc  habet 


7.  Eadem  Catonis  uerla  repetiit  Priscianus  6  p.  230  H.  praeterea 
exstare  in  Mai  thesaur.  nou.  cl.  auct.  VIII p.  389  et  p.  54  Iordan  p.4  monuit. 

8.  Cf.  Sisenn.  fr.  2.    Liu.  1, 1,  7.  —  De  fr.  8  —  12  uid.  s.  p.  CXXXII. 

9.  Vid.  Hygin.  fab.  260:  Anchises,  licet  secundum  Catonem  ad 
Italiam  uenerit.  (=  Seru.ad  Aen.  1,570:  In  hoc  autem  monte  [ErycinoJ 
dicitur  etiam  Anchises  sepultus,  licet  secundum  Catonem  ad  Italiam 
uenerit.)  Seru.  ad  Aen.  4,427:  Sciendum  aane  —  Catonem  —  adfir- 
mare,  quod  Anchises  ad  Italiam  uenit.  ad  3,  711:  Cato  eum  in  origini- 
bu-  ad  Italiam  uenisse  docet.    cf  Dionys.  1,  64. 


?,  10  in  om.  Hfalberst.)  ager  tJies.  p.  389    ager  quod  thes. 

p.  54  agrum — Aboriginum  om.  S(angall)  pr.  m.  K(arol.)  add.  S 
s.  m.  quem]  (Par.)  B2  que  B1  quaemulsci  A(miens)  Volsci]  H 
lib.  V  et  VI  uulzi  S  sec.  m.  uulsci  rel.  libri  (l.  V  et  VI)  Volci  thes. 
1 1  habuer  B1  unt  swp.  Un.  P2  habuerint  A  Kampestris  K  lib.  VI 
om.  thes.  plenus  PE1  ante  corr.  Lcid.  I.  VI  tJies.  ab  origine  S  s. 
m.  om.  lib.  VI  S  et  Grut. 

8,  13  nam  paene]  nempe  B(egin.)         15  accipisse  F(loriac) 
17  IIDCC  BF  n.  Da  II.  du  Carol.  .U.DCC.DII  Sangall.  Il.d.cc 
Hamb.    nda  Bern.  G    DCC  (Monac.)  uutg.  post  ed.  Daniel 

9,  18  licet  superius  historia  sit  narrata  tamen  etiam  anteponit 
Cassell.     secundum  Catonis  historiam  G.  Fabrkius     tatonem  Carol. 


58  RELIQVIAE 

fides:  Aeneam  cum  patre  ad  Italiam  uenisse  et  propter  inuasos  agros 
contra  Latinum  Turnumque  pugnasse,  in  quo  proelio  perit  Latinus. 
Turnum  postea  ad  Mezentium  confugisse  eiusque  fretum  auxilio  hella 
renouasse,  quibus  Aeneas  Turnusque  pariter  rapti  sunt.  migrasse 
postea  in  Ascanium  et  Mezentium  bella;  sed  eos  singulari  certamine  5 
dimicasse,  et  occiso  Mezentio  Ascanium  Iulum  coeptum  uocari  a 
prima  barbae  lanugine,  quae  ei  tempore  uictoriae  nascebatur. 

10*.  Seru.  ad  Aen.  4,620.  Cato  dicit,  iuxta  Laurolauinium  cum 
Aeneae  socii  praedas  agerent,  proelium  commissum,  in  quo  Latinus 
occisus  est,  fugit  Turnus  et  Mezentii  auxilio  conparato  renouauit  10 
proelium,  quo  uictus  quidem  est  ab  Aenea,  qui  tamen  [Aeneas]  in 
ipso  proelio  non  conparuit.  Ascanius  uero  postea  Mezentium  in- 
teremit. 

11**.  Seru.  ad  Aen.  6,760.  Aeneas,  utCato  dicit,  simul  ac  uenit 
ad  Italiam,  Lauiniam  accepit  uxorem.    propter  quod  Turnus  iratus  15 


10.  Vicl.  Seru.  acl  Aen.  9,  742  (qui  tamen  non  debuit  omnium  rerum 
quas  attulit  testem  citare  Liuium) :  Si  ueritatem  historiae  requiras,  primo 
proelio  interernptus  Latinus  est  in  acie  [sic  Hoth,  in  arce  Paris.  Lion. 
om.  Megin.J.  inde,  ubi  Turnus  Aenean  uidit  superiorem,  Mezentii  im- 
plorauit  auxilium.  secundo  proelio  Turnus  occisus  est,  et  nihilo  minus 
Aeneas  postea  non  conparuit  [comparauit  Megin.].  tertio  proelio  Me- 
zentium  occidit  Ascanius.  hoc  Liuius  dicit  et  Cato  in  originibus. 
[pro  inde  —  originibus.  Floriacensis  haec  exhibet:  postea  simul  Turnus 
et  Aeneas  postea  Mezintius  ab  Ascanio].  cf.  elog.  I  ap.  Momms.  C.  I.  L. 
1-  p.  189:  in  [beljlo  Lauren[ti  ges]to  non  con[pa]ruit  appel[latus]que 
est  indigens  et  q.  s. 

11.  Ex  Seruio  haec  acl  uerbum  exscripsit  mythographus  Vatic.  pri- 
mtis  fab.  202  ap.  Mai  class.  auct.  III  p.  70.  De  priore  fragmenti  parte  uid. 
p.  cxxxii,  cum  altera  cf.  Seru.  (partim  auctus)  acl  Aen.  1, 270  (qui  antea 
ad  u.  267  et  269  Catonis  usus  erat  auctoritate  fr.  S.  13) :  Verum  est  (cf. 


1  patrem  Bern.  qui  om.  cum  peruenisse  3Ion.  auxit  Daniclus 
ipsum  Seruium  Ms  additamcntis :  post  cAscanium'  (u.  6)  sicut  I.  Cae- 
sar  scribit;  <post  fuocari':  dicunt,  uel  quasi  lofiolov  [sic  F.  Schoell, 
iuuolon  Par.  iulom  C(ass.)\  i.  e.  sagittandi  peritum  uel;  iwst  clanu- 
gine':  quam  tbt^ov  [ivolov  C\  Graeci  uocant.  apparct  igitur  Ca- 
tonis  auctoritatem  infectam  essc  L.  Caesaris  Graeca  doctrina,  com- 
plecti  autem  illam  etiam  originem  nominis  Iuli,  quam  in  editione 
priore  Iordanum  p.  xxix  secutus  cx  eius  fragmcntis  expuleram 

10,  9  socii]  socri  F(loriac)       11  quo]  qui  ed.Daniel.  ipse  qui- 
dem  uictus  est  F  qui  idem  uictus  Mommsen      Aeneas  autem  F 
11. 12  Mommsen  (C.  I.  L.  I  p.  283)  pro  in  ipso  coni.  finito 

11,  14  simul  ut  Begin.  15  in  Italiam  C(assell)  F(loriac) 
Italiam  Carol.  Sang.  Hamb. 


M.  PORCn  CATONIS  ORIGINES.    fr.  9—12  59 

tam  in  Latinuni  quam  in  Aenean  bella  suscepit  a  Mezentio  impetratis 
auxiliis.  —  sed,  ut  supra  diximus,  primo  bello  perit  Latinus,  secundo 
pariter  Turnus  et  Aeneas,  postea  Mezentium  interemit  Ascanius  et 
Laurolauinium  tenuit.  cuius  Lauinia  timens  insidias  grauida  confti- 
5  git  ad  siluas  et  latuit  in  casa  pastoris  Tyrrbi.  —  et  illic  enixa  est 
Siluium.  sed  cum  Ascanius  flagraret  inuidia,  euocauit  nouercam  et 
ei  concessit  Laurolauiuium,  sibi  uero  Albam  constituit.  qui  quoniam 
sine  liberis  periit,  Siluio,  qui  et  ipse  Ascanius  dictus  est7  suum  reli- 
quit  imperium.  —  postea  Albani  omnes  reges  Siluii  dicti  sunt  ab 

io  buius  nomine. 

12.  Macrob.  Sat.  3,5,10.  Veram  buius  contumacissimi  nominis 
[contemptoris  diuom  Mezentii]  causam  in  primo  libro  originum  Ca- 
tonis  diligens  lector  inueniet.  ait  enim  Mezentium  Hutulis  imperasse, 
ut  sibi  offerrent  quas  dis  primitias  oflerebant,  et  Latinos  omnes  si- 

15  milis  imperii  metu  ita  uouisse:  *Iuppiter;  si  tibi  magis  cordi  est  nos 
ea  tibi  dare  polius  quam  Mezentio,  uti  nos  uictores  facias'. 


adn.  ad  fr.10):  uitans  enim  nouerealem  inuidiam,  quod  timore  Ascanii 
Lauinia  post  Aeneae  mortem  ad  Tyrrhum,  paternum  pastorem,  grauida 
confugit  ad  siluas  (nam  ibi  etiam  Siluium  peperisse  dicitur),  deseruit 
Lauinium  et  Albam  Longam  condidit,  dictam  ab  omine  albae  porcae 
repertae  uel  [et  Thito]  situ  ciuitatis.  ad  quam  cum  de  Lauinio  dii  pe- 
nates  translati  nocte  proxima  Lauinium  redissent  atque  eos  denuo  Albam 
Ascanius  transtulisset  et  illi  iterum  redissent  Lauinium,  eos  manere 
passus  est  datis  qui  sacris  praeessent  agroque  eis  adsignato ,  quo  se 
alerent.  Schol.  Yeron.  ad  Aen.  7,485  (III 2  p.  437  H).  Origo  g.  E.  16. 
De  Lauinia  Siluioque  filio  multi  eadem  tradiderunt,  nisi  quod  Ascanii 
filio  Iuto,  gui  patris  superstes  erat,  Siluium  praelatum  esse  commemorant, 
praeterea  Dionysius  1,70,2  Lauiniam  se  Tvqqvvco  xivi  avoq>oQ§icov 
^7tiusXrttjj  fiu6i7.iY.wv,  ov  jjSsi  Aazivio  ysvousvov  iv  rolq  adXiGra  nQodij- 
yoQov,  tradidisse  rettulit.  uid.  Schwegler  I  p.  234.  337.  Iordan  Herm.  III 
p.  417. 

12.  Vid.  Schicegler  Ip.288.  cf.  fasti  Praenest.  a.  d.  VIIII  kal.  Mai. 
(C.  I.  L.  I~  p.  316):  [Vini  omnis  noui  libamentum  Ioui]  consecratum 
[est,  cum  Latini  bello  premelrentur  ab  Rutulis.  quia  Mezentius  rex 
Etrus[co]rum  paciscebatur,  si  subsidio  uenisset,  omnium  annorum  uini 
fructum.  Fest.  p.  265  31.:  Rustica  uinalia  appellantur  mense  Augusto 
XIIII  kal.  Sept.  Iouis  dies  festus,  quia  Latini  bellum  gerentes  aduersus 
Mezentium  [similis  imperii  metu  add.  Cato]  omnis  uini  libationem  ei 
deo  dedicauerunt.  Plin.  n.  h.  14, 88:  M.  Varro  auctor  est  Mezentium 
Etruriae  regem  auxilium  Rutulis  contra  Latinos  tulisse  uini  mercede 
quod  tum  in  Latino  agro  fui?set.  eadem  memoria  est  Ouidii  in  fast.,  qui 
(4,893)  Aeneam  uouentem  facit:  Hostica  Tyrrheno   uota   est  uindemia 


2  secunda  CF     3  Maxentius  dicitur  a  mi/thograjyho      5  Tyrrus 
in  plerisque  libris  et  in  sc/iol.  Yeron.  dicitwr   thyrri  Bcg. 
12,  14  diis  P(aris.)  1 6  Mezentio]  in  P  z  in  ras. 


60  RELIQVIAE 

1 3**.  Seru.  (auctus)  ad  Aen.  1,  269.  Cato  ait,  triginta  annis  ex- 
pletis  eum  [AscaniumJ  Albam  condidisse. 

14**.  Seru.  (auctus)  adVerg.  Aen.  12,134.  At  Iuno  e  summo 
qui  nunc  Albanus  habelur,  lum  neque  nomen  erat — prospiciensj 
Catonem    sequitur,    qui   Albanum    montem    ab   Alba    longa    putat  5 
dietum. 

15**.    Bionys.  1,  79.    IIsqI  ds  x&v  sx  xr\g  'Iliag  ysvo\iivcov 
Kotvxog  yuv  &ct(itog  6  THxxooq  Xsy6{isvog,  co  Asvutog  xs  Kiymog 
xal  Kctxcov  IIoQxiog  xal  TIsi6cov  KaXnovQViog  xccl  xav  aXlcov 
Gvyyoacpscov  ol  TtXsiovg  7}xolov&7]6av,  ysyQacpsv.  quae  sequuntur  10 
habes  in  Fabii  Pictoris  fragm.  ob  p.  8. 

16**.  Macrob.  sat.  1,  10, 16.  Cato  ait,  Larentiam  meretricio 
quaestu  locupletatam  post  excessum  suum  populo  Romano  agros 
Turacem,  Semurium,  Lintirium  et  Solinium  reliquisse  et  ideo  sepul- 
cri  magnificentia  et  annuae  parentationis  bonore  dignatam.  15 


regi:  Iuppiter,  e  Latio  palmite  rnusta  feres.  —  hinc  intellegitur,  parum 
diligentcr  Macrobium  Catonis  uerba  legisse  uideri.  apud  PlutarcJnim 
(quaest.  Bom.45)  Aeneae  ipsi  uini  primitias,  ut  pacis  condicio  esset,  ob- 
tulit  Mezentius,  apud  Dionysium  (1,  65, 2)  post  Aeneae  mortem  Ascanio, 
qui  fortiter  eam  condicionem  renuit  Iouique  uinum  consecrauit.  (ex  eo 
Origo  g.  B.  c.  15.) 

13.  Cf.  Schwegler  I p.337,1.  Fabium  (fr.  4)  Cato  esse  secutusuidetur. 

16.  Vid.  Mommsen  R.  F.  II 1  p.  1 — 22  (Die  echte  u.  die  falsche  Acca 
Larentia).  Cato  secutus  est  fabulam  ad  originem  Larentalium  in  Velabro 
explicandam  inuentam,  quae  per  Varronem  et  Verrium  Flaccum  (cf.  fast. 

Praen.  X  kal.  Ian.  (C.  I.  L.  I~  p.  33S):  Accae   Lareutin[ae ]. 

Hanc  alii  Rerni  et  Rom[uli  nutricem,  alii]  meretricem,  Herculis  scor- 
tum  [fuisse  dic]unt;  parentari  ei  publice,  quod  populum  Romanum  he[re- 
dem  fece]rit  magnae  pecuniae,  quam  accepe[rat  testame]nto  Tarutili 
fsic  in  fastis  ex  errore,  Tarutius  a  ceteris  scriptoribus  nominatur]  ama- 
toris  sui)  in  libros  grammaticorum  atque  in  chronica  transiit.  ad  Varro- 
nem  redeunt  quae  Plutarchus  (Bom.  5.  q.  R.  35)  narrat:  vGtsqov  Ss  %qo- 
voig  avri]V  TsXsvta>6av  rfj  xolsi  ttjv  ovoiuv  a7toli7tsiv,  Sib  rag  Tiuag  ^%siv 
TavTag.  fabulam  fastorum  paulum  mutauit  Valer.  Ant.  fr.  1,  cum  fabula 
Bomuli  et  Bemi  eam  contaminans,  itemque  Licinius  Macer  fr.  1.  uid. 
adnotat.  ad  haec  fr. 


13,  1  e  Thilonis  libris  sohis  exhibct  P(arisinus)     XXXis  annis  P 
2  Alba  P 

14,  3  F(loriacensis)  solus  habet         5  albonem  F  em.  Comme- 
Unus     ab]  alii  F  6  putant  Danid 

16?  12  laurentiam  B(amberg.)  om.  P(aris.)       13  locupleta  P 
exsessum  B  ante  emend.         14  Turacem]  de  Tarutio  cogitauit  Ior- 
dan  Prol.  XXXIII      Lintirium  B  Gud.   lutirium  P   Tintirium  E. 
Huebner  (ap.  Iord.  Prol.  I.  s.) 


M.  PORCII  CATONIS  ORIGINES.    fr.  13-19  61 

17**.   Dionys.  1,74,2.  Kdrcov  de  IIoQxiog  'Ekkrjvixbv  filv  752 
ov%  oqC&i  iqovov,  eiiiy.ekr)g  de  yevouevog,  ei  xaC  rtg  akkog, 
tcbqI    rr)v    6vvaycoyr)v    ri]g    aQxcaokoyovfievrjg   iGroQiag   ere6iv 
i  ^ocfaCvei  dv6i  xal  rQidxovra  xa\  rerQaxo6ioig  v6reQov6av  rcov 

5  Ikiaxcov. 

18*.  Seru.  ad  Verg.  Acn.  5,  155.  Yrbem  designat  aratrqj 
quem  Cato  in  originibus  dicit  morem  fuisse.  conditores  enim  ciui- 
tatis  taurum  in  dexteram,  uaccam  intrinsecus  iungebant  et  incincti 
ritu  Gabino,  id  est  togae  parte  caput  uelati,  parte  succineti,  tene- 

io  bant  stiuam  incuruam,  ut  glebae  omnes  intrinsecus  caderent,  et  ita 
sulco  ducto  loca  murorum  designabant  aratrum  suspendentes  circa 
loca  portarum. 

19*.  Ioan.  Iijd.  demagisir.  1,5 p.  125  Bk.  p.  11  W.  r'£l6re  rv- 
Qavvog  r)v  6  rPcouvkog,  itQcorov  [ikv  rbv  ddelcpbv  dvekcov  xal  rbv 

15  uei^ova  xal  HQarrcov  dloycog  rd  %Qo6?d%rovra.   ravrrj  xal  Kv- 
Qlvog  7CQo6r]yoQevfTrt  oiovel  xvQiog,  xdv  ei  dioyeviavco  rco  ket,i- 
yQacpco  ukkcog  doxry   ovde  yaQ  ayvor'\6ag  6  rPcouvkog  r)  ol  xar 
avrbv  deixvvrav  xar    exelvo  xaiQov  xr)v  'Ekkdoa  cpavrjv,  rr)v 
AlokCda  keyco,  cog  cpa6iv  o  re  Kdxcav  ev  rco  TteQl  rPco^a'ixr)g  aQ- 


17.  Ex  Dionysio  eadem  Syncellus  p.  365  Dind.:  IJoQxiog  Sh  Kd- 
rcov,  <xvi~jQ  cpiXoTrovog  tisqI  ovvaycoyr)v  rcov  aQ%aioXoyovuivcov  ioroQicov, 
Lizru  ra  Tqcoi-k.cc  %QOvoig  vorsQov  vX§'.  Euseb.  chron.  II  (a.  Abr.  =  ol. 
6,4  =  752  a.  Chr.)  p.  80  Sch .  181 K.  Falsus  est  Lijd.  de  mag.  1, 1  p.  122  BJc. 
1,2  p.  8  W.:  avvovrai  roiyaQovv  i%  rf)g  Alvslov  ini  ri)v  'IraXiav  tzuqo- 
dov  tcog  rov  7ioXiotiov  rf)g  'PcoLirtg  iviavrol  &  icai  X  -*ai  v'  tcara  Kd- 
rcova  rbv  HQcorov  xai  BaQQcova  rovg  'Pcofiaiovg.  cf.  Solin.  1,27.  Momm- 
sen  Chronol.-  p.  154.    Kornemann  Priestercodex  p.  66sqq. 

18.  Isid.  orig.  15^,  3:  Locus  futurae  ciuitatis  sulco  designabatur, 
id  est  aratro.  Cato,  Qui  urbem,  inquit,  nouam  condet  [condet  pro  uulg. 
condit  recepit  ex  Gud.  primo  Otto],  tauro  et  uacca  aret,  ubi  arauerit, 
murum  faciat,  ubi  portam  uult  esse,  aratrum  sustollat  et  portet  et  por- 
tam  uocet.  cf.  Seru.  ad  Aen.4,212.  Varro  de  1.  I.  5,143:  Oppida  conde- 
bant  in  Latio  Etrusco  ritu  multi,  id  est  iunctis  bobus,  tauro  et  uacca, 
interiore  aratro  circumagebant  sulcum  (hoc  faciebant  religionis  causa 
die  auspicato),  ut  fossa  et  muro  essent  muniti.  terram  unde  exculpse- 
rant,  fossam  uocabant  et  introrsum  iactam  murum.  post  ea  qui  fiebat 
orbis,  urbis  principium.  de  r.  r.  2, 1,10.  ex  Varrone  Blutarch.  q.  B.  27 
Bom.  11.  Ouid.  fast.  4,821sqq.  (Dionisfr.  5,2  Dd.  dubiae  auctoritatis  est.) 

19.  cf.  Schwegler  I p.  184  sq. 


17,  o  neol  Vrbin.  sig  cet.  codd. 

18,  7  originibus  lYlor.J  originalibus  L(aurent)  Lips.  M(onac) 
oregenalibus  Hamb.  condituri  enim  ciuitates  F  8  in  dextera 
uaccam  in  sinistra  iungebant  F  cincti  FL  9  gabino  F  sauino 
L  sabino  Lips.  M     capitis  FL          10  incuruam]  obliquam  F 


62  RELIQVIAE 

%aioxr]xog  BaQQcov  x£  6  noXvua&i6tatog  iv  TtQooiuiotg  tcov  TtQbg 
Tlouzrjiov  avtcp  y£yQauiiivcov,  Evccv8qov  xal  tcov  aXXcovl4Qxd- 
dcov  sig  'ItaXCav  iX&ovtcov  Ttoth  xal  xi)v  AioXCda  toig  pZaQfiaQoig 
ivGitUQcontov  <pcovr\v. 

20*.   Gell.  18, 12,7.    M.  Cato  in  originibus:   Eodem  conuenae   5 
conplures  ex  agro  accessitauere.   eo  res  eorum  auxit. 

21.  Priscian.  6  p.264  H.  Cato  in  I  originum:  Antemna  etiam 
ueterior  est  quam  Roma. 

22.  Fest.s.u.oratores  p.182  M.  Cato  —  in  originum  1.  I:  Propter 
id  bellum  coepit.    Cloelius  praetor  Albanus  oratores  misit  Romam  10 
cum 

23**.  Bion.  4, 15, 1.  /luilt.  6%  [Seruius  TuiliusJ  xai  xi)v  %cb- 
Qav  ct7ta6av,  cbg  ^ev  Odfiiog  cprfitv,  elg  poCQag  !'£  xs  xal  £ixo6iv, 
dg  xal  avxdg  xaXn  cpvXdg,  xai  xdg  a6tixdg  3tQ06xid-£ig  avxalg 
xixxaQag  xQidxovxa  cpvXdg  iiti  TvXXCov  xdg  %a6ag  y£vi6&ai  Xiyu^  15 

20.  Cf.  Liu.  1,8,5:  [RowulusJ  locum,  qui  nunc  saeptus  descenden- 
tibus  inter  duos  lucos  est,  asylum  aperit.  eo  ex  finitimis  populis  turba 
omnis  sine  discrimine,  liber  an  seruus  esset,  auida  nouarum  rerum  per- 
fugit,  idque  primum  ad  coeptam  magnitudinem  roboris  fuit.  Ouid.  fast. 
3,  431  sqq. 

22.  Cf.  Dion.  3,  2:  dyovrcov  ydg  xat  cpsQovrcov  aXXrjXovg  rcov  xaxoup- 
yordrcov  i'%  sxciGrr^g  7t6Xscog  y.al  6rQartcxg  itors  Pcouaixfig  iu^aXov6t]g  sig 
rtjv  'AX$avr\v,  vcp'  rjg  TtoXXol  rcov  XrjGrcov  ol  ulv  avr/QS&r]6av,  oi  dh  6vvs- 
Xrjcp&rieav,  evyxaXseag  rb  TtXfj&og  sig  iK-xXrj6tav  0  KXoiXiog,  iv  y  TtoXXryv 
iitoir]6aro  rcov  'Pcoiiaicov  HarrjyoQtav,  TQav{iariag  rs  6v%vovg  intdsMvv- 
[isvog  xal  rovg  7iQ06i]y.ovTag  rolg  i)Q7ta6ii£voig  r)  rs&vr}x66i  TtaQaycov  xai 
TtXsuo  rcov  ysyovorcov  iniKaTaipsvdousvog,  TtQssfisiav  its{i7tsiv  tcqcotov  iipv- 
cpiaaro  dixag  airr)6ov6av  rcov  ysyovorcov '  idv  dh  ayvco^iovcoat  Pco^alot, 
rors  rbv  TtoXsitov  irt    avrovg  ixcpsQstv.    breuius  Liu.  1, 22,  3  sqq. 

23.  Vid.  Fab.  Pict.  fr.  9.  Vennon.  fr.  Mommscn  Roem.  Staatsr.  III 
p.  169. 


19,  2.  3  dlxdScov  cod.  corr.  Fuss 

20,  5  conuene  Z  couenit  U  conuenae  ut  X  conuenae  et  Ior- 
dan  coll.  Cic.  cie  or.  1,9,37  6  accessit  auere  Z  accessitauer;  0 
in  marg.     ausit  Z  intransitiue  cf.  Sall.  fr.  I  51,  6  Kr.  1  77,  6  M. 

21,  7  Antemna  etiam]  Bormann  antemnan tia  Hertzii  libri  omnes. 
Sang.  a  sec.  m.  adscr.  uel  antemna,  Antemnatium  Botli 

22,  10  post  coepit  interpunxit  Mommsen  ap.  Iordan.  Cloelius] 
Coelius  cod.  corr.  Popma  praetor]  PR.  cod.  1 1  post  cum  in  cod. 
una  uox  sex  litierarum  erasa.  sequitur  alias  pro  deprecatoribus  [de- 
cretoribus  cod.],  ut  Terentius:  Iordan  explens  cum  <(dicant)>  alias  u. 
cum  ex  uerbis  Catonianis  expidit.  uulgo  extrcmur.i  uerbum  Catonia- 
num  intercidisse  existumatur. 


M.  PORCII  CATONIS  ORIGINES.    fr.  19-25  63 

ag  dl  Ovevvaviog  ItftdQijXSV ,  tig  ^itav  xs  xccl  tqlccxovtu,  coljts 
6vv  Tcdg  xcctcc  T))v  %o"kiv  ov6ccig  txnsxlriQ{a6&cci  tccg  etb  xal  slg 
iftiag  vnaQyovGug  tQiccxovxa  xccl  nsvts  cpvXdg'   cc^icpoxsQcov  Kd- 

XCOV    USVTOi    TOVTCOV    c\%,l01tl6t6tSQOg    COV    OV%    OQL&L   TCQV   [IOLQIOV 
5  tOV    CCQL&UOV. 

24.  Fest.  s.  >'.  nequitum  p.  162  M.  Cato  originum  I.  I:  Fana  in 
eo  loco  conpluria  fuere.  ea  exaugurauit,  praeterquam  (raod  Termino 
fanum  fuit;  id  ne({iiitum  exaugurari. 

25.  Priscian.  6 p.227 H.    Cato  in  I  originum:   Nam  de  omni 
io  Tusculana  ciuitate  soli  Lucii  Mamilii  heneficium  gratum  fuit. 


24.  Donut.  ad  Terent.  Phorm.  4,  3,  6  (II p.  464  W.):  Sic  et  Cato  ori- 
ginum  secundo:  Fana  in  eo  loco  compluria.  Gell.  5,21,6:  Velim  doceas 
nos,  cur  pluria  siue  compluria  —  dixerint  M.  Cato,  Q.  Claudius  et  q.  s. 
cf.  Liu.  1,  55:  inde  [Tarquinius  SuperbusJ  ad  negotia  m-bana  animum 
conuertit.  quorum  erat  primum,  ut  Iouis  templum  in  monte  Tarpeio 
monumentum  regni  sui  nominisque  relinqueret:  Tarquinios,  reges  ambos, 
patrem  uouisse,  nlium  perfecisse.  et  ut  libera  a  ceteris  religionibus 
area  esset  tota  Iouis  templique  eius,  quod  inaedificaretur,  exaugurare 
fana  sacellaque  statuit,  quae  aliquot  ibi  a  Tatio  rege  primum  in  ipso 
discrimine  aduersus  liomulum  pugnae  uota,  consecrata  inaugurataque 
postea  fuerant.  inter  principia  condendi  buius  operis  mouisse  numen 
ad  indicandam  tanti  imperii  molem  traditur  deos;  nam  cum  omnium 
sacellorum  exaugurationes  admitterent  aues,  in  Termini  fano  non  ad- 
dixere.  idque  omen  auguriumque  ita  acceptum  est,  non  motam  Ter- 
mini  sedem  unumque  eum  deorum  non  euocatum  sacratis  sibi  finibus 
firma  stabiliaque  cuncta  portendere.  Seru.  Aen.  9, 446.  Lactant.  inst. 
1, 20.    August.  de  ciu.  d.  5, 21.    Ouid.  fast.  2,  667  sqq. 

25.  Kadem  repetiit  Priscian.  6  p.  266  H.  utroque  loco  una  cum  fr.  141. 
—  Popma  et  Wagener  ad  L.  Mamilium  rettulerunt,  qui  unus  ex  sociis  (Liu. 
3, 18.  Dion.  10, 16)  a.  460.  294  Bomanis  cum  exercitu  contra  Herdonium, 
qui  Capitolium  oppresserat,  auxilio  uenit.  neque  tamen  uideo,  cur  tum 
solius  Mamilii  beneficium  gratum  fuerit.    cerlasse  enim  tum  socios  ciues- 


23,  3  uucpoxiqcov  Kdrcov  uevtol  tovtcov  in  libris  scripta  p.  62  u.  15 
post  cpvluq  huc  transposueru ,nt  Niebuhr  et  Mommsen,  cf.  appar.  ad 

.Fab.  fr.  9,  lacoby  (in  Fleckeis.  ann.  135  p.  76  et  in  edit.  sua)  etiam 
uerba  tqlcckovtcc  cpvXccg  htl  TvXXlov  tccq  tluouq  ysvio&uL  XiysL  trans- 
ponit  Catonique  adsignat,  ut  sic  sententiam  conformet:  Kutcov  uivroL 

TOVTCOV     UU(pOTiQ(OV    U^LOTCLOTOTSQOQ    COV    TQIUY.OVTU    CpvXuQ    XiySL    KUL 

[in  Chis.  Coislin.  Par.  ante  tqluy.ovtuJ   ou   ycooLQsL  xtX.  [ov%   coql^sl 
Yrhin.  017  oql^sl  cet.  codd.] 

24,  7  praequam  cod. 

25,  10  tuseculana  p.  266  Bern.  adscr.  a  sec.  m.  s  supr.  tu. 
solii  Gruter.  p.  227  et  a  prima  m.  p.  266      Lucii]  sic  recte  p.  266, 
p.  227:  lucilia  Par.  R1   lucii  E2   lucilii  rcll.  libri  Hcrtzii     mamillii 
S(angaU.)  p.  266:  mamellii  S  mammilii  K(arol)     benifieium  K 


64  RELIQVIAE 

26.  Gell  1,16,4.   M.  Cato  in  primo  originum:  Inde  est  ferme 
mille  passum. 

27.  Charis.  1  p.72  K.   Cato  originum  I  *Vehes'  ait  cligni'. 

28.  Non.  s.  u.jpedato p.64.   Cato  originum  libro  I:  Igitur  tertio 
pedato  bellum  nobis  facere  ...  5 

29.  Non.  s.  u. prosapies  p.  67 '.    Cato  originum  libro  I:  ueteres 
prosapia  .  .  . 

30.  Prisc.  4 p.  129 H.   Cato  Censorius  in  I  originum:  Sed  lucus 
Capenatis  .  .  . 

EX  LIBRO  II 

31*.  Seru.  (auctus)  Aen.  11,  715.   Cato  originum,  cum  de  Li-  10 
guribus  loqueretur:  Sed  ipsi  unde  oriundi  sunt,  exacta  memoria,  in- 
literati  mendacesque  sunt  et  uera  minus  meminere. 


que  Liuius  narrat,  utri  recuperatae  arcis  suum  decus  facerent,  omnibus- 
qae  Tusculanis  a  Romanis  gratias  actas,  neque  quisquam  scriptor  Ma- 
milii  potissimum  uirtutem  laudibus  effert.  Bormann  p.  31  Octauium  Ma- 
milium  Tarquinii  Superbi  generum  dictum  esse  censuit  Lucioque praenomen 
ei  adscripsit.  is  tamen  errauit  in  eo,  quod  Octauium  praenomen  esse  non 
intellexit  duobusque  Mamilium  ornauit  praenominibus.  uid.  Iordani  prol. 
p.  xxxv. 

30.  Iterum  laudatur  a,  Prisc.  7  p.  337  H.,  utroque  loco  anti  fr.  58  et 
61.  —  Wagener  et  hoc  fr.  et  4S  coniuncta  spectare  censuit  ad  bellum, 
quod  Tullus  Hostilius  contra  Sabinos  gessit.  fuit  lucus  Feroniae  (Liu. 
1,  30,  5.  uid.  Wissowa  R.  E.  VI  c.  2227). 

31.  32.  Haec  fr.  coniunxerunt  Popma  et  Iordan,  quorum  hic  inter 
utriusque  uerba  quaedam  intercidisse  suspicatur.  rectius  Bormann  fr.  32 
minus  accurate  sententiam  fr.  31  a  Catone  repetitam  esse  existimat.  sed 
quidni  duobus  locis  Cato  de  hac  Ligurum  indole  locutus  esse  uideatur? 
—  De  origine  Ligurum  eandem  ignorantiam  professus  est  Hionys.  1, 10, 3 
(qui  continuo  Catonem  citauit):  ojrorepa  8'  avroig  iari  yfj  narglg  adn- 
Xov  ov  yaQ  %u  Xsysrai  tisql  avrwv  nQ06oirsQco  6acptg  ovSsv.  uid.  adnot. 
ad  fr.  40. 


26,  1  M.  om.  codd.  recentiores     2  passuum  ant  passus  codd.rec. 

28,  5  pedatu  Leopardus,  nec  dubium  est,  quin  sic  scripserit  Cato 
cf.  fr.  136.   Nonius  tamen  excerpsit  pedato       fecere  Acidalius 

29,  Edidi  librorum  scripturam  6.  7  ueteres  prosapias  Mercer. 
prosapiae  Roth  ueteris  prosapiae  Iordan  propter  imitationem  Sallustii 
Iug.  85,  10  ueteris  prosapie  L.  Mueller.  possis  etiam  cogitare  de 
uetere  prosapie 

30,  8  lucius  Sangall.  p.  337 

31,  10  post  originum  nulla  codd.  auctoritate  ed.  Daniel.  in- 
scruit  II  11  sed  ipse  F(lor.)  sed  ipsae  Bem.  G-  sedis  Mommsen 
ap.  Iordan     unde  unde  Ttxilo  12  nimus  F  corr.  Daniel 


M    PORCU  CATONIS  ORIGINES.    fr.  26—37  65 

32.  Seru.  Aen.l  1,700.  Ligures  autem  omnes  fallaces  sunt,  sicut 
ait  Cato  in  secundo  originum  libro. 

33.  Non.  s.u.  gelus  p.208.   Cato  originum  Iihro  II:  Libii,  qui 
aquatum  ut  lignatum uidentur  ire,  securimatque  lorum  ferunt,  gelum 

s  crassum  excidunt,  eum  loro  conligatum  auferunt. 

34.  Charis.  2  p.  '20'2  K.   M.  Cato  originum  II:  Pleraque  Callia 
duas  res  industriosissime  persequitur,  rem  militarem  et  argute  loqui. 

35.  Charis.  1  p.S3K.   Cato  originum  secundo:  Papauer  Galli- 
canus. 

10  36.  Gett.  17,13,4.  In  secunda  quoque  origine  M.  Cato  non  longe 
secus  hac  particula  usus  est:  Neque  satis,  inquit,  habuit,  quod  eam 
in  occulto  uitiauerat,  quin  eius  famam  prostitueret. 

37**.  Plin.  n.  li.  3,134.   Lepontios  et  Salassos  Tauriscae  gentis 
idem  Cato  arhitratur. 


36.  Ad  Gallorum  in  Italiam  transitum  haec  pertinere  recte  perspexit 
Wagener  p.  39.  breuiter  enim  Liuius  5,  33,  3  Arruntem  CluBinum  ira 
corruptae  uxoris  ab  Lucumone,  cui  tutor  is  fuerat  ipse,  praepotente 
iuuene,  Gallos  arcessiuisse  commemorat,  pluribus  narrat  Dionysius  (13, 
14):  'H  Sh  eclxla  rfjg  ig  'IxuXLav  xcov  KsXxcbv  acpL^soig  xotuSs  i)v  Ao- 
youcov  xig  Tvqqt\vcov  fjysucov  iiiXXav  xsXsvxdv  xbv  §Lov  uvSql  ni6xco, 
Aqqovxl  bvoua.  nuouYaxi&sxo  xbv  vibv  inixQonsvsiv ,  xsXsvxi]Ouvxog  Ss 
xov  Tvqq7]vov  nuQuXuficov  xitv  inifiiXsiuv  xov  nuiSLov  6  'Aqqcov  iniusXi)g 
xal  Sixaiog  yiyovs  xf)g  Tcicsxsoyg  cpvXat,  yuI  sig  avSQag  iX&ovxt.  nueav 
aniSsit,s  xco  TtatSl  xi\v  YuxuXsicp&si6uv  vnb  xov  nuxQOg  ovoLuv.  ccvfr'  cbv 
ov%  buoLug  ixouLoaxo  nuQu  xov  Lisi.QaY.Lov  %aQixag.  ovar\g  yuQ  uvxco  yv- 
vaixbg  svuoQcpov  Yai  viag,  r)g  nsQt  nXsLoxov  xi)v  yolvcovLuv  inoislxo,  6tb- 
cpoovog  xbv  aXXov  unuvxa  %qovov  ysvoLLSvr\g  iQuO&slg  6  vsuvLoYog  uuu 
rco  GcfiLcuxi  xul  xi]v  S luvoiuv  xfjg  ccv&  Qwnov  S  licpd'  s  lqsv  xai 
ovysxl  YQvfiSa  ccXX'   avucpavSbv  i£r\xsi  avxf]  S tuXiysG&ui. 


33,  3  libii  L1  libyi  Flor}  H2  L2  Ligui  Gerlach.  Libui  Eoth  om. 
H1  F2  E(scur.)  Iordan  (ut  ex  repetitione  notae  lib.  II  ortum),  Onions, 
Lindsay  qui  dclet  Mueller  4  aquantum  L^H^E  ut]  Lipsius 
et  libri  iubentur  Lipsius  lorum]  Lipsius  solum  HFlor.GE  so- 
lum  forum  L  5  exhidunt  L1  HlFlor.  E  exidunt  H*G  conliga- 
tus  L1 

34,  6  origi  II  Neap. 

35,  8  originum  secun  Neap. 

36,  10  in  om.  Z  secundo  77  secunda/q;  or.  Q  origene  X1 
(corr.  X")  origin  77  Catonis  77  11  hac]  ac  Z  eam  X2  eum 
X1  et  cet.  libri          12  oculto  Z     uiciauerant  Q     prostituerat  Z 

37,  13  Salassos]  cod.  Paris.  E  (cf.  3,137)   salasos  cet.  codd. 
Tauriscae]  Leid.  A  Par.  E2   teutrisque  cet.  codd. 

Hi9t.  Rom.  rel.  I,  ed.  Peter.    Ed.  alt.  5 


66  KELIQVIAE 

38*.  Seru.  Georg.  2, 159.  Larius  lacus  est  uicinus  Alpibus,  qui 
iuxta  Catonem  in  originibus  per  sexaginta  tenditur  milia. 

39**.    Varro  de  r.  rust.  2, 4, 11.    De  magnitudine  Gailicarum 
succidiarum  Cato  scribit  bis  uerbis:  In  Italia  f  in  scrobes  terna  atque 
(juaterna  miliaf  aulia  succidia  uere,  sususqueadeo  pinguitudine  cre-  5 
scere  solet,  ut  se  ipsa  stans  sustinere  non  possit  neque  progredi  us- 
quam.    itaque  eas,  si  quis  quo  traicere  uolet,  in  plostrum  inponit. 

40**.  Plin.  n.  h.  3, 124.  Vercellae  Libiciorum  ex  Salluis  ortae, 
Nouaria  ex  Vertamocoris,  Vocontiorum  bodieque  pago,  non?  ut  Cato 
existumat,  Ligurum.  —  Oromobiorum  stirpis  esse  Comum  atque  Ber-  io 
gomum  et  Licini  Forum  aliquotque  circa  populos  auctor  est  Cato, 
sed  originem  gentis  ignorare  se  fatetur.  —  In  hoc  situ  interiit  op- 
pidum  Oromobiorum  Parra,  unde  Bergomates  Cato  dixit  ortos,  etiam- 
num  prodente  se  altius  quam  fortunatius  situm. 

41**.  Plin.  n.  h.  3, 133.   Verso  deinde  Italiam  pectore  Alpium  15 
Latini  iuris  Euganeae  gentes,  quarum  oppida  XXXIIII  enumerat  Cato. 

40.  Vid.  Nissen  Italische  Landesk.  II  p.  174.  163.  Catonem  per  Cor- 
nelium  Nepotem  in  Plinii  cognitionem  uenisse  censent  Muenzer  Quellenkr. 
p.  335  sq.  et  Detlefsen  Die  Beschreib.  Ital.  p.  32. 

38,  2  quadraginta  Vat.     extenditur  Lion 

39,  Swpra  scripsi,  ut  exMbent  libri  4  In  Italia  Insubres 
terna  atque  quaterna  milia  succidias  babere  Turnebns  In  Italia  In- 
sobreis  terna  atque  quaterna  millia  a  uila  Succi  Duuirei  sus  usque 
adeo  Scaliger  In  Gallia  uerres  terna  atque  quaterna  millia  habent 
succidia,  sus  uero  usque  Vrsimts  Insalita  in  scrobes,  terna  atque 
quaterna  millia,  Gallia  succidias  habere,  sus  Popma.  In  Italiani  [ex 
coni.  E.  Huebncri\  Insubres  terna  atque  quaterna  milia  succidiarum 
aduehere;  sus  Iordan  In  Italia  Insubres  terna  atque  quaterna  millia 
succidiarum  sallere,  sus  H.  Keil.  ipse  conicceram:  In  Gallia  Insubres 
terna  atque  quaterna  milia  saliunt  succidiarum.    Sus  — 

7  uolet  in  plastrum  cod.  Politiani   uult  in  plostrum  uulg. 

40,  9  uertamocoris  Leid.  A  uertacomacoris  R(icc.)  uertamaco- 
ris  cet.  codd.  10  oromobiorum  Lcid.  A  oromouiorum  Paris.  E2 
orumbouiorum  Vatic.  Leid.  F  orumbiuiorum  R  Orobiorum  tmlg. 
Orumbouiorum  Detl.  atque  Bergomum  om.  B  11  Liginiforum 
R  Paris.  d     aliquot  Leid.  A  R  aliique  codd.   aliquotque  Leid.  F 

13  Oromobiorum  Mayhoff   orobouiorum  R   orumb.  alii  codd.  Detl. 
para  Leid.  F1  barra  mdg.     etiamtum  ci.  Mayhoff      14  prodente 
se]  Leid.  A  Paris.  F2  prudentes  cet.  codd.     situ  Leid.  F 

41,  15  Verso]  L(eid.A)  Par.E  uersus  R(icc)  Tolet.  Paris.  d 
16   latimturis  L  Vat.  Leid.F       Euganea  L(Par.)E  eucane   e  R 

quorum  LE 


M.  PORCII  CATONIS  ORIGINES.    fr.  3»— 45  67 

-12**.  Plin.  /i.  h.  3,130.  Venetos  Troiana  stirpe  ortos  auctorest 
Cato,  Cenomanos  iuxta  Massiliam  habitasse  in  Volcis. 

43*.  Varro  de  r.  rust.  I ',  2,  7.  An  non  M.  Cato  scribit  in  libro 
originum  sic?  Ager  Gallicus  Romanus  uocatur,  qui  uiritim  cis  Ari- 
5  minum  datus  est  ultra  agrum  Picentium.  in  eo  agro  aliquodfariam 
in  singula  iugera  dena  cullea  uini  fiunt. 

44**.  Plin.  n.  h.  3,  116.  In  hoc  tractu  [octauae  Augusti  re- 
gionis,  quae  determinabatur  Arimino,  Pado,  ApenninoJ  interierunt 
Boi,  quorum  tribus  CXII  fuisse  auctor  est  Cato,  item  Senones,  <jui 
io  ceperunt  Romam. 

45*.  Seru.  (auctus)  acl  Aen.  10,179.  Cato  originum,  qui  Pisas 
tenuerint  ante  aduentum  Etruscorum,  negat  sibi  compertum,  sed  in- 

42.  Of.  I.iti.  1,  1,2:  Casibus  deinde  uariis  Antenorem  cum  multitu- 
dine  Enetum,  qui  seditione  ex  Paphlagonia  pulsi  et  sedes  et  ducem  rege 
Pylaemene  ad  Troiam  amisso  quaerebant,  uenisse  in  intimum  Adriatici 
maris  sinum  Euganeisque,  qui  inter  mare  Alpesque  incolebant,  pulsis 
Enetos  Troianosque  eas  tenuisse  terras.  et  in  quem  primo  egressi  sunt 
Locum,  Troia  uocatur,  pagoque  Troiano  inde  nomen  est;  gens  uniuersa 
Veneti  appellati.  Strabo  5, 1,4  p.  212:  ol  3'  iv.  tov  Tqohxov  no%£\i-ov 
(1£t'  'ivrrjvOQog  oco&fjvctL  Ssvqo  cpuoi  twv  £x  %T\q  IlucpXayoviag  Evetwv 
rivug.  alios  locos  de  eadem  re  conquisiuit  Schivegler  Ip.310  not.  14.  uid. 
Xissen  Ital.  Landesk.  I p.  4S8  sqq.  II p.  195sqq. 

43.  Ex  Varrone  repetierunt  Nonius  s.  u.  culleus  p.  197 :  Varro  de  re 
rustica  lib.  I:  In  singula  iugera  dena  cullea  uini  fiunt.  Colitmella  3,3,2: 
Vt  omittam  ueterem  illam  felicitatem  aruorum,  quibus  et  ante  iam  M. 
Cato  et  mox  Terentius  Varro  prodidit  singula  iugera  uinearum  Bex- 
cenas  urnas  uini  praebuisse  —  in  Gallico,  qui  nunc  Piceno  contribui- 
tur.  3,9,3:  quemadmodum  Terentius  Varro  et  ante  eum  M.  Cato  pos- 
sent  affirmare,  sexcentenas  urnas  priscis  cultoribus  singula  uinearum 
iugera  fudisse.  Plin.  n.  h.  14,  52:  Idem  Cato  denos  culleos  redire  ex 
iugeribus  iubet.  Anonym.  Haupt.  V  p.  576  Keil:  Culleum  generis  neutri, 
ut  Cato  ccullea  uini'.  Cf.  Polyb.  2,15,lsqq.  Vid.  Muenzer  Quellenkr. 
p.26sq.  Soltau  Prolegg.  p.  72sqq. 

45.  Plin.  3,50:  Pisae  —  ortae  a  Pelope  [Pelopidis  Mommsen  ad 
SoJin.  2,  7]  siue  a  Teutanis,  Graeca  gente. 


4-2,  2  cenomannos  codd.  rec.     habitare  (Leid.  A)     Volscis  L 
4-3,  4.  5   cis  Ariminum  datus]  sic  Victorius  tm.  Cesarem  inuu- 

datus  .  c\  Cis  Aremin.  datus  Politiaui  cod.  Marc.   Caesare  iubente 

datus  uidg.  5  picenum  ed.  pr. 

44,  9  Bai  Vaf.  Paris.E  10  ceperant  libri  praeter  Leid.  A 
Vind.  Paris.d  Tolet 

45,  1 1  originum  I  Commelinus  originum  II  lordan  at  cf.  p. 
cxxxin  12  tenuerunt  Daniel  inueniri  Tar.  inuenerit  F(lor.) 
inuenitur  Iordan 


68  RELIQVTAE 

ueniri;  Tarchonem  Tyrrheno  oriundum,  postquam  -f-  eurundem  ser- 
monum  ceperit,  Pisas  condidisse,  cum  ante  regionem  eandem  Teu- 
tanes  quidam  Graece  loquentes  possederint. 

46*.  Seru.  ad  Aen.  10, 1S4.   Intempestas  ergo  Grauiscas  acci- 
pimus  pestilentes  secundum  Plinium  in  naturali  historia  et  Cato-  s 
nem  in  originibus,  ut  intempestas  intellegas  sine  temperie,  id  est 
tranquillitate.    nam;  ut  ait  Cato,  ideo  Grauiscae  dictae  sunt;  quod 
grauem  aerem  sustinent, 

47**.  Plin.  n.  h.  3,51.  Intus  [in  Etruria]  coloniae  Falisca  Argis 
orta;  ut  auctor  est  Cato;  quae  cognominatur  Etruscorum,  et  q.  s.       io 

48**.  Seru.  (auctus)  ad  Aen.  7,  697  lucos  Capenos]  Hos  dicit 
Cato  Veientum  (iuuenes)  condidisse  auxilio  regis  Propertii,  qui  eos 
Capenam,  cum  adoleuissent;  miserat. 

49**.  Plin.  n.  h.  3 ,  114.  Ameriam  supra  scriptam  Cato  ante 
Persei  hellum  conditam  annis  DCCCCLIII  prodit.  15 

50**.  Diorrys.  2,  49,  2.  Kcxtcov  de  TloQxiog  tb  phv  ovoficc  r<5 
Httfiivav  ed~v£L  Tsd-fjvaC  (py}6iv  hti  Hafiov  tov  Udyxov  dccifio- 

VOg   E7lL%COQLOV,    TOVtOV    6f    tOV    UdyXOV    V7CO    TLVOJV  TClGTLOV   "ACC- 

46.  Vid.  Liu.  40,29,1:  Colonia  Grauiscae  eo  anno  (181.  573)  de- 
ducta  est  in  agrum  Etruscum,  de  Tarquiniensibus  quondam  captum.  C. 
I.  L.  I-  p.  200.  Butil.  Namat.  de  red.  1,281:  Inde  Grauiscarum  fastigia 
rara  uidemus,  quas  premit  aestiuae  saepe  paludis  odor.  (apud  Plinium 
nihil  de  pestilentia  Grauiscarum  legitur.) 

47.  Solin.  2,  7 :  Ab  Haleso  Argiuo  Faliscam  [conditam] ,  a  Falerio 
Argiuo  Falerios.  eandem  famam  scquitur  Dionysius  1, 21,  qiii  plura  de 
Paleriorum  origine  narrauit. 

48.  Cf.  not.  ad  fr.  30. 

50.  51.  Vid.  supra  p.  cxxxir.  —  Sil.  Ital.  8,421:  Pars  laudes   ore 

1  th.arcb.onem  thyrreno  F  eurundem  sermonum  F  eorundem 
sermonem  uulg.  uix  recte  eorundem  regionem  Cluurr  eorum  loco- 
rum  dominium  Salmasius  locum  desertum  manu  Thilo  2.  3  teu- 
tones  libri  em.  Salmasius  eoll.  Plin.  3,  50 

46,  5  secundum  —  et  Iordan  pro  gloss.  habet  7  ut  a.  Cato 

om.  Monac. 

48  e  Tttronensi  cd.  Daniel  12  iuuenes  decst  in  editionibus, 
inseruit  Wagener  13  camenas  Sang.  Bcg.  Hamb.  capenas  Lips. 
Mon.  hoc  dicit  Cato  filios  condidisse  Veientum  regis  Propertii 
Cluuer  Veientum  <(iuuentutem  fuisse  oppidumque)>  condidisse  Nie- 
buhr  H.  B.  I  p.  122 

49.  15  DCCCCLXIII  Lcid.A  et  F2  DCCCCLXILTI  cet.  codd. 
prodidit  Par.  d  Vindob. 

50.  17  Zcxfiivov  libri  2ecj3ov  Sylburg  18  tiigxlov  Vrbin.  m- 
GxsLov  cet.  codd. 


M.  PORCII  CATONIS  ORIGINES.    fr.  45-50  69 

XeiS&at  Aia.  tcqcot^v  <$'  uvtcov  oi'xr]6tv  u7Cocpuiv£t  y£vi6d-at 
y.dmrtv  xiva  xuXovuivr^v  T£6tqovvuv  uyyov  7t6X£cog  'AutxeQvrjg 
x£tuivrtv^  e%  t)g  oQurjd-svrag  tot£  Hufiivovg  eig  Tr)v  'Pearivrjv 
euficcXeiv  AfioQtyivcov  uuu  xutolxovvtcov  xal  TtoXtv  uvtcov  ri]v 
5  exupave6TaTriV  KorvXiag  TtoXiucp  %eiQco6aiiivovg  xuTu6yeiv.  ix 
de  Tijg  'Psccrivijg  uTtocxiug  u7to6TeiXavrag  uXXug  re  xdleig  xri6ai 
TtoXXug,  ev  alg  oixelv  areiyi6Toig,  xal  dr)  xal  Tug  7CQ06uyoQ£vo- 
uivag  KvQeig'  ycoQuv  Oe  xaxaQyeiv  xfjg  uev  'AdQiavfjg  &uXuxxr]g 
u%iyov6uv  uucpi  roug  6ydof]xovxa  xal  6tuxo6iovg  6xadiovg,  rrjg 

io  de  TvQQi]vixt]g  xexxuQuxovxu  TtQog  dtuxoeiotg'  uyxog  de  avxftg 
eivui  tpr\6iv  bliyco  pceiov  6xabicov  yiXicov. 

"E6xt  di  xtg  xai  cxXXog  viteQ  xcov  Hufiivcov  hv  i6T0oiutg  e%t- 
ycooiotg  k£y6ii£vog  Xoyog,  cog  Aux^dutuovicov  £7totxr]6uvxcov 
avToig  xati'  bv  %qovov  £7ttTQ07i£vcov  Evvollov  t6v  adeXcptdovv 

15  AvxovQyog  e&ero  rf]  ZVcaor/j  xovg  vouovg.  uy&ouivovg  yuQ  xt- 
vag  xf]  6xh]Q0xr]xt  xf\g  vouotr£6iug  xai  8tu6xuvxug  ebro  xcov  ixi- 
qcov  oiyee&UL  xb  tiuqutcuv  ex  xf]g  TtoXecog'  eitetxu  dtd  TteXuyovg 
tcoXXov  cpeQoiiivovg  evi,u6^at  xoig  &eoig  (tco&ov  yuQ  xtva  imeX- 
fretv  uvxovg  oTiotagdfJTtoxe  yf)g)  eig  r]v  uv  eX&co6t  TtQcoxrjv,  ev 

20  xuvxr]  xurotxr']6etv.    xuTuypivrug  de  Tf)gATuXiug  tc£q\  tcc  xaXov- 

yt£VU  TIcOU£VXLVU  7l£diu  XO  X£  ycOQlOV,  SV  Cp  TtQtOXOV  ioQui6uvxo, 

t&OQCoviuv  a7tb  xf]g  TteXuyiov  tpoQrfiecog  6vouu6ut  xul  &£ug  uqov 
16qv6u6&ul  cpoQcoviug,  /}  rccg  £vyug  itrevxo'  f}v  vvv  ivbg  uXXayfj 
yQULLuaxog  QeQcoviav  xuXov6lv.  ixel&ev  d'  OQLirjfrivxag  avxcov 
25  xtvug  6vvoixovg  xotg  Eafiivotg  y£vi6&uf  xui  dtd  xovxo  tioXXu 
xcov  voLiiticov  eivuL  Hufiivcov  Aaxcovtxu,  lic'cXi6xu  dl  xb  tptXo- 

ferebat,  Sabe,  tuas,  qui  de  proprio  cognomine  primus  Dixisti  populos 
magna  ditione  Sabinos.  de  origine  Sabinorum  Lacedaemonia  uid.  Plut. 
Xuin.  1  Hccfilvot,  (5oi>XovTca  Acexsdcauovicov  iavtovg  ccitoiKovg  ysyovivui, 
Ttom.  16.  Strabo  5,  4, 12  p.  250  (qui  Itoc  Tarentinorum  adulatione  flctum 
esse  suspicatur)  et  quos  locos  collegit  Schieegler  H.  JR.  I  p.  250  sqq.  —  De 
[(inuyn  Sabinorum  latitudine  cum  Catone  consentit  Strabo  5,  3, 1  p.  228 
uid.  Nissen  It.  Landesk.  II  p.  403  sq. 


1  y.ul  Aiu  Vrbin.  diu  crt.  libri  2  Tegtqvvuv  Chis.  dustio- 
vr\g  Chis.  3  rrorE  Kiessling  an  tovg?  4  uua]  Tlsluay otg  add. 
ReisJce  avtfjv  Kiessling,  fort.  nuXut  5  Kotvvag  libri  em.  Gelenins 
7  dtSL%iatovg  Vrbin.  dtsty^iatotg  cet.  libri  10  uvtf)g  Vrbin.  avtfj 
cet.  libri  16  sxulqcov  Chis.  19  sig  i'vu  sX&toat  Vrsin.  20  avtf] 
libri    tuvtr]  Reishe  22  &0Qtoviuv  Ambrosch    (PsQtovsiuv  Vrbin. 

tpsotoviav  c:<i.  libri  24   cpsQtovsiuv  Vrbin.  26  aufiivtov  Vrbin. 

om.  cet.  libri   Eafiivotg  Buecheler 


70  RELIQVIAE 

ttoIs^ov  xs  xccl  xo  Xixobiaixov  y.cd  -xaoa  -xavxa  xa  zoya  xov  jiiov 

6X.h}Q0V. 

5!**.  Seru.  (auctus)  ad  Aen.  8,  638.  Curibusque  seueris] 
Aut  'seueris'  disciplina,  aut  rem  hoc  uerbo  reconditam  dixit,  quia 
Sabini  a  Lacedaemoniis  originem  ducunt,  ut  Hyginus  ait  de  origine  5 
urbium  Italicarum,  a  Sabo,  qui  de  Perside  Lacedaemonios  transiens 
ad  Italiam  uenit  et  expulsis  Siculis  tenuit  loca;  quae  Sabini  babent. 
—  Cato  autem  et  Gellius  a  Sabo  Lacedaemonio  trahere  eos  originem 
referunt;  porro  Lacedaemonios  durissimos  fuisse  omnis  lectio  docet, 
Sabinorum  etiam  mores  populum  Romanum  secutum  idem  Cato  dicit:  w 
merito  ergo  'seueris',  qui  et  a  duris  parentibus  orti  sunt  et  quo- 
rum  disciplinam  uictores  Romani  in  multis  secuti  sunt. 

52*.  Varr.  de  r.  r.  2,3,3.  De  quarum  uelocitate  in  originum 
libro  Cato  scribit  haec:  In  Sauracti  et  Fiscello  caprae  ferae  sunt, 
quae  saliunt  e  saxo  pedes  plus  sexagenos.  is 

53.  Priscian.  0  p.487  H.  Cato  in  II  originum:  Marsus  hostem 
occidit  prius  quam  Paelignus,  propterea  Marrucini  uocantur,  de 
Marso  detorsum  nomen. 

54*.  Seru.  ad  Aen.  5,564.  Polite  progenies].\\\xn\\  dicit,  quem 
supra  a  Pyrrbo  introduxit  occisum,  de  quo  Cato  in  originibus  dicit,  20 
quod  ad  Italiam  uenerit  et  segregatus  ab  Aenea  condiderit  oppidum 
Politoriiim  a  suo  nomine. 


51.  Vid.  Hyginus  in  Vol.  II p.  74  sq.  fr.  9.  Gell.  fr.  10. 

52.  Ex  Varrone  Crescentius  rur.  comm.  9,  76.  cf.  Varro  de  re  r.  2,1, 5: 
ut  in  Sainothrace  caprarum,  quas  platycerdtas  [sic  emendauit  G.  Pelis- 
serius  latine  rotas  UbriJ  appellant.  sunt  etiam  [enim  lib.]  in  Italia  cir- 
cum  Fiscellum  et  Tefcricam  moutes  multae. 

53.  Ad  ucr  sacrum  pertinere  uidit  Sckwegler  I  p.  242  n.l. 

54.  Cf.  Seru.  (auctus)  ad  Aen.  1,2:  quia  et  multi  alii  eo  tempore  [quo 
AeneasJ  ad  Italiam  uenerant,  ut  Capys  qui  Capuam,  Polites  [filius 
Priami,  Verg.  Aen.  2,  526  sq.J  qui  Politorium  condiderunt. 


51,  3  c  Thilonis  libris  solus  F(loriac)  liabct,  Sabo  Daniel  sa- 
bone  F  8  gelius  F  a  Sabo]  asco  F  cm.  Daniel  10  mores] 
maiores  jF  cni.  Daniel 

52,  14  in  sa.cti  cod.  Paris.  ante  corr.  in  sare|cti  corr.  in  sauracti 
Laur.     et  om.  libri  add.  Chiuerus 

53,  16  in  II  originumj  Bcrncns.  quam  scripturam  cum  Rothio, 
Wagenero.  Iordano  praduli   in  Iffl  originum  cet.  libri  Hertsii 

17  pelignus  (Par.)E  Bamb.  Bern.  Sang.  Gr(uter.)  K(arol.)    propterea 

Marrucini  uocantur  om.  S     marucini  R  masucini   Gr.  marsucini  K 

54  hoc  scholion  deest  in  FJoriac.  21  segregfatos  Hamb. 


Bl  PORCII  CATOXIS  ORIGINES.    fr.  50—57  71 

.")-V!:.  Scru.  (auclus)  ad  Aen.  10,541.  Immolari  proprie  dicuntur 
hostiae  non  cum  caeduntur  sed  cum  accipiunt  molam  salsam:  Gaito 
in  originibus  ita  ait:  Lauini  boues  immolatos,  prius  quam  caederen- 
tur7  profugisse  in  siluam. 

5  56**.  Solin.  2,7.  Tibur,  sicut  Cato  facit  testimonium,  [condi- 
ium]  a  Catillo  Arcade,  praefecto  classis  Euandri,  sicut  Sextius,  ab 
Argiua  iuuentute.  Catiilus  enim,  Ampbiarai  filius,  post  prodigialem 
patris  apud  Thebas  interitum  Oeclei  aui  iussu  cum  omni  fetu  uer 
sacrum  missus  tres  liberos  in  Italia  procreauit,  Tiburtum,  Coram, 

io  Catillum,  qui  depulsis  ex  oppido  Siciliae  ueteribus  Sicanis  a  nomine 
Tiburti  fratris  natu  maximi  urbem  uocauerunt. 

57.  Priscian.p.  10,537  H.  Cato  iu  II  originum:  In  campo  Ti- 
burti,  ubi  hordeum  demessuit,  idem  in  montibus  serit,  ubi  hordeum 
idem  iterum  metit. 


56.  Cf.  Yerg.  Aen.  7,670:  Tum  gemini  fratres  Tiburtia  moenia  lin- 
quunt,  fratris  Tiburti  dictam  cognomine  gentem,  Catillusque  acerque  Co- 
ras,  Argiua  inuentus.  Seru.  a.  li.  I.:  De  Graecia  tres  fratres  uenerunt  ad 
Italiam,  Catillus,  Coras,  Tibur  uel  Tiburnus.  hi  simul  omnes  unam  fecere 
ciuitatem  et  eam  de  fratris  maioris  nomine  Tibur  appellauernnt.  Plin. 
n.  h.  10, 237.    Horat.  carm.  1, 18, 2.    2,  6,  5. 

57.  Eepetiit  uerba  In  campo  —  demessuit  Priscian.  part.  XII  uers. 
Aen.  132  p.  490  K.  uid.  Cass.  Hetn.  fr.  29.  et  sujyra  p.  LXivsq. 


55,  3  Lauini  F(lor.)  Lauius  Daniel  ab  aris  Hoth  immolatus 
F  corr.  Masuicius  4  in  siciliam  F  syluam  Bvissomus.  Iordan 
comparauit  Yaler.  Jlax.  1.  0.  7 :  Cum  Lauinii  sacrificium  facere  uellet 
[C.  HosHlius  JlancinusJ,  pulli  cauea  emissi  in  proximam  siluam  fu- 
gerunt  summaque  diligentia  quaesiti  reperiri  nequiuerunt.  idem  pro- 
digiii.m  Obsequens  24  rettuUt,  ubi  silua  Laurentina  dicitur. 

5$),  6  Arcadiae  Angelomontanus  Sextius]  secius  Ang.  7  ca- 
telius  Par.  amphirai  Par.  8  interitu  Ang.  oeclegi  Sang.  oclei 
Gruelferb.  fetu  u.  s.]  uersacri  Sang.  10  cathillum  Leid.  Par. 
depulsus  Ang.  ex  oppido  Siciliae  induxit  Salmaxius  Siciliae]  si- 
cania  Ang.  cf.  Dion.  1,16,5:  ol  ^AfioQiyiveg  —  i.Y.xi6av  %cd  Tifiovo- 
TtVoug,  Ttao  olg  Y.al  eiq  tode  yoovov  (xeaog  xi  xr\g  7toAcCoj  ovo^a^exai 
ZiY.elinov.  11  fratri  Sang. 

57,  12  M.  Cato  p.  490  G-uelferb.  Leid.  S  mercato  Paris.  in 
campo]  p.  190:  in  eax<  G(tielf)  tjburti  B(em.)  p.  190:  tiburtino 
Leid.  13  ordeum  Ba(mb.)  S(ang.)  Gr(ut.)  K(arol.)  p.490:  Par. 

G(uelf.)    demesuit  &r(id.)    ;  Idem  RBGG-rK    erit  B  anie  corr. 
ubi !  ibi  Ba  H(alb.)  S(ang.)  Gr(ut)  K(arol.)  (Par.)  7?2       ordeum  H 
S  Gr(ut)  K 


72  RELIQVIAE 

58.  Priscian.4  p.  129  H.  Cato  Censorius  —  ibidem  (in  II  ori- 
ginum):  Lucum  Dianium  in  nemore  Aricino  Egerius  Laeuius  Tuscu- 
lanus  dedicauit  dictator  Latinus.  hi  populi  communiter:  Tusculanus, 
Aricinus,  Lanuuinus,  Laurens,  Coranus,  Tiburtis,  Pometinus,  Ardea- 
tis  Rutulus.  5 

59*.  Schol.  Veron.  ad  Verg.  Aen.  7,  681  p.  438  H.  [Cajto  in 
originibus  ait7  Caeculum  uirgines  aquam  petentes  in  foco  inuenisse 
ideoque  Vulcani  [ftlium  eum  ex/istimasse ;  et  quod  oculos  exiguos 
haberet,  Caeculum  appellatum.  hic  colle[cticiisJ  pastoribus  [urbem 
Praenejste  fundauit.  io 


58.  Verba  populus  fsicj  communiter  —  Ardeatis  repetiit  Priscianus  7 
p.  337  H.,  utroque  loco  post  fr.  30  et  61.  cf.  Fest.  p.  145:  Manius  Egerifws 
lucum]  Nemorensem  Dianae  consecrauit,  a  quo  multi  et  clari  uiri  orti 
eunt  et  per  multos  annos  fuerunt.  unde  et  prouerbium:  cMulti  Mani 
Ariciae'.    Schwegler  II  p.  291.  298  not.  1.   Nissen  Ital.  Landesk.  II  557  sq. 

59.  Cf  Verg.  Aen.  7 ,  678:  Nec  Praenestinae  fundator  defuit  urbis, 
Volcano  genitum  pecora  inter  agrestia  regem  inuentumque  focis  omnis 
quem  credidit  aetas,  Caeculus.  Seru.  a.  h.  I.  (quocum  ad  uerbum  fere  con- 
sentit  mythogr.  Vaticanus  secundus  Mai  fab.  184  p.  149,  in  paucis  dis- 
crepat  myth.  primus  fab.  84  p.33):  erant  etiam  fPraenesteJ  duo  fratres 
qui  diui  fuid.  infra  SolinJ  appellabantur.  horum  soror  dum  ad  focum 
sederet,  resiliens  scintilla  eius  uterum  percussit.  unde  dicitur  conce- 
pisse.  postea  enixa  puerum  iuxta  templum  Iouis  abiecit,  quem  uirgines 
aquatum  euntes  iuxta  ignem  inuentum  sustulerunt,  qui  a  fonte  haud 
longe  erat,  unde  Vulcani  dictus  est  filius,  Caeculus  autem  ideo,  quia 
oculis  minoribus  fuit,  quam  rem  frequenter  efficit  fumus.  Hic  postea 
collecta  multitudine,  postquam  diu  latrocinatus  est,  Praenestinam  ciui- 
tatem  in  montibus  condidit.    et  cum  ad  ludos  uicinos  populos  inuitasset, 


58,  1  In  libro  VII  falso  hoc  fr.  cum  fr.  30,  quod  antecedit,  a 
Prisc.  ad  libr.  I  est  relatum,  cf.  suprap.  zxivsq.     2  diauum  H(alberst) 

arcino  S(ang.)  egregius  Gr(uter.)  Laebius  H  Lebius  (Par.)  B 
A(mien.)  B(em.)  (Laebius  tuetur  Grotefend  Zur  Geogr.  u.  Gesch.  v. 
Altital.  fasc.  III  p.  14  at  cf  Momms.  Unterit.  Dial.  p.  295)  baebius  S 
bebius  K  breuius  Gr.  lebius  BAB  Laeuius  Hertz  3  dedicabit 
Gr.  dicator  B  latinos  bi  A  latinus  hii  S  latinus  in  populi  com- 
moniter  K  Idem  in  eodem:  populus  communiter  Prisc.  VII  tu- 
sculanus  communiter  lib.  VII K  4  Aricinus]  2?2  arricinus  K  ar- 
cinus  S B1  languinus  ante  corr.  A  lanubinus  Gr.  lan*ubinus  (sprscr. 
u  s.  b)  K  Ub.  yil:  lanuimus  B1  lanuinus  B2  lauinus  *S'  Gr.  K 
tiburt'  B  lib.  VII:  tyburtis  S  Gr.  mometinus  lib.  VII B  Prae- 
nestinus  Hme  Hist.  Bom.  I  p.  83  5  Rutulus  om.  Prisc.  lib.  VII 

Klausen  Aen.  u.  d.  Penat.  p.  810  coniunxit  duo  nomina   Ardeatis  Ru- 
tulus  adsentientibus  Schweglero  H.  B.  II  p.  298  ct  Nisseno  l.  s.  s. 

59,  6  Supplemcnta  sunt  partim  Maii  partim  H.  Kcili 


M.  PORCII  CATONIS  ORIGINES.    fr.  58—64  73 

60**.  Seru.  (auctus)  ad  Aen.  7,082.  Cato  dicit:  Quia  is  locus 

montibus  praestet,  1'raeneste  oppido  nomen  dedit. 

01.  Priscian.4  />.  1'2'J  H.  Cato  Censorius  in  II  (originum)  — : 
Si  quis  mortuus  est  Arpinatis,  eius  lieredem  sacra  non  secuntur. 
5  62**.  Seru.  ad  Aen.  11,507.  Licet  [Metdbus]  IViuernas  esset, 
tamen,  quia  in  Tuscorum  iure  paene  omnis  Italia  fuerat,  generaliter 
in  Metabum  omnium  odia  ferebantur.  nam  pulsus  fuerat  a  gente 
Volscorum,  quae  etiam  ipsa  Etruscorum  potestate  regebatur,  quod 
Cato  plenissime  exsecutus  est. 
io  63.  Fest.  s.  u.  sublimauit p.300  M.  Sublimauit  dixit  (Catoy — 
originum  1.  II:  In  maximum  decus  atque  in  excelsissimam  claritu- 
dinem  sublimauit. 

64.   Charis.  1  p.  91  K.    Ques  autem  dixisse  ueteres  testimonio 
est  Cato,  qui  ait  originum  II:  Quescumque  Romae  regnauissent,  ... 

coepit  eos  hortari,  ut  secum  habitarent,  et  pro  gloria  iactare  se  filium 
esse  Vulcani.  quod  cum  illi  non  crederent,  inuocato  Vulcano,  ut  eum 
filium  suum  comprobaret,  omnis  illius  multitudinis  coetus  est  flamma 
circumdatus.  quo  facto  commoti  omnes  simul  habitauerunt  et  Vulcani 
filium  esse  crediderunt.  Solin.2,9:  Praeneste,  ut  Zenodotus  frefert,  con- 
ditum]  a  Praeneste,  Vlixis  nepote,  Latini  filio;  ut  Praenestini  sonant 
libri,  a  Caeculo,  quem  iuxta  ignes  fortuitos  inuenerunt  Digidiorum  so- 
rores.    Paidus-Festus  p.  44  M.  Caeculus  condidit  Praeneste. 

60.  Cf.  P.-Fest.  p.  224  M.:  Praeneste  dicta  est,  quia  is  locus,  quo 
condita  est,  montibus  praestet. 

61.  Bepetiit  Prisc.  7  p.  337  H.,  utroque  loco  inter  fr.  30  et  59. 

64.  Eadem  apud  Prisc.  13  p.  9  H.  libro  omisso.    in  principio   reli- 
quiarum  libri  secundi  posuit  Wagener. 


60  c  Turonensi  edidit  Daniel 

61  in  lib.  VII  Priscianus  hoc  fr.  ex  eodem  libro,  i.  e.  ex  I,  ex 
quo  id  quod  antecedit,  sumptum  esse  dicit  cf.  supra  p.  lxv.  in  lib. 
VII  om.  hoc  fr.  (Paris.)  B1  add.  R2  3  in]  Idem  in  A(mien.) 

B(ern.)  Halb.2       4  esset  (Par.)  i?2  est  et  ABS(ang.)  est®   K(arol.) 

non  vel  non 

eiusdem  A     non  sequuntur  AS   sequuntur  G~r(uter.)  consequun- 

tur  B  lib.  VII:  N  secuntur  B1  .  • .  con  in  marg.  pro  N  B*  sequn- 

tur  S'2  sequuntur  BGr.K 

62,  5   priuerno  B(egin.)   priuerna  Hamb.  b*   omnes  B 

7  omnia  F(lor.)  7.8  odia  —  etiam  om.  Hamb.  8  uolscorum 

B  uulscorum  cet.  codd.     regebantur  F  9  exequutus  F 

63,  10  Cato  (qui  in  cadem  columna  citatus  erat)  decst  in  cod. 
add.  Scaligcr 

64-,  13  Yid.  de  forma  app.  ad  fr.  1.  14  quescunque  codd.  Pri- 
sriani  Crutrrianus  KaroJiruh.     regna  uidissent  Prisciani  Bernensis 


74  RELIQVIAE 

05.  Non.  s.  u.  putidum  p.  152.  Cato  originum  libro  II:  Si  inde 
in  nauis  putidas  atque  sentinosas  commeatum  ponere  uolebant,  .  .  . 

66.  Priscian.  5  p.  15211.  Cato  in  II  originum:  Itaque  res  uber 
fuit;  antequam  legiones  .  .  . 

67.  Priscian.  5  p.  171  H.    Cato  in  II:  Ex  sale;  qui  apud  Kartba-  5 
ginienses  (it,  .  .  . 

EX  LIBRO  III 

68**.  Plin.  n.  h.  3,  98.  Praeterea  interisse  Tbebas  Lucanas  Cato 
auctor  est. 

69**.  Vellei.  1, 7, 2.    Quidam  buius  [HesiodiJ  temporis  tractu  10 
aiunt  a  Tuscis  Capuam  Nolamque  conditam  ante  annos  fere  octin- 
gentos  et  triginta,  quibus  equidem  adsenserim.    sed  M.  Cato  quan- 
tum  differt!    qui  dicat  Capuam  ab  eisdem  Tuscis  conditam  ac  sub- 

65.  Mueller  a.  h.  I.  comparauit  Liuium  25,  3,10  de  causa  M.  Postu- 
mii  Pt/rgensis  (a.  212.  542):  hi  fpublicanij,  quia  publicum  periculum  erat 
a  ui  tempestatis  in  iis  quae  portarentur  ad  exercitus,  et  ementiti  erant 
falsa  naufragia,  et  ea  ipsa  quae  uera  renuntiauerant  fraude  ipsorum 
facta  erant,  non  casu.  in  ueteres  quassasque  naues  paucis  et  parui 
pretii  rebus  impositis,  cum  mersissent  eas  in  alto  exceptis  in  praeparatas 
scaphas  nautis,  multiplices  fuisse  merces  ementiebantur.  ea  fraus  in- 
dicata  M.  Atilio  praetori  priore  anno  fuerat. 

67.  Eepetiit  o»tisso  titulo  numcroque  libri  Alcuin.  p.  2091  P. 

69.  Cf.  Seruius  ad  Aen.  10,145:  Sed  constat  eam  a  Tuscis  conditam 
uiso  falconis  augurio,  qui  Tusca  lingua  fcapys'  dicitur,  unde  est  et 
Capua  nominata.  Tuscos  autem  omnem  paene  Italiam  subiugasse  mani- 
festum  est.  tum  auctus  postquam  quattuor  sententias,  unde  Capua  nomen 
inuenerit,  enumerauit,  quae  ad  hanc  Catonianam  non  pertinent,  sic  pergit: 
alii  a  Tuscis  quidem  retentam  et  prius  Voltiurnum  uocatam :  Tuscos  a 
Samnitibus  exactos  Capuam  uocasse  ob  hoc,  quod  hanc  quidam  Falco  con- 
didisset,  cui  pollices  pedum  curui  fuerunt,  quemadmodum  falcones  aues 


65,  1  lib.  V:  set  MueUer  1.  2  si  inde  in  nauis]  Both  si  inde 
ignauis  libri  si  indu  naues  Scaliger  is  endo  naues  Lipsius  si  cunc- 
tas  Wagener  si  inde  nauis  Iordan  2  potidas  L1  sentinotas  LF1 
semirosas  Scaliger  commeaturn  onere  uel  commeatu  mon.  libri  one- 
rare  Scaliger  commeatum  ponere  Lipsius  nolebat  Lipsius  solebant 
Mueller 

66,  3  uirginum  Gruter.  ante  corr.  4  legiones]  s.  accederent 
gloss.  cod.  Heidelb.  uastassent  regiones  mtlg.  codd.  scripturam  restituit 
Hertz 

67,  5  II]  secundo  Bern.   III  Gr(uter.)   V  Wagener  p.  65 
Karthaginienses   ex  karthaginiensis    corr.  Halberst.    carthaginenses 
(supscr.  i  s.  ne)  Par.  E   kartaginenses  Sang.    cartaginenses  (supscr. 
h  sup.  c.)  Grut.    charthaginensis  Karol. 


M.  PORCII  CATONIS  ORIGINES.    fr.  65-71  75 

inde  Nolam;  stetisse  autem  Capuam,  antequam  a  Romanis  caperetur, 
annis  circiter  ducentis  et  sexaginta.  quod  si  ita  est;  cum  sint  a  Ca- 
pua  capta  anni  ducenti  et  quadraginta,  ut  condita  est;  anni  sunt  fere 
quingenti.  ego;  pace  diligentiae  Catonis  dixerim,  uix  crediderim  tam 
5  mature  tantam  urbem  creuisse,  floruisse;  coneidisse,  resurrexisse. 

70**.  Sent.  (auctus)  adAen.  3,  402.  Ait  Cato,  a  Phiioctete  con- 
dita  iam  pridem  ciuitate  [Peteliae]  inurum  tanturn  factum. 

71.  Prob.praef.  in  Verg.  Bucol.p.  326  H.  Item  Cato  originum  III : 

Tliesunti  Tauriani  uocantur  de  fluuio,  qui  propter  fluit.   id  oppidum 

10  Aurunci  primo  possederunt,  inde  Achaei  Troia  domum  redeuntes. 

in  eorum  agro  fluuii  sunt  sex;  septimus  finem  Rheginum  atque  Tau- 

rinum  dispescit:  lluuii  nomen  est  Pecoli.   eo  Orestem  cum  Iphigenia 

habent,  quos  uiros  Tusci  rcapuas'  uocarunt.  Quoniam  Capuam  a  Tuscis 
conditam  esse  apud  ueteres  constabat,  Catonem  a  Velleio  uel  quisquis  eius 
a  itnr  fuit,  parum  diligenter  exccrptum  esse  sequitur  (sic  iam  in  edit. 
priore):  nam  anno  urbis  conditae  dueentesimo  et  sexagesimo  i.  e.  a.  Chr. 
ii  470  in  eo  erat,  ut  Tuscorwn  opes  in  Campania  minucrentur.  itaque 
Gcrdthausen  iMastarna  p.  19),  Gutschmid  (V  343),  Diels  (Herm.  XXII 
p.  216 sq.,  qui  Belochium  'Campanien'2  p.  S  sqq.  citauit),  Huelsen  (R.  E. 
///  c.  1556)  Catonis  rationem  usque  ad  eum  annum,  quo  primum  Capua 
a  Romanis  capta  est,  i.  e.  338.  416  ductam  esse  statuerunt.  Vid.  Nissen 
It.  Landesk.  II  p.  696  sq.    cf.  Coelii  fr.  52. 

70.  Addidit  Seruius:  hic  postea  horrore  sui  uulneris  ad  patriam 
redire  neglexit,  secl  sibi  paruam  Petiliam  in  Calabriae  partibus  fecit. 
cf.  Solin.  2,10:  notum  est  a  Philoctete  Petiliam  constitutam. 

71.  Schol.  in  Theocr.  p.  4Ahr.:  'OQtctrj  yctQ  ixxoui£ovri  tb  xi)g  'AqTi- 

70,  6  Cato  ait  —  iam  primum  Ambr. 

7 1 ,  8  tertio  M(onac)  9  Thesunti  M(onac.)  P(aris.)  Thelunti 
Theseunti  V(atic)  thauriani  M  Ehegini  Taurocini  (edit.)  E(gnatii) 
\";-sen  It.  Landeskunde  II  p.  961  fluumm  practerfluentem  Metau- 
rum  dictum  esse  arbitratus.  Facelini  Wagener  transeunti  ScJmei- 
dewm  Acheruntii  lloth  coll.  Plin.  n.h.  3.  73:  In  peninsula  fluuius 
Acheron,  a  quo  oppidani  Aceruntini  qui]  quod  P  10  possi- 
derunt  V  11  reginum  P  Taurinum  PVE  Taurianum  Iordan 
12  Pecolieo  VP  Paccolico  E  Phacelini  G.  Hermann  Opusc.IIp.73 
Phacelino  Bergk  Opusc  phil.  I  p.  609  sq.  coll.  Vib.  Seq.  p.  16  Fa- 
celi.eo  Wagener  Pecoli.eo  Duebncr  Ipsa  septem  flumma  enume- 
rauit  Varro  in  r.  human.  libro  XI,  quem  locum  modo  idem  Probus 
seruauerat:  Iuxta  Rhegium  fluuii  sunt  continui  septem  Latapadon, 
Micotes,  Eugiton,  Stracteos,  Polie,  Molee,  Argeades.  m  his  fluuiis 
esse  etiam  eum,  qui  fmem  Bhcginum  atque  Taurinum  dispertit,  nemo 
non  uidet,  sed  quacrHnr  quis  sit.  Polie  pro  Pecoli  ci.  Thilo,  srd 
utrum  nomen  corruptwm  sit,  incertum  cst.   cf.  Iordan  i>.  xzr  sqq. 


76  RELIQVIAE 

atque  IMade  dicunt  maternam  neeem  expiatum  uenisse,  et  non  longin- 
qua  memoria  est,  cum  in  arbore  ensem  uiderint,  quem  Orestes  abiens 
reliquisse  dicitur. 

72.  Festus  s.  u.  oreae  p.  182  M.  Cato  originum  1.  III:  Equos  re- 
spondit:  oreas  mibi  inde;  tibi  cape  ilagellum. 

73.  Gell.  17,13,3.  A  quo  illa  significatio  [u.  quinj  non  abhor- 
ret,  quae  est  in  tertia  origine  M.  Catonis:  Haut  eos,  inquit,  eo  po- 
stremum  scribo,  quin  populi  et  boni  et  strenui  sient. 

74.  Charis.l  p.  13  K.  Cato  originum  III:  Laserpitium  pro  pul- 
mentario  babet. 


iiiSog  ^oavov  i-A  Tuvqcov  rftg  Z-AV&iag  %Qr\6LLog  i£i7t£6ev  iv  k%xa  tioxu- 
Lioig  ix  LLi&g  7tr>yi\g  qsov6lv  djtoXoveae&ai.  6  Sh  TtoQSv&elg  elg  'Ptfyiov 
xfjg  'IxuXiag  xb  dyog  ditsvitljaro  iv  roig  XsyoLiivoig  diacpoooig  [sic  Ha- 
maker.  Siu  %wQug  cod.  Paris.  Ahrensi.  Siu%6)Q0ig  uulg.]  noxaiLoig.  Vid. 
Nissen  Ital.  Landesk.  II  p.  961. 

72.  Cf.  Aristot.  rhet.  2,20:  Zxr]6L%OQog  iihv  yuQ  eXoLiivcov  6XQuxr\ybv 
avxoy.QU.roQa  xcbv  '  Iy.SQuicov  <f>aXuoiv  ■auI  llsXXovxcov  cpvXaxfjV  SiSovui  rov 
6coLLurog,  xuXXu  SiuXXu%9slg  elnsv  avxoig  Xoyov,  cbg  iit-Jtog  v.axsi%e  Xsi- 
LLcovu  novog,  iX&ovxog  S'  iXucpov  aul  Siucp&siQovxog  xr)v  voLii]v  povXo- 
(isvog  XLLicoQfj6a6TTaL  rbv  ^Xucpov  ijQcbru  rbv  uv&Qconov,  sl  Svvuix  uv  llsx 
avrov  xoXdeui  rbv  Uacpov,  6  S'  %cpr\6sv,  iuv  Xdplrj  %uXivbv  -aul  uvrbg 
dvafiy  in  uvrbv  i%cov  d-xovria-  6vvoiioXoyr]6uvrog  Sh  v.ul  dvafidvxog 
dvxl  xov  riiicoQ7]6a6&uL  uvrbg  iSovXsvesv  i']8r}  rco  dv&Qcbnco.  rovrco  Sh  xui 
vLLsig'  £qp7j  ' OQ&re  llt)  §ovX6llsvoi  rovg  noXeLiiovg  niLC0Qf]6u6yrui  ravrb 
nd&r\re  rco  inncp-  xbv  Lihv  yuQ  %uXivbv  e*%ere  f]Sr\  sXollsvol  6XQUxr\ybv 
avxoxQaxoQu-  iuv  Sh  cpvXaxf]v  Scbxs  y.ui  dvafifjvai  ia6r\xs,  SovXei'6exe  fjSr] 
fPaXuQlSL,.  Hanc  fabulam  etiam  a  Philisto  narratam  esse  Bergk  Philol. 
XXX  p.  6SO  (Opusc.  II p.  754)  monuit.  haec  enim  sunt  apud  Theon.  pro- 
gymn.  p.  66  ed.  Spengel:  llvQ-ov  Se  bnoiog  iexi  nuQa  'HqoSoxco  xov  avXr]- 
xov  ■auI  naQa  ^lXl6xco  rov  innov  xui  (rov  iXdcpov^  txuq'  s-AaxiQcp. 
Mueller  ad  Festi  l.  s.  s.,  cum  tertio  libro  Cato  Siciliae  ciuitates  silentio 
transmittere  non  potuerit,  hanc  fabulam  eum  narrasse  putat,  neque  uideo 
cur  Iordano  adstipulemur ,  cui  p.  XLIX  Cato  haec  de  Italis  popuiis 
seruitutem  una  cum  auxilio  a  populo  Romano  nactis  ad  exemplar  Me- 
nenii  Agrippae  praecepisse  uisus  est. 

74  et  75.  lordan  siue  Capuanos  siue  alios  Italicos  rQvcpr]rdg  repre- 
hensos  coniecit,  quod  condimento  ciborum  pretiosissimo  pro  pulmentario 
uterentur.    repetiit  (Beda)  de  orthogr.  VII  p.  285  K. 


1  et]  ut  V  2  uiderunt  Keil 

72,  5  oreat  codex 

73,  7  aut  QZ  8  quin*  (fort.  i  eras.)  X  et  *strenui  (e  eras.) 
X     fient  QZ  sint  II 

74,  9  laspitiu  pro  pulmenta  nunc  in  cod.  Neapol.  conspiciuntur, 
rio  habet  debentur  editioni  principi  et  Bedae  9.  10  pulmentario 
suo  h.  Putschms 


M.  PORCU  CATONIS  ORIGINES.    fr.  71—80  77 

75.  Charis.  I  p.  13  K.  Cato  —  in  eodem  (originum  III):  Multo 
pulmento  usi  .  .  . 

76*.  Seru.  ad  Aen.  9,000.  Italiae  disciplina  et  uita  [a  Vergilio] 

laudatur,  quam  et  C.ato  in  originibus  et  Varro  in  gente  populi  Ro- 
5  mani  commemorat. 

EX  LIBRO  IV 

7  7.  Gell.  2,2S,0.  Verba  Catonis  ex  originum  quarto  baec  sunt: 
Non  lubel  scribere,  quod  in  tabula  apud  pontificem  maximum  est, 
quotiens  annona  cara,  quotiens  lunae  aut  solis  lumine  caligo  aut 
quid  obstiterit. 

10         78.  Fest.  s.  u.  mapalia  p.  146  M.    Cato  originum  libro  quarto: 
Mapalia  uocantur  ubi  habitant,  ea  quasi  cobortes  rotundae  sunt. 

79.  Gell.  5,21, 17.  Item  M.  Cato  in  IV  originum  eodem  in  loco 
ter  boc  uerbum  posuit:  Compluriens  eorum  milites  mercennarii  inter 
se  multi  alteri  alteros  in  castris  occidere,  compluriens  multi  simul 

15  ad  hostis  transfugere;  compluriens  in  imperatorem  impetum  facere. 

80**.  Seru.  (auctus)  ad  Aen.  4,  082.  Exstinxti  te  meque  soror 

populumque  patresque  Sidonios  urbemque  tuamj  Quidam  hoc  loco 

uolunt  tres  partes  politiae  comprehensas,  populi,  optimatium,  regiae 

potestatis.    Cato  enim  ait  de  tribus  istis  partibus  ordinatam  fuisse 

20  Carthaeinem. 


75.  Item  ut  fr.  74  (apud  Bedam)  de  orthogr.  VII  p.  285  K. 

78.  Eadem  apud  Seruium  (auctum)  ad  Aen.  1,421:  Cato  origi- 
num  [primo  addit.  Paris.  om.  Cassell.]  magalia  aedificia  quasi  cohortea 
rotundas  dicit. 

79.  Ex  Gellio  Nonius  (cf.  Hertz  Opusc.  Gelliana  p.  104)  s.  u.  com- 
pjuriens  p.87:  Idem  (Cato)  originum  1.  IV:  Compluriens  eorum  —  oc- 
cidere. 

80.  Eadem  de  Carthaginiensium  re  publica  referunt  Aristot.  pol.  2,8 
[11  Bk.J  et  Cic.  de  rep.  2, 23,  42. 


75  seguitur  fr.  74  1  in  eodem:  multo,  qnar  nunc  desunt  vn 
Neapol.,  debentur  edit.  pr.  idem  cxc.  orthogr.,  quae  uox  Keilio  spatio 
lacunae  melhts  conuenire  uidetur 

77,  7  lubet]  li  codd.  rec.    iubet  P  lubeis  V  libet  codd.  rec. 
8  lumine  VPR  antiqua  forma  datiui  seruata   lumini  codd.  rec. 

78,  11  rotunda  Salmasius  cxerc.  Plin.  p.  19 

79,  13  mercen(n)ari(i)  codd.  Nonii       14  sese  ante  Hertzium 
multij  tumultuari  Bolhuis.    inulti  Mcrccr     in  castris  om.  Gell.  add. 
Nonius  15   tranfugere   P     in  imper.]   imper.  R      impetum]   in 
impetum  V     fecere  g 

80,  16  exhibet  Floriac.  (Ambros.)  18  tris  F 


496 


78  RELIQVIAE 

81.  Priscian.  0  p.  2o4  H.  Cato  t.amen  os  protulil  in  IIII  originum: 
Si  (juis  membrum  rupit  aut  os  fregit;  talione  proximus  cognatus  ul- 
ciscitur. 

82.  Gell.  11, 1,  0.   Non  esse  abs  re  putaui  notare  quod  M.  Cato 
aliter  dixit.    nam  in  quarto  originum  uerba  baec  sunt:  Imperator  5 
noster,  si  quis  extra  ordinem  depugnatum  iuit,  ei  multam  facit. 

83*.  Gell.  3,  7.  Pulcrum,  dii  boni,  facinus  Graecarumque  facun- 
diarum  magniloquentia  condignum  M.  Cato  libris  originum  de  Q. 
Caedicio  tribuno  militum  scriptum  reliquit. 

Id  profecto  est  ad  hanc  ferme  sententiam:  Imperator  Poenus  in  10 
terra  Sicilia  bello  Rartbaginiensi  primo  obuiam  Romano  exercitu 
progreditur,  collis  locosque  idoneos  prior  occupat.  milites  Romani, 
uti  res  nata  est,  in  locum  insinuant  fraudi  et  perniciei  obnoxium. 
tribunus  ad  consulem  uenit,  ostendit  exitium  de  loci  importunitate 
et  hostium  circumstantia  maturum.   'censeo',  inquit  *si  rem  seruare  15 


81.  Plerique  haec  ex  lege  duodecim  tabularum  Catonem  protulisse 
arbitrati  sunt.  at  uero  constat  illis  diuersas  poenas  sanctas  esse  membro 
fracto  et  ossi  rupto.  cf.  Gai.  3,  223  [=  Iustin.  instit.  4,4,7]:  Poena 
autein  iniuriaruni  ex  lege  XII  tabularum  propter  membrum  quidem  rup- 
tum  talio  erat,  propter  os  uero  fractum  aut  conlisum  trecentorum  assium 
poena  erat,  si  libero  os  fractum  erat,  at  si  seruo,  CL  et  alios  locos.  quos 
eongesserunt  Huschke  a.  h.  1.  et  Schoell  dtcod.  tabul.  p.  141.  quam  ob  rem 
Mommsen  (Strafr.  p.  802  adnot.  2<  a  Catone  legem  Latinam  dici  censuit, 
guae  ante  XII  tabulas  sancta  esset,  Wagener  et  Iordan  p.  u  apud  Poe- 
nos  hoc  talionis  ius,  quod  propter  tempus  praesens  ulciscitur  in  Romanas 
res  bellorum  Punicorum  non  quadraret,  uiguisse  statuerunt.  ego  rem  in- 
certam  in  incerto  relinquo. 

'83.  Ex  Gellio  Nonius  s.  u.  uerruca  p.  187  Cato  libris  originum: 
Censeo,  inquit,  —  imperes  (p.  78  u.  15).  —  praeterea  Catonis  uerba  esse 
existimat  Gronouius  (ad  Gell.  l.s.s.J,  quae  Quintilianus  inst.  8,3,48 
(cf.  c.  6, 14)  laudat:  Deformitati  proximum  est  humilitatis  uitium,  xutisl- 
VL061V  uocant,  qua  rei  magnitudo  uel  dignitas  minuitur  ut  'saxea  est 
uerruca  in  summo  montis  uertice',  quae  cadem  in  EcJcsteini  anecd.  Paris. 
rhet.  p.  20  exstare  monuit  Iordan.  idem  recte  huc  p.  80  u.  12  pertinere 
uidit  Vopisc.  Prob.  1, 1  (uid.  appar.  crit.  ad  Cn.  Gell.  fr.  1) :  Certum  est 
quod  Sallustius  Crispus  (Cat.8,4)  quodque  Marcus  Cato  et  Gellius 
historici  sententiae  modo  in  litteras  rettulerunt,  omnes  omnium  et  q.  s. 
Ciccr.  de  sen.  20,75:  Legiones  nostras,  quod  scripsi  in  originibus,  in 


81,  2  mbruni  Bcrn.     olciscitur  Bamb. 

83,  8  in  libris  ante  Hertzium  de  Q.]  deq  VP  9  cedicio 
VR  cecidio  P  tribnino  R  a.  corr.  11  terra  siciliam  (~  sec.  m.) 
P  bella  VP  Kartaginensi  P  exercitui  P  12  colleis  P  ante 
corr.  colles  m.  rec.     loquosque  B  13  fraudi  insinuant  B     ob- 

nixium  P  15  ostium  P     si  reseruare  V 


M.  PORCII  CATONIS  ORIGINES.    fr.  81—83  79 

uis,  faciundum,  ut  quadringentos  aliquos  milites  ad  uerrucam  illam 
(sic  cnim  Cato  locum  editum  asperumque  appellat)  ire  iubeas  eam- 
que  uti  occupent,  imperes  horterisque;  hostes  profecto  ubi  id  uide- 
rint,  fortissimus  quisque  et  promptissimus  ad  occursandum  pugnan- 

5  dumque  in  eos  praeuertentur  unoque  illo  negotio  sese  alligabunt, 
atque  illi  omnes  quadringenti  procul  dul)io  obtruncabuntur.  tunc  in- 
terea  occupatis  in  ea  caede  hostibus  tempus  exercitus  ex  hoc  loco 
educendi  babebis.  alia  nisi  baec  salutis  uia  nulla  est.'  Consul  tri- 
buno  respondit,  consilium  (]uidem  istud  aeque  prouidens  sibi  uide- 

io  rier,  fsed  istos'  inquit  fmilites  quadringentos  ad  eum  locum  in  ho- 
stium  cuneos  quisnam  erit  qui  ducat?'  csi  aliunv  imjuit  tribunus 
'neininem  reperis,  me  Iicet  ad  boc  periculum  utare;  ego  hauc  tibi 
et  rei  p.  animam  do.'  Consul  tribuno  gratias  Iaudesque  agit.  tribu- 
nus   et   quadringenti  ad  moriendum    proficiscuntur.    bostes  eorum 

ir,  audaciam  demirantur,  quorsum  ire  pergant,  in  expectando  sunt.  sed 
ubi  apparuit  ad  eam  uerrucam  occupandam  iter  intendere,  mittit 
aduersum  illos  imperator  Cartbaginiensis  peditatum  equitatumque, 
quos  in  exercitu  uiros  babuit  strenuissimos.  Romani  mililes  circum- 
ueniuntur,  circumuenti  repugnant.    lit  proelium  diu  anceps.    tandem 

eum  locum  saepe  profectas  alacri  animo  et  erecto  unde  se  redituras 
numquain  arbitrarentur.  Tuscul.  1,42, 101:  Sed  quid  duces  et  principes 
nominem?  cum  legiones  scribatCato  saepe  alacris  in  eum  locuru  profec- 
tas,  unde  redituras  se  non  arbitrarentur.  Senec.  epist.  S2,22:  Quid?  dux 
ille  Romanus,  qui  ad  occupandum  locum  milites  missos,  cum  per  in- 
gentem  bostium  exercitum  ituri  essent,  sic  adlocutus  est:  fIre  commili- 
tones  illo  necesse  est,  unde  redire  non  est  necesse'.  —  Consul  (a.  258.  496) 
fuit  A.  Atilius  Calatinus,  res  facta  est  circa  Camerinensium  saltum  (Flor. 
1,18  [2, 2], 13),  cum  Camerinam  consul  peteret  (Oros.  4,  8, 1).  uid.  adnot. 
ad  Claud.  fr.  42. 

I  uis]  ius  P     quadringentes  Nonii  G   treeentos  Liuius  Liuicmi- 
gue     uerruncam  Nonii  L^F1         2  coto  II     appellau  Ii  ante  corr. 

3  occupem  II  6  tu  antc  Hertsium  7  et  exercitus  V 

8  educendi  ex  boc  loco  It  9  istuc  quidem  atq;  V  quidem  atque 
pr.  li  supra  Gronouium  et  Hertzium  secutus  cod.  P  scripturam  ex- 
Jiibui,  consilium  quidem  istuc  fidum  atque  prouidens  Wagencr  con- 
sultum  istuc  quidem  atque  pr.  Bergk  in  Fleckeis.  ann.  CXIII  p.  285 

I I  dicat  V  ante  corr.     si  f  alium  7?     tribunii  VR       1 2  nemi- 

nem  om.  R     repperis  VPR     utare  periculum  R  13  gracias  V 

e        . 
laudqsq;  (a  et  d  ex  corr.)  R  15  quorsum  repergant  R   quor- 

sumi  repgantine  exp.  V     in  om.  P         16  ad  eam  Gronouius   ean- 

dem  P1  ac  eandem  P  a  m.  rec.  uulg.  ade  R1  eade  R2  eadem  V 

17  Kartaginenses  V  19  diuances  V     Tamen  V 


80  RELIQVIAE 

superat  multitudo.  quadringenti  omnes  cum  uno  perfossi  gladiis  aut 
missilibus  operti  cadunt.  Consul  interim,  dum  ibi  pugnatur,  se  in 
locos  tutos  atque  editos  subducit. 

Sed  quod  illi  tribuno,  duci  militum  quadringentorum,  diuinitus 
in  eo  proelio  usu  uenit,  non  iam  nostris,  sed  ipsius  Catonis  uerbis  5 
subiecimus:  Dii  immortales  tribuno  militum  fortunam  ex  uirtute  eius 
dedere.    nam  ita  euenit:  cum  saucius  multifariam  ibi  factus  esset, 
tamen  uulnus  capiti  nullum  euenit,  eumque  inter  mortuos  defetiga- 
tum  uulneribus  atque  quod  sanguen  eius  defluxerat,  cognouere.   eum 
sustulere,  isque  conualuit  saepeque  postilla  operam  rei  p.  fortem  10 
atque  strenuam  perhibuit  illoque  facto,  quod  illos  milites  subduxit, 
exercitum  ceterum  seruauit.   sed  idem  benefactum,  quo  in  loco  ponas, 
nimium  interest.    Leonides  Laco  quidem  simile  apud  Thermopylas 
fecit,  propter  eius  uirtutes  omnis  Graecia  gloriam  atque  gratiam 
praecipuam  claritudinis  inclitissimae  decorauere  monumentis:  signis,  15 
statuis,  elogiis,  historiis  aliisque  rebus  gratissimum  id  eius  factum 


1  una  V  cladiis  B  gradiis  V  2  missibus  V  ante  corr. 
interibide  du  ea  pugna  se  I  V  interibi  dum  ea  pugase  B  supra 
habes  scriphiram  P  interim  dum  ea  pugna  fit  Bolhuis  interibi  dum 
ea  pugna  fit  Wagener  interibi  dum  ea  pugna  <(pugnatur>  se  Bergk 
l.  s.  4  tribuni  VB  5  usus  libri  usu  s  6  post  subiecimus 
exstat  m  V  VERBA  CATONIS  tribuni  V  (B)  tribunus  P  fortuna 
VB  7  ita  euenit  ita  VP1  ita  euenit  uti  P2  ita  euenit  B  euenit, 
ut  cum  s. —  euenerit  Gronouius     essetj  e~e  V  esse  B  8  tamen] 

tum  B     euenit]  mihi  post  euenit  u.  7  suspectum     eum  B   cumque 
uulg.     defetigatum  VB2   defatigatum  cet.  libri  9  atque]  aegre- 

que  spirantem  Slephanus     sanguen  eius  Hertz   sanguen  BV1  san- 
guenis  F2   sanguineis  ei'  P  sanguen  eis  Iordan   sanguinis  uis  Both 

onouere  B   <(incognitum^>   cognouere   Bergle  l.  s.  10  post 

illani  P  11   peribuit  B   praehibuit  Qiricherat     illoq  B   illoque 

facto  —  sei*uauit  orationis  tenorcm  perturbant  12   seruauit  huc 

usq;  S$  id'  bene  f.  ("  eras)  P  cf.  Hertz  Op.  Gell.p.219       13  leoni- 
des  lacu  PV  leonides  lacn  B  Leonidas  Lacedaemonius  laudatur  g 
qui  PXVB   quid  P~   quidem  seripsi  quia  Maduig  Adu.  I p.  592 
consimile   Gronou.  hermopylas  VB   hermopilas  P  Termopolas 

Fleckeisen  ann.phil.  93  p.  243         14  fecit,  eius  uirtutis  <^ergo)>  — 
praecipuam  <(rettulit)>  uel  ab  omnia  Graecia  —  <(inuenit)>  Bergk  l.  s. 

graciam  VP2  gciam  B  greciam  P1  16  statuis;  elogiis  Hertz 
distinxit  rebus;  grat.  dist.  Iordan  grauissimum  V  <(ita^>  gratissimum 
Bergk  l.  s. 


M.  PORCII  CATONIS  ORIGINES.    fr.  83-86  81 

habuere;  at  tribuno  militum  parua  laus  pro  factis  relicta,  qui  idem 
fecerat  atque  rem  seruauerat. 

Ilanc  Q.  Caedici  tribuni  uirtutem  M.  Cato  tali  suo  testimonio 
decorauit. 

5  S4.  Non.  s.  u.  duodeuicesimo  p.  100.  Cato  in  quarto  originum: 
Deinde  duouicesimo  anno  post  dimissum  bellum;  quod  quattuor  et 
uiginti   annos  fuit,  Carthaginienses  sextum  de  foedere  decessere. 

85**.  Seru.  ad  Aen.  10,13.   Alpes  —  quae  secundum  Catonem 
et  Liuium  muri  uice  tuebantur  Italiam. 

io  86*.  Gell.  10,  24,  7.  Et  historiam  autem  et  uerbum  hoc  sump- 
sit  Coelius  ex  origine  M.  Catonis,  in  qua  ita  scriptum  est:  Igitur 
dictatorem  Carthaginiensium  magister  equitum  monuit:  cMitte  me- 
cum  Romam  equitatum:  diequinti  in  Capitolio  tibi  cena  cocta  erit'. 


219 
535 


216 
538 


84.  Gell.  10,1,10:  In  M.  autem  Catonis  quarta  origine  ita  per- 
scriptum  est:  fCarthaginienses  sextum  de  foedere  decessere'.  Nonius 
sua  sumpsit  ex  Gell.  5,4,5,  ubi  praeter  Varronis  nomen  etiam  Catonis 
uerba  intercidisse  Hertz  Opusc.  Gell.  102  not.  10  perspexit.  —  De  re  uid. 
Mommseni  chronol*  p.  322  et  SoJtaui  chron.  p.  254.  353.  MeJtzer  Gesch.  d. 
Karth.  II  p.  587  so. 

85.  Liu.  21,35,8:  Praegressus  signa  Hannibal  in  promunturio  quo- 
dam,  unde  longe  ac  late  prospectus  erat,  consistere  iussis  militibus 
Italiam  ostentat  subiectosque  Alpinis  montibus  circumpadanos  campos, 
moeniaque  eos  tum  transcendere  non  Italiae  modo  sed  etiam  urbis  Ro- 
manae.  (ex  Polybio  3,54,2:  ovtco  yuQ  V7t07ts7ttmv.si  toig  7tQosiQT]usvoig 
oqsGiv  coats  6vv&scoQOVLiivcov  ccLLcpolv  ccxQOTtolscog  cpcclvs6&ai  diuftsGiv 
%%Btv  tag  'Jil7tsig  tf]g  olr]g  'Itccllccg.  cf.  Herodian.  2,  11,  8:  asyiata  ixslvcc 
007]  xcti  olct  ovk  ccXXcc  iv  tjj  xkS1'  rjLicxg  yfj,  iv  tsi%ovg  a^rjiiati  TtSQfKSitat 
%al  7tQ0L3s§Xr]tai  'ItaXiag  v.tl.).  Isidor.  orig.  14,  8, 18  Hae  [AlpesJ  sunt 
quae  Italiae  murorum  exhibent  uicem. 

86.  Ex  GeUio  Macrobius  1,  4, 26.  —  fr.  86  et  87  coniunxerunt  Popma 
et  Iordan.  deest  inter  ea  Hannibalis  responsum.  ad  rem  cf.  Liu.  22,  51, 
in  cuius  librum  per  Coelium  (uid.  fr.  25)  Catonis  narratio  transiit:  flan- 
nibali  uictori  fCannensiJ  cum  ceteri  circumfusi  gratularentur  suaderent- 


1  at]  ad  A  VEP       3  hanc  Q.  uulg.    hancq;  VRP     cedici  VBP 
84,  5  duodeuicesimo  perperam  legit  et  excerpsit  Nonius  <d  nid. 
Gell.  5,  4,  5  qm  duouicesimo  (itcl  duoetuic.)  scribendum  esse  exemplis 
docuerat  6  post  bellum   in  G  sed  erasum  7  carthaginensis 

FlGl     de  in  G  sup.  lin.     federe  LG^F^H  fodere  cum  e  supra  o 
scr.  F2H2E     decernere  Nonius   decessere  GelUus 

86,  10  supsit  QZ  11  celius  ZBQU  M.]  IIII  Gronou.  <IV> 
Hertz  ex  originibus  M.  Catonis  Macrobms  in  qua  Q  in  quo  cet. 
codd.  12   aequitu  X      mitte  Q  (suprascr.  i)  13  equitatum 

Romam  77      Capitolium  uulgo     tibi  om.  B  Macrobii  Paris.      caena 
XO  Macrobii  Bamb.     coena  Macr.  Paris. 

Hisf.  Eom.  rel.  I,  ed.  Peter.    Ed.  alt.  6 


82  RELIQVIAE 

87.  Gell.  2,19,9.  M.  Cato  in  quarto  originuin:  Deinde  dictator 
iubet  postridie  magistrum  equitum  arcessi:  fMittam  te,  si  uis,  cum 
equitibus'.   fsero  est',  inquit  magister  equitum,  fiam  resciuere'. 

88*.  Plin.  n.  h.  8, 11.  Antipater  auctor  est  duos  [elephantosj 
Antiocho  regi  in  bellicis  usibus  celebres  etiam  cognominibus  fuisse; 
etenim  nouere  ea.  certe  Cato,  cum  imperatorum  nomina  annalibus 
detraxerit,  eum  qui  fortissime  proeliatus  esset  in  Punica  acie,  Surum 
tradidit  uocatum  altero  dente  mutilato. 

S9**.  Seru.  (auctusj  ad  Aen.  3, 101.  Cato  pluraliter  haec  Dre- 
pana  dicit. 

90.  Priscian.  8  p.  382  H.  Cato  in  IV  originum:  Duo  exules  lege 
publica et  execrari. 


que,  ut  tanto  perfunctus  bello  diei  quod  reliquum  esset  noctisque  in- 
sequentis  quietem  et  ipse  sibi  sumeret  et  fessis  daret  militibus,  Mahar- 
bal,  praefectus  equitum,  minime  cessandum  ratus  fimmo  ut,  quid  hac 
pugna  sit  actum,  scias,  die  quinto'  inquit  'uictor  in  Capitolio  epula- 
beris.  sequere:  cum  equite,  ut  prius  uenisse  quam  uenturum  sciant, 
praecedam'.  Hannibali  nimis  laeta  res  est  uisa  maiorque  quam  ut  eam 
Btatim  capere  animo  posset.  itaque  uoluntatem  se  laudare  Maharbalis 
ait,  ad  consilium  pensandum  temporis  opus  esse.  tum  Maharbal:  fnon 
omnia  nimirum  eidem  di  dedere:  uincere  scis,  Hannibal,  uictoria  uti 
nescis'.  mora  eius  diei  satis  creditur  saluti  fuisse  urbi  atque  imperio. 
ex  Liuio  Valer.  Max.  9, 5  ext.  3.  Flor.  1, 22  [2,  6J,  19.  Plutarchus  Fab.  17 
Barcam  Hannibali  exprobrantem  facit  eum  uictoria  uti  nescire. 

89.  Cf.  Fann.  fr.  3. 

90.  Quamuis  res  sit  dubia,  tamen  adscribam,  quae  Iordan  p.  liv 
expiscatus  est.  is  enim  eandem  rem  hic  narratam  esse  a  Catone  existi- 
mat  quam  a  Varrone  apud  Donat.  Terent.  Eun.  2,2,25  (I p.  322  W.): 
Varro  humanarum  rerum:  Numerius  Equitius  Cuppes,  inquit,  et  M.' 
Macellus  singulari  latrocinio  multa  loca  habuerunt  infesta.  his  in 
exilium  actis  bona  publicata  sunt  et  aedes  ubi  habitabant 
dirutae,  eque  ea  pecunia  scalae  deum  penatium  aedificatae  sunt,  ubi 
habitabant,  locus,  ubi  uenirent  ea  quae  uescendi  causa  in  urbem  erant 
allata.  itaque  ab  altero  macellum,  ab  altero  forum  Cuppedinis  est  ap- 
pellatum.  Hoc  uero  factum  est  Festo  auctore,  qui  eandem  rem  p.  48  et 
125  secundum  Varronem  exposuit,  ab  Aemilio  et  Fuluio  censoribus,  i.  e. 
anno  179.  575  et  extra  quarti  originum  libri  fines  positum  est. 


87,  2  post  tridie  VRg  postero  die  g     aecersi  pars  lib.  rcc. 
mittante  P  mittates  iuis  equitu  c  equitibus  B 

88,  7  sutrum  Vindob. 
89  exhibet  Bern.  F 

90,  11  legem  Gr(utcr)  12  publicam  Gr.   puplicam  S(ang.) 

K(arol.)  et  execrari]  B(ern.)'Gr.K  et  exsecrari  H(alberst.)  S  et 
execrari*  Bamb.  et  execrassi  (Par.)  B1  execrari  B2B2(Hertz)  ex- 
sectati  H2  lege  publicati  et  execrati  Wagencr  lege  publica  con- 
demnati  et  execrati  Mommsen  ap.  Iordanum 


M.  PORCII  CATONIS  ORIGINES.    fr.  87—93  83 

91.  Gell.  /1,3,2.   Videbam  —  M.  Catonem  in  originum  quarto 
'Proelium  factum  depugnatumque  pro  castris'  scripsisse. 


EX  LIBRO  V 

92**.  Liu.  34, 15, 9.  Cato  ipse,  haud  sane  detrectator  laudum 
suarum,  multos  [pugna  cum  Hispanis  ad  Emporias  commissaj  cae- 
s  sos  ait,  numerum  non  adscribit.  Tria  eo  die  laudabilia  fecisse  pu- 
tatur,  unum  quod  circumducto  exercitu  procul  nauibus  suis  castris- 
que,  ubi  spem  (juisquam}  nisi  in  uirtute  haberent,  inter  medios 
hosles  proelium  commisit;  alterum  quod  cobortes  ab  tergo  hostibus 
obiecit;   tertium  quod  secundam  legionem  ceteris  omnibus  effusis 

10  ad  sequendos  hostes  pleno  gradu  sub  signis  compositam  instructam- 
que  subire  ad  portam  castrorum  iussit.  —  multi  et  aliarum  ciuita- 
tium,  qui  Emporias  perfugerant,  dediderunt  se,  quos  omnes  appella- 
tos  benigne  uinoque  et  cibo  curatos  domos  dimisit. 

93*.   Gell.  2,22,28.   Sed  quod  ait  uentum,  qui  ex  terra  Gallia 

15  flaret,  circium  appellari,  M.  Cato  in  libris  originum  eum  uentum 
'cercium'  dicit,  non  'circium'.  nam  cum  de  Hispanis  scriberet,  qui 
citra  Hiberum  colunt,  uerba  baec  posuit:  Sed  in  his  regionibus  fer- 
rareae,  argentifodinae  pulcherrimae,  mons  ex  sale  mero  magnus, 
quantum  demas,  tantum  adcrescit.   uentus  cercius,  cum  loquare,  buc- 

20  cam  implet,  armatum  hominem,  plaustrum  oneratum  percellit. 


195 
559 


92.  Vid.  supra  p.  cusq.  Appian.  Hisp.  40:  dtw£ag  ts  vvktos  6lr\s 
ixgd.zj]6£v  uvt&v  tov  6ToaTO%iSov  xai  7colXovg  a7i£-x,T£ivtv.  Tria  — 
dimisit  ut  Catoniana  cum  Maduigio  addidi. 

93.  Apul.  de  mund.  c.  14:  Cato  autem  in  libris  originum  non  cir- 
cium  sed  cercium  dicit.  is  uentus — percellit.  de  uento,  qui  a  Graecis 
Kainiag  dicitur,  cf.  Senec.  quaest.  nat.  5, 17,  5.  Strabo  1,  2, 21  p.  29.  Plut. 
Sert.  17.  —  Liu.  34,21,7:  Pacata  prouiucia  [Catoj  uectigalia  magna 
instituit  ex  ferrariis  argentariisque,  quibus  tum  institutis  locupletior  in 
dies  prouincia  fuit. 

91,  1  M.]  in  Z  Catonem  in  marg.  0  origenu  X1  2  pre- 
lium  Z   pliu  J577 

92,  5  Tria — iussit  solus  Bamberg.  seruauit  seclusitque  Weissen- 
born  nusquam  add.  Ussing. 

93,  15  in  libris  VPR  in  libro  g  16  cercium]  er  sup.  lin. 
add.  R     his  panis  P1  ante  corr.       17  Sed  siue  S;  libri  Sunt  uulgo 

ferrariae  uulgo  18  pulcherime  R  19  accrescit  g  adorescit 
P  adorrescit  R  adolescit  Gronouius  circius  R  ante  corr.  20  ho- 
neratum  V 

6* 


167 
587 


84  RELIQVIAE 

94*.  Priscian.  7  p.293  II.  M.  Cato  in  originibus:  Dotes  filiabus 
suis  non  dant. 

95.   Gell.  6,  3.   Ciuitas  Rodiensis  et  insulae  oportunitate  et  ope- 
runi  nobilitatibus  et  nauigandi  sollertia  naualibusque  uictoriis  cele- 
brata  est.    ea  eiuitas,  cum  amica  atque  socia  populi  Romani  foret,  5 
Persa  tamen,  Philippi  filio,  Macedonum  rege,  cum  quo  bellum  po- 
pulo  Romano  fuit,  amico  usa  est,  conixique  sunt  Rodienses  lega- 
tionibus  Romam  saepe  missis  id  bellum  inter  eos  componere.    sed, 
ubi  ista  pacificatio  perpetrari  nequiuit,  uerba  a  plerisque  Rodiensi- 
bus  in  contionibus  eorum  ad  populum  facta  sunt;  ut;  si  pax  non  io 
fieret,  Rodienses  regem  aduersus  populum  Romanum  adiutarent.  sed 
nullum  super  ea  re  publicum  decretum  factum  est.   at  ubi  Perses 
uictus  captusque  est,  Rodienses  pertimuere  ob  ea;  quae  conpluriens 
in  coetibus  populi  acta  dictaque  erant,  legatosque  Romam  miserunt^ 
qui  temeritatem  quorundam  popularium  suorum  deprecarentur  et  is 
fidem  consiliumque  publicum  expurgarent.   legati  postquam  Romam 
uenerunt  et  in  senatum  intromissi  sunt  uerbisque  suppliciter  pro 

94.  Ad  Cantabros  pertinere  uidit  JRoth  comparatis  Strabonis  3,4,18 
p.  165  uerbis:  tcc  Sh  toiavta  r\ttov  ahv  iacog  7tolitiY.ec,  ov  frtiQimSri  Si, 
oiov  to  TCCtQU  tolg  Kccvtd^QOig  tovg  uvdQccg  SiSovai  talg  yvvai^l  itQOtxa. 

95.  Gellius  huius  orationis  fragmenta  a — /  ex  Ticllii  Tironis  epi- 
stula  hausit,  quam  conscripsit  ad  Q.  Axium,  familiarem  patroni  sui,  in 
qua  sibimet  uisus  est  hanc  orationem  acri  subtilique  iudicio  percensuisse 
(par.  10).  fr.  g.  ipse  addidit,  quoniam  Tiro  praetermisit  (par.  49).  — 
Non  ipsum  orationis  texorem  nos  habere  sed  pauca  quaedam  excerpta  et 
ex  ipsis  fragmentorum  argumentis  apparet  et  ex  Gellii  uerbis,  quibus  re- 
prehendit  Tironem  quod  ex  omnibus  facultatibus  tam  opulentae  orationis 
aptis  inter  se  et  cohaerentibus  paruum  quippiam  nudumque  sumpserit  (54), 
et  quibus  singula  frustula  introducit:  fr.  b  Quae  deinde  Cato  iuxta  dicit, 
ea,  inquit  fTiroJ,  confessionem  faciunt,  non  defensioneni.  —  eaque  ipsa 
uerba  ponit,  ita  ut  infra  scriptum:  —  fr.  c  postea  uerba  haec  ex  eadem 
oratione  ponit.  fr.  d  post  deinde  usum  esse  Catonem  dicit  in  eadem 
oratione  argumentis  parum  honestis  et  nimis  audacihus.  —  uerba  autem 
ex  ea  oratione  M.  Catonis  haec  sunt :  —  fr.  e  deinde  paulo  infra  dicit :  — 
fr.  f  postea  ita  dicit:  —  Pluribus  Bodiensium  legationem  enarrauerunt 
Polybius  30,  4sq.  et  Liuius  45,20 — 25  (qui  in  hisce  Polybio  non  est  usus). 
hic  postquam  unume  Bodiensibus  longa  oratione  sese  defendentem  fecit,  sic 
pergit  (c.  25, 1) :  Secundum  talem  orationem  uniuersi  rursus  prociderunt 
ramosque  oleae  supplices  iactantes  tandem  excitati  curia  excesserunt. 
tunc  sententiae  interrogari  coeptae.  infestissimiRhodiis  erant  qui  consules 
praetoresue  aut  legati  gesserant  in  Macedonia  bellum.  plurimum  causam 

94,  1  originalibus  Karol.  ante  corr. 

95,  3  Ad  librum  VII  orationem  rcttulit  Nippcrdey  Opusc.  p.  436 
5  Ea  Rhodiensis  ciuitas  uulg.  Rodiensis  om.  YBP     foret  om.  B 

7  fuit]  foret  fuit  V         11  aduersu  V  13  quae]  q;  YBP 

17  sipliciter  B1  supliciter  B2 


M.  PORCII  CATONIS  ORIOINES.    fr.  94.  95  85 

causa  sua  factis  e  curia  excesserunt,  sententiae  rogari  coeptae;  cura- 
que  partim  senatorum  de  Rodiensibus  quererentur  maleque  anima- 
tos  eos  fuisse  dicerent  bellumque  illis  faciendum  censerent,  tum  M. 
Cato  exsurgit  et  oplimos  fidissimosque  socios,  quorum  opibus  diri- 

5  piendis  possidendisque  non  pauci  ex  summatibus  uiris  intenti  infensi- 
que  erant,  defensum  conseruatumque  pergit  orationemque  inclutam 
dicit,  quae  et  seorsum  fertur  inscriptaque  est  pro  Hodiensibus  et  in 
quintae  originis  libro  scripta  est.  —  Ipsum  deinde  [Tiro]  princi- 
pium  apposuit,  cuius  uerba  haec  sunt: 

io  a.  Scio  solere  plerisque  hominibus  rebus  secundis  atque  prolixis 
atque  prosperis  animum  excellere  atque  superbiam  atque  ierociam 
augescere  atque  crescere.  quo  mihi  nunc  magnae  curae  est,  quod 
haec  res  tam  secunde  processit,  ne  quid  in  consulendo  aduorsi  eue- 
niat,  quod  nostras  secundas  res  confutet,  neue  haec  laetitia  nimis 

15  luxuriose  eueniat.  aduorsae  res  edomant  et  docent,  quid  opus  siet 
facto.  secundae  res  laetitia  transuorsum  trudere  solent  a  recte  con- 
sulendo  atque  intellegendo.   quo  maiore  opere  dico  suadeoque,  uti 

eorum  adiuuit  M.  Porcius  Cato,  qui  asper  ingenio  tum  lenem  mitemque 
senatorem  egit.  non  inseram  simulacrum  uiri  copiose  quae  dixerit  referendo ; 
ipsius  oratio  scripta  exstat,  originum  quinto  libro  inclusa. 
a.  Partetn  repetiit  Gellius  13,25,  13:  Item  M.  Cato  in  orationis  prin- 
cipio,  quam  dixit  in  senatu  pro  Rodiensibus,  cum  uellet  res  nimis  pro- 
eperas  dicere,  tribus  uocabulis  idem  sentientibus  dixit.  Verba  eius 
haec  sunt:  cScio  —  augescere'.  —  Praeterea  conferri  iubet  Meyer  forat. 
Rom.  fr.  p.  105)  Caes.  epist.  ad  Front.  2,13  p.  36  N.:  Nam  uni  M.  Porcio 
me  dedicaui  atque  despondi  atque  delegaui.  hoc  etiam  ipsum  fatque' 
unde  putas?  ex  ipso  furor.  Huc  pertinere  Charis.  2  p.  220  K.:  Secunde 
Cato  senex,  ut  Maximus  notat  Klotz  monuit  in  Iahn.  ann.  85  (1862) 
p.  316,  Sulpiciae  sat.  u.  4S:  Quos  inter  prisci  sententia  dia  Catonis  scire 
deis  magni  fecisset,  utrumne  secundis  an  magis  aduersis  staret  Romana 
propago  Eoth  p.  284. 


1    factis  e  curia]    facti  securi  VP   habitis  facti  securi  R  em. 
Carrin  5  infessique  V  infestique  Carrio  incensique  Gronoimis 

que  om.  R  7.  8  pro  Rod.  —  scripta  est  om.  B 

«,  10  in  rebus  Gell.  13,  25. 14  10. 11  prolixis  prosperis  P 
11  ferosciam  V  ante  corr.  12  atque  crescere  Gell.libro  XIII  om. 
quo  mihi  Iordan  quod  libri  quom  Haupt  ap.  Iord.  13  pros- 
cessit  B  processerit  V2  Meyer  14  res  secundas  confutaet  R  con- 
futer  ne  ue  P  14. 15  nimia  luctuose  Bolhuisius.  at  conferri  iubet 
Peerlkamp  bibl.  crit.  nou.  III  p.  399  Liu.  23 ,  12.  12:  uereor  ne 
haec  quoque  laetitia  luxuriet  nobis  ac  uana  euadat,  2,21,6.  3.33,2 
15  aduerse  P  edomant]  se  domant  (sedonant  V)  libri  em.  Pri- 
caeus  sit  P  16  transuersurn  P  recto  VBP  17  intellegendo 
V  intelligendo  cet.  libri     opera  R 


86  RELIQVIAE 

haec  res  aliquot  dies  proferatur,  dum  ex  tanto  gaudio  in  potestatem 
nostram  redeamus.  — 

b.  Atque  ego  quidem  arbitror  Rodienses  noluisse  nos  ita  de- 
pugnare,  uti  depugnatum  est,  neque  regem  Persen  uinci.  sed  non 
Rodicnses  modo  id  noluere  sed  multos  populos  atque  multas  nationes  5 
idem  noluisse  arbitror.  atque  baut  scio  an  partim  eorum  fuerint, 
qui  non  nostrae  contumeliae  causa  id  noluerint  euenire.  sed  enim 
id  metuere,  <(ne)>,  si  nemo  esset  homo  quem  uereremur,  quidquid 
Iuberet  faceremus.  ne  sub  solo  imperio  nostro  in  seruitute  nostra 
essent,  libertatis  suae  causa  in  ea  sententia  fuisse  arbitror.  atque  10 
Rodienses  tamen  Persen  publice  numquam  adiuuere.  cogitate,  quanto 
nos  inter  nos  priuatim  cautius  facimus.   nam  unus  quisque  nostrum, 

si  quis  aduorsus  rem  suam  quid  fieri  arbitrantur,  summa  ui  contra 
nititur,  ne  aduorsus  eam  fiat:  quod  illi  tamen  perpessi.  — 

c.  Ea  nunc  derepente  tanta  beneficia  ultro  citroque,  tantam  ami-  15 

b.  Appian.  Punic.  65:  iyiyvovro  ovv  cci  6vv&f}xca,  tqltcu  aids,  'Pco- 
(taiotg  Y.cil  KccQ%r\dovloig  KQOg  aXXr]Xovg.  v.cd  6  Sxtnicov  ig  avrdg  idoxsi 
y,dXt6ta  tovg^Piouaiovg  ivayays6d"at,  sits  tcov  slQt]uivcov  ovvsxa  Xoyt6[tcov, 
stts  cbg  ccqkovv  'Poipaiotg  ig  svTV%iav  ro  uovr\v  dcpsXie&ai  KaQ%r\doviovg 
tr\v  r\ysuoviav.  sioi  yaQ  ot  xai  toSs  vo\ii'^ov6iv  avrbv  ig  'Pcouaicov  6co- 
cpQOvteubv  i9sXf\6at  ysirova  v.ai  dvtinaXov  avtotg  cpofiov  ig  dsl  %araXi- 
nstv,  i'va  ur]  nots  i^vpQiestav  iv  [tsys&st  Tv%r\g  "/ori  dusQtuvicc.  xa\  toSs 
ovtco  cpQ0vfj6at  tbv  £y.tnicova  ov  noXv  v6tsqov  i^stns  roig  'Pcouaiotg  Kd- 
tcov,  intnXr]ttcov  totg  naQco^vuuivotg  xatd  'PoSov.  Catonem  uidetur  imi- 
tatus  esse  Sallustius  Iug.  41  et  hist.  fr.  10  p.  9  Kr.    fr.  11  p.  5  31. 

I  dum]  cum  VBP 

b,  4  psen  P  Persem  g  uinci  sed  noh]  uicise  non  B  uicisse  non 
rel.  libri  em.  Maduig  8  metuere  si  VM  metueres  P  <^ne)>  add. 
A.  Schaefer  Phil.  24, 176       8.  9  quidquid  luberet]  quicquid  luberet 

tli 
B  quid  qd'  iub'et  V1  quicqd  mbet  F2  quid  qd'  lub'et  P  et  quidquid 
Carrio  quodque  Gronouius  quo  id  quod  Wagener  9  faceremus. 
Ne  PB  9. 10  nostra  essent]  nre  sent  V1  nosfra  essent  V2  (saec. 
XVcorr.)  nre  sentP  nre  suntP  iusta  essent  Gronouius  nostra  omnia 
essent  0.  BibbecJc  in  mus.  Heluet.  n.  I  p.  16         10  atqui  Scioppius 

II  Persen]  pse  F*P  (persem  F2  m.  saec.  XV)  Perse  B  adiu- 
uare  VBP  cogitare  BPV  12  nos  priuatim]  nh  uatim  PV1 
(nri  natiui  m.  rec.)  nriuati  B  cogitate  quanto  nos  priuatim  Lipsius. 
corr.  Gronouius  caucius  VPB  13  quis]  an  ques?  uid.  fr.  1  c. 
adn.     arbitratur  uulgo       14  aduersus  P        ea  VBP     illam  uulgo 

illi  itam  perpesi  s;  B  perpessi  s;  VP  perpessi  sunt  Maduig 

c,  15  ei  B  eo  Iordan  de  repente  P  nos  post  tanta  uuJgo  ad- 
ditur  om.  VBP     beneneficia  B 


M.  PORCII  CATONIS  ORIGINES.    fr.  95  87 

citiam  relinquemus?  quod  illos  dicimus  uoluisse  facere,  id  nos  prio- 
res  facere  occupabimus?  — 

d.  Oui  acerrime  aduorsus  eos  dicit,  ita  dicit  'hostes  uoluisse  fieri'. 
ecquis  est  tandem,  qui  uestrorum,  quod  ad  sese  attineat,  aequum 

5  censeat  poenas  dare  oh  eam  rem,  quod  arguatur  male  facere  uoluisse? 
nemo  opinor.    nam  ego,  quod  ad  me  attinet,  nolim.  — 

e.  Quid  nunc?  ecqua  tandem  lex  est  tam  acerha,  quae  dicat  csi 
quis  illud  facere  uoluerit,  mille  minus  dimidium  familiae  multa  esto; 
si  quis  plus  quingenta  iugera  hahere  uoluerit,  tanta  poena  esto;  si  quis 

io  maiorem  pecuum  numerum  hahere  uoluerit,  tantum  damnas  esto'? 

atqui  nos  omnia  plura  hahere  uolumus,  et  id  nobis  impune  est.  — 

/".  Sed  si  honorem  non  aequum  est  haberi  ob  eam  rem,  quod 

bene  facere  uoluisse  quis  dicit  neque  fecit  tamen,  Rodiensibus  oberit, 

quod  non  male  fecerunt  sed  quia  uoluisse  dicuntur  facere?  — 

d.  ef.  orationem  Rodiensium  Liuianam  45,24,2 — 3:  Voluntatis  no- 
strae  tacitae  uelut  litem  aestiniari  uestris  inter  uos  sermonibus  audio, 
patres  conscripti:  fauisse  nos  regi  et  illum  uincere  maluisse,  ideo  bello 
persequendos  esse  credunt  alii  uestrum;  alii  uoluisse  quidem  nos  hoc, 
non  tamen  ob  id  bello  persequendos  esse:  neque  moribus  neque  legibus 
ullius  ciuitatis  ita  conparatum  esse,  ut,  si  qui  uelit  inimicum  perire,  si 
nihil  fecerit,  quo  id  fiat,  capitis  damnetur. 

e.  Fest.  s.  u.  pecuum  p.  246  M.:  Pecuum  cum  dixit  M.  Cato  per  ca- 
sum  genetiuum  a  singulari  casus  recti  formauit,  quo  utebantur  antiqui, 
id  est  pecu. 

2  occupauimus  VRP 

d,  3  accerrime  P     aduersus  libri     hostes  V  ostes  R  hoste  P 

4  et  quis  libri  ecquis  Gronou.  uestrorum  qui  Gronou.  de  forma 
uestrorum  pro  uestrum  uid.  Neue  Formenl.  II2  p.  185  equum  YP 
equ  R  5  quempiam  ante  poenas  add.  uidg. 

e,  7  quin  nunc  R     et  qua  VP  et  quae  R  uulg.  ecqua  Meyer 

8  mille  minus  VPR  <(ne)>  minus  C.  F.  W.  MiiUer  mille  nummi  di- 
midium  uulg.  codd.  scripturam  iure  suo  tuitus  est  E.  HuscMe  cf.  tab. 
Bantin.  u.  12  C.  I.  L.  L  p.  45  et  Mommsen  Staatsr.  Z3  p.  179  m. 
esto?  VLi  9  abere  R  9. 10  tanta  —  uoluerit  in  P.  in  mg.  ad- 
diderat  m.  pr.,  nunc  tamt »  margine  circumcisa  Jiaec  cxstant:  tanta 
pena  es  |  maiore  pecuu  |  hab'e  uoluer  j  et  si  quis  uidg.  10  damna 
RP~   dampnaT'~   damni  uulg.  corr.  Vrsinus  11   atque  libri 

pluria  Roth  coll.  Gell.  5,21.  6 

f,  12  equum  VP  equ  R  13  dicitur  H.  L.  Mueller  taberit  VR 
»aberiti'  non  aberit  P2  oberit  Lambecius  male  erit  Scioppius  noxae 
erit  Lac.  Gronouius,  Herts  (Vind.  Gell.  alt.  p.  54)  id  (nunc  Hosius) 
oberit  Iordan,  non  oberit — facere  Mommsen,  ego  cogitaui  de  fraudi 
erit  14  qd'  n  VPR     quia  del.  Mommsen 


88  RELIQVIAE 

g.  Rodiensis  superbos  esse  aiunt,  id  obiectantes,  quod  mihi  et 
liberis  meis  minime  dici  uelim.  sint  sane  superbi.  quid  id  ad  nos 
attinet?   idne  irascimini,  si  quis  superbior  est  quam  nos? 

96.  Gell.  11,3,2.   Videbam  —  M.  Catonem  in  originum  quarto 
—  scripsisse  et  item  in  quinto:  urbes  insulasque  omnis  pro  agro  5 
lllyrio  esse. 

97.  Non.  s.  u. pisculentum p.  151 .  Cato  originum  libro  V:  Flu- 
uium  Naronem  magnum,  pulchrum,  pisculentum  .  .  . 

98.  Prisc.  10p.510  H.  Cato  in  V  originum:  quod  eorum  nemo 
quisquam  quicquam  mihi  ignoturus  est .  .  .  io 

99.  Gell.  15,9,5.   M.  Cato  in  quinta  origine  ita  scripsit:  Postri- 


g.  Gellius  Jiaec  de  tota  oratione  iudicat:  Praeterea  animaduertere 
est,  in  tota  ista  Catonis  oratione  omnia  disciplinarum  rhetoricarum  arma 
atque  subsidia  mota  esse;  sed  non  proinde  ut  in  decursibus  ludicris  aut  si- 
mulacris  proeliorum  uoluptariis  fieri  uidemus,  non  enim,  inquam,  distincte 
nimis  atque  compte  atque  modulate  res  acta  est,  sed  quasi  in  ancipiti 
certamine,  cum  sparsa  acies  est,  multis  locis  Marte  uario  pugnatur:  sic 
in  ista  tum  causa  Cato,  cum  superbia  illa  Rodiensium  famosissima 
multorum  odio  atque  inuidia  flagraret,  omnibus  promisce  tuendi  atque 
propugnandi  modis  usus  est  et  nunc  ut  optime  meritos  commendat, 
nunc,  tamquam  si  innocentes  purgat,  ne  bona  diuitiaeque  eorum  expe- 
tantur,  obiurgat,  nunc  et  quasi  sit  erratum  deprecatur,  nunc  ut  neces- 
sarios  rei  publicae  ostentat,  nunc  clementiae,  nunc  mansuetudinis  ma- 
iorum,  nunc  utilitatis  publicae  commonefacit.  Eaque  omnia  distinctius 
numerosiusque  fortassean  dici  potuerint,  fortius  atque  uiuidius  potuisse 
dici  non  uidentur. 

96.  Fortasse  referendum  est  ad  a.  167.  587,  quo  senatus  populusque 
Bomanus  partem  Illyriorum  liberam  esse  iicssit  (Liu.  45,26, 12) ,  fr.  97 
ad  bellum  cum  Gentio  gestum  Gutsclimid  V p.  524  sq. 

97.  Cf.  fr.  110. 


g,  2  dici  deest  in  P  lacuna  relicta     minirne   uelirn  Lambecius 
obi ci  Iordan  minime  obici  nolim  H.Sauppe  Opusc.p.  552  deici  Hertz 
quid  V  qd'  P     uos  Wagener  3  superior  R     uos  Wagener 

96?  5  in  quinto]  in  ut  X     argro  Q  6  illirio  QZBII  est 

(e  B  e.  Q)  esse  QZB 

97,  7  ante  Fluuium  libri  origine  addunt.  del.  Mercer         8  pa- 
ronem  magnom  (x1 

98,  9   in  V  originum  om.  Sang.  10  quisquam]  quis  Bam- 
berg.1  ante  corr.     mihi  in  mg.  add.  Halberst. 

99,  11  M.  Cato]  *  cato  (a  eras.?)  X     quinta]  OTT  quito  X8 

pmo  QZ     origine]  Gronouius  originum  libri     post  tridie  ZTL  Post 
tridiae  X  post  tri  die  Q 


M.  PORCII  CATONIS  ORIGINES.    fr.  95—106  89 

die  sigois  conlatis  aequo  fronte  peditatu,  equitibus  atque  alis  cum 
hostium  legionibus  pugnauimus. 

100.   Gell.  15,9,5.   'Recto'  quoque  ffronte'  idem  Cato  in  libro 
eodem  [originum  quintoj  dicit. 
5         101.   Gell.  15,13,5.   M.  Cato  in  quinta  origine:  Exercitum,  in- 
quit,  suum  pransum,  paratum,  cobortatum  eduxit  foras  atque  in- 
struxit. 

102.  Fest.  s.  u.  pilates p.237  J/.  Cato  originum  1.  V:  Lapis  can- 
didior  quam  f  pelastes. 
io         103.  Non.  s.  u.protelare  p.363.  Cato  originum  lib.  V:  Sed  pro- 
telo  trini  boues  unum  aratrum  ducent. 

104.  Prisc.9  p.475  H.   Cato  in  V  originum:  Illi  polliciti  sese 
facturum  omnia  .  .  . 

EX  LIBRO  VI 

105.  Gell.  20,5,13.   Quod  est  scriptum  a  M.  Catone  in  sexta 
i5  origine:  Itaque  ego;  inquit,  cognobiliorem  cognitionem  esse  arbitror. 


EX  LIBRO  VII 

111«   rfinlhdpl  tnm  mavinip 

605 


149 

106.   Cic.  Brut.  23, 89.   Quae  quidem  uis  [GalbaeJ  tum  maxime  ^r 


cognita  est,  cum  Lusitanis  a  Seruio  Galba  praetore  contra  inter- 
positam,  ut  existimabatur,  fidem  interfectis,  T.  Libone  tribuno  pl. 


106.  Ciceronis  uerba  (non  Liuii)  partim  ad  uerbum  descripsit  Vale- 
rius  Max.  8, 1,2.  —  Cic.  Brut.  20,80:  Et  uero  etiam  tum  Catone  uiuo, 
qui  annos  quinque  et  octoginta  natus  excessit  e  uita,  cum  quidem  eo 
ipso  anno  contra  Ser.  Galbam  ad  populum  summa  contentione  dixisset, 
quam  etiam  orationem  scriptam  reliquit.  de  orat.  1,53,227 : 
P.  Rutilius  Rufus  —  Seruium  Galbam  —  pergrauiter  reprebendere  sole 


1  pditatu  aequitibus  atque  alis  X1  (pedit.  X2)  equitibus]  pedi- 
tibus  Q  uelitibus  Gronou.  aliis  Z  T  peditatu  equitibusque  alariis 
Bormann  2  pugnauimus  QZ  pugnauit  uulgo 

to 

101,  5  in  -V-  originum  II  exercitu  Z  6  paratum]  pratu  Z 
paratumque  77  cohortatum]  &  hor.  Q  cohertatum  (e  in  a  corr.)  X 
cohortauit  77  cohortatum  eduxit  m  ras.  Z       instruxit]  x  in  ras.  Z 

102,  8  pilates  Festus  in  lemmate  et  Paul.  p.  236  31.  Pellates 
(=  0eXkdrr]g)  Leutsch  in  Zenob.  prou.  V  13  p.  121 

103,  10  origine  LG1  11  ducunt  G1 

104,  12  V.  de  originum  Sang.  Gruter.  Karolir. 

105,  14  M.  om.  X     quinto  origin  77  VI  cet.  codd. 

106,  18  L.  Libone  Corradus 


90  RELIQVIAE 

populum  incitante  et  rogationem  in  Galbam  priuilegi  similem  ferente, 
summa  senectute,  ut  ante  dixi,  M.  Cato  legem  suadens  in  Galbam 
multa  dixit.  quam  orationem  in  origines  suas  rettulit,  paucis  ante- 
quam  mortuus  est  an  diebus  an  mensibus.  tum  igitur  nihil  recusans 
Galba  pro  sese  et  populi  Romani  fidem  implorans  cum  suos  pueros  5 
tum  C.  Galli  etiam  filium  flens  commendabat,  cuius  orbitas  et  fletus 
mire  miserabilis  fuit  propter  recentem  memoriam  clarissumi  patris. 
isque  se  tum  eripuit  flamma  propter  pueros  misericordia  populi 
commota,  sicut  idem  scriptum  reliquit  Cato. 

107.  Front.  epist.  ad  Caes.  3,20  p.57 N.    Cato  quid  dicat  de  10 
Galba  absoluto,  tu  melius  scis;  ego  memini  propter  fratris  filios  eum 
absolutum.   rb  <5'  azQifisg  ipse  inspice.   Cato  igitur  dissuadet  neue 
suos  neue  alienos  quis  liberos  ad  misericordiam  conciliandam  pro- 
ducat  neue  uxores  neue  adfines  uel  ullas  omnino  feminas. 

108.  Gell  13,25  (24),  15.   Itidem  Cato  ex  originum  VII  in  ora-  15 
tione,  quam  contra  Seruium  Galbam  dixit,   conpluribus  uocabulis 
super  eadem  re  usus  est:  Multa  me  debortata  sunt  huc  prodire,  anni, 

bat,  quocl  is  —  populi  misericordiam  concitasset,  cum  M.  Cato,  Galbae 
grauis  atque  acer  ininiicus,  aspere  apud  populum  Romanum  et  uehe- 
menter  esset  locutus,  quam  orationem  in  originibus  suis  expo- 
suit  i^jse.  —  quod  item  apud  Catonem  scriptum  esse  uideo,  nisi 
pueris  et  lacrimis  usus  esset,  poenas  eum  daturum  fuisse.  Quintil.  2, 
15,8:  Seruium  quidem  Galbam  miseratione  sola,  qua  non  suos  modo 
liberos  paruulos  in  contione  produxerat  sed  Galli  etiam  Sulpicii  filium 
suis  ipse  manibus  circumtulerat,  elapsum  esse  cum  aliorum  monumentis 
tum  Catonis  oratione  testatum  est.  —  cf  Ps.-Ascon.  ad  Cic.  diu.  20,  66 
p.203St.:  Cato  accusauit  Sergium  Galbam  pro  direptis  Lusitanis.  Liu. 
per.  49:  Cum  L.  Scribonius  tribunus  plebis  rogationem  promulgasset,  ut 
Lusitani,  qui  in  fidem  populo  Romano  dediti  ab  Seruio  Galba  in  Galliam 
uenissent,  in  libertatem  restituerentur,  M.  Cato  acerrime  suasit.  exstat 
oratio  et  in  annalibus  ipsius  inclusa.  Q.  Fuluius  Nobilior  ei,  saepe  ab 
eo  in  senatu  laceratus,  respondit  pro  Galba;  ipse  quoque  Galba  cum  se 
damnari  uideret,  complexus  duos  filios  praetextatos  et  Sulpici  Galli  filium, 
cuius  tutor  erat,  ita  miserabiliter  pro  se  locutus  est,  ut  rogatio  anti- 
quaretur.  39,40,12. 

108.  Cf  carmen  de  figuris  u.  139  sqq.  p.  68  Halm.:  Est  conductio 
conque  gregatio,  cum  adcumulo  res.  Multa  hortantur  me:  res,  aetas, 
tempus,  amici,  concilium  [-lia  lib.]  tantae  plebis,  praenuntia  uatum  [sic 
Halm  denuncia  Schneidewin  dementia  natum  Quich.  denuntia  natum  lib.]. 
Imitatus  est  Catonem  Memmius  Sallustianus  in  bell.  Iug.  31. 


4  nibil  om.  libri  add.  Gorradus  ex  Val.  Max.  8, 1,2        8  sique 
se  Gud.  2  sicque  se  C.  Peter     flammae  Lagom.  30.  56 

108,  15  origiu  Q       16  contraserunt  X  ante  corr.     serum  Z 
cum  plib;  Q        17  Multa  me]  multarie  II     dehorata  X  ante  corr. 
deortata  Z 


M.  PORCII  CATONIS  ORIGINES.    fr.  106—113  91 

aetas,  uox;  uires,  senectus;  uerum  enim  uero,  cum  tantam  rem  per- 
agier  nrbitrarer  .  .  . 

101).   Gell.  1,12,17.   M.  Cato  de  Lusitanis,  cum  Seruium  Gal- 

bam  arcusauit:  Tamen  dicunt  deficere  uoluisse.    ego  me  nunc  uolo 

s  ius  pontificium  optime  scire:  iamne  ea  causa  pontifex   capiar?   si 

uolo  augurium  optime  tenere,  ecquis  me  ob  eam  <fre)>m  augurem 

capiat? 

110.  Non.  s.  u.pisculentump.151.  Cato  originum  —  libro  VII: 
.  .  .  Iluuium  Hiberum;  is  oritur  ex  Cantabris,  magnus  atque  pulcber, 

10  pisculentus. 

111.  Fest.  s.  u.  mulleos  p.  142  M.  M.  Cato  originum  li.  VII:  Qui 
magistratum  curulem  cepisset,  calceos  mulleos  alitaciniatos,  ceteri 
peronei  .  .  . 

112**.    Plul.  q.  Rom.  49.    Aid  tC  tovg  itaoayyelkovtag  ag- 
15  %eiv  e&og   ijv   ev    itxatCa   tovto   TCocelv   aiitcovag,    cog   Kdtcov 
Igzoqtjxev  ; 

113.  Fest.s.  u.  ruscump.  262  M.  Cato  originum  1.  VII:  Mulieres 


110.  Vid.  fr.  97.  —  cf  Strab.  4,4 \  p.  159:  'Psl  ds  6  "I§t]q,  ccnb  Kav- 
rd^ocov  i%av  rkg  aq^ckg,  inl  (isariu^Qiav  Sicc  noXXov  nediov  naQakXr\Xog 
Tolg  TIvQrjvaioig  oqboiv.  Plin.  n.  h.  3,21:  Regio  Ilergaonum,  Iberus  arrmis 
nauigabili  conmercio  diues,  ortus  in  Cantabris  haud  procul  oppido  Iulio- 
brica,  per  CCCCL  M  pass.  fluens,  nauium  per  CCLX  M  a  Varia  oppido 
capax.  —  Forlasse  spectat  ad  bellum  quod  a.  153.  601  Celtiberis  a  Q. 
Fuluio  Nobiliore  inlatum  est. 

112.  Ex  quaestionibus  Eomanis  repetiit  Plut.  Coriol.  14:  Kal  yaQ 
i&og  r]v  TOig  uetiovgl  ti)v  aQxi}v  naQaxaleiv  %a\  ds&ovo&ai  rovg  nolirag 
iv  iiiaTico  xuTiovTag  sig  rr)v  ayoQav  avev  %iTcavog. 


1  etas  uxor  uires  Z  (iu  ras.)  eniuiro  X  ante  corr.  re.  p.  agier 
N  rep  agier  0  *pagier  Z  agier  X       2  arbitraret  Z  arbitraretur  Q 

109,  3  Sergium  libri       4  tamen]  cum  g       5  si]  ius  Popma 

6  ecquis]  et  quis  VR  et  quos  P     ob  meam  augurem  VPR  ob  eam 
rem  aug.  uulgo  augurii  scientiam  inseruit  Hertz 

110,  8  libro  VIII  Esc.  an  libro  V?  9  fluuius  hiberus  oritur 
F  in  ras.  Hl  fluuiu  Hiberum  LH'2  Cantabris]  Iunius  catinatis  libri 
praeter  G1  (cacinatis)     magnis  Hx 

111, 12  allitaciniatos  cod.  alutacinatos  uel  lunatos  August.  Vrsm. 
alutacinatos  Tumcbus  alii  uncinatos  Scaliger  aluta  laciniatos  Mueller 
aluta  cinctos  Haupt  aluta  uinctos  Mommscn  cle  corrigiis  intellegens 
(apud  Iordcm.) 

113,  17  commemorat  Cato  or.  1.  VII  mulieres  opertas  Scaliger 


92  RELIQVIAE 

opertae  auro  purpuraque;  arsinea,  rete,  diadema,  coronas  aureas, 
rusceas  fascias,  galbeos  lineos,  pelles;  redimicula  .  .  . 

114*.  Charis.l  p.101  K.   Cato  in  originibus:  Mulieres,  inquit, 
nostrae  capillum  cinere  unguitabant,  ut  rutilus  esset  crinis. 

115**.  Seru.  (auctus)  ad  Aen.  3,64.    Cato   ait  deposita  ueste  5 
purpurea  feminas  usas  caerulea,  cum  lugerent. 

116.  Charis.  1  p.93  K.   Quamuis  Cato  originum  VII  genetiuo 
casu  dixerit:  Iurum  legumque  cultores. 

117.  Fest.  s.  u.  socordiam  p.293  M.   M.  Cato  [socordiamj  pro 

[siultitia  posuit  originum  l.J  VII,  cum  ait:  [. Ob  ?>w/mensam  10 

\\[miditatem  et  socordiam  causa  eratj  ne  quid  neg[oti  publici 

gerejreiwr. 

LNCERTORVM  ORIGINVM  LIBRORVM  RELIQVIAE 

118.  Cic.  Tusc.  4,2,3.   Grauissimus  auctor  in  originibus  dixit 
Cato,  morem  apud  maiores  hunc  epularum  fuisse,  ut  deinceps  qui 
accubarent  canerent  ad  tibiam  clarorum  uirorum  laudes  atque  uir-  15 
tutes. 


114.  Sern.  (auctusj  ad  Aen.  4,698:  In  Catone  legitur  de  matrona- 
rum  crinibus:  Flauo  cinere  unctitabant,  ut  rutilae  [sic  Flor.  rutuli  Tur.] 
essent. 

116  iterum  posuit  Charis.  1  p.  135  K. 

117.  Paul.  p.  292  M.:  Socordiam  quidam  pro  ignauia  posuerunt. 
Cato  pro  stultitia  posuit. 

118.  Cic.  Tusc.  1,2,3:  Quamquam  est  in  originibus  solitos  esse 
in  epulis  canere  conuiuas  ad  tibicinem  de  clarorum  hominum  uirtuti- 
bus.  Brut.  19,75:  Atque  utinam  exstarent  illa  carmina,  quae  multis 
saeclis  ante  suam  aetatem  in  epulis  eese  cantata  a  singulis  conuiuis  de 


1  ars  inberet  cod.  arsinea,  rete  Scaliger  (coll.  Paul.  p.  ^O  M.) 
2   ruscea  facile  cod.   ruscea  facie  Vrsinns   russeas  fascias  Scaliger 
(coll.  Apid.  met.  2,  7),  rusceas  fascias  (propter  Festi  u.  antec.)  Mueller 
galbeos  lineas  cod.  galbeos,  lineas  Scaligcr  galbeas  lineas  Mueller 
galbeos  lineos  Iordan     pelles  cod.  pallas  Roth 

114,  4  flauo  cinere  Seruius  inungitabant  Putschins  unctitabant 
Seruius  et  rutilius  esse  cinis  Neapol.  ut  rutilus  esset  crinis  ed. 
princ.  cinis  del.  Keil 

115,  6  purpura  Flor. 

116,  7  originum  III  exc.  Cauchiana  8  p.  135  deest  in  Neap. 
cultores 

117,  9  exempU  gratia  exhibui  Yrsini  Muellerique  supplementa, 
etsi  non  omni  ex  parte  placent 


M.  PORCII  CATONIS  ORIGINES.    fr.  113—125  93 

119**.   Seru.  ad  Aen.  1,  726.   Vt  ait  Cato;  et  in  atrio  et  duobus 
ferculis  epulabantur  anticjui. 

120.  Charis.  1  p.lBl  K.   Glis  Varro  in  admirandis  fin  silua  mea 
est  glis  nullus'  sed  et  Cato  in  originibus  ita  est  locutus. 

121.  Charis.  1  p.l24K.    Biber  G.  Fannius  annalium  VIII  — 
Cato  quoque  originum  •>••*  (ipsa  uerba  interciderunt) . 

122.  Seru.  (auctus)  ad  georg.  1,75.    Cato  in  originibus:  Alae 
ex  \up<(inoy  lug 

123.  Seru.  (auclus)  acl  Aen.  3,  637.  Argolici  clipeij  Quia  Grae- 
io  corum  clipei  rotundi,  ut  Cato  originum  ait. 

124.  Macrob.  1,14,5.   Veteres  'an'  pro  'circum'  ponere  sole- 
bant,  ut  Cato  in  originibus:  Oratorum  an  terminum. 

125.  Jon.  s.  u.  tributnm  p.  229.   Cato  originum  libris:  Ne  prae- 
dia  in  lubricum  dirigerentur,  cum  tributus  exigeretur  .  .  . 


clarorum  uirorum  laudibus  in  originibus  scripturn  reliquit  Cato.  cf  de 
legg.  2,  24, 62.  Varro  de  uit.  pop.  Rom.  apud  Nonivm  s.  u.  assa  uoce  p.  76: 
In  conuiuiis  pueri  modesti  ut  cantarent  carmina  antiqua,  in  quibus  lau- 
dis  erant  maiorum,  et  assa  uoce  et  cum  tubicine.  Quintil.  1, 10,20:  Ve- 
terum  quoque  Romanorum  epulis  fides  ac  tibias  adhibere  moris  fuit. 
Yal.  Max.  2,1,10:  Maiores  natu  in  conuiuiis  ad  tibias  egregia  superio- 
rum  opera  carmine  comprehensa  canebant  [sic  recte  Nep.  pangebant 
libri  Val.\  quo  ad  ea  imitanda  iuuentutem  alacriorem  redderent. 

119.  Cf.  Seru.  ad  Aen.  1,  687:  Notandum  quia  affluentiam  ubique 
exteris  gentibu3  dat,  Romanis  frugalitatein,  qui  et  duobus  tantum  cibis 
utebantur  et  in  atriis  edebant  sedentes.  3Ieyer  in  orationis  ne  legi  Or- 
chiae  derogaretur  fragmeniis  posuit  p.  94.   res  anceps  est. 

120.  Ptura  Catonis  uerba  adlata  erant  a  Cliarisio  1  p.  90  K.  sed 
libroriorum  incuria  intereiderunt :  Gliris  nominatiuus  est  nic  glis  non 
glir,  ut  quidam  uolunt.  nam  Varro  in  admirandis  ait  —  et  Cato  in  ori- 
ginibus  *  *  *   ut  etiam  Catonis  uerba  fr.  121. 


122,  8  In  cod.  posi  lup  qaattuor,  post  iug.  tredecim  litterae  eua- 
nuere,  kvm  sequitar  de  lingua  latina:  alam  et  q.  s.  in  ed.  Danielis 
Jiaec  exstant  lupino  lugium  .  .  .  tamen  Varro  de  1.  1.,  legumine  Eoth, 
Tiiilo 

124-,  12  orator  Paris.  am  Par.  ante  corr.  oratorum  amtermi- 
num  Scaligrr  arator  uel  uruator  Eoth  cf.  Paul.  p.  17  31.  Amtermini 
qui  circa  terminos  prouinciae  manent. 

125,  14  dirigerentur  FH  derigerentur  L  dirigentur  GE  diri- 
berentur  L.  Mucllcr    eum  FlG 


94  RELIQVIAE 

INCERTORVM  CATONIS  LIBRORVM  RELIQVIAE 
SELECTAE 

126.  Fest.  s.  u.  natinatio  p.  166  M.  M.  Cato  in  [orig.  lib.  V 
scripsit:  audito  tumjullu  Macedoniae  Etruriam,  Samnites,  Lucanos 
inter  se  natinari  atque  factiones  esse  .  .  . 

127.  Cic.  de  rep.  1,17,27.   Quam  est  hic  fortunatus  putandus 
— ,  qui  —  ut  Africanum  auum  meum  scribit  Cato  solitum  esse  di-  5 
cere,  possit  idem  de  se  praedicare,  numquam  se  plus  agere  quam 
nihil  cum  ageret,  numquam  minus  solum  esse  quam  cum  solus  esset. 

128.  Fronto  ep.  ad  Ver.  2,1  p.  129  N.   Ipsum  hoc  tuum  a  te 
diu<ii)>na  prudentia  consultum,  quod  non  ante  signis  conlatis  manum 
cum  hostibus  conseruisti,  quam  leuibus  proeliis  et  minutis  uictoriis  10 
militem  imbueres,  nonne  Cato  docuit,  orator  idem  et  imperator  sum- 

195  mus?   Ipsa  subieci  Catonis  uerba,  in  quibus  consiliorum  tuorum  ex- 

559  pressa  uestigia  cerneres:  Interea  unamquamque  turmam,  manipulum, 
cohortem  temptabam,  quid  facere  possent;  proeliis  leuibus  spectabam, 
cuiusmodi  quisque  esset;  si  quis  strenue  fecerat,  donabam  honeste,  15 
ut  alii  idem  uellent  facere,  atque  in  contione  uerbis  multis  lauda- 
bam.   interim  aliquot  pauca  castra  feci.   sed  ubi  anni  tempus  uenit, 

19-  castra  hiberna 

559         129.  Plutarch.  Cat.  10.   Avrbg  de  rprjtiiv  6  Kdrcov  7iXiLovug 


126  suppleuit  Mueller,  qui  Macedonicum  hunc  tumultum  ad  Philippi 
regis  foedus  cum  Hannibale  initum  a.  215.  539  spectare  existimat. 

127.  Cic.  de  off.  3,1,1:  P.  Scipionem,  Marce  fili,  eum,  qui  primus 
[om.  Bamb.pr.  m.]  Africanus  appellatus  est,  dfcere  solitum  scripsit  Cato, 
qui  fuit  eius  fere  aequalis,  numquam  se  minus  otiosum  esse  quam  cum 
otiosus,  nec  minus  solum  quam  cum  solus  esset.  Plut.  apophth.  reg.  et 
imp.  1:  UxinicQV  6s  6  7Cqs6^vt£qos  tr\v  aTtb  rtov  otqcctsicov  -ao.1  rfjs  no- 
liTSius  6%oXi]v  iv  yQaynLa.6i  SiaTQi§i]v  7TOiov[isvos  ZXsysv,  otiots  6%oXd£oi, 
7tXsiova  nQaTTSiv.  cum  his  uerbis  fillud  uerum  est  M.  Catonis  oraculum: 
nihil  agendo  homines  male  agere  discunt'  (Colum.  11, 1)  Bormann  co- 
nexuit,  ut  prooemii  sententiam  expleret,  at  tamen  restitutio  eius  admodum 
dubia  est. 

128.  Cf.  supra  p.  CLViiisq. 

129.  Haec  res,  quam  eius  auctoritate  usus  iterum  exposuit  Plutar- 
chus  apophth.  25.  26,  sumpta  est  aut  ex  originibus  aut  ex  dierum  dicta- 
rum  libris. 

126,  1  suppleuit  Mueller 

127,  7  post  ageret  in  palimpsesto  numquam  se  plus  agere  rc- 
petita  sed  punctis  notata  sunt  0 

128,  14  lenibus  codex         17  aliquitau  castra  codex  corr.  Mai 
18  quae  seqxiebantur ,  in  cod.  oblitterata  sunt 


M.  TORCII  CATONIS  ORIGINES.    fir.  126—132  95 

EiXrjtpivaL  TtoXug  cbv  dirjyayEv  i)ueqcqv  ev  'I^gCa'  xal  xovxo 
xopTtog  ovx  e6xlv,  EiTtEQ  cog  dXy&cog  xEXQaxo6iai  xb  7tXf)%og 
i]6av.  xoig  [LEv  ovv  6XQaxLcbxacg  TtoXXd  TtaQa  xr)v  6xQaxeCav 
cbcpEXrtd-£i6LV  exi  xal  XCxqccv  aQyvQCov  xax   avdQa  7iQo6dii'v£iu£v, 

5  E17CCQV,    COg    XQELXXOV    i]V  7toXXovg   'PcQUCcCcOV   CiQyVQLOV   y)   %qv6Cov 

bXCyovg  iyovxag  £7tav£l&EZv'  £Cg  6*'  avxbv  hx  xcov  dXL6xo\iivcov 
ovdhv  iXfrsiv  XiyEL  7tXr)v  o6a  tceticoxev  r\  $e$qcqxe.  ' Kal  ovx 
aixLcbuaL',  cpr]6C  'xovg  cocp£X£i6%-aL  fyjxovvxag  ix  xovxcov,  dXXd 
fiovXouaL  uaXXov  tieqI  aQ£xf]g  xolg  cxQC6xocg  r\  txeqI  %Qr]{idxcQv 
io  xoig  %Xov6Lcoxdxocg  diuXXa^ftai  xal  xoig  cptXaQyvQcoxdxoLg  tceql 
cpiXaQyvQCag'. 

130.  Plutarch.  Cat.  14.  O  dh  Kdxcov  dsl  uiv  xtg  rtv,  cbg  eolxe, 
xcov  CdCcov  iyxcouCcov  dcp£Ldr)g  xcd  xr)v  dvxcxQvg  iiEyaXavyCav  cog 
E7taxoXovd"t]ua  xfjg  itEyaXovQyCag  ovx  scpEvyE,  7iXu6xov  dh  xaig 

15  7CQc(t,£6L  xavxcag  byxov  tieqlxe&elxe  xaC  cpr]6L  xoig  C6ov6lv  avxbv 
xqxe  [in  pugna  ThermopylensiJ  dccoxovxa  xal  TtaCovxa  xovg  tioXe- 
uCovg  7taQa6xf)vaL  urt6lv  ocpsCXELV  Kdxcova  xcp  drjpcp  xo6ovxov, 
06ov  KdxcovL  xbv  df}uov,  avxov  xe  Mdvtov  xbv  vTtaxov  ^eqlcov 
cbro  xfjg  vCxr]g  sxt  &£Quco  TtEQtTtXaxivxa  TtoXvv  %q6vov  d67td£s- 

20  6&aL  xal  plodv  V7tb  %aQag,  cog  ovx  dv  avxbg  ov^^,  6  6vii7tag 
dfjuog  £t,L6co6ELE  xdg  dfiOLpldg  xaig  Kdxcovog  £V£Qy£6CaLg. 

131.  Ps.  Frontin.  4, 1,16.  M.  Cato  memoriae  tradidit  in  furto 
comprehensis  inter  commilitones  dextras  esse  praecisas  aut,  si  lenius 
animaduertere  uoluissent,  in  principiis  sanguinem  missum. 

25  132.  Cic.de  diuin.  1,15,28.  Itaque  multa  auguria,  multa  auspi- 
cia;  quod  Cato  ille  sapiens  queritur,  neglegentia  collegii  amissa  plane 
et  deserta  sunt. 

130.  Wagener  ad  quintum  originum  librum  rettulit,  Iordan  cautius 
ad  incert.  libr.  reliq.  70  p.  92. 

131.  Iordan  in  rel.  de  re  militari  libri  (p.  82)  posuit.  forsitan  ex 
originum  libro  quarto  fluxerit,  quo  res  Romanas  militares  Carthaginiensi- 
bus  Cato  opposuisse  uidetur  (fr.  82). 

129,  5  r\v\  el'r]  Paris.  A2         6  oliyov  Barocc.c  Par.  Al 
uvxov  Jibri  avxov  Siephanus 

131,  22  memoriae  om.  Ioann.  Saresb.  Pohjcr.  6,  c.  12,  qui  sua 
hinc  exscripsit  23  deprehensis  Saresb.  si  lenius]  Lipsius  silen- 
tius  Goth.  Harl.  ut  silentius  Par.  si  benignius  Saresb.  si  leuius  uel 
si  lentius  uulg.  24  principiis]  Saresb.  uidg.  in  principis  Gotli. 
Harl.  Par.  in  principes  Stewechius 

132,  26  omissa  Moser         27  et  sup.  lin.  Yoss.  A 


191 

563 


96  RELIQVIAE 

133.  Paal.-Fest.s.u.  uiritim  p.378  M.  Cato:  Praeda  quae  capta 
est;  uiritim  diuisa. 

134.  Charis.  1  p.  102  K.  Cato  sic  dixit:  et  in  Italia  atras  capras 
lacte  album  habere. 

135.  Charis.  1  p.  134  K.   Sed  et  Cato  his  ciugeris'7  ut  notat  Pli-  5 
nius  eodem  libro  VI. 

136.  Charis.2 p.  215  K.  Primo  pedatu  Cato  senex:  In  his  duo- 
bus  bellis  alteras  stipendio  agrique  parte  multati,  alteras  oppidum 
ui  captum,  alteras  primo  pedatu  et  secundo,  ut  Maximus  notat. 

137.  Seru.  (auctus)  ad  Aen.  3,314.  Cato  ait7  uerba  tertiato  et  10 
quartato  quempiam  dicere  prae  metu. 

138.  Seru.  fauctus)  ad  Aen.  4, 121.  Cato:  Sedere  non  potest  in 
equo  trepidante.  » 

139.  Seru.  (auctus)  ad  Aen.  4, 293.  Cato:  Qua  mollissimum  est, 
adoriantur.  15 

140.  Seru.  (auctus)  ad  Aen.  8,694.   Cato:  Sub  tela  uolantia. 

141.  Priscian.  6 p.  221 H.  Cato  (in  Ioriginum  —  idem)  ^nulli' 
pro  'nullius':  qui  tantisper  nulli  rei  sies;  dum  nihil  agas  .  .  . 

142.  Priscian.  3  p.  81 H.  Cato  [dixit]:  quod  iter  longius  ar- 
duiusque  erat  a  curia  ...  20 

143.  Priscian.  6  p.260 H.  Cato:  speca  prosita,  quo  aqua  de 
uia  abiret  .  .  . 


134  Both  p.276  inter  originum  fragmenta  recepit.  cf.  de  fr.  134 — 136 
supra  p.  clxi. 

139.  Ad  elephantos  coll.  Liuio  21,55,11  (de  pugna  Trebiensi):  eoB 
uelites  ad  id  ipsum  locati  uerutis  coniectis  et  auertere  et  insecuti  auer- 
sos  sub  caudis,  qua  rnaxinie  molli  cnte  uulnera  accipiunt,  fodiebant, 
et  ad  libr.  V  refert  Woelfflin  m.  Bh.  41  p.  155. 

141.  Bepetiit  Priscianus  p.  266  H.  utroque  l.  post  fr.  25.  Iordan  in 
annal.  Iahn.  lxxx  p.  429  haec  a  Catone  in  originum  prooemio  dicta  esse 
existimat.    cf  de  fr.  141 — 143  supra  p.  clxi. 


136,  7  in  is  Neap.  in  his  cd.  princ. 

137,  10.11  tertiata  et  quartata  Popma. 

139,  14  qua  Commelinus  quam  Flor.       15  adoriuntur  Daniel 

141,  17  p.  266  sinc  codd.  auctoritate  post  idem  in  edd.  in  II 
propagatum  est  18  nullae  G.  I.  Yossius,  Krchl  sies  libri  p.  266 
est  p.  227      nil  p.  266 

142,  19  dixit  om.  (Par.)  P  inter  P  longius  (suprscr.  i  sup.  i) 
Sang.  longuius  Gruter.  K(arolir.)  20  a]  om.  PKl 

143,  21  pro  siti  (Par.)B  Bamb.  B(ern.)  S(ang.)  Gruter.  ppositi 
Hl(albcrst.  pr.  m.)  ppsita  H2  propositi  Karolir.  apposita  edd.  ante 


M.  PORCII  CATONIS  ORIGINES.    fr.  133— 143  a  97 

143  a.  Ioann.  Lyd.  de  mag.  1,47  p.  159  Bk.  49  W.  'AocoQaxo- 
occg  ol  'Pcoiiaioi  xovg  aTioud%ovg  v.aXovQiv  iabcooia  yao  xax 
avxovg  r\  xov  xoXtuov  kiysxai  do%a,  ditb  xr)g  t,Etag  xal  xf\g  xi- 
ii\a  to)v  xoxs  xiurjQ-tvxcov  avxolg),  fisxeoavovg  xovg  iyyeyyoa- 
5  xoxag  xoig  bxloig  (ud.QxvQsg  Kel6og  xe  xal  TldxsQvog  xal  Kaxi- 
/.trag,  ov%  6  6vvcou6x)]g  aAA'  sxsQog,  Kdxcov  (xe)  tcqo  avxcov  6 
XQcoxog  xai  ^Qovrlvog). 


143a.  Quonium  duo  alii  loci  Catoniani  apud  Lydum  (ailn.  ad  fr.  17. 
fr.  19)  ex  originibus  sumpti  sunt,  Jtoc  tertium  addidit  Sieglin  (Philol. 
Wochensehr.  1883  p.  1448  sq.);  deest  tamen  h.  I.  inter  ceteros  auctores,  quos 
adfert,  partim  nobis  omnino  ignotos,  Varro.  Vox  adorator  in  Latinitate 
non  inuenitur.    de  adoria  uid.  Thes.  Lctt.  I  c.  813  sq. 

Krehlium  posita  Krehl  prosita  M.  Haupt  (coll.  Paul.  p.  226  M.  pro- 
sita  proposita)  p.  96,  20.  21  deuia  RAmien.B  21  habiret  B 
ante  corr. 

14-3  a,  4  uvxri  G.Kroll     §exsQ[.avovg  cod.       6  xe  add.  Wuensch 


Hist.  Rom.  rel.  I,  ed.  Peter.    Ed.  alt. 


C.  CASSII  HEMINAE  ANNALES 
EX  LIBRO  I 

1*.  Tertullian.  apolog.  10.  Saturnum  itaque,  si  quantum  litterae 
docent,  neque  Diodorus  Graecus  aut  Thallus  neque  Cassius  Seuerus 
aut  Cornelius  Nepos  neque  ullus  commentator  eiusmodi  antiquita- 
tum  alium  quam  hominem  promulgauerunt,  si  quantum  rerum  argu- 
menta  nusquam  iuuenio  fideliora,  quam  apud  ipsam  Italiam,  in  qua  5 
Saturnus  post  multas  expeditiones  postque  Attica  hospitia  consedit, 
exceptus  a  Iano  uel  Iane7  ut  Salii  uolunt. 

2*.  Solin.  polyh.  2, 10.   Notum  est  —  constitutam  —  Ariciam 
ab  Archilocho  Siculo,  unde  et  nomen,  ut  Heminae  placet,  tractum. 

3*.  Seru.  (auctus)  ad  Aen.  7, 631.  Cassius  Hemina  tradidit,  Si-  io 
culum  quendam  nomine  uxoris  suae  Clytemestrae  condidisse  Clyte- 
mestrum,  mox  corrupto  nomine  Crustumerium  dictum. 

4*.  Seru.  (auctus)  ad  georg.  1, 10.   Cincius  et  Cassius  aiunt,  ah 


1.  Cf.  Tertull.  ad  nat.  2,12:  Cum  autem  Saturnum  constat  uixisse, 
frustra  demutatis :  non  conceditur  uobis,  quem  non  negabitis  fuisse  ho- 
minem,  qui  neque  deus  neque  tempus  defendi  potest.  exstat  apud  litte- 
ras  uestras  usquequaque  Saturni  census:  iegimus  apud  Cassium  Se- 
uerum  [cf.  supra  p.  clxxiJ,  apud  Cornelios  Nepotem  et  Tacitum  fhist.  5, 
2;  4J,  apud  Graecos  quoque,  Diodorum  quiue  alii  antiquitatum  canos 
collegerunt  fsic  libri;  antiquitatum  canos  a  Tertulliano  dictum  esse  ar- 
bitratur  Oehler  pro  antiquissimis  hominibus.  —  canones  Schmitter.  ego 
cogitaui  de  antiquitatum  commentarios  coU.  apol.  10].  Minucii  Fel.  21,  4: 
Saturnum  enim  principem  huius  generis  et  examinis  omnes  scriptores 
uetustatis  Graeci  Romanique  hominem  prodiderunt.  scit  [scribit.  Pitheous] 
hoc  Nepos  et  Cassius  in  historia,  et  fdelet  HalmJ  Thallus  ac  Dio- 
dorus  hoc  loquuntur.  Lactant.  instit.  1, 13, 8  (quo  loco  Varro  agmen  clau- 
dens  eius  doctrinam  indicat):  Omnes  ergo  non  tantum  poetae  sed  histo- 
riarum  quoque  ac  rerum  antiquarum  scriptores  [SaturnumJ  hominem 
fuisse  consentiunt,  qui  res  eius  in  Italia  gestas  memoriae  prodiderunt, 
Graeci  Diodorus  [5,66]  et  Thallus,  Latini  Nepos  et  Cassius  et  Varro. 
cf.  Schwegler  I  p.  212  sq.  et  supra  s.  I. 

4.  Vid.  supra  p.  41. 


2,  9  chilocho  Haun.     Archia  Salmas. 

3,  10  e  Turonensi  addidit  Daniel 

4,  13  Vid.  Cinc.  fr.  2 


C.  CASSII  HEMINAE  ANNALES.    fr.  1—6  99 

Euandro  Faunum  deum  appellatum  ideoque  aedes  sarras  Maunas' 
primo  appellatas,  postea  fana  dicta,  et  ex  eo  qui  futura  praecinerent, 
fanaticos  dici. 

">:;:.  Schol.  Veron.  adAen.  '2.7  /7  //.  -J'JS  H.  Varro  secundo  histo- 
s  riarum  refert,  Aeneau  capta  Troia  arcem  cum  plurimis  occupasse 
magnaque  hostiuui  (tjratia  obtinuisse  «>beundi  potestatem.  itaque 
(concessum  ei  quod)  uellet  auferre;  cumque  circa  ■A\\y(urri}  opes- 
que  alias  celeri  morarentur7  Aenean  patrem  suum  collo  (tulisse  mi- 
rantibusyque  Achiuis  hanc  pietatem  redeundi  Ilium  copiam  datam, 

io  ac  deos  penates  ligneis  sigiliis  uel  lapideis,  terrenis  quoque  Aenean 
(umeris  twtulisse/.  quam  rem  Graecos  stupentes  omnia  sua  aufe- 
rendi  potestatem  dedisse  eaque  (ratione  saepius  redeuntem  omnia 
e  Troia  abstulisse  et  in  uauibus  posuisse.  ^)>tticus  de  patre  con- 
sentit,  de  dis  penatihus  negat,  sed  ex  Samothracia  in  Italiam  deuec- 

15  tos;  contra  quam  opinionem  refertur  (fuisse  simulacr)^  Vestae  in- 
censis  deae  eius  aris  ex  ruinis  Troicis  Iiberata.  Additur  etiam  ab 
L.  Cassio  Censorio  miraculo  magis  Aenean  patris  (^dignitate  sanc- 
//o)>rem'  inter  hostes  intactum  properauisse  concessisque  ei  nauibus 
in  Italiam  nauigasse.  Idem  historiarum  libro  I  ait,  Ilio  capto  (Aenean 

20  cum  dis  yje/?tf)>tibus  umeris  inpositis  erupisse  duosque  filios  Asca- 
nium  et  Eurybaten  bracchio  eius  innixos  ante  ora  hostium  prae(ter- 
gressos.  dat)as  etiam  ei  naues  concessumque,  ut  quas  uellet  de 
nauibus  securus  ueheret. 

6*.  Seru.  (auctus)  ad  Aen.  1,378.   Alii  autem,  ut  Cassius  He- 


5.  Vid.  supra  p.  cr.xx. 

<>.  Cf.  Macrob.  sat.  3,4,9:  Cassius  uero  Hemina  [emina  Puri.s.] 
dicit,  Samothracas  [samothracos  Bamb.  ante  emend.~\  deos  eosdemque 
Romanorum  penates  proprie  dici  Q-tovg  ^isydlovg,  ftsovg  %Q-r\6xovg  [%Qt\- 
arov  Par.],  &Eovg  Svvatovg  (Sv*varovg  —  o  eras.  —  Paris.  Stvazovg 
Bamb.].  uterque,  et  Seruius  et  Macrobius,  ex  Varrone  sua  hausisse  uiden- 

5,  4  Lacunas  codicis  comparato  Seruio  ancto  ad  Aen.  2,  636, 
qui  in  excerpto  Varroniano  paene  ad  uerbum  consentit,  expleuit  Keil 

humanarum  Seruius  l.  s.  17   et  Pisone  arde  Censorio  addidit 

Bitschl  at  uid.  supra  p.  cixx  in  codice  non  est  lacuna  ab  L.  Cassio 
censorio  miraculo  magis  Pluess  in  FlecJceiseni  annal.  cru  p.  295 
19  Item  .  .  .  .  h.  Bitschl  Idem  h.  eodcx  libro  II  si  recte  haec  ad 
Varronem  uerba  rettulimus  21  Eurybatis  filii  Aeneae  nusquam 
quod  sciam  mentio  fit,  Euryleontis  ap.  Dion.  1,  65, 1.  72, 1  et  schoi. 
ad  Lycophronem  1263 

6,  24  solus  exhibet  C(assellanw<)     casius  C 

n  * 


100  RELIQVIAE 

mina,  dicunt  deos  penates  ex  Samothraca  appellatos  &eovg  y.eyd- 
Xovg,  fteovg  dvvaxovg,  fteovg  lorfixovg. 

7*.  Solin.  2, 14.  Nec  omissum  sit7  Aenean  aestate  ab  Ilio  capto 
secunda  Italicis  litoribus  adpulsum,  ut  Hemina  tradit,  sociis  non 
amplius  sescentis,  in  agro  Laurenti  posuisse  castra;  ubi  dum  simula- 
crum,  quod  secum  ex  Sicilia  aduexerat,  dedicat  Veneri  matri,  quae 
Frutis  dicitur,  a  Diomede  Palladium  suscepit  tribusque  mox  annis 
cum  Latino  regnauit  socia  potestate  quingentis  iugeribus  ab  eo  ac- 


tur,  qui  duas  sententias  de  penatibus  contaminauerat,  de  quibus  una  eos 
ex  Samothracia  Romam  transJatos  essc  prodiderat,  altera  inter  Samothra- 
ciam  et  Romam  Troiam  interpolauerat  (uide  Wissowa  Abbandl  p.  96sqq.). 
illam,  quam  Cassius  recepit,  Varronem  cognouisse  ipse  testatur  de  ling. 
lat.  5,58:  Terra  enim  et  Caelum,  ut  Samothracum  initia  docent,  sunt  dei 
magni  et  hi  quos  dixi  multis  nominibus,  —  hi  quos  augurum  libri  scrip- 
tos  habent  sic:  cDiui  qui  potes'  pro  illo  quod  Samothraces  rtheoe  dy- 
natoe',  hanc,  quae  fuit  Timaei  (uid.  Wissoica  l.  s.  p.  108s([q.),  eum  pro- 
pagasse  Seruius  (ad  Aen.  1,  378) :  Idem  Varro  hos  deos  [penatesj  Dar- 
danum  ex  Samothraca  in  Phrygiam,  de  Phrygia  Aeneam  in  Italiam 
memorat  portauisse  =  ad  Aen.  3, 148  et  Macrobius  3,  4,  7  (Varro  huma- 
narum  secundo  Dardanum  refert  deos  penates  ex  Samothrace  in  Phry- 
giam  et  Aeneam  ex  Phrygia  in  Italiam  detulisse).  cf  Seru.  ad  Aen.  3,  12 
Dii  penates  a  Samothracia  sublati  ab  Aenea  in  Italiam  aduecti  sunt, 
unde  SamothraceB  cognati  Komanorum  esse  dicuntur.  Plura  ex  Varrone 
Dionysius  1,  61  sqq.  de  penatibus  excerpsit,  uid.  Kiessling  De  f.  Dion. 
p.  41  et  Wiszoioa  l.  s.  p.  107  sqq.  de  Attici  sententia  uid.  supra  fr.  5. 

7.  Cf.  Seru.  Aen.  1,720:  Venus  Erycina,  quam  Aeneas  secum  ad- 
uexit.  —  De  Aeneae  aduentus  tempore  eandem  famam  quam  Cassius  se- 
cutus  est  ex  Varrone,  ut  uidetur,  Dionysius  1,  63sq.:  ittql  Sh  x&v  %qovcov 
iv  olg  iKzlo&ri  xb  Auovtviov   dXXot  llsv  dXXcog^  Xiyov6iv   itLoi  [livxoi  So- 

Y.0V6LV     ol     SeVZSQCO     U-EXU     ti]V    Et,oSoV    X1]V    ix     TQOLUg    £XEL    <J>£QOVX£g    UVXTjV 

siv.oxa  lluXXov  Xiysiv.  —  64.  Aivsiug  Sh  y.axa6y.sva6ag  isQolg  xs  yai  xotg 
dXXoig  xoauoig  a7to%Qcbvxcog  xr\v  TtoXtv,  cov  xd  7tXsl6xa  'ixi  %ai  sig  iuLS  r\v, 
xco  {ihv  J|J}s  ivLavxco,  ZQLtcp  Sh  anb  xr)g  i^oSov,  Tqcocov  ifiu6iXsv6£  (lovcov 
xco  Sh  xsxaQXCp  xsXsvxf]6avxog  Aaxivov  yui  xi\v  ixsivov  fiaeiXslav  tiuquXull- 
pdvsL.  —  xb  Sh  Alvsiov  6collu  cpavsQov  ovSulli/  ysvoiLSvov  oi  llsv  sig  fttovg 
LLSxaexfjvaL  sixugov,  oi  S'  iv  xco  tioxullco,  kuq'  ov  i]  LLd%r]  iyivsxo,  Siu- 
cpfraQfjvui.  xui  avxco  •Auxa6x.£vd£ov6iv  oi  Akxlvol  t/qcoov  iitLyQacpfi  xoiuSs 
Y.06LL0VLLSV0V  UuxQog  &sov  %%roviov,  og  tvoxullov  Nouiv.iov  qsvllu  Sii%£i. 

65.    AlVtLOV     S       ii,     UV&QC071COV    LLSXU6TaVX0g    £§S6llco    LLaXt6Ta    £XSL    LLSXCX 

xr)v  'iXiov  uXco6iv  xxX.    cf.  Schwegler  I p.  284. 


1  samothraceica  C     fisyalog  C  2  ynr]Gxoi£  C 

7,  5  aplius  Heidelb.  Sang.  6  adduxerat  Angelom.     dedica- 

uit  Cas.  Paris.       7  Frutis]  fruetus  Par.  M  ericis  Vat.  Cas.     susce- 
pit]  codd.  classis  II  suscipit  Angel.  Paris.  suscepisse  class.  I 
8  regnauit  class.  I  (om.  Heidelb.)  regnat  ciass.  II     socia]  sua  Vat. 
acceptus  Gueiferb. 


C.  CASSII  HEMINAE  ANNALES.    fr.  6-11  101 

ceptis,  quo  deluncto  summam  biennio  adeptus  apud  Numicium  pa- 
rere  desiit  anno  septimo.   patris  Indigetis  ei  nomen  datum. 

S.  GeU.  7  7.  21.  3.  Vtrumque  tamen  [Homerum  et  Hesiodum] 
ante  Romam  conditam  uixisse,  Siluiis  Albae  regnantibus,  annis  post 
5  bellum  Troianum,  ut  Cassius  in  primo  annalium  de  Homero  atque 
Hesiodo  scriptum  reliquit,  plus  centum  atque  sexaginta,  ante  Homam 
autem  conditam,  ut  Cornelius  Nepos  in  primo  cbronico  de  Homero 
dicit,  annis  circiter  centum  et  sexaginta. 

9.  Non.  s.  u.  ilico p.325.   Hemina  liist.  lib.  I:  Et  tum  quo  irent 
10  nesciebant,  ilico  manserunt.  ■ —  His  persuadetur7  ilico  manerent.  — 

Pars  ilico  manent. 

10.  No7i.  s.  u.  perplexim  p.  515.    Hemina  hist.  lib.  I:  Prudens 
perplexim  scribit. 

EX  LIBRO  II 

11.  Diomed.  1  p.3S4  K.   Haec  ita  esse  hoc  modo  adfirmat  Cas- 
15  sius  Hemina  in  secundo  bistoriarum:  Pastorum  uulgus  sine  conten- 


8.  Vid.  supra  p.  clxvii. 

10.  Roth  ad  Tarpeiam  rettulit,  Schmitter  p.  23  ad  Amatae  uel  alius 
cuiusdam  litteras,  cpuae,  cum  Aeneas  cum  Turno  bellum  gereret,  scriptae 
essent.    sed  res  prorsus  incerta  est. 

11.  Vid.  Non.  s.  u.  p.  114:  Grundulsis  [leg.  Grundulis]  lares  dicimtur 
rtomae  constituti  ob  honorem  porcae,  quae  triginta  pepererat.  cf.  Schweg- 


I  Xumicium]  Heidelb.  Angel.  nomicium  Vat.  Cas.  Haun.  Sang. 
numicum  Leid.  Par.  31  Guelf.  Par.  P2  nimicum  Par.1  parare  Par.1 
Hann.  apparere  Sang.  2  desiuit  Angel.  Paris.  patris]  class.  I 
patrisque  class.  II 

8,  4  siluis  Z  alba  eregn.  X  5  traianum  Q1  Z  sassius  Q2 
ZnNQ2  sallius  QXT  utiassius  X1  ante  corr.  6  hesiodio  X  he- 
sjodo  T  plus  <(minus)>  E.  Bolide  mus.  Bhen.  36  p.  422  ducentis 
atque  sexaginta  Lipsius 

9,  9  Ex  diuersis  Ubri  primi  partibus  haec  tria  fragmenta  esse 
decerpta  facile  intellegitur,  quare  Muelhr  hderposuit  idem  atque  et. 
uulgo  coniunguntur.  hist.  ante  Hemina  libri  tunc  B  Gen.  H2  cum 
Merccr.     ante  quo  Schmitter  add.  quia  10  nesciebat  B  Gen.  H1 

II  pars  ilico  manent  om.  L1 

10,  12.13  Hemina  —  perplexim  om.  Bamb.  Lugd.  Emina  in  I 
histo  Elor.  13  inter  perplexim  et  scribit  inserunt  Ubri  scottino 
i.  e.  ay.oTsivobg,  quam  uocem  primo  explicandi  causa  additam  postea 
falso  in  Cassii  uerba  inrepsisse  iam  a  Passeratio  est  animaduersum. 

11,  15  emina  Par.A     uulgus  Par.B2  uulsus  Par.ABMon. 


102  RELIQVIAE 

tione  consentiendp  praefecerunt  aequaliter  imperio  Remum  et  Romu- 
lum;  ita  ut  de  regno  pararent  inter  se.  monstrum  fit:  sus  parit 
porcos  triginta,  cuius  rei  fanum  fecerunt  laribus  Grundilibus. 

12*.  Plin.  n.  h.  18,  7.   Numa  instituit  deos  fruge  colere  et  mola 
salsa  supplicare  atque,  ut  auctor  est  Hemina,  far  torrere,  quoniam  5 
tostum  cibo  salubrius  esset,  id  uno  modo  consecutus7  statuendo  non 
esse  purum  ad  rem  diuinam  nisi  tostum. 

13*.  Plin.  n.  h.  32,20.  Pisces  marinos  in  usu  fuisse  protinus  a 
condita  Roma  auctor  est  Cassius  Hemina,  cuius  uerba  de  ea  re  subi- 
ciam:  Numa  constituit,  ut  pisces  qui  squamosi  non  essent,  ni  pollu-  10 
cerent,  parsimonia  commentus,  ut  conuiuia  publica  et  priuata  cenae- 
que  ad  puluinaria  facilius  compararentur,  ni  qui  ad  polluctum  emerent, 
pretio  minus  parcerent  eaque  praemercarentur. 

14*.  Macrob.  sat.  1, 16,  33.   Sed  Cassius  Seruium  Tullium  fe- 
cisse   nundinas   dicit,   ut  in   urbem  ex  agris  conuenirent  urbanas  15 
rusticasque  res  ordinaturi. 


ler  I  p.  323.  Diodor.  8  fr.  4  p.  148  Vgl.  (exc.  Vales.  p.  547) :  ^opis  de  tijg 
iv  tovzco  (fiXotL^iiag  V7tfiQ%ov  ccTtaGt-  rolg  7tXr]ciov  vo[isvoi  7tgo6cpi,Xsig,  zalg 
xs  o^biXiaig  avvovrsg  y.al  rbv  savrcov  tqottov  llstqiov  xal  -aoivov  rotg  deo- 
ciivocg  c'ivadsty.vvvrsg.  Sib  v.al  rfjg  Ttdvrcov  aacpalsiag  iv  rovroig  vlsilis'- 
vr}g  ol  TtlslavoL  rovroig  vnsrdrrovro  %al  rb  TtaQayysllousvov  iTtoiovv 
avvrQS%ovrsg  sig  ovg  TtQoard^aLSv  ronovg.  cf.  Mommsen  Opusc.  hist.  I p.10. 

12.  Cf.  Plut.  Num.  8.  16;  quaest.  Bom.  15.  Dion.  1,  74,  4.  Sclvwegler 
I  p.  541.  681. 

13.  Cf.  Festus  s.  u.pollucerep.253,  ubi  merces  enumerans,  quas  cuiuis 
deo  poliucere  liceat,  dicit  etiam  pisces  quibus  est  squama  praeter  scarum. 
Bluemner  Roeru.  Privatalt.  ^?.  180  sqq. 

14.  Nundinas  institutas  esse  a  Seruio  Tullio  etiam  Varroni  placuit. 
Macrob.  sat.  1, 13, 20.    uid.  Tudit.  fr.  2.    Butil.  fr.  1. 


2  pararent  inter  se  I.  F.  Grononius  parent  inter  se  Par.  AB 
Mon.  et  cod.  Scioppii  pares  inter  se  essent  uet.  editiones  2  mon- 

stram  Mon.  3  fecerunt  Par.  AB  secernunt  Mon.  grundilibus  cod. 
Scioppii  grundulibus  Putschius  cum  Arnobio  1, 28  grundilis  Par.  A  B 
Mon. 

12,  5  hemina]  Par.d  emina  Vat.2  eamina  Par.E  aemina  cet. 
codd.  6  salubrius  esset]  Par.  d  salubribus  (iiel  sarl-)  esse  P  cet. 
codd.     consecutus  Ian  consecutum  codd. 

13,  10  pollucerent]  Bfamb.)  polluerint  V(oss.)  B(icc)  C(hiffl.) 
polluerent  (Par.)  d  11  parsimonia]   Scaliger   patrimonia  codd. 

conuentus  B  Par.  E  12  conparentur  VBC     niqui  VBdC 

neque  B  neque  qui  Sillig     polluctum  B  polluc  VBd  13  pate- 

rent  C 


15,  2  cloapas  Flor.         3  se  om.  Flor.        3.4  cruci — sibi  ooi. 
Flor.  4  consciscerej  sistere  Flor. 

16,  5  li.  VI  Flor.  6  porsenam  Flor. 

17,  7  in  annos  Ziferi  in  annalibus  uulgo    Heniina:  hos  quic.  MueZ- 
ler          8  pleuitatem  libri  praeter  II1  (leuitatem)  corr.  Iiinius 


450 
30l 


C.  CASSII  HEMINAE  ANNALES.    fr.  11—13  103 

15*.  Seru.  (auctus)  adAen.  12,  603.  Cassius  Emina  ait,  Targui- 
niiim  Superbum,  cum  cloacas  populum  facere  coegisset  et  ob  lianc 
iniuriam  multi  se  suspendio  necarent,  iussisse  corpora  eorum  cruci 
affigi.   tunc  primum  turpe  habitum  est  mortem  sibi  consciscere.       .Q8 

16.  Xon.  s.  u.  censere  p.  267.  Cassius  Emina  historiarum  lib.  II:  2i{i 
Censuil  scse  regem  Porsennam  occidere. 

17*.  Non.  s.  ii.  pleuitatem  p.  140.  Hemina  in  ann.:  Quicumque 
propter  plebitatem  agro  publico  eiecti  sunt,  .  .  . 

18*.  Macroo.sat.  1,13,21.  Quando  autem  primum  intercala- 
tum  sit?  uarie  refertur.  —  Tuditanus  refert  libro  tertio  magistratuum, 

15.  Cf.  Plin.  36 ,  107 :  Cum  id  opus  fcloacasj  Tarquinius  Priscus 
plebis  manibus  faceret  essetque  labor  incertum  maior  an  longior,  pas- 
sim  eonscita  nece,  Quiritibus  taedium  fugientibus,  nouum,  inexcogi- 
tatum  ante  posteaque  remedium  inuenit  ille  rex,  ut  omnium  ita  de- 
functorum  corpora  tigeret  cruci  spectanda  simul  ciuibus  et  feris  uolucri- 
busque  laceranda.  quam  ob  rem  pudor  Romani  nominis  proprius,  qui 
saepe  res  perditas  seruauit  in  proeliis,  tunc  quoque  subnenit,  sed  illo 
tempore  ui  post  uitam  erubescens,  cum  puderet  uiuos  tamquam  puditu- 
rum  esset  exstinctos.  amplitudinem  cauis  eam  fecisse  proditur,  ut  uehem 
faeni  large  onustam  transmitteret.  cf.  Muenser  Quellenkr.  d.  Plin.  p.  184  sq. 
Optts  iUud  cloacarum  a  Prisco  inceptum  postea  continuatum  esse  a  Su- 
perbo  satis  constat;  grauius  tamen  exercuit  plebem  Superbus  (Liu.  1,56,2. 
Dion.  4,  44),  quam  ob  rem  quod  supra  expositum  est  aptius  in  hunc  qua- 
drat  (cf.  Cass.  JDion.  fr.  11  B.). 

16  spectare  ad  Muvii  Scaeuolae  facinus  quiuis  uidet.  cf  Liu.  2, 
12,7:  ibi  cum  stipendium  miUtibus  forte  daretur,  et  scriba  cum  rege 
sedens  pari  fere  ornatu  multa  ageret,  eum  milites  uolgo  adirent,  timens 
sciscitari,  uter  Porsina  esset,  ne  ignorando  regem  semet  ipse  aperiret 
quis  esset,  quo  temere  traxit  fortuna  facinus,  scribam  pro  rege  obtruncat. 

17.  Itecte  Schicegler  II p.  213  not.  comparauit  hunc  Sallustii  histo?-ia- 
rum  locum  (ap.  August.de  ciuit.dei  2,18.  3,16.  5,12.  hist.  1, 10  p.10  Kr. 
1, 11  p.  5  M.J:  Iniuriae  ualidiorum  et  ob  eas  discessio  plebis  a  patribus 
aliaeque  dissensiones  domi  fuere  iam  inde  a  principio  neque  amplius 
quam  regibus  exactis,  dum  metus  a  Tarquinio  et  bellum  graue  cum 
Etruria  positum  est,  aequo  et  modesto  iure  agitatum.  dein  seruili  im- 
perio  patres  plebem  exercere,  de  uita  atque  tergo  regio  rnore  consulere, 
agro  pellere  et  ceteris  expertibus  soli  in  imperio  agere.  Liu.  2,21,6 
Patribus  nimis  luxuriosa  ea  fuit  laetitia  fTarquinio  Superbo  mortuo  495. 
259] .  plebi,  cui  ad  eam  diem  summa  ope  inseruitum  erat,  iniuriae  a 
primoribus  rieri  coepere. 

1  x.  Vid.  Mommsen  chron.  p.  31.  Soltau  chron.  p.  32.  231.  Tudit.  fr.  7. 
Licin.  4.    Antiat.  5  c.  adnot. 


390 
364 


389 
365 


104  RELIQVIAE 

decem  uiros,  qui  decem  tabulis  duas  addiderunt,  de  intercalando  po- 
pulum  rogasse.    Cassius  eosdem  scrihit  auctores. 

19*.  Appian.  de  reb.  Gall.  fr.  6  p.  49  Mend.  (exc.  Vales.  p.  557). 
KeXrol  urjdeutu  urj%uvtj  dvvr]&e'vreg  ejtt^rjvut  rrjg  uv.QOTtokecog 
rjQeaovv  cbg  Xtuco  rovg  evdov  ztuQu6rr]66pevot.  v.ai  rig  u%b  rov  5 
Ku%trcoXCov  nurefiutvev  IsQevg,  bvoua  zJ6q6cov,  e%\  err]6tov  drj 
nva  iSQOVQytav  eg  rbv  rr)g  eE6xCug  vecbv  6xeXXcov  xu  CeQu  dtu 
xcbv  %oXeuCcov  ev6xa%-cbg'  xbv  de  vecov  eu%e%Qt]6uevov  idcov  e&v- 
6ev  e%i  xov  6vvr}&ovg  xo%ov  zal  e%uvr]X^ev  uv&tg  dtu  xcov  %o- 
XeuCcov  uide6d-evrcov  r]  xuxa%Xayevxcov  avxov  rrjv  xoXpuv  r)  rr\v  10 
ev6e(3etuv  r)  rr\v  bijjtv  ieQuv  oi)6uv.  b  uev  81]  v.tvdvvevetv  viteQ 
rcov  leQcov  elouevog  v%  uvxcbv  e6co%exo  xcbv  ieQcov.  xui  xode 
cpr}6iv  cbde  yeve6&ut  Ku66iog  6  'Pcouuiog. 

20.  Macrob.  sat.  1, 16,  21.    Horum  [dierum  postriduanorum] 
causam  Gellius  annalium  libro  quinto  decimo  et  Cassius  Hemina  15 
historiarum  libro  secundo  referunt:  Anno  ab  urbe  condita  trecen- 
tesimo  sexagesimo  tertio  a  tribunis  militum  Virginio,  Manlio,  Aemilio, 
Postumio  collegisque  eorum  in  senatu  tractatum7  quid  esse*  propter 

19.  Cf  Liu.  5,46:  Romae  interim  plernmque  obsidio  segnis  et  utrim- 
que  silentium  esse,  ad  id  tantum  intentis  Gallis,  ne  quis  hostium  eua- 
dere  inter  stationes  posset,  cum  repente  iuuenis  Romanus  admiratione 
in  se  ciues  hostesque  conuertit.  sacrificium  erat  statum  in  Quirinali 
colle  genti  Fabiae.  ad  id  faciendum  C.  Fabius  Dorsuo  Gabino  cinctu 
sacra  manibus  gerens  cum  de  Capitolio  descendisset,  per  medias  ho- 
stium  stationes  egressus  nihil  ad  uocem  cuiusquam  terroremue  motus 
in  Quirinalem  collem  peruenit;  ibique  omnibus  solemniter  peractis  eadem 
reuertens  similiter  constanti  uultu  graduque,  satis  sperans  propitios  esse 
deos,  quorum  cultum  ne  mortis  quidem  metu  prohibitus  deseruisset,  in 
Capitolium  ad  suos  rediit,  seu  attonitis  Gallis  miraculo  audaciae  seu 
religione  etiam  motis,  cuius  haudqnaquam  neglegens  gens  est.  ex  Liuio 
Valer.  Max.  1,1,11  et  Flor.  1,7 [13],  16.  uid.  Cass.  Dion.  fr.  25,5 sq.  Bois. 
(ubi  tamen  Fabius  ille  non  Gaius  sed  Kaeso  dicitur).  cf.  Mommsen  Roem. 
Forsch.  II  319  sqq.  Muenzer  R.  E.  VI  c.  1768. 

20.  Cf.  Liu.  6 , 1,11:  Tum  de  diebus  religiosis  agitari  coeptum. 
diemque  ante  diem  XV  kal.  Sextiles  duplici  clade  insignem,  quo  die  ad 
Cremeram  Fabii  caesi,  quo  deinde  ad  Aliam  cum  exitio  urbis  foede 
pugnatum,  a  posteriore  clade  Aliensem  appellarunt  insignemque  rei 
nullius  publice  priuatimque  agendae  fecerunt.    quidam  quod  postridie 


18,  2  eodem  Bamberg.  ante  cmendat. 

19,  8  ijA,7te7tQL6jxevov  cod.  10  uideGd-ivrcov  ante  xr\v  evai@eu<v 
transponit  Nauck         13  Kuvaiog  cod.  em.  Valesius 

20,  15  casius  Bamberg.  ante  emendat.  17  uirgilio  mallio 
Bamb.  Paris.  Virginio  Manlio  Zeunhis  (AvXog  Mukhog  ap.  Biod. 
15,22,1) 


C.  CASSII  HEMINAE  ANNALES.    fr.  18—21  105 

quod  totiens  inlra  paucos  annos  male  esset  afflicta  res  publica;  et 
ex  praecepto  patrum  Lucium  Aquinium  haruspicem  in  senatum  ue- 
nire  iussum  religionum  requirendarum  gratia  dixisse  Quintum  Sul- 
picium  tribunum  militum  adAUiam  aduersus  Gallos  pugnaturum  rem 

5  diuinam  dimicandi  gratia  fecisse  postridie  idus  Qointiles;  item  apud 
Cremeram  multisque  aliis  temporibus  et  locis  post  sacrificium  die 
postero  celebratum  male  eessisse  conflictum.  tunc  patres  iussisse, 
ut  ad  collegium  pontificum  de  his  religionibus  referretur,  pontitices- 
que  statuisse  postridie  omnes  kalendas,  nonas,  idus  atros  dies  haben- 

10  dos;  ut  Iii  dies  neque  proeliares  neque  puri  neque  comitiales  essent. 
21.  Non.  s.  u. proletarii p.  67 .  Cassius  Emina  annali  lihro  II: 
Tunc  Marcius  f  praeco  primum  proletarios  armauit. 

idus  Quintilis  non  litasset  Sulpicius  tribunus  milituni  neque  inuenta 
pace  deum  post  diem  tertium  obiectus  hosti  exercitus  Romanus  esset, 
etiam  postridie  idus  diuinis  supersederi  iussum;  inde  ut  postridie  kal. 
quoque  ac  nonas  eadeni  religio  esset,  traditum  putant.  Gell.  5,17:Yei- 
rius  Flaccus  in  quarto  de  uerborum  significatu  dies,  qui  sunt  postridie 
kalendas,  nonas,  idus,  quos  uulgus  imperite  'nefastos'  dicit,  propter 
hanc  causam  dictos  habitosque  catros'  esse  scribit.  Vrbe,  inquit,  a 
Gallis  Senonibus  recuperata  L.  Atilius  in  senatu  uerba  fecit,  Q.  Sulpi- 
cium  tribunum  militum  ad  Alliam  aduersus  Gallos  pugnaturum  rem 
diuinam  dimicandi  gratia  postridie  idus  fecisse:  tum  exercitum  populi 
Romani  occidione  occisum  et  post  diem  tertium  eius  die  urbem  prae- 
ter  Capitolium  captam  esse,  compluresque  alii  senatores  recordari  sese 
dixerunt,  quotiens  belli  gerendi  gratia  res  diuina  postridie  kaiendas, 
nonas,  idus  a  magistratu  populi  Romani  facta  esset,  eius  belli  proximo 
deinceps  proelio  rem  publicam  male  gestam  esse.  Tum  senatus  eam  rem 
ad  pontifices  reiecit,  ut  ipsi  quod  uideretur,  statuerent.  Pontifices  de- 
creuerunt,  nullum  his  diebus  sacrificium  recte  futurum.  uid.  Mommscn 
chron.  p.  26  n.  32. 

21.  Q.  Mareium  Philippum,  qui  a.  281.  473  consul  fuit  cum  L. 
Aemilio  Barbula,  intellcgendum  esse  uiderunt  Harless  (De  Fab.  et  Auf. 
p.  54)  et  Vahlen  (quaestt.  JEnn.s  p.  CLXXVIsq.J.  de  anno  quo  proleta- 
rios  armauerit,  uide  Oros.4, 1, 1:  Anno  ab  urbe  condita  CCCCLXIIII  Ta- 
rentini  Romanam  classem  forte  praetereuntem  spectaculo  theatri  prospec- 
tam  hostiliter  inuaserunt,  quinque  tantum  nauibus  uix  per  fugam  elapsis 
cetera  retracta  in  portum  classis  et  profligata  est,  praefecti  nauium 
trucidati,  omnes  bello  utiles  caesi,  reliqui  pretio  uenditi  sunt  continuo 
missi  Tarentum  a  Romanis  legati,  ut  de  inlatis  quererentur  iniuriis,  pul- 
sati   ab  iisdem   auctas    insuper   iniurias  retulerunt.    his   causis  bellum 

1  toties  Bamb.  2  aruspicem  Paris.         4  aduersu  Paris. 

10  pliales  Paris.     neque  post  puri  om.  in  Bamb.  ante  emo/d. 

21,  12  thune  L  marcus  libri  Marcius  Lipsius  tum  C.  Marius 
consul  primus  Frcinsheim  ad  Flor.  3,  1,  13  praeco  L  pco  GrF 
praetor  Popma  LApsius.  malim  pro  consule  (in  textum  rec.  Mueller) 
uid.  adnot.     prolaterios  L1  protelarios  F1  prolaetarios  H 


106  RELIQVIAE 

22.  Seru.  (auctus)  ad  Aen.  1,56.  Vt  apud  Cassium  in  annalium 

secundo:  Ne  quis  regnum  occuparet,  si  plebs  nostra  fremere  im- 
peria  coepisset.  .  .  . 

23.  Non.  s.  u.  moliri  ]>.  346.    Cassius  Hemina   de   censoribus 
lib.  II:  et  in  area  in  Capitolio  signa  quae  erant  demoliunt.  5 

24.  Non.  s.  u.  denasci p.101.    Cassius  Hemina  libro  II  annali: 
Quae  nata  sunt;  ea  omnia  denasci  aiunt. 

25.  Priscian.  9 p.482  H.    L.  Cassius  Emina  in  secundo  anna- 
lium:  idque  admiratum  esse  gauisi.  .  . 

ingens  exortam  est.  Romanos,  qui  quantique  hostes  circumstreperent 
permetientes,  ultima  adegit  necessitas  proletarios  quoque  in  arma 
cogere,  hoc  est  eos  qui  in  urbe  semper  sufficiendae  prolis  causa  uaca- 
bant,  militiae  adscribere.  —  itaque  inruit  in  uniuersos  Tarentinorum 
fines  cum  Aemilio  consule  Romanus  exercitus,  igni  ferroque  uastat 
omnia,  plurima  expugnat  oppida,  iniuriam  insolenter  acceptam  crude- 
liter  uindicat.  continuo  Tarentinos  plurimis  finitimorum  praesidiis  fultos 
maxime  Pyrrhus  auxit  et  q.  s.  et  Angust.  de  ciuit.  d.  3,17,  qui  cum  Orosio, 
cum  xderque  Liuio  usus  sit,  fere  consentit.  sic  a  Marcio  consule  prole- 
tarios  armatos  esse  sequeretur.  ueri  similius  tamen  est  Orosium,  cum  ni- 
mis  festinanter  res  contraheret,  rerum  et  temporum  ordinem  turbasse,  at- 
que  a  Bomanis,  cum  iam  Pyrrhus  Tarentum  adpidisset,  ad  extremum 
illud  descensum  csse  i.  e.  ineunte  anno  2S0.  474  (Mommsen  hist.  Eom.  I 
p.  396).  praetorem  autem  quod  illo  anno  fuisse  Marcium  considatu  de- 
functum  adflrmant  Harless  et  VaJden  (l.  s.)  Lipsii  coniecturam  amplexi, 
ipse  cum  praeturae  post  consulatum  a  Marcio  administratae  nusquam 
mentionem  factam  esse  inuenissem,  malui:  Marcius  pro  consule  primum 
p.  a.  praeferoque  cum  Muellero  etiam  nunc  Maduigii  coniecturae  (Ad- 
uers.  II  p.  657)  fTum*  C.  Marcius  pretio  prirnuni'  et  Paisiinae  (Hist. 
Bom.  12  p.  276sq.)  'Mamercinus  praetor'.  —  JDe  ipsa  armatura  cf  Ennii 
fr.  0,8  (p.  34)  Vahlen:  Proletarius  publicitus  scutisque  feroque  |  Ornatur 
ferro,  muros  urbemque  forumque  |  Excubiis  curant. 

22  ad  Valerium  Poplicolam  rettulit  Schmiiter  p.  30,  sed  id  non  minus 
incertum  est  quam  quae  de  aliis  fr.  lusit. 

23  eodem   spectare  censet  Schmitter  p.  45  quo  Pison.  fr.  37,   i.  e.  ad 
annum  158.  596,  sed  obstat  libri  numerus.    cf.  supra  p.  clxxiii. 


22,  1   Casium  P(aris.)   Cossium   Casscll.     in  annalibus  P 
2  imperia  fremere  P 

23,  4  eaesius  IjHGGen.  4.5  Cassius  —  area]  item  A  de 
tonsoribus  BHX  5  in  aera  BHxGen.  in  Capitolio]  Capitolii 
L.  Mueller  q:  erant  L  qua  erant  G  ante  corr.  demoliunt  B  de- 
moliuit  ALHGGoi. 

24,  6  casius  G1     annaliq:  Ll  7  nuta  F1     ea]  et  H1 

25,  8  lucius  Bamb.     casius  8(ang.)  et  ex  cusius  corr.  Halberst. 
hemrna  S1  Gr(uter.)  hemina  Bcrn.   emina  cet.  libri  Hertzi 

9  ammiratum  SGr. 


C.  CASSII  HEMINAE  ANNALES.    fr.  22— 29  107 

EX  LIBRO  III 

219 
2<>:-:.   Plin.  29,  12.   Cassius  Hemina  ex  antiquissimis  auctor  est,  ^7 

primum  e  medicis  uenisse  Romam  Peloponneso  Archagathum  Lysa- 

niae  filium.  L.  Aemilio  M.  Liuio  eoss.  anno  urbis  DXXXV,  eique  ius 

Quiritium  datum  et  tabernam  in  compito  Acilio  emptamob  idpublice. 

5  uulnerarium  euni  fuisse  egregium  mireque  gratum  adnenlum  eius 

initio:  inox  a  saeuitia  secandi  urendique  transisse  nomen  in  carni- 

•     ficem  el  in  taedium  artem  omnesque  medicos. 

27.   Non.  s.  u.  cymbdlissare  p.  90.    Cassius  Hemina  libro  III: 

mulier  cantabat  tibiis  Phrygiis  et  altera  cymbalissabat. 

10         28.  Xon.s.  u.  litterosusp.  133.  Cassius  Hemina  annalium  libro  III: 

Ilomo  mere  litterosus. 

29.  Priscian.  10 p.537 H.   Cassius  Emina  in  III  annalium:  In 

campo  Tiburte  ubi  hordeum  demessnerunt.  .  .  . 


26.  Yid.  Muenzer  QueUenkr.  p.  lS4sq. 

'2~  Popma  pertinere  existumat  ad  ritum  sacrorum  Megalesium,  quae 
magna  matre  deum  in  urbem  recepta  primum  instituta  et  celebrata 
sioit  a.  204.  550,  confcrrique  iubet  Lacret.  2,61Ssqq.:  Tympana  tenta 
tonant  paltnis  et  cymbala  circum  |  Concaua.  raucisonoque  minantur  cor- 
nua  cantu,  |  Et  Phrygio  stimulat  numero  caua  tibia  mentis  et  q.  s.  et 
Dionys.  2. 19,  4,  qui  tamen  in  eo  discedit  ab  Cassio,  quod  uirum  et  mu- 
iierem  Piinjgem  illo  modo  deam  celebrasse  narrat.  quae  si  recte  rettulit 
Popma,  libri  numcrum  quem  tradidit  Nonius,  in  IIII  corrigere  opus  erit. 

29.  Ilepetiit  omissis  uerbis  in  campo  Tiburte  Priscianus  partit.  XII 
uers.  Aen.  p.  490  K.    cf.  Cat.  fr.  57  et  supra  p.  txv. 


26,  1  heminae  Y(oss.)       2  Peloponneson  V  (Par.)  d     Lisaniae 
V  :-]   M.  Liuio]  R(iccard.)   L.  M.  Iulio   C(hiffl.)  Yd     eique]   JR 

eiusque  Y  d  4  puplicae  I'  5  egregium  Mayhoff  e  re  dictum 
Gronouius  credunt  GVJRTolet.  //:/  credunt  d  mirique  V  gradu 
aduentu  (Par.)  E  6  initio  om.  E  urendiom.  T'1  carnificem  et]  R2 
carnificem  sed  V  carnifice  sed  d  carnifices  et  CR  carnificis  et  ci. 
Mayhoff     7  artem  omnesque  JR2d  artemonesque  V  arte  moresquei?1 

'27,  8  heminai  E-L2Par.PE   emina  G   heminis  F2HxLlBamb. 
Par.C  eminis  Par.  D  Montep.  Oxf.  heminas  E1     libro  IV  RotJi 
9  <(una)>  mulier  add.  Quiclierat,  Mueller     frigiis  F*LHG  frygiis 
Barrib.  cimhalissabat  EIjHG 

28, 11  mere  libri  mire  Maduig  (Aduers.  II p.  657)  meire  Muetter 

*29,  12    casius    Guelferb.    p.  190:   hemina    Gnelf.    p.  490:    in 
quinto   annalium   uulg.  13   tyburte   Bern.1   tiburtae   Halberst. 

tiburti  Par.  7/~  Bern?  ordeum  Sang.  Gr(uter.)  Ktarolir.)  p.  490: 
Paris.  Guelf.     demesuerunt  Gr.  K 


108  KELIQVIAE 

30.  Priscian.  12  p.  587  H.   Cassius  Emina  in  III  annalium:  IIos 
libros  si  quis  nostratis  sapiens  .  . . 

EX  LTBRO  IV 

31.  Priscian.7 p.347 H.   Cassius  Emina  annalem  suum  quar- 
tum  lioc  titulo  inscripsit:  Bellum  Punicum  posterior. 

216         32.  Priscian.  7  p.  294  H.  Ealms  etiam  pro  eis  differentiae  causa  5 
538  in  feminino  Emina  protulit  in  IIII  annalium:  Scriba  pontificius,  qui 
cum  eabus  stuprum  fecerat,  .  .  .  dicit  enim  de  Vestalibus. 

33.  Non.  s.  u.  consedo  p.  62.  Cassius  Hemina  annalium  libro  IIII: 
nemo  uicinus  consedo. 

34.  Non.  s.  u.  utrasquep.183.   Hemina  historiarum  lib.  IIII:  In  10 
Hispania  pugnatum  bis,  utrasque  nostri  loco  moti. 

35.  Non.  s.  u.  finis p.  205.   Cassius  Hemina  historiarum  lih.  IIII: 
Qua  fine  omnis  res  atque  omnes  artes  humanitus  ....  que  aguntur? 


32.  Cf.  Liu.  22,57,2:  Territi  etiam  super  tantas  clades  cura  ceteris 
prodigiis,  tum  quod  duae  Vestales  eo  armo,  Opimia  atque  Floronia, 
stupri  conpertae  et  altera  sub  terra,  uti  mos  est,  ad  portam  Collinam 
necata  fuerat,  altera  sibimet  ipsa  mortem  consciuerat.  L.  Cantilius 
scriba  pontificis,  quos  nunc  minores  pontifices  adpellant,  qui  cum  Flo- 
ronia  stuprum  fecerat,  a  pontifice  maximo  eo  usque  uirgis  in  comitio 
caesus  erat,  ut  inter  uerbera  expiraret. 

35  iterauit  Nonius  s.  u.  humaniter  p.  514. 


30,  1  iu  inter  III  et  IIII  fluctuans  Halberst.  libro  IIII  Krchlium 
secutus  tribuii  Eoth  Emina  Bern.  hemina  (Par.)JR  Bamb.  Halberst. 
Gruter.  Karol.  Emina  in  III  annalium  om.  Sang.  annaliurn]  analium 
B^Bern. 

31,  3  casius  Par.B1  S(ang.)  K(arolir.)  aemina  Halb.  hemina 
Bern.  S  Grut.  K  in  litura  Bambcrg. 

32,  6  hemina  Bamb.  III  K(arol.)  pontifitius  Bcrn.  pontifici- 
bus  K       7  *eabus  (Bern.2)  G-ruter.  deabus  Sang.     strupum  Bamb. 

33,  8  analium  Fl 

34,  10  hist.  G  lib.  om.  F  11  bis]  Iunius  uis  LHG  utra- 
que  Iunius 

35,  12  p.  514:   hist.  lib.  LGV   emina   IIII   histo  Flor. 
13  finem  LH  fine  GF  finei  Mueller.  p.  514:  quare  fini  libri 

p.  514:  omnis  res  om.  libri  omnis  artis  atque  LHGF  humanitus 
aguntur:  sic  libri  p.  514  (sub  lcmmate  humaniter),  p.  205:  omnes 
artes  humanitas  quae  LGF  huminitasque  H  omnis  artis  humanitus 
usque  ag.  Harless  De  Fab.  p.  54.  mihi  ante  que  aduerbium  aliquod 
intercidisse  uidetur 


C.  CASSII  HEMINAE  ANNALES.    fr.  30—37  109 

36.  Non.s.  u.  1actep.4S3.  Hemina  annalium  lib.  IIII:  ex  Ti- 
beri  lacte  haurire  .  .  . 

181 
)$?.  Plin.  n.  h.  13,84.  Cassius  Hemina,  uetustissimus  auctor  an-  573 
nalium,  (juarto  eorum  libro  prodidit,  Cn.  Terentium  scribam  agrum 

5  suum  in  laniculo  repastinantem  effodisse  arcam,  in  qua  Numa;  qui 
Romae  regnauit3  situs  fuisset,  in  eadem  libros  eius  repertos  P.  Cor- 
nelio  I..  filio  Cethego,  M.  Baebio  Q.  filio  Tampbilo  cos.,  ad  quos  a 
regno  Numae  colliguntur  anni  DXXXV.  bos  fuisse  e  charta,  maiore 
etiamnum  miraculo,  quod  infossi  durauerunt.  (quapropter  in  re  tanta 

10  ipsius  Heminae  uerba  ponam:  fMirabantur  alii,  quomodo  illi  libri 
durare  possent.    ille  ita  rationem  reddebat:  lapidem  fuisse  quadra- 

3G  L.  Havet  (Revue  de  philol.  VIII  p.  10)  ad  causam  Bacchana- 
lium  (186  568)  rettu'it  collati*  Platone  lon.  5  p.  534  A:  ai  §cky.%ai  ccqv- 
xovxai  §k  xcav  Ttotayi&iv  utli  v.a.1  ydt.a  Y.axt%6n,£vai,  fycpQovsg  8h  ov6ai  ov, 
IAuioque  (39,13,12  ex  Hispalae  indicio):  matronas  baccbarum  habitu 
crinibus  sparsis  cum  ardentibus  facibus  decurrere  ad  Tiberim  demissas- 
que  in  aquam  faces,  quia  uiuum  sulfur  cum  calce  insit,  integra  flamma 
efferre. 

37.  Qui  hic  Cn.  Terentius,  a  plerisque  ceteris  scriptoribus  L.  Petil- 
lius  nominatur.  cum  Cassio  consentit  fere  Varro  (Hn  libro  de  cultu  deo- 
rum'  ap.  August.  de  ciu.  dei  7,34):  Terentius  quidam  cum  haberet  ad 
Ianiculum  fundum,  et  bubulcus  eius  iuxta  s^pulcrura  Numae  Pompilii 
traiciens  aratrum  eruisset  ex  terra  libros  eius  [/Libros  XII  fuisse  ipse 
Varro  humanarum  antiquitatum  septumo'  Plin.  13,87],  ubi  sacrorum 
institutorum  scriptae  erant  causae,  in  urbem  pertuiit  ad  praetorem.  at 
ille  cum  inspesisset  principia,  rem  tantam  detulit  ad  senatum.  ubi  cum 
primores  quasdam  causas  legissent,  cur  quidque  in  sacris  fuerit  institu- 
tum,  Numae  mortuo  senatus  assensus  est  eosque  libros  tanquam  religiosi 
patres  conscripti,  praetor  ut  combureret,  censuerunt.  Fest.  p.  173:  Numam 
Pompilium  lanicul/o  in  monte  situm  essej  terunt,  in  quo  arcam  eius 
infumtam  um  libris  NumaeJ  nomiuis  a  Terentio  [quodum  scriba  repasti- 
nanjte  agrum.  Aurel  Vict  de  uir.  ill.  3:  Morbo  solutus  in  Ianiculo  se- 
pultus  est,  ubi  post  multos  annos  arcula  oum  libris  a  Terentio  quodam 
exarata.  qui  libri  quia  leues  quasdam  sacrorum  causas  continebant,  ex 
auctoritate  patrum  cremati  sunt.  uid  Pisnnis  fr.  11.  Tuditani  3.  An- 
tiati*  7—9.  Schwegler  I  564sqq  Dziatzko  Untersuch.  ueber  roem.  Buch- 
wesen  p.  64.  93  (qui  Pisonem  Plinio  fontem  fuisse  censet). 


3(>,  2  aurire  L  Bamb. 

37,6   eodem  V(atic)  L(eid.)  (Par.)  E  Vind(ob.)     repertus   Mon. 

cornelius  LE  Viwt.  7   L.  om.  31  R(icc.)     filio]  F  M    brebio 

M  Tamphilo  em.  Sigonius  Pamphilio  R  Pamphilo  c< i.  codd.  (Tham. 
L)  8  Numae  om.  M  e  M  om.  cet.  codd.  9  quod]  quodquod 
VLE  quod  tot  uulg.     infossi]  in  fossa  M     durauerint  annis  uulg. 

in  retenta  TjEVind.  11  quod  ratum  L  Vind. 


146 
608 


110  RELIQVIAE 

tum  circiter  in  media  arca  euinctum  candelis  quoquouersus.  in  eo 
lapide  insuper  libros  insitos  fuisse,  propterea  arbitrarier  non  com- 
putuisse.  et  libros  citratos  fuisse,  propterea  arbitrarier  tineas  non 
tetigisse.  in  iis  libris  scripta  erant  pbilosopbiae  Pythagoricae'.)  eos- 
que  combustos  a  Q.  Petilio  praetore,  quia  philosophiae  scripta  essent.  5 
—  —  inter  omnes  uero  conuenit  Sibyllam  ad  Tarquinium  Superbum 
tris  libros  adtulisse,  ex  quibus  sint  duo  cremati  ab  ipsa,  tertius  cum 
Capitolio  Sullanis  temporibus. 

38*.  Seru.  (auctus)  ad  Aen.  1,421.  Cassius  Hemina  docet  ita: 
Sinuessae  magalia  addenda  murumque  circum  ea  .  .  .  10 

39:i:.  Censorin.  de  d.  nat.  17, 11.  At  Piso  Censorius  et  Cn.  Geliius 
sed  et  Cassius  Hemina,  qui  illo  tempore  uiuebat,  [quartos  ludos  sae- 
cularesj  post  annum  factos  tertium  adflrmant,  Cn.  Cornelio  Lentulo 
L.  Mummio  Achaico  consulibus,  id  est  anno  DCVIII. 


38.  Fgregia  quadam  coniectura  his  frustulis  locum  suum  resiituit 
Eotli  p.  294  (et  secundum  eum  Mommsen  Opusc.  pliil.  p.  91),  cum  expleret 
Liuii  (41, 27, 12)  uerba  lacunis  corrupta  sic:  Et  Sinuessae  m&gnflia  ad- 
dendaj  ....  auiariae  in  his  et  c\o[acas  faciendas  et  tmirjum  circunidu- 
cenfdumj  et  forurn  porticibus  tabernisque  claudendum  et  Ianos  tris  fa- 
ciendos.  loquitur  Liuius  de  eis  rebus  quas  Q.  Fuluius  Flaccus  censor 
fecerit.    cadit  igitur  res  in  a.  174.  580. 

39.  Cf.  Pison,   fr.  39.    Gell.  27.    Mommsen  chronol.  p.  181.    supra 

p.  CLXV. 


1  media  arca  Mon.  Bicc.  mediae  arcae  cet.  codd.  uictum  Mon. 
uinctum  cet.  codd.  uulg.  euinctum  Ian  cumB  quoq.  uersuili"  quoquo- 
uersus  L  quoque  uersus  cet.  codd.  2  insitos]  MR  cet,  codd.  inse 
positos  exhibent.  Detl.conL:  LU  sepositos.  lan:  inpositos.  Dziatzko  et 
Mayhoff:  III  sitos.  arbitranter  JR  arbitrari  ea  E  concuputuisse  R 
computruisse  V2L2   potuisse  EV  3  propter  LEV     tineas  M 

tinias  cet.  codd,         4  tegisse  LPEVind.     iis  M  his  cet.  codd. 
scriptae  R  (tuetur  Maduig  Aduers.  II  p.  527)     in  iis  libris — Py- 
thagoricae  del.  Ian,        4.5  Pythagoricae — philosophiae  om.  L  Py- 
thagoricae  —  essent  om.  EVind.  5  quiaj  quae  Par.d 

38,  10  Sinuessae  Masuicius  sinuegsae  Cassell.  ea  Cassell.  eam 
Scioppius 

39,  12  uiuebant  Sigonius  14  Mummo  D(armst.)  V(atic)  cos 
DV  dcm  DV  uid.  Rotli  mus.  Rhen.  n.  VII p.  375sq.,  qui  tuetwr 
librorum  scripturam 


C.  CASSII  HEMINAE  ANNALES.    fr.  37—40  111 

INCBRTAE  SEDIS  FRAGMENTVM 

40.   Priscian.  8  p.  380  II.  Cassius  similiter:  adulatique  erant  ab 
amicis  et  adhortati. 

40.  Cf.  supra  p.  czxxn  n.2. 

40?  1  casius  Beiit.  S(ang.)  Gr(uter.)  Karol.     aclulati  q  Gr.  adu- 
latique  —  adhortati  om.  S         2  adortati  Par.R  adhor*ti  Halberst. 


FABII  PICTORIS  LATINI  ANNALES 

EX  LIBRO  I 

1*.  Seru.  ad  Yerg.  Aen.  12,  603.  Fabius  Pictor  dicit  quod 
(Amatdy  inedia  se  interemerit. 

2*.  Quintil.  1,6,12.  Lupus  masculinum,  quamquam  Varro  in 
eo  libro,  quo  initia  Romanae  urbis  enarrat,  lupum  feminam  dicit 
Ennium  Pictoremque  Fabium  secutus.  5 

3.  Non.  s.  u.  picumnus  p.  518.  Fabius  Pictor  rerum  gestarum 
lib.  I:  Et  simul  uidebant  picum  Martium. 

4*.  Seru.  (auctus)  ad  Verg.  Aen.  8,  630.  Fecerat  ignipotens  — 


1.  Turnum  occisum  esse  arbitrata  se  interemerat.  uid.  Schwegler  1 
p.  287.  (Verg.  I.  s.  laqueo  eam  uitam  finiuisse  scripserat.)  supra  p.  lxx  vnsqq. 
Sequuntur  apud  Seruium  liaec  uerba:  Sane  sciendum,  quia  cautum 
fuerat  in  pontificalibus  libris,  ut  qui  laqueo  uitam  finisset,  insepultus 
abiceretur;  similiter  coniunxit  Nonius  Fabii  Pictoris  annal  fr.  3  et  iur. 
pont.  fr.  6.  Bader  (De  Diodori  auct.  p.  38  sq.)  utrumque  Seruii  fr.  (1.  4) 
ex  Latinis  annalibus  remouet. 

2.  De  lupo  femina,  quae  Romidum  ct  Remum  nutriuit,  sermo  fuisse 
uidetur.    uid.  Ennii  annal.  lib.  I  fr.  41  p  12  Vdhlen*. 

3  refero  ad  Faustulum  pastoresque  ab  eo  conuocatos  (uid.  Q.  Fab. 
Pict.  graec  ann.  fr.  5b),  qui  cum  Romulum  et  Remum  a  lupo  nutriri 
animaduertissent,  simul  picum  parramque  circumuolitant.es  uiderunt.  cf. 
Seru.  ad  Aen.  1,  273:  Pueri  uero  expositi  ad  uicinam  ripam  delati  sunt, 
ad  quos  uagientes  lupa  de  uiciuis  montibus  uenit  et  ubera  praestitit. 
sed  cum  eos  Faustus  pastor  eius  loci  animaduertisset  nutriri  a  fera  et 
picum  parramque  circumuolitare ,  suspicatus  diuiuae  ori«iuis  sobolem 
ad  Accam  Laurentiam  uxorem  —  pueros  detulit,  quae  susceptos  aluit. 
de  pico  Martio  uid.  Carter  in  Roscheri  lex.  111  c.  2494  sq. 

4.  Vid.  Q.  Fab.  Pict.  graec.  ann.  fr.  5b  (ap.  Dion.  1,  79) :  ?;  8s  Xv- 
y.aivK  ov  iLuXcc  dygiaivovaa  r&v  av&QWTtcov  tjj  7tQ066dco  —  anysi.    Y.a.1  r\v 

1,  1   fabios  pictor  dicit  Flor.    alii  dicunt  uulg.  2  Amata 
deest  in  Tliilonis  libris    media  Hamb.  Regin.     quod  caute  Flor. 
interirnit  Mon. 

2,  4  lupus  Ambros. 

3?  6  fauius  eodd.    rerum  Harl.1  rerum  Komanarum  Mueller 
7  Marcium  Harl.1 


FABII  PICTORIS  LATINI  ANNALES.    fr.  1-6  113 

c(  uiridi  fetam  Mauortis  in  antro  procubuisse  lupam,  geminos  huic 
ubera  circum  ludere  pendentis  puerosj:  Potest  accipi  et  Tecerat 
lupam  Mauortis'  et  'Mauortis  in  antro'.  Fabius  cspelunca  Martis' 
dixit. 

EX  LIBRO  IV 

5        5.  Cicer.  de  diuin.  1, 26,  55.  Omnes  hoc  historici,  Fabii,  Gellii, 

sed  proxume  Coelius:  Cum  bello  Latino  et  q.  s.  uid.  Q.  Fab.  Pict. 

gr.  ann.  fr.  15  supra  p.  26, 13. 

6.  Gell.  n.  Att.  5,4,3.    Ibi  expositi  erant  Fabii  annales,  bonae 

atque  sincerae  uetustatis  libri,  quos  uenditor  sine  mendis  esse  con- 
10  tendebat.  —  Ostendebat  grammaticus  ita  scriptum  in  libro  quarto: 

Quapropter  tum  primum  ex  plebe  alter  consul  factus  est;  duouice- 

simo  anno  postquam  Romam  Galli  ceperunt. 


4,  3  spelunca]  sic  Flor.   speluncam  Daniel 

6,  11  duo  et  uicesimo  libri  duouic.  Quicherat  et  Herts 


367 
387 


yaQ  xtg  ov  jtoXv  cut£%(ov  ixsi&sv  isQog  ^copo?  vXtj  (jcc&slu  avvriQscpi]g  kccI 
■nsxoa.  v.oLXr\  nrjccg  uvislGct,  iliysro  6h  Ilccvog  slvai  xo  vccTiog,  v.ccl  (5ojjxo? 
i]v  avxo&i  xov  &sov.  slg  xovxo  xb  %coqiov  il&ovaa  anotiQvjixsxai.  aliter 
narrauit  cod.  Paris.  Seruii  ad  Aen.  1,  273:  Haec  [Hia]  cum  peteret 
aquas  ad  sacra,  repentino  occursu  lupi  turbata  refugit  in  speluncam,  in 
qua  a  Marte  compressa  est. 

5.  Vid.  supra  p.  lxxix  sq. 

6.  De  Fabii  ratione  chronologica  uid.  Baumgart  p.  38  sqq.  et  Momm- 
seni  chronol.-  p.  204 sq.  Niebuhr  H.  B.  II  p.  630  sq.,  ut  haec  ratio  cum 
Diodoro  consentiat,  demonstrare  studet,  Fabium  ipsum  re  uera  scripsisse 
duodeuicesimo;  grammaticum  uero  Gellii  offendisse  in  chronologia,  non 
in  forma,  idque  libri  Fabiani  mendum  iure  reprehensum  esse  Gellium 
existumare.  at  quamquam  uerba  huius  capitis  Gelliani  extrema  lacuna 
turbata  sunt,  hoc  tamen  etiam  ex  eis  uerbis,  quae  seruata  sunt,  satis 
constat  Gellium  cauillari  * grammaticum  quempiam  de  nobilioribus''  et 
scripturam  duouicesimo,  quamuis  forma  sit  minus  usitata,  probare.  cf. 
Caton.  fr.  84  c.  adn. 


Hist.  Roni.  rel.  I,  ed.  Peter.    Ed.  ait. 


FABII  PICTOKIS  IVRIS  PONTIFICII  LIBBI 
EX  LIBRO  I 

1.  (12.)*  Gell.  1,  12,  14.  In  libro  primo  Fabii  Pictoris,  quae 
uerba  pontificem  maximum  dicere  oporteat,  cum  uirginem  capiat; 
scriptum  est.  ea  uerba  haec  sunt:  Sacerdotem  Vestalem;  quae  sacra 
faciat,  quae  ius  siet  sacerdotem  Vestalem  facere  pro  populo  Romano 
Quiritibus,  uti  quae  optima  lege  fuit,  ita  te,  Amata,  capio.  5 

2.  (3.)  Gell.  10, 15.  Caerimoniae  impositae  flamini  Diali  multae, 
item  castus  multiplices,  quos  in  libris;  qui  de  sacerdotibus  publicis 
compositi  sunt;  item  in  Fabii  Pictoris  librorum  primo  scriptos  legi- 
mus;  unde  haec  ferme  sunt;  quae  commeminimus:  Equo  Dialem 
flaminem  uehi  religio  est;  (item  religio  esty  'classem  procinctam'  10 
extra  pomoerium,  id  est  exercitum  armatum;  uidere.  idcirco  ra- 
renter  flamen  Dialis  creatus  consul  est,  cum  bella  consulibus  man- 
dabantur.  item  iurare  Dialem  fas  numquam  est.  item  anulo  uti  nisi 
peruio  cassoque  fas  non  est.  ignem  e  flaminia,  id  est  flaminis  Dialis 
domo;  nisi  sacrum  efferri  ius  non  est.  uinctum,  si  aedes  eius  in-  15 
troierit;  solui  necessum  est  et  uincula  -per  impluuium  in  tegulas 
subduci  atque  inde  foras  in  uiam  demitti.  nodum  in  apice  neque  in 
cinctu  neque  alia  in  parte  ullum  habet.  si  quis  ad  uerberandum 
ducatur;  si  ad  pedes  eius  supplex  procubuerit,  eo  die  uerberari  pia- 
culum  est.  capillum  Dialis  nisi  qui  liber  homo  est;  non  detonset.  20 
capram  et  carnem  incoctam  et  hederam  et  fabam  neque  tangere 
Diali  mos  est  neque  nominare.  propagines  e  uitibus  altius  praeten- 
tas  non  succidet.  pedes  lecti;  in  quo  cubat;  luto  tenui  circumlitos 
esse  oportet  et  de  eo  lecto  trinoctium  continuum  non  decubat  neque 
in  eo  lecto  cubare  alium  fas  est.  apud  eius  lecti  fulcrum  capsulam  25 
esse  cum  strue  atque  ferto  oportet.  unguium  Dialis  et  capilli  seg- 
mina  subter  arborem  felicem  terra  operiuntur.  Dialis  cotidie  feria- 
tus  est.    sine  apice  sub  diuo  esse  licitum  non  est.  <(Sub  tecto  uti 

*  Numeri  uncis  inclusi  sunt  Bremeri  Iurisprudentiae  antehadrianae 
quae  supersunt  I  p.  9 — 12;  eius  fr.  7  est  apud  nos  Seruiliani  fr.  4. 


FABII  PICTORIS  IVRIS  PONTIFICII  LIBRI.    fr.  1— 6         115 

liceret,  non  pridem  a  pontificiiius  constitutum  Masurius  Sabinus 
scripsit  et  alia  quaedam  remissa  gratiaque  aliquot  caerimoniarum 
facta  dicitur.)  Farinam  fermento  inlmtam  adtingere  ei  fas  non  est. 
tunica  intima,  nisi  in  locis  tectis,  non  exuit  se;  ne  sub  caelo,  tam- 
5  quam  sub  oculis  Iouis,  nudus  sit.  super  flaminem  Dialem  in  con- 
uiuio,  nisi  rex  sacrificulus,  haut  quisquam  alius  accumbit.  uxorem 
si  amisit;  flamonio  decedit.  matrimonium  flaminis  nisi  morte  dirimi 
ius  non  est.  locum;  in  quo  bustum  est;  numquam  ingreditur;  mor- 
tuum  numquam  attingit;  funus  tamen  exsequi  non  est  religio.  Eae- 

io  dem  ferme  caerimoniae  sunt  flaminicae  Dialis;  (cdiasy  seorsum 
aiunt  obseruitare,  ueluti  est;  quod  uenenato  operitur  et  quod  in  rica 
surculum  de  arbore  felici  habet  et  quod  scalas  <nisi}  quae  Graecae 
appellantur,  escendere  ei  plus  tribus  gradibus  reiigiosum  est  atque 
etiam;  cum  it  ad  Argeos,  quod  neque  comit  caput  neque  capillum 

15  depectit. 

3*.  (9.)  Seru.  (auclus)  ad  Verg.  Georg.  1,  21.  Fabius  Pictor 
bos  deos  enumerat,  quos  inuocat  flamen  sacrum  Cereale  faciens 
Telluri  et  Cereri:  Veruactorem,  Reparatorem,  Inporcitorem;  Insi- 
torem;  Obaratorem,  Occatorem;  Sarritorem,  Subruncinatorem;  Messo- 

»0  rem;  Conuectorem;  Conditorem;  Promitorem. 

4*.  (4.)  Macrob.  sat.  3,  2,  3.  Nam  et  ex  disciplina  haruspicum 
et  ex  praecepto  pontificum  uerbum  hoc  sollemne  sacrificantibus  est; 
sicut  Veranius  ex  primo  libro  Pictoris  ita  dissertationem  huius 
uerbi  exsecutus  est:  Exta  porriciunto,  dis  danto;  in  altaria  aramue 

25  focumue  eoue  quo  exta  dari  debebunt. 

5.  (5.)  Macrob.  3,  2,  11.  Nam  primo  pontificii  iuris  libro  apud 
Pictorem  uerbum  hoc  positum  est  ruitulari';  de  cuius  uerbi  signi- 
ficatu  Titius  ita  retulit:  "uitulari  est  uoce  laetari'. 

EX  LIBRO  LU 

6.  (6.)  Non.  s.  u.  picumnus  p.  518.   Idem  (Fabius  Pictor)  in 
30  iuris  pontificii  lib.  III:  Pilumno  et  Picumno. 


3.  Seruauit  L(eidat-isj  18  ueru  actorem  L  Redaratorem 
Salmasius     inporticitorem  L1  19  hoccatorem  L 

4,  24  poriciunt  Paris.  distato  in  altaramue  Bantb.  ante  corr. 
distanto  aramue  Bamb.2   dando  Pari>. 

6,  29  idem  lib.  I:  uris  pontifex  lib.  III  (LTII  Guelf.  Bamb.)  codd. 
pro  priore  lib.  scripsi  in,  cetera  corr.  Lunius  30  picum  codd.  corr. 
lunius 


116  RELIQVIAE 

EX  LIBRO  XVI 

7*.  (8.)  Non.  s.  u.  polybrum  p.  544.  Fabius  Pictor  lib.  XVI: 
Aquam  manibus  pedibusque  dato7  polybrum  sinistra  manu  teneto, 
dextera  uasum  cum  aqua. 

INCERTAE  SEDIS  FRAGMENTA 

8*.  (10.)  Fest.  s.  u.  Puilia  p.  250  31.   Puilia  saxa  esse  ad  por- 
tum,  qui  sit  secundum  Tiberim,  ait  Fabius  Pictor;  quem  locum  putat  5 
Labeo  dici,  ubi  fuerit  Ficana  uia  Ostiensi  ad  lapidem  undecimum. 

9.*  (2.)  Non.  s.  u.  sal p.  223  NeutroVarro:  <Tw>  commentario 
ueteri  Fabii  Pictoris  legi:  Muries  fit  ex  sale,  quod  sale  sordidum 
tunsum  est  et  in  ollam  rudem  fictilem  adiectum  est,  et  postea  id 
sal  uirgines  Vestales  serra  ferrea  secant.  10 

9.  Cf.  Fest.  p.  158  M.:  Muries,  quein  ad  modum  Veranius  docet, 
ea  quae  fit  ex  sali  sordido,  in  pila  pisato  et  in  ollam  fictilem  coniecto 
ibique  operto  gypsatoque  et  in  furno  percocto,  cui  uirgines  Vestales 
serra  ferrea  secto  et  in  seriam  coniecto,  quae  est  intus  in  aede  Vestae 
in  penu  exteriore,  aquam  iugem  uel  quamlibet  praeterquam  quae  per 
fistulas  uenit,  addunt  atque  ea  demum  in  sacrificiis  utuntur.  Seru. 
(auctus)  ad  Verg.  buc.  8,  82. 

7,  1  Pictor  in  VI  Flor.  numerus  corrupius  est  2  qua  Voss. 
Bamb.  polymbrum  Guelf.1  pollibrum  Flor.  Bamb.  mtinu  Chielf.1 
manu  Guelf? 

8,  5  lictor  cod. 

9,  8  legimus  tes  fit  et  sale  quo  saie  codd.  em.  Cuiac.  9  siis- 
tum  est  codd.  em.  Cuiac.  in  adcl  Scalig.  faci  dem  (faci  de  F1  Leid.) 
codd.  em.  Cuiac.  coniectum  Cuiac.  ex  F'esto  est  del.  Quicherat  et 
Mueller  10  ferreo  HarJ}  Guelf  Mueller  sic  scripsit:  cmuries 
flt  ex  sale  sordido,  quom  pistum  est  —  abiectum'  —  et  postea:  fid 
sal  — '  atque  (II  p.  171)  hoc  a  Varrone  lectum  esse  censuit  in 
commentariis  Fabii  uel  librorum  pont.  uel  historiarum. 


Q.  FABII  MAXIMI  SERVILIANI  ANNALES 
EX  LIBRO  I 

1.  Seru.  (auctus)  ad  Verg.Aen.  1,3.  Lauiniaque  uenit  littora]: 

Laurolauinhiiii  constat  octo  milibus  a  mari  remotum.  —  litus  dici- 

tur  terra  quoque  mari  uicina.  —  Fabius  Maximus  annalium  primo: 

Tum  Aeneas  aegre  patiebatur  in  eum  deuenisse  agrum,  macerrimum 

5  litorosissimumque. 

INCERTAE  SEDIS  FRAGMENTA 


2.  Schol  Veron.  ad  Verg.  georg.  3,  7  p.  409  H. 
.  .  .  Seruilianus?  bistoriarum  scribtor 


1.  Cum  Harlessio  p.  3  sq.  haec  pertinere  censeo  ad  eandem  rem,  quam 
Dionys.  1,56  ita  narrat:  xal  i)  iihv  [vg]  diKpi  Tovg  slv.o6i  v.al  thzaQag 
ozadiovs  uno  ftuXdTTr^g  StsX&oveu  Xocpov  xivu  nQOGuvuTQi-/st ,  tv&a  vno 
■kuuutov  uoy&rjGaaa  v.u&i&Tai.  tco  Sh  Aivsiu  —  oqcovti  to  '/coqlov 
[quo  postea  condidit  Lauinium]  yfjg  ts  ovv.  iv  xaXcp  %al  ftuXuTTr\g 
tcqoGco  v.al  ovSh  Tuvrr,g  ivooid6u6&ui  uyuxTijg  noXXr\  7iaQi6TUTai  aurja- 
via,  noTSQU  %qi\  tco  %s6cpuTcp  nsi&oiLSvovg  uvtov  v.uroiv.siv.  hv&u  Xvnrr 
qov  sigusl  §iov  tqlVjov6lv  ovSsvbg  '/QrfiTOv  unoXuvovTS g ,  ~r)  nQoecoTiQoi 
ycoQrjsov  iitl  yfjg  uusivovog  uugtsvgiv  xavxu  Sh  avxco  Siuvooviisvco  xul 
xovg  &sovg  hxovri  Si'  cdriug  dcpvco  Xiysruc  cpcovrj  rcg  ix  Tfjg  vdnr\g  acpu- 
vovg  ovTog  tov  cp&syyoiiivov  tcqogtcsgscv  xsXsvovgu  llsvslv  ts  avro&i  v.ul 
noli^sG&ui  Siu  Tw/icov  v.ul  lltj  rco  unoQco  rfjg  nuQ0v6r\g  So£r\g  iniTQS- 
ipuvTu,  si  uf\  iv  svfioTcp  yfj  tov  §iov  l8qv6stul,  vr\v  liiXXovGuv  ts  xal 
ogov  ovnco  TtaQOvGav  svtv/Jav  utcwGug&ui.  slvai  yd.Q  avtcp  nsnocoLisvov 
in  Tuvvr\g  oqllcousvov  rf\g  XvTtQug  y.ul  6Xiyr\g  xo  nQcorov  oiv.rj6scog  noXXr\v 
Y.al  uyu&i^v  incv.Trjeue&ai  yf\v  6vv  %Qovcp.  neque  enim  probo  quae 
Du  Ltieu  p.  396  contra  Harlessium  monet,  intellegendum  esse  apud  Fa- 
bium  locum  mari  proximum  atque  in  ipso  litore  situm.  distat  enim  La- 
uinium  Dionysio  trste  uiginti  quattuor  stadiis  a  mari  atque  natura  loci 
etiam  nunc  Htorosa  est. 


1,  5  litoriosissimumque  Cass. 

'i.  Lacunas  ita  expleui  cum  Harlessio  p.  42:  (Fdopem  autem 
Fabius  Maximus}  Seruilianus,  historiarum  scribtor  (quod  eburneum 
utnerum  habyuerit,  eburnum  appellatum  tradidit.  a  Minerua  (autem 
i/li  nou/wm  wmerum)  ex  ebore  (esse  factian,  cnm  diy  cetera  membra 
reparassent.    cf.  Seruiitm  a.  li.  I. 


118  RELIQVIAE 

uerit  eburnum  appellatum  tradidit.  a  Minerua 

ex  ebore cetera  membra  reparassent. 

3.  Prisc.  8  p.  380  H.  Fabius  Maximus:  amitti  quam  apisci. 

EX  (IVRIS  PONTIFICII)  LIBRO  XII 

4.  Macrob.  sat.  1,  16,  25.   Sed  et  Fabius  Maximus  Seruilianus 
pontifex  in  libro  duodecimo  negat  oportere  atro  die  parentare,  quia  5 
tunc  quoque  Ianum  Iouemque  praefari  necesse  est;  quos  nominari 
atro  die  non  oportet. 


2.  Si  recte  Harless  expleuit,  potuit  haec  dicere  Fabius,  cum  de  Pisis 
conditis  ageret,  quam  urbem  quidam  a  Pelopidis  conditam  esse  censebant 
(Plin.  3.  50).  Seruius  ad  eundem  Vergilii  locum  liacc  adnotauit:  Tantalus 
pater  Pelopis,  uolens  deorum  tentare  diuiiiitatein,  inuitatis  eis  filium 
suum  epulandum  apposuit,  a  quo  omnes  dii  abstinuerunt  excepta  Ce- 
rere,  quae  bracchium  eius  consuinpsit  postea  dii  punito  Tantalo  cum 
uoluissent  eius  filium  reuocare  ab  inferis,  Ceres  ei  eburneum  braccliium 
restituit. 


3,  3  fauius  Banib.  JBcrn.  H(alberst.)  S(angall.)  Gr(uter.)  K(arol.) 
(Par.)  R2  Fabius  —  ap  isci  om.  (Par.)  R1  amiti  Gr.  apisci  add.  S'2 
adipisci  H"K2 


C.  SEMPEONII  GRACCHI  AD  M.  POMPONIVM 

LIBER 

1.  Cicer.  de  diuin.  1, 18,36.  Ti.  Gracchus,  Publii  filius,  qui  bis 
consul  et  censor  fuit  idemque  et  summus  augur  et  uir  sapiens 
ciuisque  praestans,  nonne,  ut  C.  Gracchus,  filius  eius,  scriptum  reli- 
quit,  duobus  anguibus  domi  conprehensis  haruspices  conuocauit? 

5  qui  cum  respondissent,  si  marem  emisisset,  uxori  breui  tempore 
esse  moriendum,  si  feminam,  ipsi,  aequius  esse  censuit  se  maturam 
oppetere  mortem  quam  P.  Africani  filiam  adulescentem;  feminam 
emisit,  ipse  paucis  post  diebus  est  mortuus. 

2.  Plut.  Tib.  Gracch.  8.  rO  6*'  ddsXcpbg  avxov  Tdiog  ev  th^ 
10  /3t/3At'«  ysyoacpav  sig  NouavxCav  xoqsvousvov  did  xr\g  Tvqqtj- 

vCag  xbv  TifitQiov  xal  xr\v  SQijuCav  xf^g  %Q)Qag  OQoovxa  xai  xovg 
ysoQyovvxag   r\    vspovxag   oixsrag   STtsiGazxovg  xai   fiaQpaQOvg    ^ 
xoxe  %q5)xov  sni  vovv  (5aXs6&ai  xr]v  [ivqCcov  xay.av  aQt,a6av  gl7 
avxolg  TtokixsCav. 


1.  Eandem  rem  sif/ni/icat  Cicero  in  altero  de  diuin.  libro  29,62:  C. 
fom.  Vindob.J  Gracchus  [grachus  Voss.  BJ  ad  M.  Pomponium  scri- 
psit  [scribit  Voss.  A1]  duobus  anguibus  domi  conprehensis  haruspices  a 
patre  conuocatos.  —  ego  tamen  miror,  si  emissio  feminae  anguis  mor- 
tem  adferebat  Ti.  [tito  libri]  Graccho,  emissio  autem  maris  anguis  erat 
mortifera  Corneliae,  cur  alteram  utram  emiserit.  nihil  enim  scribit  re- 
spondisse  haruspices,  si  neuter  anguis  emissus  esset,  quid  esset  futu- 
rum.  at  mors  insecuta  Gracchum  [Gracchi  Dauis.]  est.  ex  Cicerone  Va- 
lerius  Maximus  4,6,1.  cf.  Plut.  Ti.  Gracch.  1:  Ovxoi  Ti§eqwv  rQuy%ov 
nuidsg  r\-<uv,  co  tiur\tfj  ts  Pcotiuicov  ysvouivco  v.ui  dlg  vttuxsv6uvxl  v.ui 
&Qiufi§ovg  dvo  v.utuyuybvti  Xuuixqoxsqov  i)v  tb  unb  xf\g  UQstijg  aS-ioiuu. 
—  Xiystui  di  -xoxs  6vlXupsiv  avxbv  inl  tfjg  v.livr\g  £svyog  dQavovtcov, 
rovg  dh  udvtsig  6v.sibuuivovg  tb  tSQag  uiccpco  uhv  ovv.  i&v  avslsiv  ovdh 
cccpsivui,  ttsqI  (51-  xtuxsQOV  dutiQsiv,  cog  6  uhv  uqqt\v  tco  TifisQim  cpsQoi  %d- 
vutov  avacQS-ifsig,  r\  Sh  %r\Xsiu  tjj  KoQvr\liu.  tbv  ovv  TiBiQiov  v.ul  cpi- 
lovvtu  trjv  yvvuivu  v.ul  [tulXov  uvxco  -jtQ06i]v.Siv  ovti  itQs6$vtiQ'o  tsXsv- 
t&v  i\yovLitvov  Iti  vsug  ov6r\g  iv.sivr\g  tbv  uhv  uqqsvu  vxsivut  tcov  8qu- 
■Kovtcov,  ucpsivui  6h  tr\v  %i]).siuv.  situ  v6tsQov  ov  ixoXXclp  %qovco  tsXsvtfj- 
6ai  dsxudvo  naiSug  iv.  tf)g  KoQvriXiug  avtcp  ysyovotug  vaxai.ntbvta. 
J'i \in.  n.  h.  7,  122.    Aur.  Vict.  de  uir.  ill.  57,  6. 


1,  1  Ti.]  tibi  codd.  Christi     p.  filius  codd.  Christi  '2  iidem- 

que  Voss.  B        3  G.  codd.  Christi     reliquid  Voss.A         4  conprae- 
hensus  Voss.  A1      arusp.  Leid.  H  6  equus  Leid.  II      maturum 

Daxix.  coll.  Iht'.  7  P.  om.  Voss.  Bl     africani  om.  Voss.  A1 


L.  CALPVENII  PISONIS  CENSORII  FRVGI 

ANNALES 

EX  LIBRO  I 

1*.  Varr.  d.  r.  rust.  2,  1 ,  9.  Denique  non  Italia  a  uitulis,  ut 
scribit  Piso? 

[2*.  Schol.  Veron.  ad  Verg.  Aen.  2,  717  p.  428  H.    Additur  etiam  ab 
L.  Cassio  [et  PisoneJ  Censorio  rniraculo  magis  Aenean  patris  ([dignitate 
sanctioyr&m  inter  hostes  intactum  properauisse  concessisque  ei  nauibus  5 
in  Italiam  nauigasse.] 

3*.  Dion.  1,  79,  4.    LTeqI   dh   xiov  ex  xf\g  AlCag  ysvo^ievcov 
Koivxog  [iev  <&u(iiog  6  nCxTao  leyoaevog,  cp  Atvxiog  %s  Kiyxiog 
xal  Kaxav  TIoQxtog  xal  UuGcav  KalitovQviog  xal  xcbv  aXXcav 
Gvyyaacficov  oi  %XeCovg  r]xolovd-t]6av^  ysyoacpsv  qnae  sequuntvr  10 
lidbes  sub  Fab.  Pict.  fr.  5b  p.  8 — 19. 

4*.  Seru.  ad  Aen.  2,  761.  Primo  autem  [asylum]  apud  Atheni- 
enses  statutum  est  ab  Herculis  filiis,  quos  insequebantur  hi,  qui 
erant  a  patre  oppressi.  —  hoc  asylum  etiam  Romulus  imitatus  est, 


1.  Varronem  secuti  sunt  Pcmlus  p.  179.  Seru.  ad  Aen.  1,  533:  Alii 
Italiam  a  bubus,  quibus  est  Italia  fertilis,  quia  Graeci  boues  ixaXovg, 
nos  uitulos  dicimus.  Gell.  11,1,1:  Timaeus  in  historiis,  quas  oratione 
Graeca  de  rebus  populi  Romani  composuit  [F.  H.  Gr.  I  p.  195  fr.  12], 
et  M.  Varro  in  antiquitatibus  rerum  humanarum  terrarn  Italiam  de 
Graeco  uocabulo  appellatam  scripserunt,  quoniam  boues  Graeca  uetere 
lingua  iraXol  uocitati  sint,  quorum  in  Italia  magna  copia  fuerit,  buce- 
taque  in  ea  terra  gigni  pascique  solita  sint  complurima.  —  Alia  fuit 
Hellanici  sententia,  qua  ab  uno  quodam  boue  Herculis,  qui  ex  eius  grege 
aberrauerat,  nomen  duxisse  Italiam  censuerat.  cf  Mommsen  in  C.  I.  L. 
I  p.  26. 

3.  Vid.  supr.  p.  clxxli. 


1,  1  in  Italia  cod.  Politiani  non  It.  Keil  forma  interrogationis 
restituta,  uuigo  in  omitkbatur 

2,  4  et  Pisone  fcdso  suppletum  est.  uid.  s.  p.  clxx  ct  Cass.  fr.  5 


i..  CALPVRNII  PISONIS  CENSORII  ANNALES.    ir.  1—5      121 

unde  est  [Verg.  5,  342]:  eQuem  Romulus  acer  asylum  rettulit',  non 
statuit.   quem  locum  deus  Lycoris,  sicul  Piso  ait,  curare  dicitur. 

~r:'.  Dionys.  2,  38,  3  sqq.  fSlg  6e  IJeC6cov  Asvxtog  6  tturjtixog 
i6toq£i.  [Tarpeiam  capitj  xaXov  XQayuatog  ETtL&vuCa  yvuvovg 

5  tav  6xsj:u6trtQCcov  bitXcov  TtaQccbovvat  tolg  itoXCtccig  tovg  TtoXs- 
uCovg.  ortotEQov  dh  tovtcov  [famarum  Fabii  el  PisonisJ  dXrjfrEGts- 
qov  e6tlv,  ex  tcov  v6tEQov  ysvousvcov  Et,£6tLv  slxdfetv.  [sequitur 
earum  consensus.J  —  (c.  39,  1)  IlsC6cov  yaQ  6  tLurjtixbg  — 
ixyyekdv  cpt]6Lv  vitb  tr)g  TuQnsCug  u7to6tuXftvuL  vvxtcoQ  ix  tov 

io  %coqlov  drtXd)6ovta  tcp  'Pcouvaco  tag  ysvousvccg  tfj  xoq?}  Ttobg 
tovg  —aftivovg  biioloyCag,  btc  ueXXol  td  6x£7ta6trtQia  tlccq'  av- 
vtftv  altELV  bnXa,  6lcc  tf]g  xoLvbtrrtog  tcov  buoXoytcbv  xccqcczqov- 
6auEvrr  bvvauCv  t£  cc%LC06ovta  xeutlelv  eitl  tb  cpqovqlov  itEQCcv 
lTxrbg.  cog  ccvtco   6tQutrt).dtr]  ituQa.Xr^buEvov  tovg  xoXsuCovg 

15  yvuvovg  tcov  bxXcov  tbv  dl  ccyyEXov  avtouoXr\6avta  ztQbg  tbv 
ity£ubva  tcov  ZccfiCvcov  xcctrjyoQOV  y£vs6%uL  tcov  tr~g  TaQitsCag 
liovXsvudtcov.  (sequitur  fama  Fab/i.y  —  (c.  40,  l)"Eit£ttu  tluXlv 
6  uc-v  TIsC6cov  cpr]6i  tcov  IJafiCvcov  tbv  %qv6ov  EtoCucov  bvtcov 
dcdbvaL  tfj  xoQH  tbv  tleql  tolg  uQL6tEQ0ig  (3qu%Co6l   tr)v  Tuq- 

•20  TtEtav  ov  tbv  xo6uov  ccXXa  tovg  d-VQSovg  TtaQ  ccvtcov  ultElv. 
TcctCcp  dl  d-vubv  t£  £l6eX9elv  hti  xr\  s%cc%dtr]  xal  XoyL6ubv  tov 
ur)  ■xccQLC$r(vaL  tu.g  buoXoyCag.  dbtcct  8'  ccvtco  dovvcu  usv  td 
OTtXa.  &6XEQ  it  'xalg  r)£,Cco6£,  xoif]6uL  d'  oTtcog  avtoig  LLrtdhv  Xa- 
(3ov6a  %QK]6Etai,  xal  avtCy.cc  diatELvdusvov  cog  udXt6ta  l6%vog 


5.  Iii  adnot.  Fabii  fr.  S  adscripsimus  ea,  quae  apud  utrumque  scnp- 
torem  se  inuenisse  dicit  Dionysius.  cf.  etiam  Liu.  1, 11,9,  qui  narrationi 
Fabianae  haec  subiunxit:  Sunt  qui  eam  ex  pacto  tradendi  quod  in  si- 
nistris  manibus  haberent,  arma  petisse  dicant  et  fraude  uisam  agere 
sua  ipsam  peremptam  mercede. 

4-,  2  Huius  fr.  textus  'audui  est  (ex  Varrone,  Wendling  Herm. 
28  p.  347  sq.).  De  origine  asyli  Graeca  iiicl  Jorclan  R,  Topogr.  I  2 
p.  176  sq.  Boscheri  Lex.  myth.  II  c.  218  sqq.  Lucoris  (Cassell.)  Ly- 
cores  uel  Lycoreus  lalin.   Lucaris  Hartung. 

5,  3  ntccav  Chis.  liic  et  postea  4  iiti&vuia  libri  eorr.  Syl- 

burg.  est  supplencliim  ex  eis  qitae  antecedunt  elaeQxetai  10  dr]Xc6- 
guvtc:  Chis.  11  tovg  et  ■xuq'  om.  libri  praeter  Vrbin.  12  6fto- 
Xoyubv  Buecheler  aut  delet  aut  ovouccclcov  scribi  uult  13  d'E,ica- 

cavxu  Chis.  Vrbin.  14  avtco  tco  gxq.  Buecheler     7raoaXrjtyo(.ievi]v 

Reis/:>'        22  66'^ccv  Kiessling  u.  2  l  y.al  delens        23  jxydivu  Chis. 

"24  yQrtcetca  Meineke   iQr]6rrtai  libri 


122  RELIQVIAE 

ei%e  Qitycci  rbv  &vqsov  xard  rf]g  xoQt]g  xai  rolg  dXXotg  7taQuxe- 
Xev6u6&ai  ravrb  Ttotelv.  ovrco  dij  (5aXXotitvr]v  Ttdvro&ev  rfjv 
TccQJtsiccv  vTcb  TtXfj&ovg  re  xai  iGjyog  xcbv  %Xi]ycov  7te6eiv  xai 
7reQi6coQ£vd-£i6av  vrcb  nbv  ftvQecbv  uTto&aveiv.  (sequilur  fama 
Fabii.y  —  (c.  40,  2)  eotxe  de  rd  [xera  ravra  yevopteva  rfyv  Tlei-  5 
6covog  dh]d-e6r£Qav  itoielv  u7i6xql6lv.  rdcpov  re  yccQ  ev&a  e%e6ev 
rfeicorai  rbv  leQcorarov  tfjg  TtoXecog  xuriyov6a  Xbcpov,  xai  %odg 
avrf]  cPcofialoc  %a&  exu6rov  eviavrbv  eitirelov6i  {Xeyco  de  d 
Hei6cov  yQutpei),  cov  oi)devbg  elxbg  uvrfjv,  el  7tQodtdov6u  rf]v 
TtarQida  rolg  Ttoleiiioig  aTte&avev,  ovre  TtaQa  rcov  TtQodod-evrcov  10 
o#t£  TtaQa  rcbv  djtoxreivdvrcov  rv%eiv,  dXXd  xai  e'i  rt  Xeiipuvov 
avrfjg  f)v  rov  6cb[iurog,  ava6xacpev  e£,co  Qtcpfjvat  6vv  %qovco 
cpofiov  re  xai  a7torQ07tf]g  evexu  rcov  txeXX6vrcov  rd  bjiotu  6quv. 
dXXd  vTteQ  fjtev  rovrcov  XQiverco  rig  cog  {SovXerat. 

6*.    Varr.  de  l.  I.  5, 14S.   In  foro  lacum  Curtium  a  Curtio  dic-  15 
tum  constat,  et  de  eo  triceps  historia:  nam  et  Procilius  non  idem 
prodidit  quod  Piso  nec  quod  is;  *j*  Cornelius  Stilo  secutus.  —  Piso 


6.  Interposita  est  fama  ProcilU  (fr.  1) ,  sequitur  Lutatii  (fr.  9). 
Varronis  famam  pluribus  exornauit  Dionysius  2,  42,  qui  posteaquam 
Mettium  Curtium,  T.  Tatii  militem,  cum  in  media  acie,  cui  praeerat,  ui- 
cisset,  etiam  cornibus  lahorantibus  auxilio  uenisse  narrauit,  sic  pergit: 
6  dh  xivdvvog  dnag  nsQi  tbv  Kovqtlov  ■x.ctl  tovj  gvv  iv.sivca  vcncbvTag 
iysyovsc  %qovov  fihv  ovv  xiva  oi  2Jafiivot  ds^dfisvoi  xovg  Pwfiuiovg  Xufi- 
TtQcog  ijycovicavzo,  insiza  noXXcbv  in  avzovg  avviovzcov  ivitiXivav  zs  v.ui 
disGw^ov  Savxovg  ini  xbv  %aQaxu,  7toXXi]v  xov  Kovoxiov  itaQS%uvxog  uvxotg 
slg  xb  fii]  diwKSG&ai  xsxuQayfiivwg  c:XXd  fiddrjv  ano^coQslv  adcpdXsiav. 
avxbg  yctQ  s'lGti]v.si  LLu%6fisvog  v.ai  xbv  'PwfivXov  iniovza  idix£XOi  yivszat 
ds  xcov  T)ys[i6vcov  avzcov  ov[ins66vzcov  a/.li]).oig  (isyag  v.ai  v.aXbg  aycov. 
s^aiLiog  d'E  cbv  i']drj  v.ai  ■nazalisXi]g  6  KovQXiog  vnysi  v.ax  oXiyov,  %al 
avxbv  iy.  xcbv  v.ax6mv  vnsdt%sxo  aillvt]  fia&sla,  r]v  nsQisl&siv  llsv  %a%s- 
■nbv  i]v  nsQLxs%VLisvu)V  navxa%6&sv  xcbv  noXsfiLcov,  6lsX&slv  6s  vno  xs 
IXvog  nlr]&ovg,  r)v  xd  nsQi^  xsiLLaxu  si%s,  tcai  fidirovg  vdaxog  xoi)  v.azd 
lisgt]v  avzi]v  Gvvsczwzog  dnoQOv.  xavxn  nlr]GLd6ag  SQQitysv  savzbv  slg  ro 
v&(ia  6vv  roig  onXoig,  v.ai  6  PcofivXog  cog  avTiKa  dt}  xov  ccvdQog  iv  xfj 
Xifivt]  dtacp&aQrjGOfisvov  (kcci  cxiLa  advvuTOV  i)v  v.aTa  xsXfiaTog  xs  avxov 
■nai  6V  vduxog  noXXov  Simxsiv)  ini  xovg  dXXovg  Zufilvovg  xQsnsxac  b  ds 
KovQxiog  noXXa  fiox&LJGug  6vv  xqovco  6w£sxui  xs  iv.  xf]g  Xifivijg  xa  bnXu 
s%cov  xul  sig  xbv  xuQa'/-a  ccndysxai.  ovxog  b  ronog  uvttxsxaGTui  fisv  r]dr], 
y.uXsItul  8'  f|  ixsivov  xov  nd&ovg  Koi'QTLog  Xdxxog  iv  fisGco  fidXi6Ta  wv 
xfjg  Pwuaiwv  dyoQ&g.  cf.  c.  46  fin.  Minus  accurate  liaec  expo^uit  Liuius 
1,12,8:  Mettius  Curtius   ab  Sabinis  princeps  ab  arce   decucurrerat  et 


2  xavxb  SyTbarg   xovxo  libri  6  dnoKQLGiv  del.  Jacoby     djto- 

cpaGiv  L.  Dindorf  13  d7totQ07if]g  Stephanus   7tQ0XQonf]g  libri 

6?  17  Aelius  et  Lutatius  uidetur  esse  scribendum.  cf.  Procil. 
fr.  1  c.  comm.  crit. 


L.  CALPVRNII  PISONIS  CENSORII  ANNALES.    fr.  5-8       123 

in  annalibus  scribit  Sabino  bello,  quod  fiiit  Romulo  et  Tatio,  uirum 
fortissimum  Mettium  Curtium  Sabinum,  cum  Romulus  cum  suis  ex 
superiore  parte  impressionem  fecisset,  [CurtiumJ  in  locum  palu- 
strem.  <pii  tum  fiiit  in  foro,  antequam  cloacae  sunt  factae,  secessisse 

5  atque   ad  suos  in   Capitolium   recepisse;    ah   eo    lacum   inuenisse 
oomen. 

7*.  TertuU.  de  spectac.  5.  Dehinc  [post  Consualia]  idem  Ho- 
mulus  Ioui  Feretrio  ludos  instiluit  in  Tarpeio,  quos  Tarpeios  dictos 
et  Capitolinos  Piso  tradidit. 

10  8.  Gell.  n.  Att.  11, 14.  Simplicissima  suauitate  et  rei  et  orationis 
L.  Piso  Frugi  usus  est  in  primo  annali,  cum  de  Romuli  regis  uita 
atque  uictu  scriberet.  ea  uerba,  (juae  scripsit,  haec  sunt:  Eundem 
Romulum  dicunt  ad  cenam  uocatum  ibi  non  multum  bibisse,  quia 
postridie  negotium  haberet.  ei  dicunt:  Tlomule,  si  istud  omnes  ho- 


effusos  egerat  Romanos  toto  quantum  foro  spatium  est.  nec  procul 
iam  a  porta  Palatii  erat  clamitans  cuicimus  perfidos  hospites,  inbelles 
hostes:  iam  sciunt  longe  aliud  esse  uirgines  rapere,  aliud  pugnare  cum 
uiris'.  in  eum  haec  gloriantem  cum  globo  ferocissimorum  iuuenum  Ro- 
mulus  impetum  facit.  ex  equo  tum  forte  Mettius  pugnabat;  eo  pelli  fa- 
cilius  fuit.  pulsum  Romani  persequuntur,  et  alia  Romana  acies  audacia 
regis  accensa  fundit  Sabinos.  Mettius  in  paludem  sese  strepitu  sequen- 
tium  trepidante  equo  coniecit;  auerteratque  ea  res  etiam  Sabinos  tanti 
periculo  uiri.  et  ille  quidem  adnuentibus  ac  uocantibus  suis  fauore 
multorum  addito  animo  euadit,  Romani  Sabinique  in  media  conualle 
duorum  montium  redintegrant  proelium,  sed  res  Romana  erat  superior. 
Tum  Sabinae  mulieres  et  g_.  s.  13,  5  ubi  primum  ex  profunda  emersus 
palude  equum  Curtius  in  uado  statuit,  Curtium  lacum  appellarunt.  idem 
7,  6,  5,  ubi  in  narrationis  tenore  uulgarem  famam  sequitur,  breuiter  etiam 
huius  mentionem  facit  dubitans  inter  utramque.  Plut.  Rom.  18:  KovQtLog 
yctQ  avi]Q  irticpavqg,  do^n  xai  cpQOv^Liati  yavQog ,  in-xov  b'%u)v  itoXv  itQO 
tcov  aXXcov  i%wQei.  ds^afisvov  Sh  tov  @aQd&QOV  tbv  imtov  a%Qi  uiv  ti- 
vog  iitBiQato  TtXr\yr\  v.al  TtaQa-AsXsvGtL  %od)u.svog  i^sXavvELV  cog  S'  r\v 
aLLrjyavov,  idaag  tbv  imtov  iavtbv  'ioco^sv.  6  lisv  ovv  tonog  Sl'  ixsivov 
itL  vvv  KovQtiog  Xdv.-A.og  ovoud^stai. 

7.  Ludos   Capitolinos   a  Camillo   a.  390.  364   institutos  esse  Liuius 
tradidit  (5,  20,  4). 


3   experiore  supr.  scr.  su  F(lor.)      curtius  Flor.  rec.  Haun.  Goth. 
Par.  a.  b   Curtium  uulg.,  dcJet  Popma     lacum  libri  corr.  Laetus 
5  nisi  post  atque  plura  interciderunt ,   aut   ad   delendum  est  (cum 
A.  Spengelio)  aut  scr.  recessisse  (cum  L.  Spengclio)  aut  se  ante  re- 
cepisse  inserendum     locum  Christ 

8,  11  frigi  X     annaliu  de  Q1  corr.  Q2     de  om.  II XO1     rumuli 
B       11.12  uita  a.  uictu  U       12  Eundem]  ende  Z       13  bisse  X1 

14  p'tridie  BQ   post  tridiu  Z     istuc  libri  praeter  BQ 


124  RELIQVIAE 

mines  faciant,  uinum  uilius  sit.'  his  respondit:  'Imrao  uero  carum, 
si  quanium  quisque  uolet,  bibat,  nam  ego  bibi  quantum  uolui.' 

9*.    Varr.  <l.  I.  1.  5,  165.    Tertia  [portaj  est  Ianualis,  dicta  ab 
Iano,  et  ideo  ibi  positum  Iani  signum  et  ius  institutum  a  Pompilio, 
ut  scribit  in  annalibus  Piso,  ut  sit  aperta  semper,  nisi  cum  bellum  5 
sit  nusquam. 

10.  Plin.  2,  140.  Vetus  fama  Etruriae  est  —  euocatum  [ful- 
men]  a  Porsina  suo  rege.  et  ante  eum  a  INuma  saepius  hoc  facti- 
tatum  in  primo  annalium  suorum  tradidit"  L.  Piso,  grauis  auctor, 
quod  imitatum  parum  rite  Tullum  Hostilium  ictum  fulmine.  io 

11.  Plin.  13,  84.  Cassius  Hemina,  uetustissimus  auctor  anna- 
181  lium,  quarto  eorum  libro  prodidit,  Cn.  Terentium  scribam  agrum  suum 
573  in  Ianiculo  repastinantem  effodisse  arcam,  in  qua  Numa,  qui  Romae 

regnauit,  situs  fuisset.  in  eadem  libros  eius  repertos  P.  Cornelio  L. 
f.  Cethego  M.  Baebio  Q.  f.  Tamphilo  cos.,  ad  quos  a  regno  Numae  is 

9.  Cf  Liu.  1, 19,  2:  [NumaJ  Ianurn  ad  infiinuin  Argiletum  indicem 
pacis  bellique  fecit,  apertus  ut  in  armis  esse  ciuitatem,  clausus  pacatos 
circa  omnes  populos  significaret.  Schwegler  I  p.  481  sqq.  Iordan  Topogr. 
I  p.  176. 

10.  Vid.  fr.  13  cum  adnot. 

11.  Famae  Pisonianae  ex  errore  Valerium  Antiatem  auctorem  substi- 
tuit  Liuius  40,  29,  3,  neque  enim  Vngeri  interpretationi  (Fhil.  suppl.  III 
p.  158 sqq.)  adsentior.  uid.  supra  p.  cxcisq.  uerba  Liu.  haec  sunt:  Eodem 
anno  in  agro  L.  Petillii  scribae  sub  Ianiculo,  dum  cultores  agri  altius  mo- 
liuntur  terxam,  duae  lapideae  arcae,  octonos  ferme  pedes  longae,  cpiaternos 
latae,  inuentae  sunt,  operculis  plumbo  deuinctis.  litteris  Latinis  Graecis- 
que  utraque  arca  inscripta  erat,  in  altera  Numam  Pompilium  Pomponis 
fiKum,  regem  Romanorum,  sepultum  esse,  in  altera  libros  Numae  Pompilii 
inesse.  eas  arcas  cum  ex  amicorum  sententia  dominus  aperuisset,  quae 
titulum  sepulti  regis  babuerat,  inanis  inuenta,  sine  uestigio  ullo  corpo- 
ris  bumani  aut  ullius  rei,  per  tabem  tot  annorum  omnibus  absumptis. 
in  altera  duo  fasces  candelis  inuoluti  septenos  babuere  libros,  non  in- 
tegros  modo  sed  recentissima  specie.  septem  Latini  de  iure  pontificio 
erant,  septem  Graeci  de  disciplina  sapientiae,  quae  illius  aetatis  esse 
potuit.  adicit  Antias  Valerius  Pythagoricos  fuisse  uulgatae  opinioni, 
qua  creditur  Pytbagorae  auditorem  fuisse  Numam,  mendacio  probabili 
adcommodata  fide.  primo  ab  amicis,  qui  in  re  praesenti  fuerunt,  libri 
lecti;  mox  pluribus  legentibus  cum  uulgarentur,  Q.  Petillius  praetor  ur- 
banus  studiosus  legendi  libros  eos  a  L.  Petillio  sumpsit;  et  erat  fami- 
liaris  usus,  quod  scribam  eum  quaestor  Q.  Petillius  in  decuriam  legerat. 
lectis  rerum  summis  cum  animaduertisset  pleraque  dissoluendarum  re- 
ligionum   esse,   L.  Petillio   dixit  sese  libros  eos  in   ignem  coniecturum 


1  faciant  (i  in  ras.)  X    his  OIIN  biis  Z  is  X  uulgo    imo  Z 

2  quisque]  quis  0      bibat]  bibit  X      bibam  quatum  X  ante  corr. 
9?  5  quom  Goth.  Haun.  Paris.  a 


L.  CALPVRNII  PISONIS  CENSORII  ANNALES.    fr.  8—13     125 

colliguntur  anni  dxxxv.  hos  fuisse  e  charta  —  eosque  combustos 
a  Q.  IVlilio  praetore,  quia  philosophiae  scripta  essent.  Hoc  idem 
tradil  Piso  Censorius  primo  commentariorum,  sed  libros  septem 
iuris  pontificu,  totidem  Pythagoricos  fuisse. 

5         12*.  Plut.  Num.  21.    O  Nouag  stsAsvrr]6sv  ov  taysCag  ovd' 

aicpvidCov  ysvoasvrjg  avtco  tijg  tslsvtr)g  alla  xata  {itxobv  VTto 

ytJQcog  xai  vo6ov  {lalaxfjg  anonaoaivoiisvog,  cbg  i6toQ7]xs  IIslGcov, 

stsXsvtr\6s  ds  yQOVov  ov  itolvv  tolg  oydorjxovta  7iQo6(itcb6ag. 

13.  Plin.  28,14.   L.  Piso  primo  auualium  auctor   est7  Tullum 

io  Hostilium  regem  ex  INumae  lihris  eodem  quo  illum  sacrificio  Iouem 

esse;  priusquani  id  faceret,  se  ei  permittere,  uti,  si  quod  seu  ius  seu 
auxiliuni  se  habere  ad  eos  libros  repetendos  existirnaret,  experiretur:  id 
inteora  sua  gratia  eum  facturum.  scriba  tribunos  plebis  adit,  ab  tri- 
bunis  ad  senatum  res  est  reiecta.  praetor  se  iusiurandum  dare  paratum 
esse  aiebat,  libros  eos  legi  seruarique  non  oportere.  senatus  censuit 
satis  habendum,  quod  praetor  iusiurandum  polliceretur,  libros  primo 
quoque  tempore  in  comitio  cremandos  esse,  pretium  pro  libris,  quantum 
Q.  Petillio  praetori  maiorique  parti  tribunorum  plebis  uideretur,  domino 
soluendum  esse.  id  scriba  non  accepit.  libri  in  comitio  igne  a  uicti- 
mariis  facto  in  conspectu  populi  cremati  sunt.  Ex  Liuio  sua  descripsit 
Lactantius  inst.  1,  22,  5.  in  plerisque  consentit  Valerius  Maxinms  1, 1, 12, 
nisi  quod  Latinos  libros  magna  diligentia  adseruatos  esse  memoriae  pro- 
didit.    Cf.  Cassii  fr.  37.    Tudit.  3.   Valer.  Ant.  7—9. 

12.  Cf.  T)ion.  2,  75:  ijXixlccs  8'  £ii\  iiyjzicrov  ijXacsv  oXonlvQog,  ovShv 
vnb  rfjs  f''%^b  xaY.a&Elg  nai  &ccvcctcov  tov  quotov  iTsXsvTijGsv,  vitb  yr\- 
qcos  uccquv& sig,  byioiov  7t(XQa(ihLvai'Tog  avTco  tov  cvyxXrjQa&stnos  i£ 
ctQxfjs  SaLuovos,  scos  ££,  av&Qcimcov  i)cpavLcd'r],  fiimCus  vnsQ  6ySorj%ovTa  STt]. 
idem  Piso  fortasse  etiam  in  seqq.  est  intellegendus,  ubi  Dionysius  de  Nu- 
mae  prole  quid  ol  TtXsLovs,  quid  Gellius  (fr.  17)  memoriae  tradiderit,  adfert. 

13.  Cf.  Liu.  1,  31,  5:  Haud  ita  multo  post  pestilentia  laboratum  est. 
unde  cum  pigritia  militandi  oreretur,  nulla  tamen  ab  armis  quies  da- 
batur  a  bellicoso  rege,  salubriora  etiam  credente  militiae  quam  domi 
iuuenum  corpora  esse,  donec  ipse  quoque  longinquo  morbo  est  inplici- 
tus.  tunc  adeo  fracti  simul  cum  corpore  sunt  spiritus  illi  feroces,  ut, 
qui  nihil  ante  ratus  esset  minus  regium  quam  sacris  dedere  animum, 
repente  omnibus  magnis  paruisque  superstitionibus  obnoxius  degeret  re- 
ligionibusque  etiam  populum  inpleret.  uulgo  iam  homines  eum  statum 
rerum,  qui  sub  Numa  rege  fuerat,  requirentes,  unam  opem  aegris  cor- 
poribus  relictam,  si  pax  ueniaque  ab  diis  inpetrata  esset,  credebaut. 
Ipsum  regem  tradunt  uoluentem  commentarios  Numae,  cum  ibi  quae- 
dam  occulta  solemnia  sacrificia  Ioui  Elicio  facta  inuenisset,  operatum 
iis  sacris  se  abdidisse;  sed  non  rite  initum  aut  curatum  id  sacrum 
esse,   nec  solum  nullam  ei  oblatam  caelestium   speciem,   sed  ira  Iouis 


11,3  Piso]  Physo  Ricc.  ipso  Vat}  Leid.1  ipse  Par.  E  Vind.  ce- 
teram  discrepantiam  scripturae  uid.  supra  sub  Cassii  fr.  37. 

12,  6  rrjg  om.  Paris.  C 

13,  9  tullium  V(oss.) 


126  KELIQVIAE 

caelo  deuocare  conatum,  quoniam  parum  rite  quaedam  fecisset,  ful- 
mine  ictum. 

14.  Dion.  4,  15,  5.  'ilg  de  LJeC6cov  Aevxiog  iv  rf)  TCQcbrr) 
rcov  iviav6Ccov  uvuyQUcpcov  idtooel,  fiovX6iievog  [Seruiiis  TulliusJ 
xul  rav  iv  u6ret  diarQifiovrcov  to  TcXrj&og  eldevcct  rcov  re  yevvco-  5 
[levcov  xal  rcbv  a.7coytvo\ievcov  xal  rcov  eig  avdQag  iyyQacpoixevcov, 
era^ev,  o6ov  edet  v6[u6[ia  xarucpeQetv  vtcIq  ixu.6rov  Tovg  %qo6- 
fjxovrug,  elg  ytev  rbv  tfig  ElXet&vCccg  ftrfiavQov,  f]v  'Pcoiicclot 
xaXov6tv  "Hqccv  cpto6cpOQov,  vtcIq  rcov  yevvtoixevcov,  eig  8h  rbv 
rr)g  HcpQodCrrjg  (rrjgy  iv  aX6et  xtt&tdQviieviqg,  f)v  %Qo6ayo-  10 
Qevov6i  Ai$irCvi]v,  vxeQ  rcov  ccxoytvoiievcov,  eig  de  rbv  rf)g 
Neorrjrog  viceQ  rcov  eig  avdQccg  ttQ%o[iivcov  6vvreXeiv  J|  cov 
f)ueXXe  dtccyvco6e6&ut  xa%?  exa6rov  ivtccvtov,  o6ot  re  ot 
6viiicuvreg  f\6av  xal  rCveg  i%  uvrcbv  rr)v  6TQurev6tiiov  f)XtxCav 
etyov.  15 

15*.  Dion.  4,  7.  "E%et  8e  xal  aXXccg  rtvag  to  TCQayixu  [Arrun- 
tem  et  Lucium  Tarquinios  filios  Prisci  [uissej  atoicCag,  ag  arcuvteg 
r]yv6i)6ccv  01  ru  *Pcouu'txu  6vvru\\uuevot  7cXf]v  evog,  ov  uercc 
utxQbv  £ow  rovvoiicc.  cbuoXoyrjrut  yuQ  ort  ixeru  ri)v  TuqxvvCov 


sollicitati  praua  religione  fulmine  ictum  cum  domo  conflagrasse.  (ex  eo 
Val.  Max.  0,  12,  1.  Seru.  ad  ecl.  6,  42  et  fortasse  Aurel.  Vict.  de  u.  ill. 
4,4.)  Similia  fere  habet  Dion.  3,  35:  Ixt\  Ss  vara6%cov  tf)v  ccq%i]v  Svo  %al 
TQidxovra  rsXsvra  rbv  fiiov  £u7tQr]6&si6T]g  rfjg  oiv.iag,  val  6vv  avrco  yvvf] 
xs  dnbXXvrat  xcui  rsv.va  v.al  b  dXXog  oiv.sriY.bg  byXog  v.araXr]cp\rsig  vnb 
rov  nvQOg.  vara7tQr]6\rf]vai  Ss  ri]v  oiviav  oi  uhv  imb  YSQavvov  Xsyov6i 
lir]vi6avrog  rov  &sov  dt'  bXiycoQiav  lsqcov  -rivcov.  £v.Xntslv  yaQ  snl  rf)g 
aQ%f]g  rr)g  £vsivov  Ttar^iovg  xivag  &v6iag,  sr  SQccg  8  ov%  V7taQ%ov6ag  im- 
XcoQiovg  'Pcojiaioig  TiaQayaystv  (cum  eo  consentit  Zonaras  7,  6).  Qua  re 
adductus  Tullius  Numae  libros  uolutauerit,  Dionysius  postea  Ancum  Mar- 
cium  exponentem  (3,36)  facit:  bn  naQa  xrtv  rcbv  frscov  bXiycogiav  vo6oi 
rs  Xoiuiv.al  [%al  fiXd§ai~\  TtoXXal  Yaxs6xr]ipav  slg  xf^v  7toXiv,  vcp'  cov  icp&dQr] 
LioiQa  roxi  TtXrj&ovg  ovy.  bXiyt],  %al  §a6iXsvg  'OoriXtog  b  (ii)  Ttoiovusvog 
avrcbv  i)v  sdsi  cpvXaxi]v  y.duvcov  sti\  TtoXXovg  iQOvovg  rb  ocbfia  Ttd&set 
TtavroSaTtolg  v.a)  ovdh  rr)g  yvcoiir]g  £rt  rf]g  avrov  vccQrsQog  diausvcov  dXXa 
evvSiacp&aQsig  rco  ocbfiari  rdg  cpQsvag  olKrQag  v.ara6rQ0cff]g  %rv%sv  avrog 
rs  v.a\  ysvog  rb  ££  avrov  (=  Plut.  Num.  22). 

14.  Antecesserant  fr.  Fabii  9,  Catonis  23,  Vennonii. 

15.  Ceteros  Dionysii  locos,  quibus  ab  eadem  sententia  stat,  uid.  supra 
p.  clxxxviii sq.  eiusdem  breuiter  mentionem  iniecerunt  Liuius  1,  46,  4 
et  Plut.  Poplic.  14. 


1  deuocauere  V  R(icc)1     parum  om.  VR1 

14?  10  Tf)g  acld.  Kiessling  11   vat§uivr]V  punciis  supcr  vcci 

additis  Vrbin.   ^tzivrjv  cet.  libri 

15,  19  y.cd  add.  Vrbin.  post  oti 


L.  CALPVRNII  PISONIS  CENSORII  ANNALES.    fr.  13-16      127 

xeXevxi)v  7taQccXa(lcov  xrjv  $a6tXeCav  TvXXiog  «r'  exr\  xsxxaoa- 
xovxcc  xai  xexxaoa  xaxi6iev,  co6x\  ei  xax'  ixeivov  xbv  %qovov 
£rxxaxca£iy.o6aexrtg  r)v,  bxe  aneoxeQelxo  xf{g  &Q%i}S  6  7tQe6fivxeQog 
xcbv   TaQxvvCcov,   vTteQ   ifido[njxovxa   exij  yeyoviog   av   i\v,   oxe 

5  xbv  TvXXiov  ccxexxeivev.  ev  xQaxl<5x\\  di  ye  avxbv  r\XLxCa  xoxe 
bvxa  TcaQddedcoxaGLv  of  GvyyQacpelg  xaC  cpa6tv,  bxi  TvXXiov 
avxbg  aQauevog  ix  xov  fiovXevxrjQtov  xal  cpeQcov  k%co  xaxa  xCbv 
xQrt7tCdcov  i£,i%eev.  r\  xe  ix  xr)g  aQyr\g  ex7txco6Lg  avxov  yCvexai 
TtiuTtxtp  xal  eixo6xa  fiexd  xavxa  exet,  xa\  xovxtp  xa  exet  6xqu- 

io  xevouevog  ev  xtp~  TtQog  slQdedxag  el6ayexca  TtoXijup  xal  ztdvxa 
xd  eQya  dt'  eavxov  xeXcbv.  ovx  e%ei  6e  Xoyov  iv  TtoXiuoLg  et,e- 
xd£e6&aL  6(bua  ocvdgbg  ?£  xal  ivevrjxovxa  fiefiLtoxoxog  ixr\.  ix- 
7te6cbv  xe  xrjg  aQ%rig  ext  TtoXepteiv  'PcouaCoLg  ovx  eXdxxco  xexxaQcov 
xal  dixa  ixcbv,  avxbg  iv  xolg  7tQdyua6tv  it,exat,6uevog^  cog  cpa6cv, 

15  TtaQa  xdg  xotvdg  aTtdvxav  i6x\  66%ag,  xal  6  xov  (iCov  %Qovog 
avxtp  TtXeCcov  dvacpaCvexat  xobv  ixaxbv  xal  dixa  yeyovcog  ixcbv 
xovxo  de  xb  fir)xog  xcbv  fiCcov  ov  cpiQov6LV  oi  xaQ-'  r)u,dg  xoTtoi. 
—  xovxcov  6))  xcbv  ddvvdxcov  xe  xal  dxoTtcov  exa6xa  iTttXoyt^o- 
ixevog  ov%  viovg  eivca    TaQxvvCov    yQacpco    roug    Ttaldag   dXX' 

20  vicovovg,  AevxCcp  TleC6covt  xcp  0QvyL  6vyxaxa&iuevog.  ixeivog 
yd.Q  iv  xaig  ivLav6Coig  7iQay\iaxeCaig  xav&  L6xoQr]xe  uovog. 

16*.  Liu.  1,  55,  7.  Itaqiie  Pomptinae  manubiae  [quas  Tar- 
quinius  Supe?'bus  urbe  Pometia  capta  ceperatj,  quae  perducendo  ad 
culmen  operi  [templo  CapitolinoJ  destinatae  erant,  uix  in  fundamenta 

16.  Cf.  Fab.  fr.  13.  quem  Piso,  eundem  Dionysius  (4,  50,  5)  nume- 
rum  dicit:  ovxca  ds  uou  -TtoXvg  6  xuTalr^cp&sig  aQyvQog  ts  xul  %Qv6og  i)v, 
coffff  r&v  [ihv  6TQaria)T&v  t\a6T0v  TtivTS  itvag  agyvQiov  lafislv,  to  Ss 
rolg  &solg  dsxaTSv&hv  aQyvQiov  TSTQaxoGicov  ov  (islov  ysvse&ai  raXdvToiv, 
tum  Plutareh.  Popl.  15:  AiysTaL  6s  TaQxvviov  sig  rovg  &s(isliovg  dva- 
X&eat  XiTQug  [assesj  aQyvQiov  TSTQav.i6uvQiag. 


2  si  om.  libri  add.  Stephanus        4  6e  ante  sxr^  add.  Chis.  Yrbin. 
CoisHn.  9  niunxca  dh  xccl  Vrbin.  11  si^e  Vrbin.         12  acbfia 

dvSobg  om.  Vrbin.    oobua  in  Coislin.  quoque  in  margine  sola  exstat 
?!  yml  c~fido{ir\Y.ovxa  fiefiiomoig  exrj  Vrbin.         13  noXefiSL  libri  praeier 
Vrbin."  14  xdyiiaOLv  Portus   (noibxoiq)  xdyfiaGiv  Kayser 

15   o  ante   naod   add.  Portus  16  nXeioiu  Vrbin.2   nXeiov  Chis. 

Vrbin.1  17  xdv.oi  Stephanus  dvQ-qconoL  Grasberger         20  <X>ovyl 

libri  corr.  Cobet  21  xovx'  Chis.  xovxo  Vrbin. 

16,  22   Pomptinae  Med.  Flor.  Vps.    promptine  Par.    pontinae 
(uel  -ne)  cet.  codd. 


128  KELIQVIAE 

suppeditauere.  e<>  magis  Fabio,  praeterquam  quod  antiquior  est, 
crediderim  quadraginta  ea  sola  talenta  fuisse  tjuam  Pisoni,  qui 
quadraginta  milia  pondo  argenti  seposita  in  eam  rem  scribit,  sum- 
mam  pecuniae  neque  ex  unius  tum  urbis  praeda  sperandam  et 
nullius  ne  horum  quidem  magnifieentiae  operum  fundamenta  non  5 
exsuperaturam. 

17.  Prisc.  10  p.497  H    Piso  historiarum  I:  Cuius  unius  prae- 
mio  multorum  allicuit  animos. 

EX  LIBRO  II 

18.  Prisc.  10  p.  510  H.     Piso   Frugi   in   II   annalium:    Quod- 
509  cumque  deliquisset,  ignosciturum  adfirmabat.  10 
^         19.   Ge/l.  15,  29.    Duae  istae  in  loquendo   figurae   notae  satis 

usitataeque  sunt:  cmihi  nomen  est  Iulius'  et  cmihi  nomen  est  lulio'; 
tertiam  figuram  nouam  hercle  repperi   apud  Pisonem  in  secundo 


17.  Eadem  uerba  transpositione  corrupta  exhibet  lexic.  in  Mai.  class. 
auct.  VIII  p.  53:  cuius  multorum  annos  |  animos  Mai]  unius  praemio 
allicuit.  spectant  fortasse  ad  Tarquinium  Superbum  et  Octauium  Mami- 
lium.  uid.  Liu.  1,49,9:  Octauio  Mamilio  Tusculano  (is  longe  princeps 
Latini  nominis  erat,  si  famae  credimus,  ab  Vlixe  deaque  Circa  oriun- 
dus)  ei  Mamilio  filiam  nuptum  dat  perque  eas  nuptias  multos  sibi 
cognatos  amicosque  eius  conciliat.    Dion.  4,  45. 

18.  His  uerbis  consolari  Collatinum  Lucretiam  a  Sexto  Tarquinio 
stupratam  coniecit  Lachmann  1,  p.  50.  uid.  Liu.  1,  58,  9:  consolantur 
aegram  animi  auertendo  noxam  ab  coacta  in  auctorem  delicti:  mentem 
peccare,  non  corpus,  et  unde  consilium  afuerit,  culpam  abesse. 

19.  Vid.  Liu.  2,2,5:  Ibi  fBrutusJ  omnium  primum  ius  iurandum 
populi  recitat  neminem  regnare  passuros  nec  esse  Romae,  unde  pericu- 
lum  libertati  foret.  id  summa  ope  tuendum  esse,  neque  ullam  rem, 
quae  eo  pertineat,  contemnendam,  inuitum  se  dicere  bominis  causa  nec 
dicturum  fuisse,  ni  caritas  rei  publicae  uinceret.  non  credere  populum 
Romanum  solidam  libertatem  reciperatam  esse.  regium  genus,  regium 
nomen  non  solum  in  ciuitate  sed  etiam  in  imperio  esse;  id  officere,  id 
obstare  libertati.  fbunc  tu'  inquit  ftua  uoluntate,  L.  Tarquini,  remoue 
metam'  et  q.  s.  4,15,4:  Conlatinum  Tarquinium  consulem  nominis  odio 

3  summam  Flor.  I.  Fr.  G-ronou.  quia  summa  3Ied.  quia  sumraa 
cet.  codd.  quippe  s.  Beiiker       4.  5  nullorum,  ne  huius  quidem  Hci: 
5  magnificentiae  del.  Ussing 

17,  7   piro  Sangall.  Gruter.  KaroJir.      proemio   B(amo.) 
7  animus  B 

18,  9  piro  K(aroUr.)  9.  10  quocqunque  Gr(uter.)  quocunque 
S(angall)  10  diliquisset  SGr.  affirraabat  Par.  R  Halberst.  S 
Gr.  K 

19,  13  pysone  T 


L.  CALPVRNII  PISONIS  CENSORII  ANNALES.    fr.  16—22     129 

annalium.  Verba  Pisonis  haec  sunt:  L.  Tarcpiinium,  collegam  suum, 
quia  Tarquinio  nomine  essel,  metuere  eumque  orat,  uti  suauolutitate 
Homa  concedat. 

20*.  Plin.  34,  29.  Hanc  [Cloeliae  statuam]  primam  cum  Co- 
b  clitis  publice  dicatam  credideriin,  —  nisi  Lloeliae  (|uo(|iie  Piso 
tiaderet  ab  iis  positam  qui  una  opsides  fuissent,  redditis  a  Porsina 
iu  lionorem  eius. 

21*,   Plin.  33,  38.  Quis  primus  donatus  sit  ea  [corona  aureaj, 

non  inueni  equidem;  quis  primus  donauerit,  a  L.  Pisone  traditur: 

io  A.  Postumius  dictator  apud  Lacum  Regillum  castris  Latinorum  ex- 

pugnatis  ei,  cuius  maxime  opera  capla  essent.    lianc  coronam  ex 

praeda  is  dedit  (\iy  1. 

22*.  Liu.  2,  32,  3.  Ea  frequentior  fama  est  quarn,  cuius  Piso 
auctor  est,  in  Auentinuin  secessionem  factam  esse. 

abdicare  se  magistratu  atque  exulare  iussuni.  Nitzsch  Annalistik  p.  57. 
91  utrumque,  et  Pisonem  et  Liuium,  Fabio  Pictore  usum  esse  opiuatur. 
cf.  supra  p.  CLXXXIX  sq.  Plut.  Popl.  7:  ify&ovro  S'  avrov  y.ccl  rco  Ssvrs- 
qco  rcov  ovofidrcov,  cccpo6iovfisvoi  rov  TaQXvviov. 

20.  Cf.  Dionys.  5,35:  KloiXia  Ss  rfj  Ttao&bvco  6ra.6iv  slv.ovog  %aX- 
xjjg  tSo6ccv,  Tqv  ccvt&s6av  sitl  rfjg  isQ&g  6Sov  rf/g  sig  rr)v  ayOQav  cpsQOv- 
6ng  oi  rcov  itaQ&svcov  7tarsQsg. 

21.  Excipiunt  apucl  Plinium  haec  uerba:  Piso  Frugi  filiurn  ex  pri- 
uata  pecunia  donauit  eamque  coronam  testamento  ei  pruelegauit.  quae 
nescio  an  ex  eiusdem  Pisonis  annalibus  fluxerint. 

22.  Eandem  tamen  famam  sequitur  Liuius  3,54,8:  fIn  Auentinum 
ite,  unde  profecti  estis.  ibi  felici  loco,  ubi  prima  initia  incohastis  liber- 
tatis  uestrae,  tribuuos  plebi  creabitis.'  cf.  Ps.-Ascon.  in  Cic.  Verr.  p.  217 
St.:  Plebei  ludi,   quos  exactis  regibus  pro  libertate  plebis  fecerunt.    an 


507 
247 


496 
258 


494 
260 


1  analium  X  pysonis  T  1 — 3  collegam — concedat  om.  Z 
2  Tarquinium  nomen  uulgo  tarquinio  nomen  libri  (postca  adiecit  Gel- 
lius  haec  cQuia  Tarquinio  nomine  esset':  hoc  proinde  est,  tamquam 
si  ego  dicam  cmihi  nomen  est  Iulium',  ubi  item  XOIIN  exhibent 
nomen)  esse  Tl  mutuere  XTl  3  Romam  eontendat  libri  Roma 
concedat  Aldus  (coll.  Liu.  ;.',  2,  5) 

20,  4  prima  V(oss.)  R(icc)  5  dicata  VR  crederem  Gronou. 
6  iis]  B(amb.)  his  cet.  codd.     posita  VR     qui]  quae  Gronou. 

fuerant  g     Porsina]  B1  Porsenna  cet.  codd.  Porsena  Par.  h       7  in 
honorem  eius]  B     in  om.  VRPar.1i     eius  om.  VRPar.h 

21,  8  primus  B  priinum  cet.  codd.  9  primum  Par.dhTol. 
Pisone]  pisune  V(oss.)  pisum  R(icc)  11  eum  BVRPar.d 
esset  B    essent  **    Vrlichs            12    dedit   BPar.    is  dedit  R 

Par.  d  Tol.    his  dedit  V   dedit.  I  Bl   dedit  librarum  III  Bcrglc,  qui 
in  exerc.  Plin.  1 13  pleraque  h.  I.  restituit.   II 1.  (i.  e.  Ubrarum)  Mayhoff 

Hist.  Roia.  rel.  1,  ed.  Peter.    Ed.  alt.  9 


171 
283 


•139 
315 


130  RELIQVlAE 

23*.  Liu.  2,  58,  1.  Tum  primum  tributis  comitiis  creati  tribuni 
sunt.  numero  ctiam  additos  tres,  perinde  ac  duo  anlea  luerint,  Piso 
auctor  est.  nominat  quoque  tribunos,  Cn.  Siccium,  L.  Numitorium, 
M.  Duellium,  Sp.  Icilium,  L.  Maecilium. 

24*.  Dionys.  12,  4,  2.    01  phv  dfj  xd  Tti&uvcbxuxd  (iol  So-  5 
xovvxsg  yodcpsiv  tisql  xf\g  MaiXiov  xs\svxf\g  ovxco  itaoadedco- 
xu6l.  \sys6xtco  dh  zal  6  doxtov  y)xxov  elvaC  [iol  TtLftuvbg  \6yog, 
cp  ns%Qr\vxuL  KCytuog  xal  Ku\7tovQVLog,  iiti%(x)Qioi  6vyyQUCpeig, 
ol  cpu6LV  ovxe  6lxxuxoqu   vTtb   xf\g  (lov\f\g   u7to8eLid-f\vuL   xbv 
KoCvxlov   ovxe   i7t7tdQ%r\v   v%b   xov   KolvxCov   xbv  UsqovCIlov.  io 
yevofievrjg  dh  (ir\vv6ecog  VTtb  xov  MlvvxCov  tov<j  TtuQbvxug  ev 
xg)  6vvs8qCcq   %i6xev6avxag  d\r\&f\  xd  \sy6[isvu  eivuL  yvcb^irjv 
u7todsLh,ufikvov  xcov  7tQS6fivxsQCov  xLvbg  o:kqlxov  it  pijv  uTtoxxsi- 
vul  rbv  uvdQa,  7tuQU%Qf\iia  7tSL6%"f\vuL  xui  ovxco  xbv  UsqovCXiov 
eTti  xovxo  xu%ul  xb  egyov,  vtov  bvxu  xcd  xuxd  %eiQU  yevvuiov.  15 
xovxov  6e  cpu6L  \a(36vxa  xb  ^Lcpidtov  V7tb  fid\r\g  £\&eiv  TtQbg 
xbv  MuCXlov  7toQev6[i8vov  ex  xi\g  dyoQug  %u\  7tQ06sX&6vxu  sIttslv 
oxl  fiovXetuL  TtsQL  7tQuy{iuxog  uTtoQQrjrov  Y.UL  \csyd\ov  §Lu\eyfif\- 
vul  TtQog  uvxbv.    xsXsv6uvxog  6e  zov  MulXCov  {xlxqov  utioico- 
Qf]6ut  xovg  eyyvg  uvxtp  TtuQbvxag  eTtetd))  \iovtod-svxu  xf\g  cpvXu-  20 
xf\g  s\u(ie,  yv\jivcb6uvxu  xb  h,icpog  fidtpaL  xuxd  xf\g  6cpuyf\g.  xovxo 
de  TtQU^uvxu  dQo^ico  %coQSiv  elg  xb  (lov\svxf\QLov  sxl  6vyxuTTr\- 
uevcov  xibv  6vve&Qcov  syovxu  xb  ^Ccpog  rjicuypLSvov,  xexQuyotu 
TTQog  rovg  dLtoxovxug,  oxl  xs?»sv6&sig  vTtb  xf\g  fiovXfjg  dvrjQrjxs 


pro  reconciliatione  plebis  post  secessionem  in  Auentinum?    Cic.  de  rep. 
2,  33,  58. 

23.  Eundem  Pisonem  Liuius  2,  33,  3  in  animo  habet:  Sunt  qui  duos 
tantum  in  sacro  monte  creatos  tribunos  dicant  ibique  sacratam  legem 
latam.  cf.  3,  54, 12  et  Ioann.  Lyd.  de  mag.  1, 44  p.  155  Bk.  44  W.  JDiod. 
11,  6S:  afia  8h  xovxoig  nQatTopivois  [a.  471 — 283]  iv  tjj  'Pwny  rors 
7tQO)Tcag  xuTt6Td&r}6av  dfnLctQtoi  TSTTUQSg  [nivTE  Schwegler  II  p.  550 
not.  2].  rdiog  2L-H.Lvi.og  [ElMiog  SchiveglerJ  ■x.al  Asvniog  NsyiSTcoQiog, 
TtQog  Ss  TOvToig  MaQxog  Jovilliog  xai  EitvQiog  'A-AiXiog  [quibus  tribunis 
addit  L.  Mecilium  SchweglerJ.  Zonar.  7,  15.  cf.  Semp.  Tudit.  fr.  4. 
Schwegler  II  p.  270  not.  3;  p.  271  not.  1;  p.  550  not.  2. 

24.  Cf.  Cinc.  fr.  6. 


23,  2  attito  Par.  additp  cet.  cocid.   additos  Flor.2  ed.  Mogantina 

3  C.  Sicinium  Sigonius  coll.  Liu.  3,  54, 12  et  Diod.  I.  s.  s.  at  Cn. 
Siccius  etiam  c.  61, 2  in  Med.  Paris.  exhibetur,  C.  Siccius  in  Flor. 

4  lucium  mecilium  Med.  Par.   Maecilium  Herts  (et  sic  nomen 
scribitur  4, 48, 12  in  Med.  Par.) 

24.  (Jf.  appar.  crit.  ad  Ginc.  fr.  6         8  naknovovivog  codex 


I,.  CALPVRNII  PISONIS  CENSORII  ANNALES.    fr.  23     25     131 

rbv  tvQavvov.  dxov6avtag  8s  tb  tfjg  plovXf\g  bvopta  tovg  coq- 
in^y.otag  Ttaistv  ts  xai  fidXXsiv  avtbv  d^otQa-zieQca  xai  ptr\8hv 
sig  avtbv  7tccQccvoyif]6at.  'Ex  tovtov  xai  tr)v  STtcovvpitav  ti]v 
"AXav  avtcp  rsd-fjvai  Xiyov6tv,  oti  tb  t,icpog  e%cov  VTtb  \idXr\g 

5  ifl&sv  8xi  tbv  avdQa.  dXccg  yaQ  xaXov6t  'Pcojxaiot  tdg  [idXag. 

25*.  Dion.  12,9.    "EoQtdg  r)yov  oi "Pcoiicciot  tdg  y.aXovfiivag 

rt]   ejti%coQi(p   yXtbrri}   GrQcofivdg  vjtb   tcov   Ui(ivXXetcov  xeXev- 

(jd-evteg  %Qt]6[iibv.  vo6og  yaQ  tig  Xot\ido8r]g  yevouivr]  d-eo7te\i7tt6g 

te   xai   V7tb   ti%vr\g   dvQ-QcoTttvrjg   dviatog   elg    £,r]tr]6tv   avtovg 

10  r\yaye  tarv  %Qrt6\nbv.  ex66[irt6dv  te  6tQcou-vdg  tQeig,  cbg  exi- 
Xsvov  oi  %Qi]6yL0i,  fiiav  ftev  A7t6XXcavt  xai  Arpoi,  eteQav  8h 
'HqccxXsi  xai  \4Qtiut8t,  tQitr^v  8s  rEQ(if]  xai  TIo6et8S)vt.  xai 
dteteXovv  scpJ  r)fiiQag  irttd  8r]fio6icc  te  xatad-vovtsg  xai  Idicc 
xat  oixsiav  dvvautv  c:7tccvtsg  totg  ftsotg  a7tccQ%6fisvot,  s6tta6stg 

15  te  XaaTt.Qotdtag  erttteXovvteg  xai  t,evcov  tovg  7taQe7tt8r]fiovvtag 
v7to8e%6fievot.  Hei6cov  8e  b  ttftr]ttxbg  ev  taig  evtav6iotg  dva- 
yQccepaig  xai  tavt  stt  7tQo6ri$r\6tv ,  ort  XsXvfiivcov  uhv  rcbv  frs- 
QaTtovtcov  o6ovg  TtQOtSQOv  ev  totg  8e6fioig  ei%ov  ot  8e67t6tat, 
7tXr]&vov6r]g  6%Xov  ^evtxov   tf}g  TtoXecog,   avaTteTttatxivcov  tcbv 

30  oixtcbv  8td  yfiiQag  te  xai  vvxtbg  xai  8t%a  xcoXv6ecog  et6t6vtcov 
eig  avtag  tcov  (3ovXofiivcov,  ovte  %Qf]fta  ovdev  aTtoXcoXexivat 
ttg  7]tta6ato,  ovte  rjdtxfj^&at  ttvd  vtC  ovSevog^  xaitot  TtoXXd 
cpeQStv  sico&orcov  7tXr]uftsXf]  xai  TtaQavofia  tcov  eoQtaiorv  xatQcov 
8td  tag  fii&ag. 


399 
355 


25.  Cf.  Liu.  5,  13:  Insignis  annus  hieme  gelida  ac  niuosa  fuit, 
adeo  ut  uiae  clausae,  Tiberis  innauigabilis  fuerit.  annona  ex  ante  con- 
uecta  copia  nihil  mutauit.  et  quia  P.  Licinius,  ut  ceperat  haud  tumul- 
fcuose  magistratum  maiore  gaudio  plebis  quam  indignatione  patrum, 
ita  etiam  gessit,  dulcedo  inuasit  proximis  comitiis  tribunorum  militum 
plebeios  creandi.  unus  M.  Veturius  ex  patriciis  candidatis  locum  te- 
nuit;  plebeios  alios  tribunos  militum  consulari  potestate  omnes  fere 
centuriae  dixere,  M.  Pomponium,  Cn.  Duillium,  Voleronem  Publilium, 
Cn.  Genucium,  L.  Atilium.    [consentit  fere  de  nominibus  Diod.  14,  54, 2.] 

Tristem  hiemem,  siue  ex  intemperie  caeli  raptim  mutatione  in 
contrarium  facta,  siue  alia  qua  de  causa,  grauis  pestilensque  omnibus 
animalibus  aestas  excepit.  cuius  insanabili  pernicie  quando  nec  causa 
nec  finis  inueniebatur,  libri  Sibyllini  ex  senatus  consulto  aditi  sunt. 
duumuiri  sacris  faciundis  lectisternio  tunc  primum  in  urbe  Romana 
facto  per  dies  octo  Apollinem  Latonamque,  Herculem  et  Dianam,  Mer- 
curium  atque  Neptunum  tribus  quam  amplissime  tum  apparari  poterat 
stratis  lectis  placauere.  priuatim  quoque  id  sacrum  celebratum  est. 
tota  urbe  patentibus  ianuis  promiscuoque   usu  rerum  omnium  in  pro- 


25,  19  7tXr]&vov6rjg  8'  Kiessling       23  soQrddcov  cod.  corr.  Struve 

9* 


132  RELIQVIAE 


EX  LIBKO  III 


305 
449 


2.6*.  Liu.  'J,  14,  2.  Creati  consules  L.  Postumius,  Ti.  Minu- 
cius.  hos  consules  Piso  0-  Fabio  et  P.  Decio  suggeril,  l)iennio 
exempto,  quo  Claudium  Volumniumque  et  Cornelium  cum  Marcio 
eonsules  factos  tradidimus.  memoriane  fugerit  in  annalibus  diri- 
gendis  an  consullo  binos  consules  falsos  ratus  transscenderit,  incer-  5 

„04  lum  est. 

450  ^Lr'  GeH-  ?,  &•  Quod  res  uidebatur  memoratu  digna,  quam  fe- 
cisse  Cn.  Flauium,  Anni  filium,  aedilem  curulem,  L.  Piso  in  terfio 
annali  scripsit,  eaque  res  perquam  pure  et  uenuste  narrata  a  Pi- 
sone,  locum  istum  totum  buc  ex  Pisonis  annali  transposuimus:  Cn.,  10 
inquit,  Flauius,  patre  libertino  natus,  scriptum  faciebat  isque  in  eo 
tempore  aedili  curuli  apparebat,  quo  tempore  aediles  subroganlur, 


patulo  posito  notos  ignotosque  passim  aduenas  in  hospitium  ductos  fe- 
runt  et  cum  inimicis  quoque  benigne  ac  comiter  sermones  habitos, 
iurgiis  ac  litibus  temperatum,  uinctis  quoque  dempta  in  eos  dies  uin- 
cula;  religioni  deinde  fuisse,  quibus  eam  opem  dei  tulissent,  uinciri. 

26.  Cf.  Mommsen  chronol*  p.  124  not.  222. 

27.  Vel  in  uerbis  quibusdam  conspirat  cum  Gellio  Liuius  9,  46, 
1 — 10,  a  quo  etiam  totum  caput  transscriptum  esse  ex  Pisone  euincitur 
Plinii  consensu,  quem  in  eadem  re  exponenda  Pisone  usum  esse  supra 
p.  clxxxviii  demonstrauimus.  haec  igitur  Liuius  (ex  quo  sua  sumpsit  Va- 
lerius  Maximus  2,  5,2):  Eodem  anno  Cn.  Flauius  Cn.  filius  scriba,  patre 
libertino  humili  fortuna  ortus,  ceterum  callidus  uir  et  facundus, 
aedilis  curulis  fuit.  inuenio  in  quibusdam  annalibus,  cum  appareret 
aedilibus  fierique  se  pro  tribu  aedilem  uideret  neque  accipi  nomen, 
quia  scriptum  faceret,  tabulam  posuisse  et  iurasse  se  scrip- 
tum  non  facturum.  ^quern  aliquanto  ante  desisse  scriptum  facere 
arguit  Macer  Licinius  (fr.  18)  tribunatu  ante  gesto  triumuiratibusque, 
nocturno  altero,  altero  coloniae  deducendae.)  ceterum,  id  quod  haud 
discrepat,  contumacia  aduersus  contemnentes  humilitatem  suam  nobiles 
certauit;  ciuile  ius  repositum  in  penetralibus  pontificum  euulgauit  fa- 
stosque  circa  forum  in  albo  proposuit,  ut  quando  lege  agi  posset  sci- 
retur  (cf.  Cic.  pro  Mur.  11,25);  aedem  Concordiae  in  area  Vulcani 
summa  inuidia  nobilium  dedicauit;    coactusque   consensu  populi   Cor- 


26,  1  t.  minutius  (uel  et  min.)  libri  corr.  Sigonius  sec.  fast. 
Capit.  et  Diodor.  20,  81,  1  4  memoriane  uet.  edit.  memoriaene 
(-riene  Par.)  Med.  Lcid.  Harl.  memoriamne  AlscliefsM  e  cod.  Gacrtn. 
memoriane  defuerit  ci.  Maduig.  euanuerit  Seyffert 

27.  Hoc  caput  exHertzii  libris  solus  V(aticanus)  habet.     8  Anni] 
sic  semper  V  Ancus  pater  nominatur  etiam  a  PUnio  et  Cicerone  (ad 
Att.  6, 1, 8) ;  apud  Liuium  scriptura  (Gnaei  f.)  dubia  est.  uid.  Momm- 
sen  R.  F.  I  p.  47  sq.  10  hunc  V         11   flauus  V  ante  corr. 
patre]  pat  V         12  curili  V 


L.  CALPVKNII  PISONIS  CENSORII  ANNALES.    fr.  26.27     133 

eumque  pro  tribu  aedilem  curulem  renuntiauerunt.  aedilem  (|ui 
comilia  habebat,  uegat  accipere,  neque  sibi  placere,  qui  scriptum 
faceret,  eum  aedilem  (ieri.  Cn.  Flauius,  Amii  lilius,  dicilur  tabulas 
posuisse,  scriplu  sese  abdicasse;  isque  aedilis  curulis  factus  est. 
5  Idem  Cn.  Flauius,  Anni  filius,  dicitur  ad  collegam  uenisse  ui- 
sere  aegrotum.  eo  in  conclaue  postquam  introiuit,  adulescentes  ibi 
complures  nobiles  sedebant.  hi  contemnentes  eum  assurgere  ei 
nemo  uoluit.    Cn.  Flauius,  Anni   filius,  aedilis  id  arrisit7  sellam  cu- 


nelius  Barbatus  pontifex  maximus  uerba  praeire,  cum  more  maiorum 
negaret  nisi  consulem  aut  imperatorem  posse  templum  dedicare.  ita- 
que  ex  auctoritate  senatus  latum  ad  populum  est,  ne  quis  templum 
aramue  iniussu  senatus  aut  tribunorurn  plebei  partis  maioris  dedicaret. 
haud  memorabilem  rem  per  se,  nisi  documentum  sit  aduersus  snper- 
biam  nobilium  plebeiae  libertatis,  referam.  ad  collegam  aegrum 
uisendi  causa  Flauius  cum  uenisset  consensuque  nobilium 
adulescentium,  qui  ibi  adsidebant,  adsurrectum  ei  non  esset, 
curulem  adferri  sellam  eo  iussit,  ac  (dey  sede  honoris  sui  anxios 
inuidia  inimicos  spectauit.  ceterum  Flauium  dixerat  aedilem  forensis 
factio,  Ap.  Claudii  censura  uires  nacta,  qui  senatum  primus  libertino- 
rum  filiis  lectis  inquinauerat  et,  po,>teaquam  eam  lectionem  nemo  ratam 
habuit  nec  in  curia  adeptus  erat,  quas  petierat  opes  urbanas,  bumi- 
libus  per  omnes  tribus  diuisis  forum  et  campum  corrupit.  tantumque 
Flauii  comitia  indignitatis  habuerunt,  ut  plerique  nobilium  anulos 
aureos  et  phaleras  deponerent.  ex  eo  tempore  in  duas  partes 
discessit  ciuitas:  aliud  integer  populns  fautor  et  cultor  bonorum,  aliud 
foren^is  factio  tenebat,  donec  Q.  Fabius  et  P.  Decius  censores  facti 
et  Fabius  simul  concordiae  causa,  simul  ne  humillimorum  in  manu 
comitia  essent,  omnem  forensem  turbam  excretam  in  quattuor  tribus 
coniecit  urbanasque  eas  appellauit.  adeoque  eam  rem  acceptam  gratis 
animis  ferunt,  ut  Maximi  cognomen,  quod  tot  uictoriis  non  pepererat, 
hac  ordinum  temperatione  pareret.  ab  eodem  institutum  dicitur,  ut 
equites  iclibus  Quinctilibus  transueherentur.  Plinius  33,  17 — 19  liaec 
rettulit:  Frequentior  autem  usus  anulorum  non  ante  Cn.  Flauium  Anci 
filium  deprehenditur.  hic  namque  publicatis  diebus  fastis.  quos  populos 
a  paucis  principum  cotidie  petebat,  tantam  gratiam  plebei  adeptus 
est  (libertino  patre  alioqui  genitus  et  ipse  scriba  Appi  Caeci,  cuius 
hortatu  exceperat  eos  dies  consultando  adsidue  sagaci  ingenio  promul- 
garatque),  ut  aedilis  curulis  crearetur  cum  Q.  Anicio  Praenestino,  qui 
paucis  ante  annis  hostis  fuisset,  praeteritis  C.  Poetelio  et  Domitio,  quo- 
rum    patres   consules   fuerant.    additum    Flauio,   ut    simul    et  tribunus 


1  pro  tribu]  scripturam  cod.  a  qiiorundam  coniectnris  defendit 
Faibino  Rom.  Verfass.  I  p.  25  curulem]  curem  V  renuntiauerunt 
aediles.  qui  Mommsen  l.  s.  s.  at  aedilis  libri  ei  uulr/o.  at  ille  liotli 
at  is  Mommsen  Staatsr.  J3  p.  194  aedilicia  L.  Lange  aedilem  ci. 
Hertz  4  possisse  scriptu  V1  posuisse  scriptu  V'2     isque]  <m  ita- 

que?  5.6  iussere  aec  rocium  V1  Visu;  egrotu;  F2  6  eo]  V 

et  uulgo     adulescens  V         7  hicon  tempnentes  V 


134  RELIQVIAE 

rulem  iussit  sibi  afferri,  eam  in  limine  apposuit,  ne  quis  illorum 
exire  posset,  utique  hi  omnes  inuiti  uiderent  sese  in  sella  curuli 
sedentem. 

EX  LIBRIS  in— VII 

299  -. 

4..         28*.  Liu.  10,  9,  12.    Id  ne  pro  certo  ponerem,  uetustior  an- 

nalium  auctor  Piso  effecit,  qui  eo  anno  aediles  curules  fuisse  tradit  5 

Cn.  Domitium  Cn.  f.  Caluinum  et  Sp.  Caruilium  Q.  f.  Maximum.  id 

credo  cognomen  errorem   in  aedilibus  fecisse  secutamque   fabulam 

263  mixlam  ex  aediliciis  et  coosularibus  comitiis,  conuenientem  errori. 

49~J  29*.  Plin.  n.  h.  16,  192.  Mirum  apud  antiquos  primo  Punico 
bello  classem  Duilli  imperatoris  ab  arbore  LX  die  nauigauisse,  contra  10 
uero  Hieronem  regem  CCXX  naues  effectas  diebus  XLV  tradit  L.  Piso. 
30*.  Plin.  n.  h.  8,  16.  Elephantos  Italia  primum  uidit  Pyrri 
regis  bello  et  boues  Lucas  appellauit  in  Lucanis  uisos  anno  urbis 
CCCCLXXII,  Roma  autem  in  triumpho  VII  annis  ad  superiorem  nu- 

- —  merum  additis,  eadem  plurimos  anno  DII  uictoria  L.  Metelli  ponti-  15 
ficis  in  Sicilia  de  Poenis  captos.    CXLII  fuere  aut,  ut  quidam,  CXX 
trauecti  ratibus,   quas  doliorum   consertis  ordinibus  inposuerat.  — 
L.  Piso  inductos  dumtaxat  in  circum  atque,  ut  contemptus  eorum 
nciresceret,  ab  operariis  hastas  praepilatas  habentibus  per  circum 


plebei  esset,  quo  facto  tanta  indignatio  exarsit,  ut  anulos  abieetos 
in  antiquissimis  reperiatur  annalibus.  fallit  plerosque,  quod  tum  et 
equestrem  ordinem  id  fecisse  arbitrantur.  etenim  adiectum  hoc  quo- 
que:  sed  et  phaleras  positas,  propterque  nomen  equitum  adiectum 
est,  anulos  quoque  depositos  a  nobilitate  in  annalis  relatum  est,  non 
a  senatu  uniuerso.  hoc  actum  P.  Sempronio  L.  Sulpicio  consulibus. 
Flauius  uouit  aedem  Concordiae,  si  populo  reconciliasset  ordines.  et 
cum  ad  id  pecunia  publice  non  decerneretur,  ex  multaticia  faenerato- 
ribus  condemnatis  aediculam  aeream  fecit  in  Graecostasi ,  quae  tunc 
supra  comitium  erat,  inciditque  in  tabella  aerea  factam  eam  aedem 
CCIIII  annis  post  Capitolinam  dedicatam.  id  CCCCXLVIIII  a  condita 
urbe  gestum  est  et  primum  anulorum  uestigium  exstat. 

28.  Vid.  supra  p.  cxc  et  Licin.  fr.  19. 

29.  Vid.  Muenzer  Quellenkr.  p.  202  sq. 


1  opposuit  G-ronou. 

28,  6  cl.  dom.  Med.  c.  1.  dom.  Par.  Vps.  Cn.  Domitium  Pighius 
L.  uel  Cn.  Dom.  I.  F.  Gronouins 

30,  16  CXL  libri  centum  uiginti  Liu,  epit.  19  Seneca  dc  breu. 
uit.  13,  8  Zonar.  8, 14  p.  214  Dd.  centum  et  quattuor  Oros.  4,  9,  15 
iZrjxovTa  Biodor.  23,21  Dd.  CXXX  Eutrop.  2,24.  etiam  apnd  Plin. 
Mayhoff  nunc  cum  Mucnzero  (Quellenkr.  p.  371  sq.)  legit  CXX 


231 
523 


212 


L.  CALPVRNII  PISONIS  CENSORn  ANNALES.    fr.  27-33     135 

totum  actos.   nec  quid  deinde  iis  factum  sit,  auctores  explicant  qui 
non  putant  interfectos. 

81*.    Plin.  n.  h.  15,  126.    L.  Piso  tradit,  Papirium  Masonem, 
qui  primus  in  monte  Albano  triumphauit  de  Corsis,  myrto  corona- 
5  tum  ludos  circenses  spectare  solitum. 

32*.  Liu.  25,  39,  15.  Ita  nocte  ac  die  bina  castra  bostium  op-  gjjj 
pugnata  ductu  L.  Marcii  [post  mortem  Scipionum  in  Hispania]  — . 
Piso  quinque  milia  bominum,  cum  Mago  cedentis  nostros  efliise  se- 
queretur,  caesa   ex  insidiis   scribit.    Apud  omnis   magnum   nomen 

io  Marcii  ducis  est.  et  uerae  gloriae  eius  etiam  miracula  addunt,  flam- 
mam  ei  contionanti  fusam  e  capite  sine  ipsius  sensu  cum  magno 
pauore  circumstantium  militum,  monimentumque  uictoriae  eius  de 
Poenis  usque  ad  incensum  Capitolium  fuisse  in  templo  clipeum 
Marcium  appellatum  cum  imagine  Hasdrubalis. 

33*.  Plin.  n.  h.  18,  41.  C.  Furius  Cresimus  e  seruitute  liberatus 
cum  in  paruo  admodum  agello  largiores  multo  fructus  perciperet 
quam  ex  amplissimis  uicinitas,  in  inuidia  erat  magna,  ceu  fruges 
alienas  perliceret  ueneficiis.  quam  ob  rem  a  Sp.  Albino  curuli 
(aedile)  die  dicta  metuens  damnationem,  cum  in  suflragium  tribus 

20  oporteret  ire,  instrumentum  rusticum  omne  in  forum  attulit  et  ad- 
duxit  familiam  suam  ualidam  atque,  ut  ait  Piso,  bene  curatam  ac 
uestitam,  ferramenta  egregie  facta,  graues  ligones,  uomeres  ponde- 
rosos,  boues  saturos.  postea  dixit:  'Veneficia  mea,  Quirites,  baec 
sunt,  nec  possum  uobis  ostendere  aut  in  forum  adducere  lucubra- 

25  tiones  meas  uigiliasque  et  sudores'.  omnium  sententiis  absolutus 
itaque  est. 


31.  Cf  Valer.  Max.  3,  6,  5:  Nam  Papirius  quidem  Masso,  cum  bene 
gesta  re  publica  triumphum  a  senatu  non  inpetrauisset,  in  Albano 
monte  triumphandi  et  ipse  initium  fecit  et  ceteris  postea  exemplum 
praebuit  proque  laurea  corona,  cum  alicui  spectaculo  interesset,  rnyrtea 
usus  est.  Paul.  p.  144:  Myrtea  corona  Papirius  usus  est,  quod  Sardos 
in  campis  Myrteis  superasset.   p.  195.    Gell.  5,  6,  20. 

32.  Cf.  Acil.  fr.  4.  Claud.  57  A.   Valer.  Ant.  fr.  23  cnm  adnot. 

33.  Pighius  ann.  II  p.  281  Sp.  Albinum  aedilem  curulem  fuisse 
ponit  a.  191.  563. 


'•VI.  Vid.  app.  crit.  Claud.  fr.  57  A.         8  magone  Put.z 

33,  18  ueneficiis  Par.d  uenif.  Par.  E  beneficiis  cet.  codd.     cu- 

rili  Vat.  Leid.Par.G-        19  aedile  addidit  Sillig         21  filiam  codd. 

familiam  Ilarduin.     suam  add.  Vat}         23  ueneficia  Par.  E  bene- 

ficiaPar.  d  benefacia  Vat.  Leid.1  benefacta  Leid.2  benefacico  Par.G- 

25  omnium  Leid.2  Par.E  omnibus  cet.  codd. 


187 

567 


136  RELIQVIAE 

34*.  Plin.  n.  h.  34, 14.  Triclinia  aerata  abacosque  et  monopodia 
Cn.  Manlium  Asia  deuicta  primum  inuexisse  triumpho  suo,  quem 
duxit  anno  urbis  DLXVII,  L.  Piso  auctor  est. 

35*.  Plin.  n.  h.  3, 131.  Ab  Aquileia  ad  XII  lapidem  deletum  oppi- 
dum  etiam  inuito  senatu  a  M.  Claudio  Marcello  L.  Piso  auctor  est.  5 

EX  LIBRO  VII 


158 
596 


36.  Censor.  d.  d.  n.  17,  13.  Testis  est  Piso,  in  cuius  annali 
septimo  scriptum  est  sic:  Roma  condita  anno  DC  septimum  occipit 
saeculum  his  consulibus,  (mi  proximi  sunt:  Consules  M.  Aemilius 

15g  M.  filius  Lepidus,  C.  Popilius  II  absens. 

^6         37*.  Plin.  n.  h.  34, 30.  Lucius  Piso  prodidit,  M.  Aemilio  C.  Po-  10 
pilio  iterum  cos.  a  censoribus  P.  Cornelio  Scipione  M.  Popilio  statuas 
circa  forum  eorum,  qui  magistratum  gesserant,  sublatas  omnes  praeter 

34.  Vid.  Liu.  39,6,7:  Luxuriae  enim  peregrinae  origo  ab  exercitu 
Asiatico  inuecta  in  urbem  est.  ii  primum  lectos  aeratos,  uestem  stra- 
gulam  pretiosam,  plagulas  et  alia  textilia  et,  quae  tum  magnificae 
supellectilis  babebantur,  monopodia  et  abacos  Romam  aduexerunt. 
tunc  psaltriae  sambucistriaeque  et  conuiualia  ludorum  oblectamenta 
addita  epulis;  epulae  quoque  ipsae  et  cura  et  sumptu  maiore  adparari 
coeptae.  tum  coquus,  uilissimum  antiquis  mancipium  et  aestimatione 
et  usu,  in  pretio  esse  et  quod  ministerium  fuerat,  ars  baberi  coepta. 
uix  tamen  illa  quae  tum  conspiciebantur,  semina  erant  futurae  luxuriae. 

35.  Videtur  esse  intellegendus  consul  a.  183.  571,  qui  Gallis  <x  Gallia 
prouincia  exactis  Histricum  bellum  suscepit  et  ut  colonia  Aquileia  de- 
duceretur  senatui  suasit.    Liu.  39,  55,  4.    cf.  Muenzer  R.  E.  111  c.  2757. 

36.  Vid.  Mommseni  chronol*  p.  191  Soltaui  chron.  p.  439 sq. 

37.  Errorem  Plinii  hoc  loco  subesse  putO;  nam  antea  (15)  rettulerat: 
Romae  simulacrum  ex  aere  factum  Cereri  primum  reperio  ex  peculio 
Sp.  Cassi ,  quem  regnum  adfectantem  pater  ipsius  interemerit.  Liu.  2, 
41, 10 :  eum  [patrem  CassiiJ  —  peculium  filii  Cereri  consecrauisse;  signum 
inde  factum  esse  et  inscriptum  fex  Cassia  familia  datum'.  (cf.  Valer. 
Max.  5,  8,  2.)  Dion.  8,  79,  3:  i£  cov  [rav  KuG6iov  XQniidzcov]  <knccQ%cig  (v 
alXoig  ts  isgoig  av£Q"r]K£v  [17  ■Jtolig]  xai  8r\  xai  xf,  Ar\yjr\xqi  xovg  %aX- 
xsovg  avSgiccvxag  (niyQaq>aig  Swlovvxag  acp'  cbv  slci  %Qr\\iaxcov  anag%aL 
uid.  Mommsen  R.  F.  II  167.    Muenzer  R.  E.  III c.  1751  sq. 


34,  2  Manilium  Voss.  Bicc.  Vind.  inuexisset  Voss.2  inuenisse  Bicc. 
3  DLXVI  Bamb. 

36,  7  anno  .6.  septirno  Darmst.  Vat.  correxit  Lachmann  ac- 
cipit  Darmst.  Vat.  occipit  Scaliger  de  emend.  temp.  V  p.  367  coipit 
Mommsen  chron.2  p.  191  8  emilius  Darmst.  9  M-F-  laepi- 
dus  Vat.  M.'  in  fastis  Cap. 

37,  10  C.  Popilio]  B(amb.)  Par.dh  Vind.   CC.  cet.  codd, 

1 1  iterum  B     II  V(oss.)  B(icc.)  Par.  d  h      a]  ac  V     stuas  B 

12  gesserunt  VB 


154 


L.  CALPVRNII  PISONIS  CENSORII  ANNALES.    fr.  34—42     137 

eas,  quae  populi  aut  senatus  sententia  statutae  essent,  eam  uero, 
quam  apud  aedem  Telluris  statuisset  sibi  Sp.  Cassius,  qui  regnum 
adfectauerat,  etiam  eonflatam  a  censoribus. 

3h:;:.  Plin.  n.  h.  17,  244.  I\ec  non  et  Romae  in  Capitolio  in  ara  6q0 
s  Iouis  bello  Persei  enata  palma  uictoriam   triumpbosque  portendit. 
Iiac  tempestalibus  prostrata  eodem  loco  ficus  enata  est  M.  Messalae 
C.  Cassi  censorum  lustro,  a  quo  tempore  pudicitiam  subuersam  Piso 
grauis  auctor  prodidit. 

39*.   Censor.  d.  d.  n.  11,  11.  At  Piso  Censorius  et  Cn.  Gellius  w^ 
10  sed  et  Cassius  Hemina,  qui  illo  tempore  uiuebat,  post  annum  factos 
[ludos  saecularesj  tertium  adfirmant,  Cn.  Cornelio  Lentulo  L.  Mum- 
mio  Acbaico  consulibus,  id  est  anno  DCVIII. 

INCERTAE  SEDIS  RELIQVIAE 

40.    Cic.  ad  fam.  9,  22,  2.  At  vero  Piso  ille  Frugi  in  annalibus 
suis  queritur,  adulescentes  peni  deditos  esse. 
15         41.    Varro  ap.  Lactant.  inst.  1,6,9.  Quartam  [Sibyllam  fuissej 
Cimmeriam  in  Italia,  quam  ISaeuius  in  libris  belli  Punici,  Piso  in 
annalibus  nominat. 

42.  Macrob.  sat.  1 ,  12,  18.    Piso  uxorem   Vulcani  Maiestam, 
non  Maiam  dicit  uocari. 


38.  Cf.  Fest.  s.  u.  religionis  p.  285:  Religionis  praecipuae  habetur 
eensofria  maiestas,  cuius  in  libris  de  uita  p.  R.J  Varro  exefmpla  haec 
profertj:  —  M.  Val ferius  Messala  C  Ca^sius  Lonjginus  censores,  qfuod 
in  eorum  magistratu  subuersa  pudtcijti&  fuerat,  famosi  fexstiterunt,  nam 
pahnam ,  quaej  in  Capitolio  in  ara  [ipsa  Louis  optimi  maximi  bello  Per- 
sjico  nata  fuerat,  ftum  prostratam  ferunt,  ibique  esse  enajt&m  ficum 
infamesque  ffecisse  illos,  qui  sinej  ullo  pudicitiae  resp/eciit  fuerant,  cen- 
soresj.  Muenzer  Quellenkr.  p.  205  sq.  De  pudicitia  bello  Persico  adu- 
Jescentium  Bomanorum  subuersa  Pso  cum  Polybio  consensit  (32,11,3): 
Tayjag  ijQTcccy.orsg  iv  za>  neooixm  TtoXiuco  xr\v  rcov  'EXXrjvcov  stg  rovro  rb 
uigog  £v%fq£iccv.    cf.  fr.  40. 

39.  Cf.  Cass.  fr.  39.    Gell.  28.     Val.  Ant.  fr.  22.  55.  c.  adn. 

40.  Cf.  fr.  38. 

41.  Naeuii  fragm.  bell.  Pun.  1,  15  p.  12  Vald.  Lndicem  SibyUarum 
composuit  Roth  p.  420  sqq. 


1   sententiam   Lt     statuae  VR  2   quam  BPar.lt   quae  V 

Par.  d  Vind.  que  R         3  a  om.  Voss.  Lticc.     a  quaestoribus  Bceler 
antiq.  1L  2  p.  228  not.  554,  refutatus  a  Mommseno  l.  s.  s. 

38,  4  ara  Iouis]  Vat.2  cf.  Fest.  I.  in  adn.  all.  capita  bis  cet.  codd. 
7  pudicitia  Par.  E     subuersa  Par.  E  subuersum  cet.  codd. 

39.  Vid.  appar.  ad  Cass.  fr.  39  10  uiuebant  coni.  Sigonius 


138  RELIQVIAE 

43.  Macrob.  sat.  3,  2,  14.  Piso  ait  uitulam  uictoriam  nomi- 
nari.  cuius  rei  hoc  argumentum  profert,  quod  postridie  nonas  Iulias 
re  bene  gesta,  cum  pridie  populus  a  Tuscis  in  fugam  uersus  sit, 
unde  populifugia  uocantur,  post  uictoriam  certis  sacrificiis  fiat  ui- 
tulatio.  & 

44.  Seru.  (auctus)>  ad  Aen.  10,  76.  Varro  Pilumnum  et  Pi- 
tumnum  infantium  deos  esse  ait,  eisque  pro-puerpera  lectum  in 
atrio  sterni,  dum  exploretur  an  vitalis  sit  qui  natus  est.  Piso  Pilum- 
num  dictum  quia  pellat  mala  infantiae. 

45.  Arnob.  3,  38.   INouensiles  Piso  deos  esse  credit  nouem  in  io 
Sabinis  apud  Trebiam  constitutos.   hos  Granius  Musas  putat  consen- 
sum  adcommodans  Aelio. 


43.  Hoc  fr.  falso  coniunctum  est  cum  fr.  1.  de  diuersis  enim  rebus 
agit  Piso.  cf.  Macrob.  3, 2, 11 :  Varro  etiam  in  libro  quinto  decimo  re- 
rum  diuinarum  ita  refert,  quod  pontifex  in  sacris  quibusdam  uitulari 
soleat,  quod  Graeci  7tcuccvi£eiv  uocant.  Fabius  Pictor  in  l.  I  iuris  pontif. 
fr.  5  supra  p.  115, 26. 

44.  Cf.  Varro  ap.  Non.  s.  u.  Pilumnus  p.  528.  Seru.  (auctus)  Aen. 
9,  4.    Augustin.  d.  ciu.  d.  6,  9,  2  (Pilumnum  a  pilo). 

45.  Eidem  nouensides  nominantur  atque  deos  et  indigetes  et  aduenas 
complectuntur. 


43,  1  poso  Paris.  Bamberg.  jiost  emend.  (antea  in  Bamb.  erat 
omiss.)  2  post  tridie  Bamb. 

44,  6.7  pitumnum  Turon.  picummum  Flor.  pitummum  Bern.  G 
8  fr.  Pisonis  om.  Turon.  9  pellet  Par.     infantia  Par. 

45,  11  Trebulam  Both 


C.  FANNII  ANNALES 
EX  LIBRO  I 

1.  Priscian.  13  p.  8  H.  G.  Fannius  in  I  annalium:  Oum  in  uita 
agenda  didicimus,  multa7  quae  inpraesentiarum  bona  uidentur,  post 
mala  inuenta  et  multa  amplius  alius  modi  atque  ante  uisa  essent7 . . . 

EX  LIBRO  VIII 

2.  Charis.  1  p.  124  K.  G.  Fannius  annalium  VIII:  Domina  eius7 
5  ubi  ad  uillam  uenerat,  iubebat  biber  dari. 

3.  Schol  Yeron.  ad  Verg.  Aen.  3,  101  p.  430  H.  C.  Fannius 
in  VIII  annali  Dve(paniwi)  modo7  modo  Drepana  appellat. 

INCERTORVM  LIBRORVM  RELIQVIAE 

4*.  Plut.  Tib.  Gracch.  4.  O  <T  ovv  vecbxeQog  TifieQiog  6xoa- 
xevouevog  ev  Ai$v\]  \iexd  xov  devxsQov  Hvrpticovog  syovxog  av- 

io  xov  xr)v  ddsXcpr)v  bfiov  6vvdiaLxcb\isvog  vrtb  6xr]vi]v  xco  6tQaxrj- 
ya  xayy  psv  avxov  ri]v  cpvGvv  xate\iad"e  TtoXXd  xal  pceydXa 
Ttgog  QrjXov  <xQerf)g  v.al  \ti\irj6LV  ejtl  rcbv  tcqo^scov  excpeQov6av, 
xayy  de  xcov  vecov  Ttdvxcov  ejtQcbxevev  evxa^ia  xal  avdQicc  xal 
xov  ye  xeiyovg  ETtsfii]  xcov  TtoXspicov  TtQcoxog,  cog  cpr\6i  <[>dvvLog, 

15  Xsycov  xcci  avxbg  xco  TiflsQia  6vvs7tijir)vai  xal  6v\ipexa6yelv 
exeivijg  rrjg  aQt6reiag. 


146 

608 


3.  Cf.  Seruius  ad  Verg.  I.  s.,  ubi  Drepanum  Vergilii  explicat,  tum 
uero  fhaec  Drepana'  Catonis  (fr.  89)  adfert.  Ad  bellum  Punicum  pri- 
mum  rettulit  0.  Hirsclifeld  Stud.  Vindob.  VI  p.  127 ,  ad  b.  seruile  pri- 
mum  Rathke  (Muenzer  R.  E.   VI  c.  1290). 

4.  Cf.  compar.  cum  Ag.  et  Cleom.  3. 

1,  2   multaq;  in  presentiarum   Bamberg.  3   mala  inseruit 

Roth  pessima  (tiel  pestima)  Hertz     alius  modi  ex  ali**  modi  corr. 
Bamb.     atque  in  litura  Bern.2 

3,  7  Maius  suppleuif 

4,  13  iitQunEvov  Paris.AB  14  cpdviog  Par.ABC 


133 
621 


140  RELIQVIAE 

5.  Cicer.  JBrut.  21,  81.  Q.  Metellus,  is  cuius  quattuor  filii  con- 
sulares  fuerunt,  imprimis  est  habitus  eloquens,  qui  pro  L.  Cotta 
dixit  accusante  Africano,  cuius  et  aliae  sunt  oraliones  et  contra  Ti. 
Gracchum  exposita  est  in  C.  Fanni  annalibus. 

6*.    Cicer.  Tusc.  4,  11,  40.  Aegre  tulisse  P.  Rupilium  fratris  5 
repulsam  consulatus  scriptum  apud  Fannium  est.   sed  tamen  trans- 
isse  uidetur  modum,  quippe  qui  ob  eam  causam  a  uita  recesserit; 
moderatius  igitur  ferre  debuit. 

7.  Cic.  acad.  prior.  2,  5,  15.  Socrates  autem  de  se  ipse  de- 
trabens  in  disputatione  plus  tribuebat  iis,  quos  uolebat  refellere.  10 
ita  cum  aliud  diceret  atque  sentiret,  libenter  uti  solitus  est  ea  dis- 
simulatione,  quam  Graeci  elQoveCav  uocant.  quam  ait  etiam  in 
Africano  fuisse  Fannius,  idque  propterea  uitiosum  in  illo  non  pu- 
tandum,  quod  idem  fuerit  in  Socrate. 

8*.  Priscian.  8  p.  380  H.   Gaius  Fannius:  Haec  apiscuntur.       15 


5.  Fortasse  eadem  est  oratio,  ex  qua  sententiam  quandam  Plutarcltus 
(Tib.  Gracch.  14)  ivseruit.  tulerat  enim  Tiberius  Gracchus  legem  oitcog 
xk  (3a6iliv.d  iQrjixara  ■noin6&svta  tolg  ti]v  %wqccv  Sialay%dvov6t  tcov  ito- 
Xitwv  v7tocQ%oi  TiQog  Kata6xsvi]v  xai  yscoQyiag  depoQfirjv.  jisqI  dh  tcov 
itolscov,  oeat  tfjg  'Attdlov  §a6ilsiag  r)6av,  ovSsv  iepr]  tfj  6vyvXr]teo  §ov- 
Xsvse&at  rtQ06r]v.£iv ,  dlld  teo  drjiico  yvcbfivv  avtbg  7iQ0&r]6eiv.  contra 
quam  primus  Pompeius  surrexit,  tum  Q.  Metellus  cbvsidies  tbv  Ti§sqiov, 
oti  tov  (iiv  TiatQog  avtov  tiLintsvovtog ,  06aKig  dvaXvoi  iistd  Hsltivov 
oiY.ads,  td  epcota  -nats6\3svvv6av  oi  nolttai  cpofioviisvoi,  ftr;  TtooQcotSQco 
tov  (istQiov  §6h,co6iv  iv  6vvov6iaig  slvai  %al  itotoig,  toitco  6s  ■naoaepai- 
vov6i  vvyctbg  oi  ^Qaevtatot  %al  dnoQebtatoi.  tcov  dri^iotcov.  uid.  supr. 
p.  CXCVIII  sq. 

6.  Mortuus  est  P.  EupiUus  inter  a.  132.  622,  quo  eum  consulem 
fuisse  traditum  est,  et  129.  625,  quo  Africanus,  qw  eius  fratri  suffra- 
gatus  est,  mortuus  est.  Cf.  Cic.  Lael.  20,  73:  ut  Scipio  P.  Rupilium  po- 
tuit  consuleui  efficere,  fratrem  eius  Lucium  non  potuit.  Plin.  7,  122: 
P.  Rupilius  morbo  leui  inpeditus  nuntiata  fratris  repulsa  in  consulatus 
petitione  ilico  exspirauit. 

7.  Cic.  de  orat.  2,  67,  270:  In  hoc  genere  [urbanac  dissimulationis] 
Fannius  in  annalibus  suis  Africanum  bunc  Aemilianum  multum 
dicit  fuisse  [dicit  floruisse  Bake  multum  inseruit  Ellendt,  egregium  Pi- 
derit}  et  [om.  mutili  codd.J  eum  Graeco  uerbo  appellat  siQcova  [irona 
Erlang.J,  Bed ,  uti  ferunt  qui  melius  baec  norunt,  Socratem  opinor  in 
bac  ironia  dissimulantiaque  longe  lepore  et  bumanitate  omnibus  prae- 
stitisse.  Brut.  87,  299:  Quare  siQcova  me,  ne  si  Africanus  quidem  fuit, 
ut  ait  in  bistoria  sua  C.  Fannius,  existimari  uelim. 

8.  Vid.  supra  p.  cxcvn  n.  2. 


6,  5   P.  Rupilium  Manutius   p.  rutilium   Gud.  Beg.    prutulium 
Bruxell. 

7,  12  ironian  Vindob.  Leid.  A  B 

8,  15  Gannius  Bern.1     adipiscuntur  Grut.2  Halberst.2 


C.  FANNU  ANNALKS.    fr.  5—9  141 

EX  BRVTI  EPITOMA  FANNIANA 

1L  Cicer.  ad  Att.  V-i,  5,  3.  Et  uide,  (|u;ioso7  L.  Libo  ille,  qui 
de  Ser.  (ialba,  Censorinone  et  Manilio  an  T.  Quinctio  M'.  Acilio 
consulibus  tribunus  pl.  ftierit.  conturbabat  enim  me  epitome  Bruti 
Panniana  (an  Bruti  epitoma  Fannianorum?).  scripsi  quod  erat  in 
extremOj  idque  ego  secutus  hunc  Fannium,  qui  scri|)sit  historiam. 
generum  esse  scripseram  Laelii;  sed  tu  me  ysc^^iSTQixcog  refelleras, 
te  autem  nunc  Brutus  et  Fannius.  ego  tamen  de  hono  auctore,  Hor- 
tensio,  sic  acceperam,  ut  apud  Brutum  est.  hunc  igitur  locum  ex- 
pedies. 


605 

150 

604 


{).  Modo  Ciccro  propter  libriim  dc  finibus,  in  quo  scribcndo  tum 
uersabatur ,  Atticum  de  L.  Tubulo  et  P.  Scaeuola  (uid.  2,  16,  54)  inter- 
rogauerat ,  nunc  ad  dubitationem  quandam  dc  Bruti  loco  23,  S9  (L. 
Libone  tribuno  plebis  populum  incitante  et  rogationem  in  Galbam  priui- 
legi  similem  ferente)   motam  redit  defenditque  quod  26,  101   scripserat. 


9,  2  Censorino  Medic.  idd.  Rom.  lenson.  Manlio  Mcd. cdd. Eom. 
Iens.  M\  Acilio]  Manlio  Med.  om.  edd.  Rom.  Iens.  3.  4  fuerit — 
scripsi  quod]  si  erit,  conturbo  enim  me  et  pito  me  Bruti  Fanniana 
in  Bruti  epithoma  fannianorum  scripsi  quod  Med.  conturbat  enim 
me  epitome  Bruti  Fanniana  an  [sic  cum  Bosio]  epitoma  Bruti  Fan- 
nianorum:  fscripsi  quod  Orelli  (in  contexiu);  conturbat  etiam  me 
Bruti  epitome  Fannianorum  scriptum  quod  in  adnot.  maluit  cum 
I.  F.  Gronouio  conturbabat  enim  me  epit.  Br.  Fanniana  quod  0.  E. 
Schmidt  Briefwechsel  p.  468  conturbabat  enim  me  in  Br.  ep.  Fan- 
nianorum  quod  C.  F.  W.  Mueller  4.  5  in  extrema  coni.  Kayser 
7  ego  sane  de  coni.  Kayser 


VENNONII  ANNALES 

Dionys.  4, 15, 1.  AleIXe  ds  xai  [Seruius  Tullius]  rr\v  y&Qav 
a%a6av ^  chg  \x\v  (Dafiiog  (prjOcv,  eig  txoLQag  s%  xe  xai  sIxo6lv, 
ag  xal  avxag  xaXsl  cpvXdg  — '  cbg  ds  OvsvvcbvLog  16toqy]xev,  sig 
ixiav  ts  xal  TQLaxovTa,  co6te  6vv  xaig  zaxcc  xt]v  tcoXlv  ov6aig 
sx7tS7tfo]Qco6d-aL  xdg  exl  xai  slg  rjijiag  v7taQ%ov6ag  rQLaxovxa  xal  5 
tcevts  cpvldg. 


Vid.  Fab.  Pict.  gr.  an.  fr.  9.    Caton.  fr.  23.    Mommsen  Staatsrecht 
III1  p.  169. 


Vid.  appar.  crit.  acl  Fab.  fr.  9.  Cat.  fr.  23.  4.  5  wcjtc — tqhx- 
Kovza  xul  nevte  defuerunt  in  edit.  Dion.  ante  Sylburgum,  accesserunt 
ex  Vrbin.  Coislin. 


C.  SEMPltONII  TVDITANI  ANNALES 

1.  Dionys.  1,  11,  1.  01  ds  Xoyicbtatot  tcov  'PcofittCx&v  6vy- 
yQacpscov,  iv  olg  S6tc  IIoQXLog  ts  Kdtcov,  6  tdg  ysvsaXoyiag 
t&v  sv  PtaXia  TtoXscov  hci\isX&6tata  dvvayaycov^  xal  rd.Log  IJsci- 
JCQcbviog  xal  aXXoc  6vyyoi,  "EXXr]vag  avtovg  [AboriginesJ  slvac 
i>  Xsyov6i  tcov  sv  'Ayata  Ttots  olxrfidvtcov,  TtoXXaig  ysvsalg  tiqo- 
tSQOv  tov  TtoXsuov  tov  Tqcolxov  Listavcc6tdvtag.  ovxsti  (isvtoi 
dLOQi£ov6iv  ovts  cpvXov  'ElXi]vixbv  ov  Listslyov,  ovts  tcoXlv  st, 
■fjg  S7tave6tr]6av ,  ovts  yQovov  ovfr  i]ysu6va  trjg  djtoixiag  ou#' 
brtoiatg  tvyatg  yQr]6dusvoL  tijv  urttQ07toXiv  dzsXtTtov  fEXXrtvixcp 
10  xs  uv&co  yQt]6d[isvoL  ovdsva  tcov  td  'EXXr/VLxd  yQaipdvtcov  fis- 
fiaicoti]V  7taQS6yovto. 

2*.    Macrob.  Sat.  1 ,  16,  32.   Harum  [nundinarum]  originem 
quidem  Ilomulo  adsignant;  quem  communicato  regno  cum  Tito  Tatio 
sacrificiis  et  sodalitatibus  institutis  nundinas  quoque  adiecisse  com- 
i5  memorant,  sicut  Tuditanus  adfirmat. 

3.  Plin.  n.  h.  13,  84.  Cassius  Hemina,  uetustissimus  auctor  an- 
nalium,  quarto  eorum  libro  prodidit  Cn.  Terentium  scribam  agrum 
suum  in  Ianiculo  repastinantem  eflbdisse  arcam;  in  qua  Numa;  qui 


1.  Eandem  sententiam  repetiit  Dionysius  1,  13,  2:  El  rc5  ovri  'EX- 
Xnvniov  cpvXov  7]v  to  rcbv  'AfioQiyLvcov ,  cog  Kdrcovi  nccl  Uey7tQcovLco  xui 
itoXXotg  uXXoig  siQr^rui.    cf.  Cat.  fr.  6. 

2.  His  Macrobii  uerbis  collatis  haec  Dionysii  uerba  (2,  28,  3)  ex 
Tuditano  sumpta  esse  censet  Kiessliny  (De  f.  Dion.  p.  17):  ('PcouvXog) 
rovg  uvrovg  rov  re  TtoXsuixbv  xul  rbv  yscoQyixbv  £ra|s  (tiov  %ryv  si  usv 
EiQijv7}v  uyoisv  irt)  rotg  v.ar'  ccyQov  SQyoig  i&Lgcov  urtavrug  usveiv,  nXf)v 
sl'  Ttors  dsri&stsv  uyoQ&g,  rore  S'  sig  u6rv  Gvviovrag  uyoQu^ttv ,  ivurr\v 
6qL£cov  tjuequv  ralg  ccyoQutg'  ors  dt  7toXeu-og  xuraXafioi  GTQursvse&ui, 
bt.8u6y.cov  nul  (irj  7tuQU%mQstv  srsQOig  uijrs  rcov  Ttovcov  U-rftS  rcbv  cbcpE- 
Xeicbv.    cf.  7,  5S,  3.    Cass.  fr.  14.    Rutil.  fr.  1. 

3.  Famae  uulyatae  Tuditanus  non  crediderat,  ut  Cassius  fr.  37  et 
Piso  fr.  11.    de  Val.  Ant.  fr.  7—9.   cf.  p.  ccn  n.  4. 


2,  13  quidam  uidg.     rego  Par.  wntt  nncnd.  15  tutidianus 

Par.  tutidanus  corr.  ut  uid.  ex  tutiuanus  Bamb.  cf.  appar.  ad  fr.  7 


494 
260 


250 

504 


144  RELIQVIAE 

Romae  regnauit,  situs  fuisset.  in  eadem  libros  eius  repertos  P.  Cor- 
nelio  L.  f.  Cethego,  M.  Baebio  Q.  f.  Tamphilo  coss.  —  eosque  com- 
bustos  a  Q.  Petilio  praetore,  quia  philosophiae  scripta  essent.  hoc 
idem  tradit  Piso  Censorius  primo  commentariorum,  sed  lihros  septem 
iuris  pontificii  totidemque  Pythagoricos  fuisse,  Tuditanus  quattuor-  5 
decim  Numae  decretorum  fuisse.  —  Inter  omnes  uero  conuenit  Si- 
hyllam  ad  Tarquinium  Superbum  tres  libros  adtulisse,  ex  quibus 
duo  sint  cremati  ab  ipsa;  tertius  cum  Capitolio  Sullanis  temporihus. 

4.  Ascon.  in  Cicer.  Cornel.  p.  68  K.  60  St.  Ceterum  quidam 
non  duo  trihunos  plebis,  ut  Cicero  dicit,  sed  quinque  tradunt  creatos  u 
tum  [in  monte  sacroj  esse,  singulos  ex  singulis  classihus.  sunl 
tamen,  qui  eundem  illum  duorum  numerum  quem  Cicero  ponant, 
inter  quos  Tuditanus  et  Pomponius  Atticus  Liuiusque  noster.  idem 
hic  et  Tuditanus  adiciunt;  tres  praeterea  ab  illis  duobus  sibi  collegas 
creatos  esse.  nomina  duorum,  qui  primi  creati  sunt,  haec  tra-  15 
duntur:  L.  Sicinius  L.  f.  Velutus,  L.  Albinius  C.  f.  Paterculus. 

5*.  Gell.  n.  Att.  7,  4, 1.  Quod  satis  celebre  est  de  Atilio  Kegulo, 
id  nuperrime  scriptum  legimus  in  Tuditani  libris:  Regulum  captum 

4.  Vid.  Pis.  fr.  23  et  adnot.    Attic.  fr.  3.   Liu.  2,  33,  2. 

5.  M.  Atilium  Begulum  a  Carthaginiensibus  uigiliis  (etiam  palpe- 
bris  resectis  Cic.  in  Pison.  19,  43)  et  fame  crudeliter  necatum  iam  Cice- 
ronis  aetate  esse  uulgo  creditum  et  narratum  esse  multis  testimoniis  constat 
(uid.  Mohden  R.  E.  II  c.  2089).  lianc  crudelitatem  Tubero  (fr.  9)  auxerat, 
quem  Liuius  secutus  est,  cf  perioch.  18.  Eutr.  2,  25.  Flor.  1,  18,  23. 
Oros.  4,  10,  1:  Post  haec  fessi  tot  malis  Carthaginienses  petendain  esse 
a  Romanis  pacein  decreuerunt.  ad  quam  rem  Atilium  Regulum,  antea 
ducem  Romanum,  quem  iam  per  quinque  .annos  captiuum  detinebant, 
inter  ceteros  legatos  praecipue  mittendum  putauerunt.  quem  non  impe- 
trata  pace  ab  Italia  reuersum  resectis  palpebris  inligatum  in  machina 
uigilando  necauerunt.  Val.  Max.  9,2  ext.  1:  Karthaginienses  Atilium 
Regulum  palpebris  resectis  machinae,  in  qua  undique  praeacuti  stimuli 

3,  5  uditanus  Leid.  Par.  E  Vind.  5.  6  quattuordecim  scripsi 
cf.  p.  ccii  n.  4  tertio  decumo  Mon,  Leid.  Par.  E  Detlefsen  et  Mayhoff 
XIIII  Eicc.  quarto  decumo  Sillig  6  nume  Ricc.  Vind.  num  ac 
Ijcid. 

4,  14  tudianus  (apogr.)  S(ozom.)  et  (apogr.)  P(oggii)  tuclitanus 
M(ontepidc)     tris  P      sibi  Kiessling  et  Schoell  qui  S  que  M  om.  P 

college  SM    duobus,  qui  collegae  (essent,  ex  lege)  creatos  Stangl 
16  L.]  -I-  S   Sichxus  SM  -I-  f.  S  Bellutus  Manutius    L.Albi- 

niusj  Sigonius  labinius  M  lauinius  P  libinius  S  L.  Iunius  Manutius 

cf.  Niebuhr  H.  R.  I p.646 

5,  17  Discrepantiae  ab  Hertzio  cx  solis  V(aticano)  et  P(arisino) 
notatae  sunt 


C.  SEMPRONII  TVDITANI  ANNALES.    fr.  V— 6  145 

ad  ea,  quae  in  senatu  Ilomae  dixit  suadens,  ne  captiui  cum  Car- 
thaginiensibus  permutarentur,  id  (juoque  addidisse,  uenenum  sibi 
Carthaginienses  dedisse,  non  praesentarium,  sed  eius  modi  quod 
mortem  in  diem  proferret,  eo  consilio,  ut  uiueret  quidem  tantisper 
:>  ijuoad  tieret  permutatio,  post  autem  grassante  sensim  ueneuo  con- 
tabesceret.  Kundem  Regulum  Tubero  in  historiis  redisse  Carfba- 
giuem  nouisque  exemplorum  modis  excruciatum  a  Poenis  dicit:  — 
Tuditanus  autem  somno  diu  probibitum  atque  ita  uita  priuatum  re- 
fert,  idque  ubi  Romae  cognitum  est,  nobilissimos  Poenorum  cap- 
10  tiuos  liberis  Reguli  a  senatu  deditos  et  ab  bis  in  armario  muricibus 
praefixo  destitutos  eademque  insomnia  cruciatos  interisse. 

6.  Plutarch.   Tit.  Flam.  14.    T6   rs  rbov  xq7]u,cctgjv  xXffoog 
ovx  oXCyov  i)v,  cog  ccvayQcccpovdiv  ol   neol   Tovdtravbv  ev  r<p 

eminebant,  inclusum  uigilantia  pariter  et  continuo  tractu  doloris  neca- 
uerunt.  Tuditanus  ct  constantiam  Beguli  fictione  ueneni  a  Carthaginien- 
sibus  dati  exornauit  et  antiquiorem  famam,  qua  Beguli  uxor  liberique 
inuiio  senatu  captiuos  hostium  saeue  necasse  dieebantur  (Diodor.  24, 12), 
ita  uertit,  ut  patrcm  eos  ultos  esse  narraret,  quas  quidem  famas,  Tudi- 
tani  et  Tuberonis,  Zonaras  (8,  15,  cf.  Dion.  fr.  43,  26  sq  B.)  contami- 
nauit :  i)  ysQov6ia  Ss  zi)g  ixsivov  6cozr)QLttg  svexev  y.ui  zr)v  slqtjvvv  noi- 
T}6u6§ui  v.u\  rovg  ui%wulcoTovs  uvzidovvuL  7tQOT£\rvLt,T}To.    yvovg  OVV  TOVTO 

UVZOg,     LVtt    UT)    TO    6VUCpiQ0V    &l'    ttVZOV    XaZaTtQOCOVZUL,    £7t\uCUZO    7te7tCOxi- 

vul  cpuQiiaxov  &t)Xt)ztJqlov  xui  uiXXsLv  Txdvzcog  vit'  ccvtov  unoXie&ui.  kul 
ovts  i)  Gvufiuttig  yiyovsv  ovze  zcov  ui%uuXcbzcov  t)  ccuol^t).  uitiovTog  &' 
uvtov  6vv  zoi~g  7tQi6^e6iv  uvzsXu(3ovzo  uXXol  ze  Y.UL  oi  7tut&sg  Htti  f)  yvvrj. 
oi  &  vnuzoL  ut)z'  i&iXovza  kuzuuslvul  uvzbv  ix&wcsiv  icpu6uv  urjz'  a.7t- 
i6vta  v.azu6'felv .  xcci  ovzco  nQ0ZLu.t)6ug  ur)  7tuQafii~)vuL  zovg  OQXovg  avetio- 
uLO&r).    /tca  uixiefrslg  vn    uvzcov,  cog  r)  fptjur)  Xiysi,  uni&uve.    zu  yuQ  §Xi- 

CfUQU    CCVTOV    7tSQLTSLLOVTSg     Y,tti    %QOVOV     ZLVCC    iv    6"A0Tei    KU&SLQ^UVTSg ,    eLTtt 

elg  6xsv6g  tl  6vuni)YZ0v  %ivzQu  nuvzu%6&sv  fyov  iufiulovzsg  uvzbv  xui 
ZQixpuvTeg  TtQog  zbv  yjXiov,  ovzcog  vnb  Y.uYonufrslug  ■x.u.i  uyQvnviug  ur) 
Svvdusvov  7tr)  xXi&fjvai  Sllx  za  y.ivTQU  &ticp9,siQuv.  u  nvfrouevoL  ol  'Pco- 
uulol  Tovg  TtQwzovg  tcov  71uq'  ocvTolg  ul%uttXcoTcov  7tccQi&o6ccv  Tolg  ixsivov 
7tuL6i  xcci  uvTttiY.L6tt6%uL  %ui  uvTttTTOY.TeivaL.  cruciatus  BcguU  multi postea 
uel  nouos  finxerunt  uel  ueteres  quam  atrocissime  descripserunt,  uelut  Au- 
relius  Victor  arcum  ligneam,  qua  i>iclusus  est  (De  uir.  ill.  40),  quam 
Appianus  (Lib.  3)  yaXsdyQuv  dicit.  De  tempore  legationis  scriptores  inter 
se  discrepabant ,  alii  post  cladetn  suam  de  permutandis  captiuis  Begulum 
missum  esse  memorantes,  alii  a.  241.  513  de  pace  facienda;  talia  curare 
rhetorum  non  intererat;  Appianus  in  Libycis  c.  3  illud,  in  Sicul.  c.  2 
hoc  addidit.    Cf  Bohden  R.  E.  II  c  2088  sqq. 

6.   Vid.  Liu.  34,  52,  2   (qui  in  hac  parte  Polybio  non  est  usus) : 

1  scripsit  V  ante  corr.        3  cartag.  V       4  tantis.  .p  V  tantis  p 
quo  adfieret  P  5  ueneni  P  5.  6  cor  tabesceret  V$ 

10.  11  municibus  praefixos  Vg 

6,  13  TovSixuvbv  anonymus   rbv  ixavbv  libri  Sintenisi  praeter 
codd.  Monac.  Vindob.,  qui  xovixavbv,  uid.  supra  p.  ccin. 

Hist.  Rom.  rol.  I,  ed.  Peter.   Kd.  alt.  10 


194 
560 


146  RELIQVIAE 

&QL<xiLfi<p  [T.  Quinctii  Flaminini  post  Philippum  uictumj  xo/u<J#ij- 
vai  %QV6iov  llIv  6vyx£%cov£VLisvov  kiTQag  TQL6%ckiag  i?iTaxo6iag 
dsxarQelg,  aQyvQiov  d\  T£TQaxi6n%)Qiag  TQL6%tliag  dtaxo6iag 
ipdofirjxovTu,  tpLXvjinuovg  dh  %Qv6ovg  [ivQiovg  t£t  QaxL6%LXiovg 
7tevTaKo6iovg  dexaTt66aQag,  %coQlg  61  tovtcov  tcc  %Hlu  tuIuvtu  & 
QiXiTtTtog  cocpsiXsv. 

EX  MAGISTRATVVM  LIBRIS 
EX  LIBRO  III 

7.  Macrob.  sat.  1,  13,  21.  Quando  autem  primum  intercalatum 
sit,  uarie  refertur.  —  Tuditanus  refert  libro  tertio  magistratuum, 
decem  uiros;  qui  decem  tabulis  duas  addiderunt,  de  intercalando 
populum  rogasse.  io 

EX  LIBRO  XIII 

8.  Ex  libro  M.  Messallae  auguris  de  auspiciis  primo  ap.  Gell. 
71.  A.  13,  15,  4.  Praetor  etsi  conlega  consulis  est;  neque  praetorem 


Postquam  Romam  ventum  est,  senatus  extra  urbem  Quinctio  ad  res  gestas 
edisserendas  datus  est,  triumphusque  meritus  ab  lubentibus  decretus. 
triduum  triumphauit.  die  primo  arma  tela  signaque  aerea  et  marmorea 
transtulit,  plura  Philippo  adempta  quam  quae  ex  ciuitatibus  ceperat; 
secundo  aurum  argentumque  factum  infectumque  et  signatum.  infecti 
argenti  fuit  decem  et  octo  milia  pondo  et  ducenta  septuaginta,  £|cti 
uasa  multa  omnis  generis,  caelata  pleraque,  quaedam  eximiae  artis,  et 
ex  aere  multa  fabrefacta.  ad  hoc  clupea  argentea  decem.  signati  ar- 
genti  octoginta  quattuor  milia  fuere  Atticorum  (tetrachma  uocant,  trium 
uere  denariorum  in  singulis  argenti  est  pondus).  auri  pondo  fuit  tria 
milia  septingenta  quattuordecim,  et  clipeum  unum  ex  auro  totum,  et 
Philippei  nummi  aurei  quattuordecim  milia  quingenti  quattuordecim. 
tertio  die  coronae  aureae,  dona  ciuitatium,  tralatae  centum  quattuor- 
decim;  et  hostiae  ductae,  et  ante  currum  multi  nobiles  captiui  obsi- 
desque,  inter  quos  Demetrius  regis  Philippi  filius  fuit  et  Armenes  Na- 
bidis  tyranni  filius,  Lacedaemonius.  ipse  deinde  Quinctius  in  urbem 
est  inuectus.  secuti  currum  milites  frequentes  ut  exercitu  omni  ex 
prouincia  deportato.  his  duceni  quinquageni  aeris  in  pedites  diuisi, 
duplex  centurioni,  triplex  equiti.  praebuerunt  speciem  triumpho  capi- 
tibus  rasis  secuti,  qui  seruitute  exempti  fuerant. 

7.  Cf.  Cass.  fr.  18  Licin.  4  Antiat.  5. 

8.  Cf.  Cic.  ad  Att.  9,  9,  3:  Nos  autem  in  libris  habemus  non  modo 
consules  a  praetore  sed  ne  praetores  quidem  creari  ius  esse,  idque  fac- 


1  xoGfiy&rjvai  Pal.P  2  xQL6%LlLag  om.  Pal.P  5  a,  guod 

uulg.  inserit  post  rdlccvxa,  om.  Monac.  Vindob. 

7,  8  tutidianus  Par.  tutid^anus  Bamb.  cf.  appar.  ad  fr.  2 


C.  SEMPROXII  TVDITAXI  ANXALES.    fr.  0—8  147 

neque  consulem  iure  rogare  potest,  ut  quidem  nos  a  superioribus 
accepimus  aut  ante  liaec  tempora  seruatum  est  et  ut  in  commen- 
tario  tertio  decimo  C.  Tuditani  patet,  quia  imperium  minus  praetor, 
maius  habet  consul,  et  a  minore  imperio  maius  aut  maior<7/  mi- 
5  norey  coniega  rogari  iure  non  j>otest. 


tum  esse  nurnquani;  consules  eo  non  esse  ius,  quod  maius  imperium  a 
minore  rogari  non  sit  ius;  praetores  autem,  quod  ita  rogentur,  ut  colle- 
gae  consulibus  sint,  quorum  est  maius  imperium.  Festus  s.  u.  minora 
auspicia  p.  157.    Bremer  I  p.  263  sq. 


8,  1  consulem  interrogare  potest  Vt  H  asperioribus  X. 
2  aut]  et  s"  hee  Z  3  pat  (pater)  H  4.  5  aut  maiore  collega 
paene  omnes  libri  melioris  notae  aut  maiore  collega  Z  aut  a  maiore 
collega  unus  g  aut  a  minore  collega  maior  rogari  Pighhis  aut  maior 
a  minore  conlega  Herts  aut  maiori  collega  Mommsen  Staatsr.  II3 
p.  126  5  rogare  XOJTiV 


10! 


CN.  GELLII  ANNALES 

EX  LIBRO  I 

1*.  Vopisc.  Prob.  1 ,  1.  Certum  est  quod  Sallustius  Crispus 
quodque  M.  Cato  et  Gellius  historici  sententiae  uiodo  in  litteras  ret- 
tulerunt,  omnes  omnium  uirtutes  tantas  esse,  quantas  uideri  eas  uo- 
luerint  eorum  ingenia  qui  unius  cuiusque  facta  descripserint. 

2*.  Plin.  n.  h.  7,  192.  Litteras  semper  arbitror  Assyrias  fuisse,  5 
sed  alii  apud  Aegyptios  a  Mercurio,  ut  Gellius,  alii  apud  Syros  re- 
pertas  uolunt,  utrique  in  Graeciam  attulisse  e  Phoenice  Cadmum 
sedecim  numero,  quihus  Troiano  hello  Palameden  adiecisse  quattuor 
hac  flgura  ZY<t>X,  totidem  post  eum  Simonidem  melicum,  YEQO, 
quarum  omnium  uis  in  nostris  recognoscitur.  ic 

3*.  Mar.  Victor.  VI  p.  23  K.  [Repertores  litterarum.]  Cadmus 
ex  Phoenice  in  Graeciam  et  Euander  ad  nos  transtulerunt  a  b  c  d 
e  [h]  i  k  /  m  n  0  p  [q]  r  s  t  u  litteras,  numero  XVI.  postea  quas- 
dam  a  Palamede  et  alias  a  Simonide  adiectas  implesse  numerum 


1    num  ad   liistoricum  uere  pertineat ,   admodum  dubium  est.    uid. 
adnot.  ad  Cat.  fr.  83  et  supra  p.  ccviii. 
2.  3.   Vid.  adnot.  ad  Cincii  fr.  1. 


1,  2  quoque  Pal.1  Gellius]  agellius  Bamb.  a  pr.  m.  3  quan- 
tas]  Pal.  a  sec.  m.  euantas  Pal.  ante  corr.  4  unius  cuius  Pal.  cete- 
rum  et  Sallustii  (Catil.  8,  4)  ct  ipsius  Vopisci  uerbis  quae  sequuntur 
Homerum  intellegi  uolens,  qui  Achillem  tantum  in  uirtutum  studio 
fecit,  quantum  ipse  ualebat  ingenio  docetur,  Vopiscum,  ni  cum 
dormiuisse  ccnses,  aliud  scripsisse.  conieci  quantas  dicere  eas  ua- 
luerint  eorum  ingenia.  Hertg  praef.  ad  Gell.  II  p.  vi:  quantas  ui- 
dere  eos  ualuerint. 

2,  5  assyrias  Par.  E2  Leid.2  Par.  d  assyras  Vat.2  Leid.1  assynas 
Vat.1  arsypas  Par.E1  assyriis  JRicc.        6  emercari  Leid.  Vind. 

7  utrique  Par.d  Tolet.  utique  Par.E2  uiri  Leid. x  uirique  Vat.Bice.1 
Leid.^Par.E1  easque  Bicc.2  9  NYOX  libri  ZYOX  Detl.  HYOX 
Ian.  ZYOX  Mayhoff.  YHO0  Bicc.  YHQ6  Leid.  Par.  E  VS©0  Vat. 
YEQQ  Detl  YZQO  Mayhoff 

3,  uid.  Cinc.  fr.  1 


CN.  GELLII  ANNALES.    fr.  1-7  149 

XMIll  grammatici,  praeterea  Demetrius   Phalereus,   Hermocrates, 
ex  aostris  auteni  Cincius,  Fabius,  Gellius  tradiderunt. 

4*.  Plin.  n.  h.  7,  194.  Gellio  Toxius  Caeli  filius  lutei  aedilicii 
inuentor  placet  exemplo  sumpto  ab  hirundinum  nidis. 

5  5*.  Plin.  n.  h.  7.  197.  Auri  metalla  et  flaturani  Cadmus  Phoenix 
ad  Pangaeum  montem  [inuenit] }  ut  alii  Thoas  aut  Aeacus  in  Pan- 
ehaia  aut  Sol  Oceani  filius,  cui  Geliius  medicinae  quoque  inuentio- 
nem  ex  metallis  assignat. 

(>:-:.  Plin.  n.  h.  7,  198.   Mensuras  et  pondera  [inuenit]  Phidon 

10  Argiuus  aut  Palamedes,  ut  maluit  Gellius. 

?:i:.  Solin.  1,  7.  Aram  Hercules,  quam  uouerat,  si  amissas  houes 
repperisset,  punito  Caco  patri  Inuentori  dicauit.  qui  Cacus  hahi- 
tauit  locum?  cui  Salinae  nomen  est,  ubi  Trigemina  nunc  porta. 
hic,  ut  Gellius  tradidit,  cum  a  Tarchone  Tyrrheno,  ad  quem  lega- 

15  tus  ueneral  missu  Marsyae  regis,  socio  Megale  Phryge,  custodiae 


0.  Cf.  Schol.  ad  Eurip.  Orest.  432  II  p.  13S  Dd.  cpccoi  Ss  uvrbv 
[IIaXau.rjSr]]  EvQEtv  cpQvv.rcoQiag  nal  llexqu  xui  cxa&uovg  xal  Ttsxxovg  xai 
yQULLiiuxa  v.cd  cpvXav.ug  v.al  dioxovg  v.ui  u6XQoXoytug.  uid.  Lewy  in  Bo- 
scheri  iex.  III  c.  1268  sqq. 

7.  Kiessling  De  font.  Dion.  p.  35  haec  Dionysii  (1,  42)  comparauit : 
'EitsiSi]  Sh  xovxovg  •AuxuaxQEipdusvog  x&v  nuQoScov  iv.Qaxrfisv  ['HQuxXf/g], 
oi  llev  xivsg  Ey.ov6lol  ztuQsSiSoouv  uvxta  rug  TtoXsig,  udXiaru  Sh  baoi  U7tb 
xov  '  EXXr]viv.ov  yivovg  ifiuv  r)  Svvdu-sig  ovn  si%ov  u^LO%Qtovg,  oi  Se  TtXsiovg 
ix  7to?.Eu.ov  v.ui  7to7.iooy.iug  tcuqloxuvxo.  iv  Sij  xovxoig  xoig  Lid%r]  xqut}]- 
&EL6L  rcui  xbv  vnb    Pcou-ulcov  u-v&oXoyovusvov  Kdv.ov ,  Svva6XT(v  xivu  v.o- 

UlSij    (jdo^aQOV    Y.ui    UV&QWTTCOV    UVT]UEQCOV    UQ%OVXtt ,    ySVE6&UL     CfU6LV    UVXCO 

Sidcfooov ,  EQvuvotg  %coQLOig  iittY.tt&rjusvov  y.ai  Sid  xavxa  xolg  7tXr~]6Lo%m- 
QOLg  ovxu  Xv%r]QOv.    og  ETtELSi]  Y.uxuaxQuxo7t£Stv6uvxu   xbv  'HQUY.Xiu  ellcc- 

&EV    EV    XCp   7tQ06S%£t   TIESiCO,     X)]6XQLKC0g     SlU6YSVK6duSV0g     iTtLSQOfiy    ttlcpVL- 

Sico  i%Qri6uro  Y.uxav.oiucoLiEvov  xov  6xquxov  Y.ai  rfjg  7.Eiag  o6rj  i7tirv%sv 
dcpv7.av.rco  7tsQt(juX7.6utvog  u7ir{Xu6sv.  v6teqov  Se  Karuy.XsL69,sig  vnb  rcov 
"E7.Xr]vcov  slg  7to7.LOQV.iuv,  rd  rs  cpqovqiu  v.urd  xparo?  uXovr  ^tislSe  xai 
uvxbg  iv  rotg  iQvuu6iv  dvwQi&r].    uid.  Muenzer  Caeus  p.  110  sq. 

5,  6  Aeacus  VrUchs  aeaclis  Vat.  Leid.  eaclis  cet.  codd.  Eucleus 
Vnger  6.  7  pancha  iacuit  Leid}Vmd.  8  ex  rnelle  uulg.  et  me- 
tellus  Bicc.2  ex  mellis  cet.  codd.  ex  metallis  Detlefsen 

6,  10  palamides  Leid.1  Yind. 

7,  11  aram  hercules  codd.  classis  I  ante  aram  herculis  ct.II 
nouerat  Vat.Par.1  em.  Par.2  12  dictauit  Sangall.  casus  Haun. 
Par.1  13  sabinae  Casm.2  14  Gellius]  cl.  II  cellius  cl.  I  cf. 
supra  p.  ccrusq.  tradidit  d.  1  tradit  cl.  II  a]  ad  Sangall.  om. 
Haun.  tharcone  Vat.  Casm.  Leid.  Basil.  Sangall.  tyreno  Vat.Hann. 
**  terrheno  Leid.1  15  missus  Vat.  Cas.  Haun.  Sangall.  Par.JI 
iussu  Heid.      migale  Vat. 


150  RELIQVIAE 

foret  datus,  frustratus  uincula  et  unde  uenerat  redux,  praesidiis 
amplioribus  occupato  circa  Vulturnum  et  Campaniam  regno,  dum 
adtrectare  etiam  ea  audet,  quae  concesserant  in  Arcadum  iura,  duce 
Hercule,  qui  tunc  forte  aderat,  oppressus  est.  Megalen  Sabini  rece- 
perunt,  disciplinam  augurandi  ab  eo  docti.  5 

8*.  Plin.  3,  108.   Gelli[an]us  auctor  est  lacu  F"ucino  baustum 
Marsorum  oppidum  Arcbippe,  conditum  a  Marsya  duce   Lydorum. 

9*.  Solin.  2,  28.  Cn.  Gellius  Aeetae  tris  filias  dicit,  Angitiam, 
Medeam,  Circen;  Circen  Circeios  insedisse  montes,  carminum  male- 
iiciis  uarias  imaginum  facies  mentientem;  Angitiam  uicina  Fucino  10 
occupauisse  ibique  salubri  scientia  aduersus  morbos  resistentem, 
cum  dedisset  bomines  uiuere,  deam  habitam;  Medeam  ab  lasone 
Butbroti  sepultam  filiumque  eius  Marsis  imperasse. 


8.  JEx  Plinio  sua  sumpsit  Solin.  2,  6  omisso  tamen  auctoris  nomine. 
uid.  R.  Peter  in  Boscheri  lex.  I  c.  2276 sq. 

9.  Cf.  Plin.  25,  10:  Certe  quid  non  repleuerunt  fabulis  Colchis  Me- 
dia  aliaeque,  in  priniis  Itala  Circe  dis  etiam  adscripta?  unde  arbitror 
natum,  ut  Aeschylus  e  uetustissimis  in  poetica  refertam  Italiam  her- 
barum  potentia  proderet,  multique  Circeios,  ubi  habitauit  illa,  magno 
argumento  etiam  nunc  durante  in  Marsis  a  filio  eius  orta  gente,  quo- 
niam  esse  domitores  serpentium  constat.  7, 15:  Simile  et  in  Italia  Mar- 
sorum  gentis  durat,  quos  a  Circae  filio  ortos  ferunt  et  ideo  inesse  iis 

1  reduxit  Vat.  Bas.  Angel.         3  adt.  et.  ea  aud.]  adtractat  (at- 
trectat  Par.)  etiam  ea  cl.  III         4  tum  cl.  I      ad*era*t  Leid. 
est  om.  Angel. 

8,  6  gelbianus  Bicc.  gellanus  Par.  -E1  gellianus  cct.  codd.  C. 
Coelius  Mommscn  Gellius  scripsi  cf.  p.  ccviii.  Muemer  Quellenkritik 
p.  376  sq. 

9,  8  Cn.  Gellius]  c**  caelius  Leid.1  cecili  coelius  Leid?  coelius 
(om.  praenominc)  Par.  celius  Bas.  ge  Guclf.  g.  coelius  Heid.  Bem. 
gaius  coelius  Sangall.  gaius  caelius  Angel.  C.  Coelius  Mommscn  uid. 
p.  ccvnsq.  Aeetae]  aetae  cl.  II  om.  cl.  I  dicit]  dicitur  habuisse 
Heid.  anguitiam  Guelf.Par.M  9  Circen;  Circen]  circen  Angel. 
circelios  Leid.1  Gutif.  circelus  Par.  M  circeos  Heid.  carmine  San- 
gall.  10  facias  Leid.1  anguitiam  Guelf.  angitia  Vat.  anguitia 
Par.  M  agitiam  Heid.  fucina  Par.  M  11  resintentem  Gudf.  re- 
sidentem  Par.  12  dedisset]  cl.  II  (dedisses  Leid.1)  desisset  cl.I 
(Lcid.2)  desissent  Vat.  diu  desisset  Cas.1  GueJferb.  bomines  Leid.1 
Heid.Bern.Sangall.Angel.Paris.  bominem  Leidr  Par.  31  Bas.  homine 
Gndfcrb.  inter  homines  Cas.2         13  buthrotis  Vat.  brithriti  Angel. 

sepultum  Hcid.     filiusque  Guetf.     fil. — Marsis  om.  Haun.     eius 
om.  Hcid. 


CN.  GELLII  ANNALES.    fr.  7-13  151 

EX  LIBRO  II 

10*.  Seru.  (auctus)  Aen.  S,  638.  Cato  autem  et  (iellius  a  Sabo 
Lacedaemonio  trahere  eos  [Sabinos]  originem  referunt. 

11*.  Dionys.  2,  31,  1.  Tuvtu  ds  ysviad-uL  [Sabinas  raptas 
essej  Ttveg  u\v  yQacpov6L  xuru  rbv  ttQcbrov  iviavtbv  rrjg  *P(o- 
5  pvkov  uQxi]S,  Tvulog  6s  rikkcog  xaru  rbv  riruQrov.  o  xul 
ufckkov  sixog'  viov  yu.Q  oixit,ou,ivrtg  itokscog  ip/Sfiovu  71q\v  rj 
xutuGrtj6u6d,uL  rrjv  nokLrsiav  SQya  tiqkLxovtco  stilislqsiv  ovx 
sysi  koyov. 

12.  Charis.  1  p.  54  K.   (iellius  in  II:  Deabus,  inquit,  suppli- 
io  cans.  .  .  . 

13.  Charis.  1  p.  54  K.  Gellius  —  in  eodem  [II]:  Multitudo 
puerorum  iam  erat  ex  raptabus. 

uirn  naturalem  eam.  Seru.  ad  Aen.  7,  750:  Medea  quando  relictis  Col- 
chis  Iasonem  secuta  est,  dicitur  ad  Italiam  peruenisse,  et  populos  quos- 
dam  circa  Fucinum  ingentem  lacum  habitantes,  qui  Marrubii  appella- 
bantur  quasi  circa  mare  habitantes  propter  paludis  magnitudinem,  do- 
cuit  remedia  contra  serpentes;  quamquam  alii  Marrubios  a  rege  dictos 
uelint.  bi  ergo  populi  Medeam  Angitiam  nominauerunt  ab  eo,  quod 
eius   carminibus   serpentes   angerent.    Gell.  16,  11,  1  sq.    Sil.  Ital.  8,  50. 

10.  Vid.  supr.  p.  cxxxiv  et  adn.  ad  Cat.  fr.  51. 

11.  Consentit  cum  Gellii  ratione  Hieronymus  chron.  81  Sch. 

12 — 15  ad  Sabinarum  raptum  pertinere  uidentur.  Famam  Gellianam 
secutus  est  Dionysius  2,  45 — 46  (ex  quo  sua  sumpsit  Appian.  iv.  xf\g 
(la6iX.  fr.  5  p.  17  31.):  'Ev  co  Sh  uucpoxsQOi  xuvxu  diaXoyt£6[isvoi  y.a.1 
ovxs  ud%r\g  ccq^slv  xoX\icovrsg  ovrs  7tsgl  cpiXiag  StaXsyoiLSvOL  nuQsiXv.ov 
xov  %q6vov ,  ui  Pcouuicov  yvvaixsg,  o6ai  xov  Eafiivcov  irvy%uvov  ov6ui 
ysvovg,  Si'  dg  6  nolsicog  6vvsL6rr\KSL ,  6vvsX&ov6ul  Si%u  x&v  uvSqcov  slg 
*sv  %coqiov  v.ul  Xoyov  savxaig  doveai  yvcoixr\v  inoLT\6avxo  6viifiaxr\Qio}v 
aQ^ac  7CQog  dficpoxiQovg  avrul  Xoycov.  r)  Sh  xovxo  si6r\yr\6uu-svr\  xb  £ov- 
Xsvua  xalg  yvvai^lv  EQ6iXiu  uhv  i"AaXslxo ,  ysvovg  S'  ovv.  ucpuvovg  i)v  iv 
Zufiivotg.  dcin  senatum  adeunt,  ut  ueniam  ad  Sabinos  proficiscendi  im- 
petrent:  yivsxai  Sr)  usxa  xovxo  doyua  rotovSs  fiovXf\g'  o6ut  xov  2u\iivorv 
ysvovg  r\6uv  s%ov6ui  rsv.vu,  ravxuig  i^ovduv  sivai  KaxaXnrov6atg  xcc 
rs-Ava  naQa  xolg  avSQccet  nQS6$svsiv  cog  rovg  o^osd^vsig,  o6ul  Sh  nlsio- 
vcov  nuiScov  \ir\rsQsg  r\6uv,  indys6&at  iioiQuv  i£  uvrorv  b6r\vSj]XLro:  xul 
-KQaxxsiv  bncog  sig  cpiXiav  6vvd^ov6i  xd  hfrvr\.  usxd  xovxo  i^rjseav  i6%"f]- 
xug  i%ov6at  7tsvd~i(iovg,  xivsg  8h  avxcbv  nal  xsxva  vr'\itia  inayoixsvat.  cog 
d  slg  xbv  %aQa%a  xcov  Sufiivcov  nQO)\X&ov,  odvQOusvai  xs  kul  nQ06n'i- 
nxov6ai  xolg  dndvrcov  yova6L  TtoXvv  oinrov  iv.  rcov  OQwvrcov  i-nivr\6uv,  v.ul 
rd  ddnQvu  kuxs%slv   ovSslg   iKuvbg  i\v.    6vvu%&svxog  Sh  uvxaig  xov  6vv- 

\()  e  Thilonis  libris  exhibet  F(hriac)  1  gelius  F     a  Sabo] 

asco  F 

11,  8  syu  Buecheler    eiye  Ubri 

12,  9  gallius  N(eap.)  ante  corr.   Gellius  in  XI  exc.  Cauch. 
9. 10  suplicans  -ZV 


152  RELIQVIAE 

EX  LIBRO  III 

L4.   Charis.  1  p.  54  K.  Gellius  —  in  tertio:  Capite  cum  aliis 
paucabus  consilium. 

15.  Gell.  13,  23  (22),  13.  Sed  id  perite  magis  quam  comice 
dictum  intelleget,  qui  leget  Cn.  Gellii  annalem  tertium,  in  quo  scrip- 
tum  est,  Hersiliam,  cum  apud  T.  Tatium  uerba  faceret  pacemque  5 
oraret,  ita  precatam  esse:  Neria  Martis,  te  obsecro,  pacem  dato, 
uti  liceat  nuptiis  propriis  et  prosperis  uti,  quod  de  tui  coniugis 
consilio  contigit,  uti  nos  itidem  integras  raperent,  unde  liberos  sibi 
et  suis,  posteros  patriae  pararent. 

16*.  Dionys.  2,  72,  1.  fH  de  i(id6{ir]  ^ioIqu  fr)g  LEQdg  vofio-  io 
&£6iag  tco  6v6trt\xatL  %Q06sti^y]  tcov  '/.aXovybivcav  (pstiaXCcov.  — 
e16l  d'  ix  tcov  &QL6tcyv  oCxcov  avdQsg  etcIXbktoi  6lcc  navtbg  Is- 
qcolievol  tov  /3t'ov,  Nopa  tou  (laoLXicog  itQcbtov  zal  tovto  *Pco- 
fiaioLg  to  Ieqov  (xq%eIov  Kara6tr}6acLivov  sl  iiivtoL  %aQa  tcov 
xaXov^iivcov  AIklkXcov  to  TtaQ&dsLyiLa  sXafisv,  co67tEQ  olovtaC  15 
tLVsg^  y)  TtaQcc  tijg  'AQdsatcov  TtoXscog,  cog  yQcccpsL  TsXluog,  ovx 
e%co  XiysLV^  cxTCoiQy]  di  ^lol  to6ovto  ycovov  siTtslv,  ott  jrpo  tf\g 
N6f.ia  aQpjg  ovTtco  tb  tcov  slQrtvodLH(ov  6v6trtixa  Ttaocc  'PcouccCoig 


zdgiov  rcov  TiQofiovlcov  xal  yslsv6avrog  rov  §a6ilicog  vtcsq  cbv  i]v.ov6L 
Xiysiv ,  r)  rov  fiovXsvuarog  uQt,a6a  v.cci  rr\v  r]ys^,oviav  i%ov6a  rf]g  tiqs- 
6§siag  EQ6iXia  uaxQav  y.al  6v[maQ-f]  8is£ftlfrs  8ir]6iv,  <xi;iov6a  %aQi6a6&ca 
zi]v  slqt]vt]v  ralg  8souivaig  vttsq  r&v  ccvSq&v,  81  ag  ii;svrtvs%&ai  rov 
7t6ls(iov  anicpaivsv  icp' olg  8s  ytvr]6ovrai  8tY.aioig  ai  8ia).v6sig,  rovg 
r]ysLi6vag  avrovg  evvsl&ovrag  icp'  savrcov  SiOLLoloyrjeae&ai  7iQog  rb  xoivj) 
evLccpiQov  oQcovrag.  etiam  apud  Ciceronem  ~eiusdem  uestigia  habemus,  de 
rep.  2,  7,  13 :  Qua  ex  causa  cum  bellum  Sabini  intulissent  proeliique 
certamen  uarium  atque  anceps  fuisset,  cum  T.  Tatio  rege  Sabinorum 
foedus  icit,  matronis  ipsis,  quae  raptae  erant,  orantibus.  cf.  c.  S,  14. 
Prorsus  alia  est  fama  Liuiana  1,  13,  quam  ceteri  scriptores  sequi  ma- 
luerunt. 

15.  De  forma  nominis  deae  uid.   Wissowa  R.  E.  III  p.  271. 


14,  1  capit  Kiessling  IJe  Dion.  font.  p.  34 

15,  4  -gn-  QZXOn  CN.  N         5  Hersilia  cum  TL     6  neno 
(o^e?)^1   neriam  artis  Q1  ner-iam  artiste  Z     date  libri  dare  unlgo 
da,  te  Hertz   dato  Boot  7  utilice  ad  Z     propitiis  3Ieursiu$ 
et]  s;  L     <i>sper*is  (i  eras.)  Q2  prosperiis  QXZD.N     de  te  tui  Z 

8  contingit  X  contingat  0     ut  I  nos  QZ     id  ide  Z     libros  0  ante 
corr.         9  posteris  libri  posteris,  et  patriae  uulgo  posteros  Boot 
patrarent  Z 

16,  11   cpLTLdXcov  Ckis.Vrbw.  12.13  Isqa^ivoL  uulgo  corr. 
Sylburg          15  ekly.X(ov  Chis.  ey,l%-Xcqv  Vrbin.  orr.  Cluuer. 


CN.  GKLLII  ANNALES.    fr.  14—20  153 

)ti'.   xaze6trJ6ccto  d'  uvzb  No^tccg,  bze  (Didrjvcctcug  eueXXe  itoXe- 

utiv. 

17*.  Dionys.  2, 76,  5.  'EzeXevzrt6e  [Numa] ',  —  yeveuv  —  xcc- 

zuXixtbv,   cbg  pev  ol   nXeiovg  youcpov6iv ,  vlovg  zezzuQug  *aul 
5  dvyccxBQtt  uiccv,  tbv  eti  6<bt,ezuL  zcc  yevi],  tbg  de  TeXXLog  rvuiog 

i6tooel  QvyuteQu  [iovijv,  et,  rjg  eyeveto'Ayxog  MuQziog  6  tQc- 

tog  U7i   ey.eivov  yevopcevog  'Pcoicuioiv  f3cc6tXevg. 

18*.  Dionys.  4,  U,  4.  TIuQccyivetca  d'  elg  'Pafitjv  [Tarquinius 

Priscus]  Ayy.ov  MccQxiov  t3u6LXevovtog,  &>g  liIv  raXXiog  l6toQel 
io  y.czcc  tbv  ztQcbtov  evtuvtbv  trjg  (5u6iXeiug,  cbg  $6  Aiy.ivviog  yQ<k- 

cpec  y.utu  tbv  bydoov.   e6tco  dr)  v.utu  tovtov  eXi]Xv\tcog  tbv  ev- 

iuvtov,  y.tcti'  bv  ygcccpei  Aiy.ivviog,  xul  iir)  TtQoteQov  ev  v6zeQtp 

lcIv  yuQ  ovx  uv  e'ir]  iqovlo  TtuQuyeyovcog,  eiye  di]  xuzu  zbv  evcc- 

zov  evLuvzbv  zf)g  'Ayxov  dvvu6zeiug  IxTtecov  r]yovytevog  exi  xbv 
i5  XQbg  Autivovg  zbXeuov  vztb  zov  (3u6tXe'cog  iteytztetut,  iog  uucpo- 

teQOL  Xiyov6iv  oi  6vyyQucpelg. 

EX  LIBRO  IV 

496 
19*.  Dionys.  6,  11,  2.   Aty.ivvLog  pev  yccQ  y.ul  ol  tCcqI  TeX-  ^g 

Xlov  ovdev  et,i]tuxoteg  ovte  tcbv  eixotcov  ovte  zcbv  dvvuttbv  uv- 

tbv  Ei6uyov6t  zbv  (5u6LXe'cc  Tuqkvvlov  [in  pugna  Regillensi]  ccyco- 

20  vttpuevov   ucp'   XztTtov   y.ccl   zLZQco6xouevov ,   uvSqu   evevrpcovzu 

ete6L  7tQo6uyovtu. 

20*.    Dionys.  7,  1,  3.    Tccvzcc   \6ztuvtv   16%vquv  tr)v  'Pcoiir^v  ^q^ 

y.utu6yeiv\  r)  c3ovXr)  nu%-ov6tc  7tQ86t3eig  diexepxe  TtQog  Tvqq^- 


17.  Plutarchus  Num.  21  de  Js'umae  prole  tripUcem  famam  protulit. 
prima  est  Cn.  Gellii:  01  (ihv  yao  o$te  yapov  aXXov  "rj  tov  TaTiag  Xaptlv 
avrbv  ovzs  Ttaidbg  £tbqov  ytVcG&at  narioa  nXi]v  (iiag  &vyaTQog  TIou- 
niXiag  Xiyovaiv  —  itdvreg  d'  ovv  buoXoyovoi  T)]v  UouTtiXlav  MaQyiim 
yuuTi&fjvai. 

18.  Cf.  Licin    fr.  Sc.  adn. 

19.  Cf.  Liu  2,  1!),  6:  In  Postumium  prima  in  acie  suos  adhortan- 
tem  instruentemque  Tarquinius  Superbus,  quamquam  iam  aetate  et  ui- 
ribus  erat  grauior,  equum  infestus  admisit,  ictusque  ab  latere  concursu 
suoram  receptus  in  tutum  est.    Pison.  fr.  15.    Licin.  fr.  11. 

20.  Cf.  Licin.  fr.  12-    iJumys.  7,  20.    Schwegler  II  p.  367. 


17,  6  6  om.  Yrbin. 

18,  9  §aoiXev6avTog  Chis.  15  2a(livovg  Gelcnixs 

19,  17  AiY.ivLog  Chis.     ruXltov  libri  corr.  Hudson  20  zcp' 
ltttiov  libri  aqp    X.  Teggc     toig  ivivr\v.ovTa  Reiske 

20,  23  SLSTcefiTtev  eig  Vrbin.  §iE7ti\.imTo  itobg  cet.  codd. 


154  RELIQVIAE 

vovg  xul  Ka[inuvovg  xul  tb  xuXov^tevov  Ilconevxlvov  TtedCov 
6itov  bo~ov  ccv  dvvutvto  TtXelGtov  thvy]6o\ievovg'  IJoxXtog  8e 
OvuXeQtog  xul  Aevxtog  reyuvtog  elg  ZltxeXCuv  ccxeGxcchpav , 
Ovocleoiog  ytev  vibg  cov  IIoTtXixoXu,  Teyuvtog  de  fruteQOv  tcov 
vitdtcov  ddeXcpog.  tvQuvvot  6e  xoxe  xutu  noleig  txev  i]6uv^  eitt-  5 
cpuve6tutog  de  VeXcov  6  Aetvo\ievovg  veco6t\  tr)v  'lTtTtoxQutovg 
tov  ddeXtpov  tvQuvvtdu  xuQethjcpcbg ,  ovyl  Atovv6tog  6  Uvqu- 
xov6tog,  cbg  AtxCvvtog  yeyQcccpe  xul  riXXtog  xul  dXXot  6vyvoi 
tdv  'Pcofiutcov  6vyyQucpecov,  ov&ev  e^tuxoteg  tcov  TteQt  tovg  %qo- 
vovg  ocxQtpcbg,  cog  uvtb  8r]Xoi  tovQyov,  dXX'  elxf\  tb  HQo6tvybv  10 
d%otputvo\xevot. 

21*.    Cic.  de  diuin.  1,  26,  55.    Omnes   hoc   historici,   Fabii, 
Gellii  sed  proxime  Coelius:  Cum  bello  Latino  ludi  uotini  maxumi 
primum  fierent,  ciuitas  ad  arma  repente  est  excitata.   itaque  ludis 
intermissis  instauratiui  constituti  sunt.  qui  antequam  fierent,  cum-  15 
que  iam  populus  consedisset,  seruus  per  circum,  cum  uirgis  caede- 
retur,  furcam  ferens  ductus  est.   exin  cuidam  rustico  Romano  dor- 
mienti  uisus  est  uenire,  qui  diceret  praesulem  sibi  non  placuisse  ludis, 
idque  ab  eodem  iussum  esse  eum  senatui  nuntiare:  illum  non  esse 
ausum.   iterum  esse  idem  iussum  et  monitum,  ne  uim  suam  experiri  20 
uellet:  ne  tum  quidem  esse  ausum.   exin  filium  eius  esse  mortuum, 
eandem  in  somnis  admonitionem  fuisse  tertiam.    tum  illum  etiam 
debilem  factum  rem  ad  amicos  detulisse,  quorum  de  sententia  lec- 
ticula  in  curiam  esse  delatum,  cumque  senatui  somnium  enarra- 
uisset,  pedibus  suis  saluum  reuertisse.   itaque  somnio  comprobato  a  25 
senatu  ludos  illos  iterum  instauratos  memoriae  proditum  est. 

EX  LIBRO  V 

22.  Charis.  1  p.  54  K.  Gellius  —  in  V:  Puellabus.  .  .  . 

EX  LIBRO  VII 

23.  Charis.  1  p.  54  K.    Gellius  —  in  VII:  Pro  duabus  pudica- 
bus.  .  .  . 

EX  LIBRO  XV 
24*.  Macrob.  sat.  1,  8,  1.  Nec  me  fugit  Geliium  scribere,  se- 


21.   Vid.  Q.  Fab.  Pict.  gr.  a.  fr.  15  cum  aclnot.  et  stqyra  p.  ccirsq 
21.  Cf.  appar.  ad  Fab.  fr.  15 


CN.  GELLII  ANNALBS.    fr.  '20—26  155 

natum  decresse,  ut  aedes  Saturni  fieret,  eique  rei  Lucium  Furium 
tribunum  militum  praefuisse. 

25.  Macrob.  sat.  1,  16,  21.  Horum  [dierum  postriduanorum] 
causam  Gellius  annalium  libro  quinto  decimo  et  Cassius  Ilemina  hi-  389 

s  storiarum  libro  secundo  referunt:  Anno  ab  urbe  condita  trecente-  ^g^ 
simo  sexagesimo  tertio  a  tribunis  militum  Virginio,  Manlio,  AemiIio; 
Postumio  collegisque  eorum  in  senatu  tractatum,  quid  esset  propter 
quod  totiens  intra  paucos  annos  male  esset  afflicta  res  publica;  et 
ex  praecepto  patrum  Lucium  Aquinium  baruspicem  in  senatum  ue- 

io  nire  iussum  religionum  requirendarum  gratia  dixisse  Quintum  Sul- 
pieium  tribunum  militum  ad  Alliam  aduersus  Gallos  pugnaturum 
rem  diuinam  dimicandi  gratia  fecisse  postridie  idus  Quintiles;  item 
apud  Cremeram  multisque  aliis  temporibus  et  locis  post  sacrificium 
die  postero  celebratum  male  cessisse  conflictum.  tunc  patres  iussisse, 

15  ut  ad  collegium  pontificum  de  his  religionibus  referretur,  pontiflces- 
que  statuisse  postridie  omnes  kalendas,  nonas;  idus  atros  dies  ba- 
bendos,  ut  hi  dies  neque  proeliares  neque  puri  neque  comitiales 
essent. 

EX  LIBRO  XXXIII 


26.   Charis.  1  p.  55  K.   Quamuis  Gellius  libro  XXXIII  dixerit: 
20  caluariaeque  eius  ipsum  ossum  expurgarunt  inauraueruntque. 


216 
538 


24.  Bes  et  annus  incerta  sunt.  L.  Furii  tribuni  militum  cumplures 
fuerunt.    Muenzer  R.  E.  VII  c.  316.  354  sqq. 

25.  Cf.  Cass.  Hem.  fr.  20  cum  adnot. 

26.  Bepetiit  CJiaris.  1  p.  130  K.  eadem  uerba  ex  libr.  30  protulit 
Priscianus  7  p.  318  H.  et  uerbum  caluariarn  fex  Gellio  [Celio  libri  uid.  s. 
p.  rrxxxrvsq.]  et  Yarrone'  Flau.  Caper  de  orthogr.  p.  100  K.  cf.  Liu. 
23,  24,  11:  Ibi  [in  GalliaJ  Postumius  omni  ui,  ne  caperetur,  dimicans 
occubuit.  spolia  corporis  caputque  praecisum  ducis  Boi  ouantes  templo, 
quod  sanctissimum  est  apud  eos,  intulere.  purgato  inde  capite,  ut  mos 
iis  est,  caluam  auro  caelauere,  idque  sacrum  uas  iis  erat,  quo  solemni- 
bus  libarent,  poculumque  idem  sacerdoti  esse  ac  templi  antistitibus.  — 
Sine  causa  Popma  rettulit  ad  P.  Licinium  Crasstim  Mucianum  cons. 
a.  131.  623,  qui  contra  Aristonicum  in  Asia  pugnans  occisus  est. 

24,  1  decreuisse  Paris.  in  contextu,  tum  sup.  lin.  add.  at  de- 
cresse 

25,  Cf.  appar.  cr.  ad  Cass.  Hem.  fr.  20 

26,  19  Apud  Charisium  hacc  sola  est  discrepantia  p.  139:  u. 
20  caluaeque  Neap.  ceterae  sunt  Prisciani:  A  Gellius  H(albcrstad.)- 

libro  XXX  Prisc.  lib~  Par.  It  sec.  m.  liber  (Par.)  Ml  libri  Bcrn. 
anie  corr.  in  libro  H  20  caluariaque  Bemensis1  ipsum  ipsum 
K(aroHr.)     expurgauerunt  H     in*auraueruntque  K 


161 
593 


146 
608 


156  EELIQVIAE 

27:!-:.  Macrob.  sat.  3,  17,  3.  Cumque  auctoritatem  nouae  legis 
aucta  necessitas  imploraret,  post  annum  uicesimum  secundum  legis 
Orchiae  Fannia  lex  data  est,  anno  post  Romam  conditam  secundum 
Gellii  opinionem  quingentesimo  octogesimo  octauo. 

28*.   Censor.  de  d.  nat.  17,  11.  At  Piso  Censorius  et  Cn.  Gel-  5 
lius  sed  et  Cassius  Hemina,  qui  illo  tempore  uiuebat,  [quartos  ludos 
saeculares]  post  annum  factos  tertium  adfirmant,  Cn.  Cornelio  Len- 
tuln  L.  Mummio  Achaico  consulibus,  id  est  anno  DCVllI. 

EX  LIBRO  XCVII 

29.  Charis.  1  p.  54  K.  Gellius  in  XCVII:  fportabus'  et  mox 
'oleabus'.  10 

INCERTAE  SEDIS  RELIQVIAE 

30.  Gell.  18,  12,  6.  Cn.  Gellius  in  annalibus:  Postquam  tem- 
pestas  sedauit7  Atherbal  taurum  immolauit. 

31.  Charis.  1  p.  54  K.  Gellius  uero  [dixitj:  'regerum'  et  cIapi- 
derum'. 

32.  Charis.  1  p.  71  K.   Quamuis  Gellius  fora  nauium  neutra-  15 
liter  dixerit. 


27.  Cf.  Gell.  n.  Att.  2,  24,  2:  Legi  adeo  nuper  in  Capitonis  Atei 
coniectaneis  senatus  decretuni  uetus,  C.  Fannio  et  M.  Valerio  Messala 
consulibus  (161.  593)  factum.  —  sed  post  id  senatus  consultuni  lex 
Fannia  lata  est.    uid.  supra  p.  ccx. 

28.  Cf.  Cass.  fr.  39.    Piso  fr.  39. 

30.  Atherbales  duo  commemorantur  cx  bellis  Ptmicis,  quorum  alter 
P.  Clodium  Pulchrum  a.  249.  505  ad  Drepanum  uicit  (Pol.  1,  49  sqq.), 
alter  a  Laelio  prope  Carteiam  a.  206.  54S  aictus  est  (Liu.  28,  30).  neu- 
trum  tamcn  tempestate  laborasse  traditum  est. 


27,  3  lata  Bamb.  post  emencl.  4  octogesimo  octauo]  sicBamh. 
Paris.  nonagesimo  secundo  Pighkis;  re  uera  intercesserunt  intcr  leges 
Orchiam  et  Fanniam  tiiginti  anni  (181.  573 — 161.  593),  nolui  ta- 
men  hic  qnidqaam  ut  in  re  incertissima  mutare  cf.  Mommsen  chronol. 
p.  128  sq. 

28,  Vid.  appar.  ad  Cass.  fr.  39  6  uiuebant  Sigonius 

29,  9  XXVII  exc.  Cauch.  XLVIII  Maiamer  (Ztsch.  f.  oest.  Gymn. 
1878  p.  332) 

30,  11  .CN.  XN  CN  Z  .C.N.  OU  GN.  Q  uellius  libri 
(duellius  Z1)     \ 

31,  13  gelius  Neapol. 


CX.  GELLII  ANNALES.    fr.  27—34  157 

33.  Seru.  (auctus)  ad  Aen.  4,  390.  Gellius  annalium  rdeli- 
quium  solis'  et  'deliquionem'  dicit,  quod  Vergilius  'defectus  solis 
uarios'. 

[34.  Non.  s.  u.  bubo  p.  1!>L  f  agellius  historiarum  libro  I:  et  quod 
bubo  in  columna  aedis  Iouis  sedens  conspectus  est.] 

33,  3.  4  deliquionem  Vossius  delinquionem  Floriac.  Tur. 

34-,  6  Agellius  LGrF  A.  Gellius  Iunius  Asellio  correxit  Augu- 
stiwus  (fr.  2a),  probauU  L.  Miieller  7  in  culrnine  N.  Faber.  uid. 
s  p.  ccv. 


L.  COELII  ANTIPATRI 

BELLI  PVNICI  ALTERIVS  HISTORIAE  AD  L.  AELIVM 
EX  LLBRO  I 

1.  Cicer.  orat.  69,  229.  Sed  magnam  exercitationem  res  fla- 
gitat,  ne  quid  eorum,  qui  genus  hoc  secuti  non  tenuerunt,  simile 
faeiamus,  ne  aut  uerba  traiciamus  aperte,  quo  melius  aut  cadat  aut 
uoluatur  oratio;  quod  se  L.  Caelius  Antipater  in  prooemio  belli  Pu- 
nici  nisi  necessario  facturum  negat.  0  uirum  simplicem,  qui  nos  5 
nihil  celet,  sapientem,  qui  seruiendum  necessitati  putet!  sed  hic 
omnino  rudis;  nobis  autem  in  scribendo  atque  in  dicendo  necessi- 
tatis  excusatio  non  probatur.  nihil  est  enim  necesse7  et  si  quid 
esset,  id  necesse  tamen  non  erat  confiteri.  et  hic  quidem,  qui  hanc 
a  L.  Aelio,  ad  quem  scripsit,  cui  se  purgat,  ueniam  petit,  et  utitur  10 
ea  traiectione  uerborum  et  nihilo  tamen  aptius  explet  concluditque 
sententias. 

2*.  Priscian.  8  p.  383  H.    Coelius:  ex  scriptis  eorum  qui  ueri 
arbitrantur.  ... 

3.  Priscian.  13,  II  p.  8  H.   Caelius  in  I:   neque  ipsi  eos  alii  15 
modi  esse  atque  Amilcar  dixit,  ostendere  possunt  aliter. 


1.   Vid.  fr.  24  B. 

2  prooemio  adtribui  cum  Nauta  et  Eothio.    uid.  s.  p.  ccxix. 

3.  Mutato  libri  numero  Nauta  p.  23  pro  Amileare  substituem  Bo- 
milcareni  ad  Syracusarum  obsidionem  refert  (Liu.  25,  27).  sumptum 
potius  est  ex  oratione  aliqua,  fortasse  Carthagin  eab  aduersario  Barcino- 
rum  habita. 


1,  4  Coelius  Palat.  10  L.  Aelio]  cf.  supra  p.  ccxv  scribit 
Eins.  sed  in  marg.  scripsit  ad  quem  scripsit  del.  Schuets  cui  se 
purgat  del.  Heerdegen 

2,  13  Coelius  Bamb.  £em.  Halb.  S(angall)  G-r(nt.)  Karol.  cae- 
lius  rel.  libri     qui]  ~  SGr     ueri]  uereris  Bamb. 

3,  15  coelius  in  prima  Bamb.  16  hamilcar  Bern.  Halberst. 


L.  COELII  ANTIPATM    fx.  1-8  lf.9 

4.  Priscian.  13}  II p.  8  H.  Caelius  in  I:  antequam  Barcba  per- 
ierat,  alii  rei  causa  in  Africam  missus  .  .  . 

5*.  Non.  s.  u.  bellosum  p.80.  Coelius:  .  .  .  tantum  bellum  sus- 
citare  conari  aduersarios  contra  bellosum  genus. 
5         6.  Priscian.  10  p.  510  H.    Caelius  in  I:  qui  cum  is  ita  foedus 
icistis.  .  .  . 

7.  Non.  s.  u.  poteratur  p.  508.    Caelius  annali  lib.  1:  .  .  .  cum 
iure  sine  periculo  bellum  geri  poteratur. 

8.  Priscian.  8  p.  399  H.    Caelius   in   I:   qui    intellegunt  quae 
io  tiant,  dissentiuntur. 


-t.  Hannibalem  missum  es.se  coii.  Liu.  21,  3,  2  (gui  de  hac  re  ipse 
secum  pugnat,  cf.  C.  Peter  Liv.  u.  Polyb.  p.  9)  censent  Lachmann  De 
font.  Liu.  2.  p.  34.  Nauta  p.21,  Weissenborn  ad  Liu.  I.  s.,  rectius  Has- 
druhalem  lloth.  0.  Gilbert  p.  406,  Meltzer  Gesch.  d.  Karth.  II  p.  593. 
Woelffiin  A.  u.  C.  p.  46  coll.  Diodoro  25,  10,  3:  lieSQOvfiug  Ss  6  yuu- 
jjgb;  'Au.iXv.ov,  Trsucf&slg  tiuqu  xov  xr}Ss6xov  slg  KuQx^Sova  sig  TtoXsuov 
xcov  No[idd(tiv  xa>v  iTtuvu6xuvxmv  KaQ%r\Sovioig  y.axsv.otysv  6y.xuy.i6%i- 
Xiovg,  gcoyQiag  Ss  sXuflsv  Si6%iXiovg,  oi  Sh  Xoltcol  £SovXco&r\6av  (fOQOvg 
xsXseovxsg.  —  AaSQOvfiug  St  6  yau^Qog  AuiXy.ov  Lia&ovv  xov  xnSs6xov  xo 
UY.XriQr\ua  xa%scog  ava^sv^ug  rTQog  xr\v  Asvxr)v  "Jhquv  ijX&sv  nxX. 

5 — 10  facile  locum  habere  poterant  in  earum  rerum  narratione,  quae 
ante  beilum  Hannibaticum  actae  sunt  in  senatu  Garthaginiensi  siue 
inter  ipsos  siue  inter  eos  et  Romanos.  de  fr.  5  Nauta  p.  22  comparauit 
Hanuonis  orationem  apud  Liuium  21,  10,  qua  senatum  Carthaginiensem 
obtestatur,  ne  Romanum  cum  Sagunlino  suscitent  bellum,  in  eadem  ora- 
tione  ttiam  uerba  fr.  6  dicere  poterat.    fr.  9  Nauta  p.  24,  Meltzer  p.  17, 


4-,  1  celius  (Par.)  R  coelius  Bamb.  in  I  om.  Sangall.  2  Afri- 
cam]  africa  II  a.  corr.  africam  (suprscr.  £  s.  af )  Halberst.  affricam 
K(arolir.)     misus  Grut.  K 

5?  3  Coelius  Bamb.  caelius  LBMO  celius  FH1  cecilius  H2P 
VEsc.  Onions  Caecilius  propter  numcros  rccepit,  Muetter  propier 
potiores  codd.  Coelius 

G,  5  coelius  Bamb.  is]  sic  cx  corr.,  ut  uid.,  Par.  R  his  Bamb. 
S(angall)  Gr(uier.)  K(arolir.)  Bern.2  is  ita]  ista  Heidelb.  6  icitis 
Halberst.  S  Gr(uter.)  K 

7,  7  cecilius  Bamb.  celius  G  ceci  jP     anna  Bamb. 

8,  9  Caelius  Putschius  Celius  Erl.  sec.  KreMii  caecilius  Par.R 
Bern.  H(albt  rst.)1  S(angall)  Gr(uter.)  K(arolir.)  cecilius  B(amb)  H2 

qui  intellegunt  bis  scriptum  H  a.  corr.  qui  intelliguunt  Gr. 
9.10  quae  fiant]  B   qui  fiant  IISGr.K  qui  faciunt  Bcrn.  (pr.  m. 
uel  quae  swprscr.  sec.  m.)  quid  faciant  in  Htura  et  ad  marg.  Par.R2, 
nonnulli  codd.  Krehlii   quid  faciunt  Heidelb.  Erl.  2  KrehUi 
disentiuntur  Par.R  (a.  corr.)  SGr.K 


218 
536 


160  RELIQVIAi; 

9.  Non.  s.  u.  dedicare  p.  280.   Caelius  in  annalium  libro  primo: 
Legati  quo  missi  sunt  ueniunt,  dedicant  mandata. 

10.  Charis.  1  p.  143  K.    cSaguntinorum'  Coelius,  Saguntium 
Sallustius,  ut  Paulus  in  Coelii  historia  libro  T  notat. 

11*.  Cicer.  de  diuin.  1,  24,  49.  Hoc  item  in  Sileni,  quem  Coe-  5 
lius  sequitur,  Graeca  historia  est  (is  autem  diligentissime  res  Han- 
nibalis  persecutus  est):  Hannibalem,  cum  cepisset  Saguntum,  uisum 
esse  in  somnis  a  loue  in  deorum  concilium  uocari;  quo  cum  ue- 
nisset,  Iouem  imperauisse,  ut  Italiae  bellum  inferret,  ducemque  ei 
unum  e  concilio  datum,  quo  illum  utentem  cum  exercitu  progredi  10 
coepisse.  tum  ei  ducem  illum  praecepisse,  ne  respiceret,  illum  autem 
id  diutius  facere  non  potuisse  elatumque  cupiditate  respexisse : 
tum  uisam  beluam  uastam  et  immanem,  circumplicatam  serpenti- 
bus,  quacunque  incederet,  omnia  arbusta,  uirguita,  tecta  peruer- 
tere,  et  eum  admiratum  quaesisse  de  deo,  quodnam  illud  esset  tale  15 


0.  Gilbert  p.  408  ad  eam  legationem  Bomanorum  referunt,  qua  Cartha- 
giniensibus  bellum  indictum  est,  Fab.  fr.  25  (cf.  Polyb.  3,  20,  6  sq.  Liu. 
21.  18). 

11.  Antecesserat  fr.  34.  Cf.  Liu.  21,  22,  5:  Ab  Gadibus  Cartha- 
ginem  ad  hiberna  exercitus  redit.  atque  inde  profectus  praeter  mari- 
tumam  oram  Etouissam  urbem  ad  Hiberum  ducit.  ibi  fama  est  in 
quiete  uisum  ab  eo  iuuenem  diuina  specie,  qui  se  ab  Ioue  diceret 
ducem  in  ltaliam  Hannibali  missum:  proinde  sequeretur  neque  usquam 
a  se  deflecteret  oculos.  pauidum  primo  nusquam  circumspicientem  aut 
respicientem  secutum,  deinde  cura  ingenii  humani,  cum,  quidnam  id 
esset  quod  respicere  uetitus  esset,  agitaret  animo,  temperare  ocu- 
lis  nequiuisse,  tum  uidisse  post  sese  serpentem  mira  magnitudine 
cum  ingenti  arborum  ac  uirgultorum  strage  ferri  ac  post  insequi 
cum  fragore  caeli  nimbum.  tum,  quae  moles  ea  quidue  prodigii  esset, 
quaerentem  audisse,  uastitatem  Italiae  esse:  pergeret  porro  ire 
nec  ultra  inquireret  sineretque  fata  in  occulto  esse.    (ex  eo  Valer.  Max. 

1,  7  ext.  1.  Sil.  Ital.  3,  168—214.)  Zonar.  8,  22:  tco  <T  'AwL§u  %r\qla 
TtoXXa  Ktxl  ayvaarce  xbv  "ifiwpa  SiafialvovTi  ■nQ0Y,u&r\yri6uT0 ,  v.ul  bipig 
ovsiqov  icpdvrj.     ^do^s  ydg  nors  rovg  &sob$  iv  iv.%lr\Gia  v.a%r\\iivovg  \lsxu- 


9,  1  caecilius  libri  cecilius  B  cecili  F     annalibus  B         2  le- 
gatique  misi  B     ueniunt  om.  B 

10,  3  Saguntinum  Wodfflin  Ant.  u.  Coel.  p.  37        4  hist.  lib'  I 
Neapol. 

11,  5  item  Lambinus  idem  codd.Christip>raeter(Voss.)Ax(Lcid.) 
H  qui  isdena  cxMbent  quam  A  5.  6  Caelius  (Voss.J  B  H  6  graeci 
Vindob.  bis  B  6.  7  Annibalis  A1  H  Annibalem  A  8  con- 
cilio  H  9  inferet  B  10  e]  in  H  11  caepisse  cum  H 
respiceret  A  in  ras.  autem  B  s.  lin.  12  id  om.  H  14  tesca 
Orelli         15  de  deo]  deeo  B  a.  corr. 


L.  COELU  ANTIPATRI.    fr.  9— 14  161 

monstrum;  et  deum  respondisse  uastitatem  esse  Italiae,  praecepisse- 
que  ut  pergeret  protinus;  quid  retro  atque  a  tergo  fieret,  ne  labo- 
raret. 

1*2.  Charis.  2  p.  203  K.  Coelius  historiarum  I:  Sempronius  Li- 
5  lyhaeo  celocem  in  Africam  mittit  uisere  locum,  uhi  exercitum  ex- 
ponat. 

13*.  Plin.  n.  h.  3,  132.  Alpis  in  longitudinem  deciens  centena 
milia  passuum  patere  a  supero  mari  ad  inferum  Caelius  tradit. 

14*.  Liu.  21,  38,  5.   Taurini  Semigalli  proxima  gens  erat  in 

10  Italiam  degresso  [Hannibali].   id  cum  inter  omnes  constet,  eo  magis 

miror  ambigi,  quanam  Alpis  transierit,  et  uulgo  credere  Poenino  (at- 


218 

536 


TtiLLibuG&uL  ts  uvtbv  xal  otQatsvoat  oxl  xd%i6xa  sig  xi]v  'IxuXiuv  Ttgoa- 
td^at  xcd  lufisiv  tcuq'  avx&v  trfjs  bSov  rjysftova  xai  utLSxaGXQSTtxi  V7t' 
avxov  xsXsvGirfjvaL  STtsoftuL'  usxuotQucpf]vuL  Ss  xai  iSsiv  ^Eiawrci  uiyav 
%coQoi>vxa  xal  Squxovxu  uvxco  STtaxolov&ovvxa  aurj%avov,  xal  ftavudoai 
Iqsg&ul  xs  xbv  dycoybv  xi  xuvxa  sisv,  xal  tbv  siitsiv  c&>  'Avvifya,  i«to 
ovuTtoQ%r\oovxd  ooi  xx]v  '  ItuXLav  iQysxaC .  ipso  Sileno  Cassium  Dionem 
usum  esse  censet  Bujack  de  Sileno  p.  5  sq.  eandem  famam  etiam  Poly- 
bius  3,  47,  6  sqq.  significauit ,  ita  tamen  ut  prorsus  respueret. 

12.  Cf.  Liu.  21,  17,  6:  Cum  his  terrestribus  maritimisque  copiis 
Ti.  Sempronius  missus  in  Siciliam,  ita  in  Africam  transmissurus,  si  ad 
arcendum  Italia  Poenum  consul  alter  satis  esset.  Polyb.  3,41,2:  oi  Ss 
GxouxT]yoL  xcbv  PcouuLcov  itoiuuodusvoL  xu  TtQog  tug  iSLug  S7tifiolug  t£- 
snlsov  VTtb  xrtv  coquluv  stil  xdg  TtQOxsiuivag  itQu^sig,  —  TsjisQiog  Usu- 
itowviog  sig  Al\3vt]V  sxuxbv  i^fxovtu  oxdcpsOL  7tsvxr]Qixoig ,  oig  ovxco  xu- 
xu7tXr]xxLxcog  ins^dlsxo  Ttolsusiv  xul  xoiavxag  inoisito  TtuQuoxsvdg  iv  xa> 
Auvfiaico,  Ttdvxag  xul  7tavxa%6&sv  dd-QoL^cov,  cog  sv&icog  ix  xuxdnXov 
TtoXiOQxfjOcov  avxrjV  ti]v  Kuoyr]S6vu. 

14.  Antecedit  Cincii  fr.  7.  —  Quoniam  Herculem  eo  iugo,  quod  nunc 
Der  Kleine  St.  Bernhard  appellatur,  Alpes  Graecas  superasse  uulgabatur, 
Coelii  Cremonis  iugo  nil  obstat  quo  minus  idem  dictum  esse  censeamus, 
propter  quod  mons  Gramont  etiam  nunc  monstratur,  nixi  hoc  nomen  ex 
'grandi  monte'  origincm  duxit.  Nissen  Landesk.  Lp.147.  Partsch  R.  E. 
L  c.  1602. 


1  praecepisseque  cod.  Salisbnrg.   praecepissetque  codd.  Christi 
2  protenus  exc.  Pith.     a  sup.  lin.  B 

12,  4  hist.  I.  Neap. 

13,  7  CCLCIO  Sieglin  Phil.  Wochenschr.  1883  p.  1453      8  mari 
Bicc.  Par.  d   super  oram  Leid.  Par.     Coelius  Bicc.  Leid. 

14,  9  Taurini  Semigalli  prox.  Maduig  taurinis  ne  galli  Colb.1 
Med.1    taurinis  gallie    Colb.z    taurinis   quae   gallis   Medr    Taurini 
Galli  g  Taurini  Galliae  Weissenborn   Taurini  Hannibali  Dederich 
10  digresso  CoTb.Mcd.    degresso  Sigonius  11  poenninos  Colb.1 
s  del.  src  m. 

Hist.  Rom.  rel.  I,  ed.  Peter.   Ed.  alt.  11 


162  RELIQVIAE 

218 

53g  que  inde  nomen  ei  iugo  Alpiuni  inditum)  transgressum,  Coelium  per 

Cremonis  iugum  dicere  transisse. 

15.  Charis.  2  p.  203  K.    Coelius  historiarum  I:   duodeciens  C 
milia  passuum  longe.  .  .  . 

16.  (Macrdbii)  Excerpt.  Bob.  de  uerbo  V  p.  651  K.    Coelius  5 
21g  in  primo:  "Illis  facilius  est  beilum  tractare',  hoc  est  diu  trahere. 
536         11*.  Liu.  21,46,  10.  Seruati  consulis  [P.  Scipionis  in  proelio 

Ticinensi]  decus  Coelius  ad  seruum  natione  Ligurem  delegat;  malim 
equidem  de  filio  uerum  esse,  quod  et  plures  tradidere  auctores  et 
2i8  fama  optinuit.  ic 

636  18*.  Liu.  21,47,4.  Coelius  auctor  est  Magonem  [post  proeiium 
TicinenseJ  cum  equitatu  et  Hispanis  peditihus  flumen  extemplo 
transnasse,  ipsum  Hannihalem  per  superiora  Padi  uada  exercitum 


15.  Hic  fere  fuit  milium  passuum  numerus  itineris,  quod  confccit 
Hannibal  a  Carthagine  noua  usque  ad  Padi  campos.  cf.  Polyb.  3,  39, 
qui  accurate  singula  itineris  spatia,  ex  quibus  unum  librariorum  culpa 
intercidit,  indicauit  et  sic  conclusit:  mox'  slvai  rovg  itdvrag  ix  Kaivf)g 
■noXscog  6raSiovg  tisqI  ivvaY.i6yiiXiovg,  ovg  h'Ssi  SttX&siv  avrov.  uid.  Hult- 
schii  adn.  cr.  I.  s.    et  Metrolog.2  p.  53. 

16.  Fortasse  ex  oratione  Haunibalis  ante  proelium  Ticinense  habita. 
cf.  Liu.  21,  44,  8:  Illis  timidis  et  ignauis  esse  licet,  quos  sua  terra, 
suus  ager  per  tuta  ac  pacata  itinera  fugientes  accipient:  uobis  necesse 
est  fortibus  uiris  esse  et  q.  s.    disseniit  0.  Gilbert  p.  404. 

17.  Solus  Macrobius  sat.  1,  11,  26  hanc  famam  secutus  est:  Ipsum 
P.  Scipionem,  Africani  patrem,  postquam  cum  Hannibaie  conflixerat, 
saucium  in  equum  seruus  imposuit  et  ceteris  deserentibus  solus  in  castra 
perduxit.  Inter  fplures  auctores'  fuit  etiam  Polybius  10,  3,  2sq.,  qui 
Laelium  testem.  attulit.  Rhetores  decus  filii  propagauerunt.  —  Discre- 
pantia,  qua  a  Coelio  hoe  loco  Laelii  auctoritatem  spretam  esse  ad  eun- 
demque  historiam  missam  esse  arbitrati  eramus,  nunc  soluta  (uid.  sup. 
p.  ccxv)  etiam  dubitationi  de  Coelii  nomine  (Posner,  Quibus  auctoribus 
in  bello  Hannib.  enarrando  usus  sit  Dio  Cassius  p.  59,  qui  Valerii  An- 
tiatis  nomen  substituerat,  locus' non  est. 

18.  Liuias  pergit:  ea  peritis  amnis  eius  uix  fidem  fecerint.  —  po- 
tiores  apud  me  auctores  sunt,  qui  biduo  uix  locum  rate  iungendo  flu- 
mini  inuentum  tradunt  et  q.  s.  uid.  C.  Peter  Liu.  u.  Pol.  p.  23.  Coelianam 
famam  secutus  esi  Zonaras  8,  24:  kvvifiag  Sh  usd-'  r)tisQav  ri]v  dno%d>- 
Qr\6iv  avrov  ua&cov  itgbg  rbv  'Hgidavbv  ijX&s  %al  ur]rs  6%sSiag  r)  itXoia 
svqcov  (ivSTt£7iQ7]6ro  yaQ  rtaQu  rov  2}y.nticovog)  rbv  utv  dSsXcpbv  Mdyvcoa 
6vv  roig  Lmtsv6i  Siavi%a6ftai  xcu  iitiSicbE,ai  tovg  'Pcouaiovg  iv.sXsv6sv, 
avrbg  Sh  dvco  nQog  rcxg  nriydg  %coQ7]6ag  rov  nor<x\iov  rovg  iXicpavrag  v.ard 


1   ei]   et  libri  corr.  Gronou.      collium   Colb.  Med.  lib.  rec. 
2  dicer&  transiss&  Mcd.    diceret  transisse  Colb.  em.  g 
15,  3  bist.  I.  duodeciens.  C.  mil.  Neap. 
17,  9  auctores  sed  f.  Putean. 
18,13  trannasse  Putean.  trasnasse  Pntean.2     annibalem  Putean. 


L.  COELII  ANTIPATRI.    fr.  14—20  163 

traduxisse  elephantis  in  ordinem  ad  sustinendum  Lmpetum  iluniinis 
oppositis.  217 

19*.   Cic.  d.  deor.  nat.  '2,  3,  8.   C.  Flaminium  Coelius  religione  ^37 
oeglecta  eecidisse  apud  Trasumenum  scribit  cum  magno  rei  publi- 

s  cae  uulnere.  217 

•20*.  Cicer.  de  diu.  1,  35,  77.    Quid?    bello   Punico   secundo  537 
aonne  C.  Flaminius  consul  iterum  neglexit  signa  rerum  futurarum 
magna  cum  clade  rei  publicae?   qui  exercitu  lustrato  cum  Arretium 
uersus  castra  mouisset  et  contra  Hannibalem  legiones  duceret,  et 

10  ipse  et  equus  eius  ante  signum  Iouis  Statoris  sine  causa  repente 
concidit,  nec  eam  rem  habuit  religioni,  obiecto  signo,  ut  peritis  ui- 
debatur,  ne  committeret  proelium.  Idem  cum  tripudio  auspicaretur, 
pullarius  diem  proelii  committendi  differebat.  tum  Flaminius  ex  eo 
quaesiuit,  si  ne  postea  quidem  pulli  pascerentur,  quid  faciendum 

15  censeret.  cum  ille  quiescendum  respondisset,  Flaminius:  'Praeclara 
uero  auspicia,  si  esurientibus  pullis  res  geri  poterit,  saturis  nibil 
geretur!'  itaque  signa  conuelli  et  se  sequi  iussit.    quo  tempore  cum 

zbv  iniQQOvv  diafifjvai  TtQoaita^s-  nul  ovtco  xov  vdatog  tisqI  toig  oyxois 
twv  lopcov  iintoditopivov  Y.a.1  6v.tdavvvu£vov  qdcov  xarw  ccptov  disneQaim&ri. 
19.  20.  Eantlem  famam  Coelianam  secutus  Liuius  quaedam  narra- 
tioni  Pohjbianae  inspersit,  leuiter  tamen  prodigia  Romae  facta  ad  la- 
cum  Trasumennum  transtulit  (uid.  0.  Gilbert  p.  433  sqq.) ;  haec  enim  ille 
22,  3,  11  (qui  usque  eo  Pohjbium  uerterat  et  cap.  4  ad  eundem  redit) : 
haec  simul  increpans  cum  ocius  signa  conuelli  iuberet  et  ipse  in  equum 
insiluisset,  equus  repente  conruit  consulemque  lapsum  super  caput  effu- 
dit.  territis  omnibus  qui  circa  erant  uelut  foeclo  omine  incipiendae  rei 
insuper  nuntiatur,  signum  omni  ui  moliente  signifero  conuelli  nequire. 
conuersus  ad  nuntium  rnum  litteras  quoque'  inquit  fab  senatu  adfers, 
c{uae  me  rem  gerere  uetent?  abi,  nuntia,  effodiant  signum,  si  ad  con- 
uellendum  manus  prae  metu  obtorpuerint'.  incedere  inde  agmen  coepit 
primoribus,  superquam  quod  dissenserant  ab  consilio,  temtis  etiam  du- 
plici  prodigio,  milite  in  uulgus  laeto  ferocia  ducis,  cuni  spem  magis 
ipsam  quam  causam  spei  intueretur.  (ex  Liuio  sua  liabent  Plut.  Fab.  3 
et  Valer.  Max.  1,  6,  6.)  Clade  narrata  Liuius  haec  addit  c.  5,8:  Tantus- 
que  fuit  ardor  animorum,  adeo  intentus  pugnae  animus,  ut  eum  mo- 
tum  terrae,  qui  multarum  urbium  Italiae  magnas  partes  proetrauit  auertit- 
que  cursu  rapidos  amnis,  mare  fluminibus  inuexit,  montes  lapsu  ingenti 
proruit,   nemo    pugnantium    senserit.    tris   ferme   boras  pugnatum  est. 


1 9,  4  transumen  Leid.  A  B  C  transsume  Erlang. 

20,  7  G.  codd.  Christi       8  aretium  (Voss.)  B  arreuum  (Leid.)H 
9  Annibalem  B       10  stutoris  sane  causa  H       12  idem]  id  est 

H  13  eommitendi  (Voss.)  A  15  censeret  Salisb.  censerent  AB 
Vindob.  censeret — quiescendum  om.  H  respondissent  A1  respon- 
disse  H      16  uero]  nunc  //     potuit  H       17  couelli  H     cum  om.  H 

11* 


164  RELIQVIAE 

signifer  primi  astati  signum  non  posset  mouere  loco  neo  quicquam 
proficeretur,  plures  cum  accederent,  Flaminius  re  nuntiata  suo  more 
neglexit.  itaque  tribus  iis  horis  concisus  exercitus  atque  ipse  inter- 
fectus  est,  Magnum  illud  etiam  quod  addidit  Coelius,  eo  tempore 
ipso,  cum  hoc  calamitosum  proelium  fierct,  tantos  terrae  motus  in  5 
Liguribus,  Gallia  compluribusque  insulis  totaque  in  Italia  factos 
esse,  ut  multa  oppida  conruerint,  multis  locis  labes  factae  sint.  ter- 
raeque  desederint  fluminaque  in   contrarias  partes  tluxerint  atque 

21_  in  amnes  mare  influxerit. 

537         21*.  Liu.  22,31,8.   Omnium  prope  annales  Fabium  dictatorem  10 
aduersus  Hannibalem  rcm  gessisse  tradunt,  Coelius  etiam  eum  pri- 
mum  a  populo  creatum  dictatorem  scribit. 


(ex  eo  Plut.  Fab.  3.  Oros.  4,  15,  6.  Sil.  Ital.  5,  611.  Flor.  2,  6, 14,  for- 
tasse  Plin.  2,200,  nam  uterque,  et  Liuius  et  Goe'ius  Antipater  [propter 
paragr.  56],  in  indice  nominatus  est.  cf.  Muenzer  Plin.  p.  242  sq.  Apul. 
de  deo  Socr.  7.)  cf  supra  p.  ccxxvsq.  et  Zonar.  8,  25  p.  189  (qui  etiam 
accuratius  cum  Cicerone  consentit  quam  Liuius) :  roaovrog  6'  sysvszo 
&6pvpog  v.ai  roiavrr]  ruQa%6>dr]g  %%TtXn^ig  v.ursa%sv  avrovg,  d>g  urjds  rcbv 
asi6ucbv  rcbv  rdre  ysvoLisvcav  al6&s6\rut ,  v.aiitsQ  Ttolla  uhv  oiy.oSoLi^uara 
Y.arsQQdyr\ ,  itoXXa  Sh  v.ai  rcbv  oqcov  ru  Lihv  dis6%s,  za  ds  v.u\  6vvsits6sv, 
cog  xai  rug  cpaQayyag  iucpQU^ai,  ycai  Ttorauoi  dh  rf\g  UQyuiag  s£6d'ov 
UTtov.Xsia&svrsg  uXXr\v  stQUTtovro.  rotovroi  uhv  asi6Ltoi  ri\v  TvQ6r\vl8a 
v.ursayov ,  ov  Ltivrot  v.ui  ol  LiuyoLtsvot  iv  ivvolu  acpcbv  sysvovro. 

21.  pergit  Liuius,  ut  Coelium  refutet,  sic:  sed  et  Coelium  et  ce- 
teros  fugit  uni  consuli  Cn.  Seruilio,  qui  tum  procul  in  Gallia  prouincia 
aberat,  ius  fuisse  dicendi  dictatoris;  quam  moram  quia  exspectare  ter- 
rita  tanta  clade  ciuitas  non  poterat,  eo  decursum  esse,  ut  a  populo  crea- 
retur  qui  pro  dictatore  esset;  res  inde  gestas  gloriamque  insignem  ducis 
et  augentes  titulum  imaginis  posteros,  ut,  qui"  pro  dictatore  <^creatus  erat, 
fuisse  >  dictator  crederetur,  facile  obtinuisse.  antea  Itanc  Coelii  famam 
sine  dubitatione  amplexus  erat  (22,  8,  5):  Itaque  ad  remedium  iam  diu 
neque  desideratum  nec  adhibitum,  dictatorem  dicendum,  ciuitas  con- 
fugit.  et  quia  et  consul  aberat,  a  quo  uno  dici  posse  uidebatur,  nec 
per  occupatam  armis  Punicis  Italiam  facile  erat  aut  nuntium  aut  lit- 
teras  mitti,  quod  numquam  ante  eam  diem  factum  erat,  dictatorem 
[sic  libri  exhibentj  populus  creauit  Q.  Fabium  Maximum  et  magistrum 
equitum  M.  Minucium  Rufum.  quo  loco  nec  dictatorem  populo  creare 
poterat,  quae  uerba  libri  post  mitti  inserunl,  cum  Mommseno  C.I.L.  I 


1  astati  AHYindob.  hastati  B  ne  II  3  tribus  iis  horis  ed. 
Iuntina  tr.  his  h.  ABVmd.  tribus  horis  H  5  proelium  om.AH 
Yindob.       6  in  solis  Vindob.1       7  corruerunt  H     laues  A  Vindob.1 

8  desiderint  A  desederiut  BHVindob.  fluxerunt  H  atque — 
9  influxerit  om.  H  atque  innes  A^Vindob.1  atque  amnes  Vindob? 
atque  annes  ^i2 

21,  11.12  primum  add.  Ptrfean.  Colbert.  Mcd.  om.  lib.  aliq.  rec. 


L.  COELII  ANTIPATRI.    fr.  20— 24A.  165 

22.  Priscian.  3 p.  98  H.  Caelius  in  primo  historiarum:  dexti- 
mos  in  dextris  scuta  iubel  habere. 

23.  Non.  s.  ii.  singulalim  p.176.  Coelius  annali  lib.  I:  Primum 
<(in)>  malo  publico  gratias  singulatim  nomina  .... 

24.  Gharis.2p.217 K.  Coelius  historiarum  I:  ccommodum  est; 
satis  uidetur'.  Sev  enim  pro  sufficienti;  inquit  Paulus,  accipi  debet; 
sed  pro  pari  et  aequo. 

24A.  Charis.  1  p.  126  K  T)ii'  pro  cdie'  siue  cdiei'  Lucan<^ws>. 
Paulus  enim  Mibra  die  somni([ue  pares  ubi  fecerit  (Jiorasy  hoc  est 


1  -  p.  192  sq.  Staatsrecht  II  P  p.  147  eieci;  Weissenborn  pro  populo 
coni.  praetor.  Madvig  Emend.  Liu.  p.  233  populo  <  non  consulto  se- 
natus/  creare.  Putcan.1  exhibet  populo.  Put.-  populus.  Dictator  dictus 
erai  ctiam  a  Pohjbio  3,  87,  6,  postea  etiam  a  Zonara  8,  25:  dixTatcoQu 
6h  7tQO%£iQiGu6&at  povlyfthVTeg  ocvtoi  iv  iy.y.Xrfiia  uvtov  avilnov.  —  rco 
S'  'Avvtfu  rbv  8lxtutcoqc4  tov  'Pdfitov  xui  tov  itctcuo^ov  tov  Muqxov  xbv 
Mivovy.iov  &.vTiY.aTZ6T7\6uv  fama  haec  /***<  Fabiana  (C  I.  L.  II" 
p.  l!>2sqj. 

22.  Yid.  Liu.  22,  50,  4 :  Binis  in  castris  [ad  Auftdum  a  Romanis 
positis  post  cladem  CannensemJ  cum  rnultitudo  semiermis  sine  ducibus 
esset,  nuntium  qui  in  maioribus  erant  mittunt,  dum  proelio,  deinde 
ex  laetitia  epulis  fatigatos  quies  nocturna  hostes  premeret,  ut  ad  se 
transirent:  uno  agrnine  Canusium  abituros  esse.  eam  senteutiarn  alii 
totam  aspernari:  cur  enim  illos,  qui  se  arcessant,  ipsos  non  uenire,  cum 
aeque  coniungi  possent?  quia  uidelicet  plena  hostium  omnia  in  medio 
essent  et  aliorum  quam  sua  corpora  tanto  periculo  mallent  obicere. 
aliis  non  tam  sententia  displicere  quam  animus  deesse.  Tum  P.  Sem- 
pronius  Tudttanus,  tribunus  militum,  hortatur  milites,  ut  se  sequuntur. 
baec  ubi  dicta  dedit,  stringit  gladium  cuneoque  facto  per  medios  uadit 
hostis.  et  cum  in  latus  dextrum,  quod  patebat,  Numidae  iacularentur, 
translatis  in  dextrum  scutis  in  maiora  castra  ad  sescenti  euase- 
runt;  atque  inde  protinus  alio  magno  agmine  adiuncto  Canusium  in- 
columes  perueniunt.  haec  apud  uictos  magis  impetu  animorum,  quos 
ingenium  suum  cuique  aut  fors  dabat,  quam  ex  consilio  ipsorum  aut 
imperio  cuiusquam  agebantur.    cf.  supra  p.  ccxxix. 

23.  An  de  eis  gratiis  sermo  est,  quae  post  cladem  Cannensem  a  ci- 
uitate  consuli  redeurtti  actae  sunt,  quod  de  re  p>-  non  dcsperasset  (Liu. 
22,  61,  14)? 

24  A.   Versus  est  Vergilii  georg.  1,  20S.    cf.  Gell.  9,  14. 

22,  1.2  dextimos  in  add.  Karolir.2 

23,  3  coecilius  HXGX  caelius  Esc.  annili  G1  4  in  add. 
Quicherat     grata  Mueller  an  norninor' 

24-,  5  coeli:  hist.  I  Neap.  estj  esse  Fabricius  6  suffienti 
Xtnjj.  cin.  ed.  pr. 

24  A.  Supra  ex  emendatione  Loeivii  (ap.Sieglinum  Philol.Wochen- 
schr.  1883  c.  1449")  lowm  resiitui.  9  .h.  e...enteiis  arguit  diiq, 
ut  sis  p  legendum  Neap 


166  RELIQVIAE 

\diei''  tf?'c)>entem  arguit  cdii'que  uel  fdies' pro  (die}  legendum  esse 
definit,  idque  in  Coeli  hist(oriarum  libro  I  ?iota)re  deprehendes. 

EX  LIBRO  II 

24  B.  Auctor  ad  Herennium  4,12,18.    Quo  in  uitio  [uerborum 
transiectionis]  est  Caelius  adsiduus,  ut  haec  est:  In  priore  Iihro  has 
216  res  ad  te  scriptas,  Luci,  misimus,  Aeli.  5 

538  25.  Gell.  10,  24,  6.  Suppetit  etiam  Caelianum  illud  ex  libro 
historiarum  secundo:  Si  uis  mihi  equitatum  dare  et  ipse  cum  cetero 
exercitu  me  sequi,  diequinti  Romae  in  Capitolium  curabo  tibi  cena 
sit  cocta. 

26*.  Prisc.  6  p.  198  H.  Caelius:  nullae  nationi  tot,  tantas,  tam  10 
continuas  uictorias  tam  breui  spatio  datas  arbitror  quarn  uobis. 


25.  Adnexuit  liaec  Gellius:  Et  historiarn  autem  et  uerbum  hoc 
surapsit  Coelius  ex  origine  M.  Catonis  (fr.  86),  Gellium  postea  Macrobius 
(sat.  1,  4,  26)  exscripsit.  cf.  Zonar.  9,  1.  tiid.  adn.  ad  Cat.  fr.  86  (ubi 
Liuii  uerba  exscripta  sunt)  et  p.  ccxix. 

26.  Becte  etiam  Meltzer  p.  35  haec  ad  Magonis  Hamilcaris  filii 
orationem  rettulit,  qui  post  pugnam  Cannensem  in  Africam  missus  cum 
ei  senatus  datus  esset,  res  gestas  in  Italia  a  fratre  exponit:  cum  sex 
imperatoribus  eum  —  cum  sex  consularibus  exercitibus  acie  conflixisse. 
—  pro  his  tantis  totque  uictoriis  uerum  esse  grates  deis  immortalibus 
agi  haberique  (Liu.  23,  11,  8). 


2  ere  dephendes  Neap.  certum  cst  Caelium  forma  dii  usum  csse 

24 B,  4  caelius  adsiduus  codd.  meliorum  consensus  cecilius  assi- 

duus  codd.  inferiores  Lucilius  uulg.     in  priore  libro  cum  Coelianis 

Fr.  Marx  coniunxit  in  primore  libro  Lachmann  in  ed.  Luciliip.  110. 

Vid.  Marx  Proleg.  ad  Herenn.  p.  136  sqq. 

25,  6  celiianum  B  celi  ianum  Z  cel  Q  caelianum  XOTI  coe- 
lianum  Macrobii Bamb.  7  si  quis  XOnN 3Iacrobius  dare  et 
Macrobii  Banib.  daret  XO N Macrobii  Paris.  dari  et  H  ipse  cum] 
issecu  (s  prior  ex  p  corr.)  X  ceto  (<  m.  sec.)  Q  8  exercitu  (exer- 
citu  B)  est  qui  die  QZB     uoles  post  sequi  addidit  Macrobii  Paris.2 

die  quinte  Macrob.  Bamb.  roma  in  QZB  an  Romai  m?  Ca- 
pitolio  Macrobius  cena  QZB  caena  X  caena  (sic  Bamb.  cena 
Paris.)         9  coctam  Macrobius 

26,  10  Caelius]  cod.  Vatic.  1480  s.  X  m.  pr.  Caecilius  Vaf- 
Par.  B  Bamb.  Bern.  Halberst.  Karolir.  cecilius  Amien.  cicilius  San- 
gaU.  Grruter.  nationi  corr.  ex  natione  Bamb.  11  arbitros  Ka- 
rolir.  a.  corr. 


L.  C0KI.I1   ANTIPATHI.    fr.  24A— 28  167 


•> :  * 


.   Charis.  lp.54K.  Nucerum  enim  Coelius  dixit. 
'JS*.   I.iu.  26,11,8.    Ilis  [Romanae  constantiae  indiciis  Han-    ^ 
nibatj  motus  ad  Tutiam  fluuium  castra  rettulit  sex  milia  passuum 
ab  urbe.   inde  ad  lucum  Feroniae  pergit  ire,  lemplum  ea  tempestate 

5  inclutum  diuitiis.  Capenates  aliique  (gui)  accolae  eius  erant,  pri- 
mitias  frugum  eo  donaque  alia  pro  copia  portantes  multo  auro  ar- 
gentoque  id  exornatum  habebant.  iis  omnibus  donis  tum  spoiiatum 
templum.  aeris  acerui,  cum  rudera  milites  religione  inducti  iacerent, 
post  profectionem  Hannibalis  magni  inventi.   huius  populatio  templi 

io  baud  dubia  inter  scriptores  est.  Coelius  Romam  euntem  ab  Ereto 
deuertisse  eo  Hannibalem  tradit  iterque  eius  ab  Reate  Cutiliisque 
et  ab  Amiterno  orditur;  ex  Campania  in  Samnium,  inde  in  Paelig- 
nos  peruenisse  praeterque  oppidum  Sulmonem  in  Marrucinos  trans- 
isse,  inde  Albensi  agro  in  Marsos,  hinc  Amiternum  Forulosque  ni- 

15  cum  uenisse. 

27.  A.  216.  53S  cum  Casilini  ab  Hannibale  obsidione  premerentur, 
Gracchus  adsidens  Casilino  ad  famem  leuandam  primo  dolia  frumento 
impleta  Volturno  amne  in  urbem  demisit.  quae  cum  a  Poenis  conspecta 
essent,  intentiore  custodia  cauturn,  ne  quid  falleret  Volturno  ad  urbem 
missum.  nuces  tamen  fusae  ab  Romanis  castris  cum  medio  amui  ad 
Casilinum  defluerent,  cratibus  excipiebantur  (Liu.  23,  19,  11).  Nauta 
p.  35.    cf.  Fest.  p.  173  s.  u.  nuculas. 

28.  Pergit  Liuius:  neque  ibi  error  est,  quod  tanti  <ducis  tanti  > 
que  exercitus  uestigia  intra  tam  breuis  aeui  memoriam  potuerint  con- 
fundi  (isse  enim  ea  constat),  tantum  id  interest,  ueneritne  eo  itinere 
ad  urbem  an  ab  urbe  in  Campaniam  redierit.  Liuius  de  hoc  Hannibalis 
itinere  duas  famas  contaminauit  (26,  7 — 12).  nam  Polybius  (9,  4,  6 — 5,  6) 
eum  longo  ambitu  a  Campania  per  Samnium  iter  facientem  insciis  Bo- 
manis  improuiso  (c.  4,7;  5,9)  ad  Anienem  exercitu  suo  eos  terruisse 
narrauerat,  contra  alia  fama  Latina  uia  Bomam  peruenit  multorum 
oppidorum  agros  populatus  ibiqiie  diu  moratus.  de  quibtis  Liuius  c.  7 
Polybium  primo  secutus  est  (uid.  c.7,10),  tum  autem  c.  S,  1  adalternm 
transiit  materia  uberiorem,  inferiorem  auctoritate,  nominauit  tamen  in 
appendicc  suo  more  Coelium  ab  hac  discedentem,  cum  priore  consen- 
tientem,  a  quo  iter  Polybianum  multis  urbium  nominibus  definitum  esse 
discimus.  Carthaginiensis  auctoris  uestigia,  fortasse  Sileni,  in  hac  ap- 
parere  Kahrstedt  p.  275  sq.  suspicatus  est;  neque  tamen  Liuius  c.  7.S 
se  inbra  jiriorem,  c.  9 — 11  intra  alterum  continuit,  ut  uoluit;  discrimen 


28j  4  et  ante  templum  Weissenborn  add.  ire.  Templum  —  diui- 
tiis,  Capenates,  qui  adcolae  eius  erant,  primitias  Cluuer.  tempesta- 
tae  inclutum  Put.  m.  3  s.  u  scr.  j  5  alique  ac.  Put.  aliique  qui 
acc.  uel  Faliscique  accolae  Gronou.  6  donaquae  Put.  8  reli- 
gione  intacti  Walcli  9  spoliatio  Woclfflin  peculatio  H.  v.  Mueller 
populatio  Put.  10.  11  euntem  ac  freto  deuertisse  Put.  corr.  Sa- 

bellicus       11  cupiliisque  Put.  corr.  Glareanus       13  preterque  l'ut. 


208 
546 


168  RELIQVIAE 

EX  LIBRO  III 

29*.  Liu.  27, 27, 11.  Mors  Marcelli  cum  alioqui  miserabilis  fuit, 
tum  (juod  nec  pro  aetate  (iam  enim  maior  sexaginta  annis  erat) 
neque  pro  ueteris  prudentia  ducis  tam  inprovide  se  conlegamque 
et  prope  totam  rem  p.  in  praeceps  dederat.  Multos  circa  unam  rem 
ambitus  fecerim,  si,  quae  de  Marcelli  morte  uariant  auctores,  omnia  5 
exequi  uelim.  ut  omittam  alios,  Coelius  triplicem  gestae  rei  me- 
moriam  edit:  unam  traditam  fama,  alteram  scriptam  in  laudatione 
filii,  qui  rei  gestae  interfuerit,  tertiam,  quam  ipse  pro  inquisita  ac 
sibi  conperta  adfert.  ceterum  ita  fama  uariat,  ut  tamen  plerique 
loci  speculandi  causa  castris  egressum,  omnes  insidiis  circumuen-  10 
tum  tradant. 

30.  Non.  s.  v.  dubitaiim  p.98.  Caelius  annali  libro  III:  Impe- 
rator  conclamat  de  medio,  ut  uelites  in  sinistro  cornu  remoueantur, 
Gallis  non  dubitatim  inmittantur. 


certe  eorum  in  c.  7 — 11,9  tleleuisse  sibi  uisus  erat  multisque  (ut  Hessel- 
bartJiio  Untersuchungen  p.  503  sqq.)  id  pevsuasit. 

29.  In  ipsa  narratione  Liuii  (c.  26 — 27, 10)  multa  concinunt  cum 
Polybio  (10,  32, 1 — 6),  alia  discrepant.  Meltzero  p.  33  eam  ut  inquisitam 
et  compertam  antea  ex  Coelio  transtulisse  uidetur.  memoria  tamen  eius 
Augusti  aetate  propter  C.  Claudium  Marcellum  imperatoris  nepotem  et 
generum  reclintegrata,  et  turbata,  cuias  etiam  Plutarchus  in  eius  uita 
extmplum  est  (De  Plut.  font.  p.  74 — 80.  uid.  Muenzer  R.  E.  III  c.  2753sq.), 
ne  Coelii  quidem  auctoritati  pepercisse  uidctur,  quam  ob  rem  illam  inter 
fragmenta  recipere  nolui.  Polybii  de  eius  morte  iudicium  senerius  est, 
etiam  Appiani  Hann.  50. 

30.  Nescio  an  referendum  sit  ad  pugnam  Senensem  a.  207.  547,  in 
qua,  ut  Liuium  27,  48  sequar ,  Galli  sinistrum  Poenorum  coruu  tuiti 
erant.  uicerat  uero  Claudius  Nero  ita,  ut  cohortes  aliquot  e  dextro  Bo- 
manorum  cornu  subductas  in  dextri  Poenorum  cornus  latus,  ubi  Hisptoti 
positi  erant,  incurrere  iuberet,  indc  progressus  primo  Hispanos,  deinde 
Ligures,   qui  in   media  acie  stabant,  pelleret  trucidaretque.    titm  robore 


29,  2  tunc  Pui.  3  prudentiae  Put.  ante  ras.  4.  5  rern  p. 
ambitus  Put.  6  cloelius  Put.  1.  coelius  apogr.  S^jir.  6.  7  ordi- 
nem  libri  seriem  Perizonius  narrationem  Douiai.  rationem  Weissen- 
born  recordationem  Maduig  memoriam  Luclis         7  scribta  Put. 

in  add.  Wesenberg  8  interuenerit  Put.  ante  corr.     ipsi  Put. 

9  ueriat  Put.  a.  corr.  11  tradunt  Put. 

30,  12  caecilius  HF  annalis  libri  IIII  Bamb.M  13  nec- 
clamat  6rx  conclamant  JBamb.  auelitatis  libri  (auelutatis  .F1)  ut 
uelites  Iunius  media  acie  statim  Mercer.  in  sinistro  LHG  a  sin. 
Quieherat  MueUer  in  inisstro  Bamb.  inistro  YMBamb.  14  im- 
mittantur  L2GFY  immitantur  Esc.  imitantur  M 


L.  COELII  ANTIPATRI.    fr.  29—34  169 

31.  Seru.  (auctus)  ad  Verg.  georg.  1 ,  77.    Coelius  libro  tertio 
seri  auenam  ostendit. 

EX  LIBRO  IIII 

32.  Priscian.  9 p.  484  H.  Caelius  in  [III:  custodibus  discessis 
multi  interficiuntur. 

EX  LIBRO  V 

205 
s        33*.  Liu.  28,  46, 14.  Eisdem  diebus  naues  onerariae  Poenorum  549 

ad  octoginta  circa  Sardiniam  ab  Cn.  Octauio,  qui  prouinciae  praeerat, 
captae.  eas  Coelius  frumento  misso  ad  Hannibalem  commeatuque 
onustas,  Valerius  praedam  Etruscam  Ligurumque  et  Montanorum 
captiuos  Carthaginem  portantis  captas  tradit. 
io  34*.  Cic.  cle  diuin.  1,24,48.  Hannibalem  Coeiius  scribit,  cum 
columnam  auream,  quae   esset  in   fano  Iunonis  Laciniae,   auferre 

Poenorum  exercitus  uicio  faciie  Gaiii,  qui  itinere  ac  uigiliis  fessi  uix 
itrma  umeris  gestobant,  caedebantur,  ad  quam  rem  impcrator,  qui  tunc 
in  medio  pugnabat ,  sinistri  cornus  uelites,  quippe  quibus  illic  hostis  iam 
non  csset  oppositus,  aduocat.  Polybius,  qttocum  nisi  in  caesorum  numero 
plerwmque  consentit  Liuius,  Gatlorum  omnino  non  fecit  mentionem.  Con- 
senserunt  cum  hac  coniectura  0.  Giibert  p.  369  sq.  et  Mueller. 

31.  Miratur  hoc  Coelius  ut  suis  ciuibus  insoiitum ;  de  gente  non 
constat;  uid.  0.  Gilbert  p.  388. 

33.  Eadem  quae  Coeiius,  Appianus  Hannib.  54  in  tenore  orationis 
narrauit:  Ildvtcov  ts  &v  silrjcpsi  ttqotsqov  \llvvl[5ccg\  iY.ns7iTcoY.ios  ig 
BQvttiovg,  onsQ  ccvta  lombv  i&vog  VTtrJY.oov  r)v,  avs^coQsi  xcct  r)6v%cc£sv 
wg  itiQccg  Svvccuscog  dcpt^outvris  dnb  KaQ%r}S6vos-  ol  S'  STtsuxpccv  usv 
ccvtco  vccvs  SKtttbv  6tQoyyv).ccs ,  icp'  cbv  attos  ts  r)v  xal  atQcctta  xai  ZQrj- 
ituta,  ovSsvos  S'  iQStiY.ov  TtaQaite^Tiovtos  ccvtas  dvs\ios  ss  SaQSova  xcct- 
ijvsyxsv,  v.ccl  b  tfjs  2j(xqS6vos  6tQatr\ybs  ijtntXsvGccs  ^iaHQals  vavaiv  Y.a- 
tsSvos  lisv  ccvtcov  slxoglv,  s£ijxovttt  S'  sXccpsv.  ai  Sh  Xontccl  Sttcpvyov 
sis  KaQxnSovcc.    cf.  Ant.  fr.  26.    Zielinski  Die  letzten  Jahre  p.  128. 

34   apud  Ciceronem  fragmento  11  contiuuatur.  propter  Iunonis  La- 


31  cx  ThUonis  Ubris  solus  exhibet  Yossianus         2  seri  auen  . . . 
endit  Voss.  supplcuit  Baniel 

32,  3  coelius  Bamberg.     in  IIII  om.  Sangall. 

33,  5  onerarias  —  6  praeerat,  captas,  Coelius  1.  Fr.  Grronou. 

6  c.  octauius  Put.  7   captas  eas  Put.    captae.  eas  uulg.    captae. 

captas  eas  llertz  8  Ligurumque  montanorum  Maduig  ex  apogr. 
Spir.  (tt  cf.  Plin.  3,  135  9  carthagine  porportantis  tr.  Pttt.1  per- 
portantis  Putr  portantes  apogr.  Spir.  captas  add  apogr.  Spir. 

34,10  Annibalem  (Voss.)  B     coelius  (Voss.)  A  V(indob.)  cae- 
lius  B  (Ileid.j  II  11  Laciniae  Marsus  lucine  (Voss.)  B  (ne  ex 

corr.)  luciae  AHV 


170  KELIQVIAE 

uellet  dubitarefque7  utrum  ea  solida  esset  an  extrinsecus  inaurata, 
perterebrauisse,  cumque  solidam  inuenisset,  statuisse  tollere;  ei  se- 
cundum  quietem  uisam  esse  Iunonem  praedicere,  ne  id  faceret7  mi- 
narique,  si  fecisset,  se  curaturam,  ut  eum  quoque  oculum,  quo  bene 
uideret,  amitteret,  idque  ab  bomine  acuto  non  esse  neglectum.  ita-  5 
que  ex  eo  auro7  quod  exterebratum  esset7  buculam  curasse  facien- 
dam  et  eam  in  summa  columna  conlocauisse. 

35.  Schol.  Leidensia  ad  Verg.  georg.  2,  197.  III 2  p.  299  H. 
Saturi  Tarenti]  locus  Tarenti,  quem  Caelius  in  V  libro  historiarum 
dicit  nomen  accepisse  a  Satura  puella7  quam  Neptunus  conpressit.  10 

36.  Priscian.  8  p.  432 H.  Caelius  in  V:  morbosum  factum7  ut 
ea  quae  oportuerint  facta  non  sint 

37.  Priscian.  6 p.226  H.  Caelius  in  V:  nullius  alius  rei  nisi 
amicitiae  eorum  causa  .... 


ciniae  templum  aestatem  a.  205.  549  Hannibai  egit,  Liu.  28,  46, 16.  itid. 
etiam  24,  3,  6. 

35.  Schol.  Bem.  ad  georg.  2,  197  p.  902  H.  Saturi]  Caelius  [Sa- 
turum  Caelius  Hagen]  in  libro  quinto  historiarum  dicit  nomen  acce- 
pisse  [accipisse  cod.]  a  Satura  puella,  quam  [quem  cod.]  Neptunus  con- 
pressit.  uid.  Hoefer  in  Boscheri  lex.  myth.  IV  c.  425  sq.  Plura  de  ea 
fabula  Probus  ad  Verg.  I.  s.  (p.  371  H),  ubi  puella  Saturia  dicitur,  locus 
Saturium. 

37.  Eisdem  uerbis  Priscianus  exemplo  usus  est  6,p.  266  H.  7 ,p.  303  H. 
13,  p.  8  H. 


2  statuisse  ABH  statuissetque  V  ex  corr.     eum  Bl       3  umo- 
nem  H         3.4  manarique  A1        4  curaturum  A  (mm  in  ras.) 
eam  B1     qui  bono  V1       5  acuto  codd.  Christi  cauto  Alanus     non 
om.  H  6   et  terebratum  H  (fort.  ex  ecterebratum  Christ.) 

7  columnae  HV  columne  A 

35.  Cf.  Seruium  auctum  de  hoc  l.  Vcrg.:  alii  dicunt  agrum,  in 
quo  condita  est  Tarentus,  Saturum  uocari.  ipse  interpretatus  est: 
TarentiJ  aut  fecundi  aut  quod  est  iuxta  oppidum  Saturum;  Taren- 
tum  enim  et  Saturum  uicinae  sunt  sibi  Calabriae  ciuitates.  Ta- 
rente  codex  Tarenti  uidg.         10  aratura  cod.  a  Satura  schol.  Bern. 

nepthunus  cod. 

3G?  11  coelius  Par.B1  Karolir.  coecilius  Par.B2   Celius  Bern. 

12  oportuerant  Gruter. 

37,  13  Caelius  Bern}  Celius  Amien.  Hfedb.)  (Par.)  B2  aelius 
B(amb.)  Bern.1  elius  B1  S(angaU.)  G-r(ut)  Kfarol.),  p.266:  caecilius 
H  cecilius  rel.  libri.  p.  303:  Caecilius  BB  Bern.,  p.  8  (antecessit 
fr.  3):  idem  in  quinto  B2  quinto  (sprscr.  s.  m.  in)  Halberst.  quintus 
BB  Bern.  S  Gr.K    p.  303:  nullus  H  a.  corr.,  p.  8  KaroUr.     p.  266: 


L.  COELII  ANTIPATRI.    fr.  34—11  171 

38.  Non.  s.  u.ftnis  fem.  p.  205.  Caelius  annali  libro  V:  ad  ali- 
quam  huic  bello  tinem  facere  .... 

KX  LIBRO  VI 

39.  Liu.  29,  25, 1.  Quantum  militum  in  Africam  [a  P.  ScipioneJ 
transportatum  sit,  non  paruo  numero  inter  auctores  discrepat.  —  ___<____; 

5  Coelius  ut  abstinet  numero,  ita  ad  inmensum  multitudinis  speciem  550 
auget:  uolucres  ad  terram  delapsas  clamore  militum  ait,  tantamque 
multitudinem  conscendisse  naues,  ut  nemo  mortalium  aut  in  Italia 
aut  in  Sicilia  relinqui  uideretur. 

40*.   Liu.  29,  27,  13.    Prosperam  nauigationem  [Scipionis  in 

!0  Africam]  sine  terrore  ac  tumultu  fuisse  permultis  (iraecis  Latinis- 
que  auctoribus  credidi.  Coelius  unus,  praeterquam  quod  non  mersas 
fluctibus  naves,  ceteros  omnis  caelestis  maritimosque  terrores, 
postremo  abreptam  tempestate  ab  Africa  classem  ad  insulam  Aegi- 
murum.  inde  aegre  correctum  cursum  exponit  et  prope  obrutis  naui- 

t5  bus  iniussu  imperatoris  scaphis,  haud  secus  quam  naufragos,  milites 
sine  armis  cum  ingenti  tumultu  in  terram  euasisse. 

41.  Non.  s.  u.  metari  p.  137.  Coelius  annal.  libro  VI:  Omnes 
simul  terram  cum  classi  accedunt,  nauibus  atque  scaphis  egrediun- 
tur;  castra  metati  signa  statuunt. 


89.  Miraculo  auium  a<l  significandam  clamoris  alacritatem  de  alia 
re  etiam  Valerius  Max.  4,  8,  5  tisus  est.    cf.  supra  p.  ccxxisa. 

40.  Quod  CoeUus  de  abreptis  ad  Aegimurum  nauihus  Scipioni,  idem 
Iduius  30,  24,  6  Cn.  Octauio  naues  onerarias  ex  Sicilia  traicienti  acci- 
disse  memoriae  prodidit. 

41.  Ad  eandem  rem  pertinet  ad  quam  fr.  40. 


alius  Bern.  II  aliae  ex  alii  ut   uid.  mut.  K  alii  rcl.  libri,  p.  8:  alii 
Gtr.         p.  170, 14  amititiae  li  a.  corr.  p.  8:  amiciciae  R  a.  corr. 

38,  1  celius  V     at  Roth  *ad  coniunctio'  MueUer       2  face*re  V 

39,  6  terra  dejlapsas  Put.1  terra  Put.*  ait  tantamque  apogr. 
Spir.  aitque  tantam  Put.  atque  tantam  AlschefsJci  7  conscen- 
ditse  Put.     mortualium  Put.  a.  corr. 

40,  10  sine]  sinemsine  Put.  a.  corr.  11  caecilius  Put.  celius 
apogr.  Spir.  unus  add.  apogr.  Spir.  quod  mersas  Put.  non  add. 
apogr.  Spir.  12  fructibus  Put.  a.  corr.  14  correptum  Put. 
corr.  apogr.  Spir.          15  iniussu  Put. 

41,  17  caelius  LFHlEsc.       18  scaptis  L1  scafis  cet.  codd. 
19  metatis  HF1     stuunt  F1 


172  RELIQVIAE 

204         42.   Liu.  29,  35,  2.    Duos  eodem  nomine  [Hannonis]  Cartha- 
560  giniensium  duces  duobus  equestribus  proeliis  [ad  Salaecam  nrbem 

a   Scipionc   Masinissaque]  interfectos  non   omnes   auctores   sunt; 

ueriti,  c.redo,  ne  falleret  bis  relata  eadem  res.    Coelius  quidem  et 

Valerius  captum  Hannonem  tradunt. 

43.  Non.  s.  u.  paucies  p.  157.  Caelius  annali  lib.  VI:  consulto 
non  paucies  arcessitum.  .  .  . 

EX  LIBRO  VII 

44.  Non.  s.  u.  congenuclare  p.89.  Coelius  annali  lib.  VII:  Tpse 
regis  eminus  equo  ferit  pectus  aduorsum,  congenuclat  pereussus; 
deiecit  dominum. 


42.  Cf.  Cass.  Dio  fr.  56,  09:  yevoLiivov  8h  xoixov  v.a.1  x&v  KaQ%r\- 
§ovicov  i7tet,eX[&6vxcov]  xe  ixe[ivoig]  xai  §i  oXiyov  xctxa  xb  Gvyneiuevov 
xg[ci7toj.te]voig  dva  KQaxog  eitiOTio\iivav  o  xe  MaGivtGGag  [uexa  xcbv]  ducp' 
avzbv  imticov  vTtoXeicp&elg  xaxd  vco[xov  xoig]  did>v.ovGi  eyivexo,  xal  6 
Uxntiojv  it,avaGrdg  i[n  xov  X6%ov]    i[7ti]cov   ditr\vxr\Gev   avxolg,    cogx'  dcL- 

cptfioXovg  [di]%a  ditoXricp&evxag  xal  dito&aveTv  TtoXXovg  xcA  dX[tbvui\ 

§.  e.  xal  xbv  "Avvcova.  nv&6\Levog  Se  xovxo  6  Ao§QOvfiag  xi\v  iii]xeoa  xov 
MaGivio6ov  cvveXafiev.  %a\  exeivoi  uhv  ca>za7te§6\Tr]6av.  (ex  eo  Zonar.  9,12.) 
Appian.  Libyc.  14:  MaG6avd66r\g  §'  inel  xovxo  i^exexeXeoxo,  a7tr\vxa  z<5 
'Avvcovi  %axd  G7tov§r\v  w?  cpiXog  eitavuov  v.a)  GvXXaficov  avzbv  aTtfjyev  ig 
xb  xov  Uxnticovog  GxQccxone§ov  v.al  dvzi§coxev  A6§Q0v§a  xr)g  LirjXQog  xf\g 
eavxov.  Liuius  ipse  antea  (c.  34)  unum  Hannonem,  Hamilcaris  (uel 
Hasdrubalis)  filium,  uictum  et  interfectum  esse  narrauerat.  cf.  Kahrstedt 
p.  337  sqq. 

43.  Inceria  argumentatione  0.  Gilbert  (p.  454  sqq.)  huic  fragmento 
locum  in  historia  (actionis  inter  Scipionem  et  Syphacem  initio  anni  203. 
551)  quaesiuit. 

44.  Rutulus  Syphacis  regis  a.  203.  551  ferit  cquum,  cf.  Sil.  Ltal. 
17,  134:  Prima  in  cornipedis  sedit  spirantibus  ignem  |  Naribus  hasta 
uolans  [ex  Ltutuli  manu]  erexitque  ore  cruento  |  Quadrupedem  elatis 
pulsantem  calcibus  auras.  j  Corruit  asper  equus  confixaque  cuspide 
membra  |  Huc  illuc  iactans  rectorem  prodidit  hosti,  idemque  de  ele- 
phanto  narrat  loanncs  Lydus  4,  102  p.  142  W.  Liu.  30,  12,  1:  Ibi  Sy- 
pbax  dum  obequitat  bostium  turmis,  si  pudore,  si  periculo  suo  fugam 
sistere  posset,  equo  grauiter  icto  effusus  opprimitur  capiturque  et  uiuus 


42,  1  eodem  apogv.  Spir.  enim  Put.        2  equestibus  Put.  a.  corr. 
4  caelius  Put.       5  post  captum  add.  etiam  Put.  om.  apogr.  Spir. 

43,  6  caecilius  F^H^Esc.     senatus  ante  consulto  add.  Boilt 
7  pauciens  L 

44,  8   coecilius  D1  caecilius  Esc.  C  coelius  Bamb.  D2  caelius 
cet.libri     annalibus  VII  Bamb.V        9  seminus  C     equo  om.L1 
auorsum  libri  aduorsum  uulg.    ante  auorsum  distinguit  Both 

10  rdeiecit  praesms''  Muellcr 


L.  COELII  ANTIPATRI.    fr.  42—48  173 

45.  Non.  s.  u.  soluerit  p.508.  Coelius  annali  lih.  VII:  duos  et 
septuaginta  lictoris  domum  deportauisse  iasris,  qui  ductoril)us  ho- 
stium  ante  soluerint  ferri,  .  .  . 

4(5.  Non.  s.  u.  exfundare  p.  108.  Coelius  Antipater  lih.  VII: 
5  Res  j).  [amisso]  exfundato  pulcherrimo  oppido. .  . . 

47.  Fest.  s.  u.  topper  p.352  M.  Sic  Coelius  1.  VII:  ...  ita  uti 
sese  quisque  uohis  studeat  aemulari  in  statu  fortunae  rei  p.,  eadem 
re  gesta,  topper  nihilo  minore  negotio  acto  gratia  minor  esset. 

48.  Schol  Vatic.  ad  Verg.  georg.  2,  345  (Seru.  III  p.  249). 
loCoelius  in  septimo:  consuetudine  uxoris,  indulgitate  liherum.  ... 


—  ad  Laelium  pertrahitur.  De  loco  ubi  captus  sit  Syphax  dissentit 
App.  Lib.  26:  TQUTtsvTsg  oi  tov  Eitputiog  ig  cpvyi]v  tov  noTa^ibv  intQcov, 
hv&u   rig  uvtov   Uvcpuvtog   tov   imtov   Hfiulev  ■    6   8'  u7t£6ei6uT0   tov   ds- 

67tOTr\V. 

45.  Nauta  p.  46  cum  omnium  consensu  haec  Coelii  uerba  Liuium 
ante  oculos  habuisse  statuit,  cum  scriberet  30,  28,  1:  Inter  haec  [uere 
a.  202.  552  RomaeJ  simul  spe3  simul  cura  in  dies  crescebat;  nec  satis 
certum  constare  apud  animum  poterat,  utrum  gaudio  dignius  esset, 
Hannibalem  post  sextum  decimum  anuum  ex  Italia  decedentem  uacuam 
possessionem  eius  reliquisse  populo  Romano,  an  magis  metuendum,  quod 
incolumi  exercitu  in  Africam  transisset:  locum  nimirum,  non  periculum 
mutatum.  — ;  non  esse  hodie  tot  fasces  magistratibus  populi 
Romani,  quot  captos  ex  caede  imperatorum  praeferre  posset 
Hannibal,  nisi  locum  habuisse  ea  censere  mauis  in  oratione  Poeni  ali- 
cxius  Hannibalis  laudes  persequentis  (cf.  Liu.  c.  28, 11  ct  fr.  26). 

47.  Forsitan  fuerint  uerba  Carthaginiensis  alicuius  Barcinis  nimium 
populi  fauorem  exprobrantis.  sententia  prineipaUs  in  decerpendo  omissa 
est.  0.  Gilbert  p.  459  sq.  fr.  ad  Hasdrubalis  orationcm  rettulit  qua  Bo- 
manos  fut  rebus  secundis  modeste  ac  moderate  uterentur'  admonuit 
(a.  201.553),  Liu,  30,  42,  12sqq.  Diodor.  27,  13— 1S. 


45,  1  caecilius  Bamb.  2  lictoris]  uictores  Madtiig.  Adu.  II 
667  uictorem  (i.  e.  Hcmnibalem)  Mueller     facis  libri  corr.  Mercer 

3  soluer  inferri  LH1  coluerin  feri  JBamb.     ferre  Guilclmus 

46,  4  Antipater]  hoc  solo  loco  ex  duodecim  additum  est  Coelio 
cognomen,  quam  ob  rem  jiossis  cogitare  initio  Nonium  scripsisse  an- 
nali  IUI  F1  5  res  pub  amisso  F~HL  res  pub  .  .  .  a..  F1  res 
pubus  a.  PGEsc.  Flore  pubis  amisso  Onions  amissa  Gerlach.  ipse 
ex  margine,  ubi  explicandi  causa  erat  adscriphtm,  in  contextum  id 
inlatum  esse  rxistumo,  quocl  saepe  liabes  apud  Nonium. 

47?  6  ita  si  quis  uobis  studeat  aemulari — 8  minor  est  Nauta 
p.  47  7  si  se  Meltscr  ne  si  —  sit  0.  Gilbert  8  an  acta  gratia 
minor  essetr' 

48,  10  in  septem  cod.  (Vat.) 


490 

2Qi 


174  RELIQYIAE 

1NCERTAE  SEDIS  FRAGMENTA 

49.  Cicer.  de  diuin.  1,  26, 55.  Omnes  hoc  historici,  Fabii,  Gellii, 
sed  proxime  Coelius:  Cum  bello  Latino  ludi  uotiui  maxumi  primum 
tierent,  ciuitas  ad  arma  repente  est  excitata.  itaque  ludis  intermissis 
instauratiui  constituti  sunt.  qui  ante  quam  fierent,  cumque  iam  po- 
pulus  eonsedisset,  seruus  per  circum,  cum  uirgis  eaederetur,  fur-  5 
cam  ferens  ductus  est.  exin  cuidam  rustico  Romano  dormienti  uisus 
est  uenire  qui  diceret,  praesulem  sibi  non  placuisse  ludis,  idque  ab 
eodem  iussum  esse  eum  senatui  nuntiare:  illum  non  esse  ausum.  ite- 
rum  esse  idem  iussum  et  monitum,  ne  uim  suam  experiri  uellet:  ne 
tum  quidem  esse  ausum.  exin  filium  eius  esse  mortuum,  eandem  in  10 
somnis  admonitionem  fuisse  tertiam.  tum  illum  etiam  debilem  factum 
rem  ad  amicos  detulisse,  (juorum  de  sententia  lecticula  in  curiam 
esse  delatum.  cumque  senatui  somnium  enarrauissel,  pedibus  suis 
saluum  reuertisse.  itaque  somnio  comprobato  a  senatu  ludos  illos 
iterum  instauratos  memoriae  proditum  est.  15 

50.  Cicer.  de  divin.  1,  26,  56.  Gaius  uero  Gracchus  multis  dixit, 
ut  scriptum  apud  eundem  Coelium  est,  sibi  in  somnis  quaesturam 
pete<(re  dubita>nti  Tiberium  fratrem  uisum  esse  dicere,  quam  uellet 
cunctaretur,  tamen  eodem  sibi  leto,  cjuo  ipse  interisset,  esse  pereun- 
dum.  hoc,  ante  quam  tribunus  plebi  0.  Gracchus  factus  esset,  et  se  20 
audisse  scribit  Coelius  et  dixisse  eum  multis. 

51.  Plin.  n.h.  31,21.    Ctesias  tradit  Silan  uocari  stagnum  in 


49.  Cf.  Fab.  Pict.  fr.  13  c.  adn. 

50.  Ex  Cicerone  descripscrmit  Valerkis  Max.  1,  7 ,  U  (quamquam 
Coelii  anctoritatem  extremae  fabulac  adscripsit,  cf.  Kempf  praef.  p.  19) 
et  Phitarchus  C.  Gracch.  1,  hic  nomine  Ciceronis  ut  auctoris  addito. 

51.  Ad  lucum  Auerni  Hannibal  per  speciem  sacriftcandi ,  re  ipsa  ut 


49.  uul.  comment.  ad  Fab.  fr.  15 

50,  16  grachus  (Lciil.)  H  17  scriptum  est  H  18  petere 
dubitanti]  Halm  [cfwyovu  7ia6av  ciQ%r}v  Plnt.)  petenti  libri  non  pe- 
tenti  Klotz,  librorum  scripturam  frustra  tuetur  Nauta  p.  55  petenti 
coniungcns  cum  in  somnis.     dicente  H     quem  uellet  (Voss.)B 

19  sibi  eto  quo  H  laeto  B1  20  hac  autem  ante  H  plebis  B 
s.m.  Vmdob.  cracchus  Voss.A  crachus  Lcid.H  21  Coelius  A 
Vvndob.  caelius  Voss.B  Leid.H  et  illum  dixisse  multis  Cltrist  coll. 
Valer.  Max.  1,7,6:  id  ex  Graccho  priusquam  tribunatum,  in  quo 
fraternum  exitum  habuit,  iniret,  multi  audierunt.  et  dixisse  mul- 
tos  Hottinger 


L.  COELII  ANTIPATRI.    fr.  49—56  175 

Indis,  in  quo  niliil  innatet,  omnia  mergantur,  Caelius  apud  nos  in 

Auerno  etiam  folia  subsidere. 

52.  Seru.  (uuctvs)  ad  Aen.  10, 145.  Coeliusque  Troianum  Capyn 

condidisse  Capuam  tradidit  eumque  Aeneae  fuisse  sobrinum. 
5         53.  Seru.  (auctus)  ad  Aen.  3 ,  402    Hic   illa  ducis  Meliboei 

parua  Philoctetae  subni.rn  Petelia  muroj  Nam  ait  Cato,  a  Philoctete 

condila  iani  pridem  ciuitate  niurnm  tantum  factum.   alii  'subnixam' 

ideo  accipiunt,  quia  inposita  est  excelso  muro;  ut  Coelius  histori- 

cus  iiit. 
io         54.  Seru.  (auctus)  ad  Aen.6,9.  Coelius  enim  de  Cumano  Apol- 

line  ail :  .  .  .  ibi  in  fano  signum  Apollinis  ligneum,  altum  non  minus 

pedes  xv.  .  .  . 

55.  Seru.  (auctus)  ad  Aen.  4,  206.   Coelius:  Maurusii,  qui  iuxta 

Oceanum  colunt.  .  .  . 
15         56.  Plin.  n.  h.  2 .  169.   Praeterea  Nepos  Cornelius  auctor  est 


Puteolos  temptaret,  a.  214.  540  descendit  (Liu.  24,  12,  4).    qua  occasione 
oblata  facile  huius  rei  mentionem  inicere  poterat  Coelius. 

52.  Cf.  Seru.  (auctus)  ad  Acn.  1,  2:  Quia  et  raulti  alii  eo  tempore 
fquo  Aeneas]  acl  Italiam  uenerant,  ut  Capys,  qui  Capuam,  Polites,  qui 
Politorium  condidit.  cadem  ex  Ariaethi  Arcadicis  Dionys.  1,  49,  1,  alii 
alia  de  Capyis  patria,  cf.  Catonis  fr.  60  cum  adn. 

53.  Petelia  cum  diu  oppugnata  esset,  a.  216.  53S  fame  capta  cst 
ab  Himilcone ,  Hannibalis  praefecto  (Liu.  23,  30).  etiam  in  anni  208. 
546  rebus  enarrandis  illud  commemorare  poterat  Coelius,  quo  Hannibal 
sub  tumulo  Peteliae  tria  milia  equitum,  duo  peditum  in  occulto  lo- 
cauit  et  ex  insidiis  coortus  magnum  damnum  Romanis  intidit,  Liu.  27, 
26,  5.    cf.  Cat.  fr.  70. 

54.  Cumas  Hannibal  peruenit  a.  215.  539. 

55.  Similibus  fere  uerbis  Maurusiorum  mentionem  facit  Liuius  24, 
49,  4  (a.  213.  541):  Facile  persuasum  Galae,  filio  deposcente  id  bellum, 
ut  mitteret  exercitum,  qui  Carthaginiensibus  iegionibus  coniunctis  magno 
proelio  Syphacem  deuicit.  triginta  milia  eo  proelio  hominum  caesa 
dicuntur.  Syphax  cum  paucis  equitibus  in  Maurusios  ex  acie  Nu- 
midas  (extremi  prope  Oceanum  aduersus  Gadis  colunt)  refugit  ad- 
fluentibusque  ad  famam  eius  undique  barbaris  ingentis  breui  copias 
armauit,  cum  quibus  in  Hispaniam  angusto  diremptam  freto  traiceret. 
quamquam  et  alia  in  re  eadeui  de  Maurusiis  dicere  potuit  Coelius. 

.")<;.  Vlinius  Nepotis  testimonium  ex  Pomponio  Mela  sumpsit,  ex  Pli- 
nio  sua  habet  Mart.  Capell.  6,  621,  uid.  s.  p.  ccxn. 


51,  1.2  in  uerno  ed.  Par.  E 

52,  3  troianim  Floriac. 

53,  Ad  Jmnc  textum  Tliilu  adnotauit  Jianc  discrepantiam  cod.  Am- 
brosiani:  Caelius  dicit  Petiliam  urbem  impositam  esse  excelso  muro. 

54,  11  ibi  TJiilo  ex  Bern.  G   est  Daniel 

55,  13  maurusius  Flor.       14  colunt  Flor.   colant  Commelinus 


176  RELIQVIAE 

Eudoxuni  quendam  sua  aelate,  cum  Lathyrum  regem  fugeret,  Ara- 
hico  sinu  egressum  Gades  nsque  peruectum,  multoque  ante  eum 
Caelius  Antipater  uidisse  se  qui  nauigasset  ex  Hispania  in  Aelhio- 
piam  commercii  gratia. 

57.  Non.  s.  v.  pedetemtim  p.  29.  Caelius  annali:  ipse  cum  cetera  5 
copia  pedetemtim  sequitur. 

58.  Seru.  ad  Aen.  4/390.  Caelius  historiarum:  delinquere  fru- 
mentum,  Sardiniam  hostes  tenere.  .  .  . 

59.  Gell.  10, 1,  3.  fTertio'  et  'quarto  consuP  non  'tertium  quar- 
tum'que,  idque  in  principio  lihri  .  .  .  Caelium  scrihsisse.  10 

60.  Charis.  2  p.  220  K.  cSubinde'  Nepos  de  inlustrihus  uiris  II, 
sed  et  Brutus  et  Coelius  frequenter  eo  usi  sunt. 

FRAGMENTA  DVBIA 

61.  Incert.  dc  dub.  nom.  Vp.  590  K.  Salientes  aquarum  generis 
masculini,  ut  Caelius  cperpetuum  salientem'. 

62.  Priscian.  8 p.386 H.   Lueius  Caelius:  ubi  senatus  intellexit  15 
populum  depeculari,  .  .  . 

63.  Schol.  Veron.  ad  Verg.  Aen.  5, 251  p.  433 H.  Lucretius  in  II 
cIam  tihi  harbaricae  uestes  Meliboeaque  fulgens  purpura'.  Coelius: 
Mean  .  .  .  factum. 


58  cum  fragmentis  orationis  fr.  5. 16  coniunxit  Woelfflin  (per  litteras) . 

55).  Gellius  familiarem  suum  doctum  uirum  Bomae  liaec  dicere  se 
audisse  et  ad  se  scrijisisse  finxit.  res  uulgo  refcrtur  ad  annum  214. 
540,  quo  Q.  Fdbius  Maximus  quartum  M."Claudius  Marcellus  tertium 
eonsules  fuere,  Liu.  24,  9,  7.  quod  quamquam  ueri  simile  est,  nolui  tamen 
quasi  pro  certo  ponere.  (Gilbert  l.s.  p.  374  sqq.  consulatum  <t>.  Fabii  Ma- 
ximi  et  Q.  Fuluii  Flacci  i.  e.  a.  209.  545  praefert.) 

i\\ — 65.  uid.  suprap.  ccxxxm sq.  fr.  65  nunc  Gellio  (fr.  32  A)  restitui. 

57,  5  caecilius  GPH'1  annaui  FHl  anaui  cet.  codd.  annalibus 
uulg.  annali  I  Mercer.  Caelius  anna.  VI  Speng.     coetera  LFG  VH2 

58,  exhibet  Floriac,  ex  cod.  Ambros.  hanc  discrepantiam  TMlo 
adnotauit:  Caelius  histor.  delinquere  etc. 

59,  10  2)0st  libri  I  (nel  II  uel  IV  uel  V)  inserit  Nauta,  IV  Both, 
III  Meltzer     celium  QH  celiu  X  Coelium  itulf/o 

61,  14  celius  Vindobonensis 

62,  15  Lucius  ed.  pr.  Veneta  lucilius  libri  celius  Bamb.  coelius 
Par.B  Halberst.  Gr(utc.r)  cocelius  S(angalL)       16  depeculiari  SGr. 

63,  quae  sequuntur,  ad  u.  Verg.  Maeandro  duplici  interpretanda 
pertinent. 


L.  COELII  ANTIPATRI.    fr.  56—67  177 

(»4-.  Fest.  s.  u.  ocius  p.  181  M.  Coe}\\us  historiarum  (libro 

conciytantar  ocissimc 

i  (».">.  Flau.  Cap.  de  orthogr.  p.  100  K.  Calua  -aquviov  uocatur,  licet 
Celiua  et  Varro  caluariam  elicant.J 


5  00.  Ascon.  ad  Cic.  Pison.  fr.  3  p.  2K.-Sch.  12  St.  Yideo  in  an- 
nalihus  eorum,  qui  Punicum  bellum  secundum  scripserunt, 
tradi  Placentiam  coloniam  deductam  pridie  kal.  lun.  primo  anno  eius 
belli  (P.y  Cornelio  Scipione  —  Ti.  Sempronio  Longo  coss.  —  Pla- 
centiam  autem  sex  milia  liominum  noui  coloni  deducti  sunt,  in  qui- 

io  bus  equites  ducenti.  deducendi  fuit  causa,  ut  opponerentur  Gallis, 
qui  eam  partem  Italiae  tenebant.  deduxerunt  III  uiri  P.  Cornelius 
Asina,  P.  Papirius  Maso,  Cn.  Cornelius  Scipio.  eamque  coloniam 
LUI  .  .  .  deductam  esse  inuenimus;  deducta  est  autem  Latina. 

07.   Gell.  17,  9,  16.    IIoc  genus  epistulae  Lacedaemonii  'axv- 

15  rdhjv''  appellant.  Legebamus  id  quoque  in  uetere  historia  re- 
rum  Poenicarum,  uirum  indidem  quempiam  inlustrem  (siue  ille 
Hasdrubal  siue  quis  alius  est,  non  retineo)  epistulam  scriptam  super 
rebus  arcanis  hoc  modo  abscondisse:  pugillaria  noua,  nondum  etiam 
cera  inlita,  accepisse,  litteras  in  Iignum  incidisse,  postea  tahulas,  uti 

20  solitum  est,  cera  conleuisse  easque  tahulas,  tamquam  non  scriptas, 
cui  facturum  id  praedixerat,  misisse;  eum  deinde  ceram  derasisse 
litterasque  incolumes  ligno  incisas  legisse. 


06.  Annus  coloniae  deductae  notus  est  (Polyb.  3,  40,  3  sq.,  ubi  etiam 
numrrus  colonorum  additus  est.  Liu.  per.  20.  cf.  21,25.  Vellei.  1,14,8), 
cetera  non  item. 


G4-,  2  occissime  cod. 

06,  7  Iun.  Maduig.  Ian.  cod.  Sangall.  8  P.  om.  Sangall.  Ti.] 
T  cod.  Montep.  et  Poggii  tenti  Sozom.  apogr.  9  ducenti]  ducendi 
Sozom.  apogr.  om.  cod.  Montep.  et  Poggii       10  fuit]  sunt  cod.  Montep. 

11.12  maso  gn.  pompeius  gn.  cornelius  cod.  Montcp.  et  Pog. 
Pompci  nomen  ut  spurium  eiecit  Perizonius,  pro  Cn.  Cornclio  Sci- 
pione  Kiessling  et  Schoell  G.  Lutatium  coll.  Liu.  21,25,3  requirunt. 

12  LIII  .  .  .]  sine  hiatu  cod.  Pog. 

07,  15  ueterum  Q  16  pecuniaru  Q  pectiniru  Z  uirum  in- 
didem]  indide  Q     aut  rubal  QZ  17  non  <(enim)>  Skutsch 

20  easque]  absque  QZ  21   promiserat  QZX     derosisse  Q  de- 

rarisse  X  derasse  Z 

Hist.  Rom.  rel.  I,  ed    Peter.    Bd.  alt.  12 


218 
536 


(PAVLYS)  CLODIVS 

KAATAIOT  EAErXOS  XPON&N 

1.  Plut.  Num.  1.  KXcbdtog  rtg  iv  iXiy%co  %qovcov  (ovxco  yd.Q 
ncog  intyiyQaitrat  rb  (itfiXtov)  l6%v  QiXerat  rdg  [ilv  aQ%aiag  dva- 

3*u  yQ(X(pdg  iv  rolg  KeXrtxoig  Ttd&e6t  rr\g  TtoXecog  r]cpavi6ftai,  rdg 
6e  vvv  cpatvoyiivag  ovx  dXy&cbg  6vyxei6%at  6V  dvdQojv  iaQtt,o- 
[livcov  rt6tv  elg  rd  TtQcora  yivr\  xai  rovg  intcpave6rdrovg  oixovg  5 
e|  ov  TtQoGrjxdvrcov  el6^tat,o[iivoig. 

nATAOT  TOT  KAATAIOT  STNTASEIS  XPONIKAI 

2.  App.  Gall.  1,3 p.36B.  Kat6aQ  de  7toXe[iY]6ag  avrotg  tcqco- 
rov  [iev  *Ekovi]rlovg  xai  TtyvQlovg  d[itpi  rdg  eixo6t  [ivQtddag 

107  bvrag  ivtxr]6ev  .     oi  TtyvQtot  6"  avrcov  %qovco  ept7tQo6^ev  Ilt- 
647  6covog  xai  Ka66iov  rtvd  6rQarbv  eXovreg  vjtb  t,vybv  i^eneitoii-  io 
cpe6aV)  cog  iv  %Qovtxalg  6vvrd%e6t  doxet  TlavXco  rco  KXavdia. 


2.  Cf.  Caes.  bell.  gall.  1,7,4:  Caesar  quod  memoria  tenebat  L.  Cas- 
sium  consulem  occisum  exercitumque  eius  ab  Heluetiis  pulsum  et  sub 
iugum  missum  et  q.  s.  12,5:  Hic  pagus  [TigurinusJ  unus,  cum  domo 
exisset  patrum  nostrorum  memoria,  L.  Cassium  consulem  interfecerat 
et  eius  exercitum  sub  ingum  miserat. 


1,  4  (psQOfiivag  Cobet  Var.  lect.  p.  121 

2,  11  TlovftXicp  tw  KXaditp  Both. 


SEMPRONII  ASELLIONIS  RERVM  GESTARYM 

LIBRI 

EX  LIBRO  I 

1 .  Gell.  5, 18,  7.  Cura  uero  non  per  annos  sed  per  dies  sin- 
gulos  res  gestae  scribuntur,  ea  historia  Graeco  uocabulo  icprj^isQh 
dicitur,  cuius  Latinum  interpretamentum  scriptum  est  in  libro  Sem- 
proni  Asellionis  primo,  ex  quo  libro  plura  uerba  ascripsimus,  ut 

5  simul,  ibidem  quid  ipse  inler  res  gestas  et  annales  esse  dixerit, 
ostenderemus:  Verum  inter  eos,  inquit,  qui  annales  relinquere  uo- 
luissent,  et  eos,  qui  res  gestas  a  Romanis  perscribere  conati  essent, 
omnium  rerum  hoc  interfuit:  annales  libri  tantum  modo  quod  factum 
quoque  anno  gestum  sit,  ea  demonstrabant,  id  est  quasi  qui  diariuni 

io  scribunt,  quam  Graeci  icpi]u£QLda  uocant.  nobis  non  modo  satis  esse 
uideo,  quod  factum  esset,  id  pronuntiare,  sed  etiam,  quo  consilio 
quaque  ratione  gesta  essent,  demonstrare.  2.  Paulo  post  idem 
Asellio  in  eodem  libro:  INam  neque  alacriores,  inquit,  ad  rem  p. 


2.  Vid.  supra  p.  ccxliii.  Graeca  Pohjbii  sententia  (de  Chaerea  et 
Sosylo  3,  20,  5:  ov  yag  'i6tOQiag  aXXa  xovQeav.fjg  v.al  navS^iov  XaXiag 
l[Loiyi:  doxovoi  rd^Lv  %%£iv  v.al  8vva\Liv)  ab  Asellione  Latine  tiersa  est. 
Fr.  Leo  Roem.  Liter.  I  p.  335. 


1,5  gestat  JR  a.  corr.        6  Verbum  it     annales  VBP  annalis 
uulc/o  7   a  R.  scribere  R  8   omnium  rerum]   omnino  nimi- 

rum  Stcplianus  omnium  primum  conieci  modo  om.  P  quod]  quid 
yqiperdey   Opusc.  p.  403 sqq.  !>   sit]   esset  Nipperdey  l.  s.     id 

est]  ita  0.  Iahn  Philol.  XX  VI  p.  8  eorum  ante  quasi  uulg.  add. 
om.  VRP  10  epemila  E     obis  (spatio  litt.  n  uacuo  rel.)  P 

11  quod]  quid  Nipperdey  l.  s.  pronunciare  P  2,  12  post] 
possit  B  13  alacrioris  uuUjo  alacriores  VRP  alacriores  ad  rem 
perperam  faciundam  neque  segniores  ad  rem  publicam  defendundam 
annales  Nipperdey  l.  s. 

12* 


180  KELIQVIAE 

defendundam  neque  segniores  ad  rem  perperam  faciundam  annales 
Iibri  commouere  ((uosquam  possunt.  scribere  autem,  bellum  initum 
quo  consule  et  quo  confectum  sit,  et  quis  triumphans  introierit  ex 
eo  bello;  quaeque  in  bello  gesta  sint,  iterare,  id  fabulas  (non  praedi- 
care  aut  interea  quid  senatus  decreuerit  aut  quae  lex  rogatioue  lata  & 
sit  neque  quibus  consiliis  ea  gesta  sint  [iterare])  id  fabulas  pueris 
est  narrare,  non  bistorias  scribere. 

2A.  Non.  s.  u.  bubo  p.  194.    Asellio  bistoriarum  libro  I:  ...  et 
quod  bubo  in  columna  aedis  Iouis  sedens  conspectus  est. 

EX  LIBRO  III 

3.  Priscian.  5  p.l82H.  Asellio  in  III  bistoriarum  aduerbiahter  io 
sine  cque'  extulit:  .  .  .  ut  fieri  solet  plerum,   ut  in  uictoria  mitior 
mansuetiorque  fiat. 

EX  LIBRO  IV 

4.  Non.  s.  u.  gliscitur  p.481.   Sempronius  Asellio  bistor.  lib.  IV: 
.  .  .  ut  maior  inuidia  Lepido  glisceretur. 


4.  Popma  et  Nipperdey  l.  s.  p.  405  M.  Aemilium  Lepidum  Porcinam 
intellegunt,  qui  postqua^n  a.  137.  617  consul  fuit  cum  C.  Hostilio  Man- 


1    defuncla  M       seguiores   VBP  segnioris   nulgo       perperam] 

properanter   Hertz  Phil.-klin.  Streifzug  p.  38  sqq.    propositam   ucl 

propriam  H.  Iacobi  properatim  C.  Lachmann  apud  Hertzlum,  qui 

iam  a.  1853  in  cd.  sua  nihil  mutauit.  uid.  nanc  opusc.  Gell.  p.  212 

pauperam  Pluess  in  Fleckeis.  annal.  CI  p.  755  sqq.     facd'  B  pati- 

undam  Pluess  1.  s.  CIX  p.  73         2  comouere  P     quosquam  scripsi 

a  o 

quicquam  Ubri  (q;q  B)     illum  bellum  B         3  et  quo]  et  qquo  B 

modo  ante  confectum  uulgo  inseritur  om.  VBP  et  quis]  equis 
B  3.  4  ex  eo  bello  quaeque  scripsi      ex  eo  libro  VBP  quae  V 

q  B   que  P  et  quae  eo  in  bello  Carrio  ex  S.  C.  quaeque  in  bello 
Gronou.  exin  eo  libro  quae  Plucss  l.  s.  CI  p.  759  ex  eo,  <^et  eo> 
iibro  quae  Hertz  sed  eo  inserit  Hosius        4  iterare  id  fabulas  om. 
Mommsen,  Hertz  enarrare  substituit  Nipperdey  1.  s.     predicare  P 
5  aut  int.  VBP  autem  uulgo     rogatio  ue  lata  V  rogatio  uelata  P 

6  iterare  uulgo  om. 

2Aj  8  ex  fr.  G-ellii  (34)  rectius  huc  translatum  est,  uid.  appar. 
p.  157. 

3,  10  asellio]  (Par.) B2  assellio  Sfangall.)  asellius  BBamb. 
Amien.  tertio  Bern.  VI  SK(aroIir.)  11  plerum  *  ut  (q.)  Bamb. 
plerum  in  SK 


SEMPROXII  ASELLIONIS  RERVM  GESTARVM  LIBRI.    fr.  1—6     181 

o.  Gell.  13,3,6.  Hoc  ego  scripsi  de  utriusque  uocabuli  [necessi- 
tudinis  c/  necessitatisj  indifferentia,  admonitus  forte  uerbi  istius, 
cum  legerem  Sempronii  Asellionis,  ueteris  scriptoris,  quartum  ex 
historia  librum,  in  quo  de  P.  Africano,  Pauli  filio,  ita  scriptum  est: 
r»  Nam  se  patrem  suum  audisse  dicere  L.  Aemilium  Paulum,  nimis 
l)onum  imperatorem  signis  conlatis  non  decertare,  nisi  summa  ne- 
cessitudo  aut  summa  occasio  data  esset. 

EX  LIBRO  V 

6.  Gell.  2, 13.  Antiqui  oratores  historiaeque  aut  carminum  scripto- 
res  etiam  unum  filium  filiamue  fliberos'  multitudinis  numero  ap- 

io  pellarunt.  idque  nos  cum  in  complurium  ueterum  libris  scriptum 
aliquotiens  aduerterimus,  nunc  quoque  in  libro  Sempronii  Asellionis 
rerum  gestarum  quinto  ita  esse  positum  offendimus.  is  Asellio  sub 
I*.  Scipione  Africano  tribunus  militum  ad  Xumantiam  fuit  resque 
eas,  quibus  gerendis  ipse  interfuit,  conscripsit.    Eius  uerba  de  Ti. 

15  Graccho  tribuno  pl.  quo  in  tempore  interfectus  in  Capitolio  est, 
haec  sunt:  Nam  Gracchus  domo  cum  proficiscebatur,  numquam  mi- 


cino,  anno  insequenti  proconsttl  aduersus  Vaccaeos  turpiter  et  male  rem 
gessit.  Liu.  perioch.  56.  Oros.  5,  5,  13  sqq.  Appian.  Iber.  80 — 82,  qiii 
clade  illa  enarrata  c.  83  sic  concludit:  v.a.1  rdds  uhv  i]v  7Ceqi  tbv  Aiai- 
Xiov,  'Pcouuioi  S'  avxd  Tivfrousvot,  zbv  \thv  AiuiXtov  TtaQsXvaav  rf/g  gtqu- 
vtjylccg  T£  xui  VTTUTsiug ,  v.ui  iStwTJig  ig  'Pwuriv  VTtsGTQEcpsv  y.ui  iQrjuactv 
iTtsgrjUiovTO. 

5.  Cf.  Appian.  Hiber.  S7 :  dvc%£Qrjg  ts  oXcog  (ut  ait  Scipio  in  Hispa- 
nia  contra  Numantinos  bellum  gerens)  xai  avouoiog  6  dyoov.  rfiawusvotg 
(ihv  yaQ  TtoXvg  6  %ivSvvog,  vtxcbai  Sh  ov  usya  tb  JcQyov  ovS'  i7tixEQdsg. 
elvul  d'  dloyov  xtvdvvsvsiv  ini  oXiyoig,  v.ui  CTQaT-nybv  uusXfj  tov  uyco- 
vtfcousvov  Ttob  Tf/g  %Qsiug,  dyuxrbv  Sh  tov  iv  uovatg  TtuQuy.ivSvvsvovTa 
xalg  dvdyxutg.  cvyv.Qtvcov  S'  scpv  vui  Tovg  iuTQOvg  ur)  xQfiG&at  Touutg 
pr]Sh  Y.UV6E0L  TtQO  cpaQ^idv.cov.  Val.  Max.  7,2,2:  Idem  [Scipio  AfricanusJ 
negabat  aliter  cum  noste  confligere  decere,  quarn  aut  si  occasio  ob- 
uenisset  aut  necessitas  incidisset.    Veget.  3,  26. 


5,  3  legem  Q  quantum  Q  3.4  existoria  X  4  in  quo  * 
de  (d  eras.)  X  in  qua  QZ  5  patri  X  L.  Aem.  Paulum  glossam 
putat  Hosius  5.  6  neminem  bonum  imp.  s.  conlatis  decertare 

Gronou.  minime  bonum  Hosius  fort.  numquam  bonum  imperatorem 
s.  c.  deeertare  6  conlatis  om.  Q     non]  om.  libri  praeter  Q2 

7  ei  ante  occasio  add.  LTXX 

6?  12  ostendimus  g         14  tyber-io  P         15  trib.  pl.  g  tribuni 
.p.  1.  R  tribuni  .p.  L.  P  triljuni  .P.  1.  V     est  in  Capitolio  V 
16  haec]   ehaec  R     gracchus  V     domum  Bergk  in  Fleckeis.  ann. 
113  p.  284     proficisceretur  g  proficiscebatur  etiam  exc.  Scioppii 


182  RELIQVIAE 

133 

x^r  nus  terna  aut  quaterna  milia  hominum  sequebantur.     7.  Atque  inde 

infra  de  eodem  Graccho  ita  scripsit:  Orare  coepit  id  quidem,  ut  se 

defenderent  liherosque  suos,  eum,  quem  uirile  secus  tum  in  eo  tem- 

13J  l)ore  habebat,  produci  iussit  populoque  commendauit  prope  flens. 

623  8*.  Gell.  1, 13, 10.  Is  Crassus  [P.  Licinius  Crassus  MucianusJ  5 
a  Sempronio  Asellione  et  plerisque  aliis  hisLoriae  Romanae  scripto- 
ribus  traditur  habuisse  quinque  rerum  bonarum  maxima  et  praeci- 
pua:  quod  esset  ditissimus,  quod  nobilissimus,  quod  eloquentissimus, 
quod  iuris  consultissimus,  quod  pontifex  maximus.  is  cum  in  con- 
sulatu  optineret  Asiam  prouinciam  et  circumsedere  oppugnareque  io 
Leucas  pararet,  opusque  esset  firma  atque  procera  trabe,  qui  arie- 
tem  faceret,  quo  muros  eius  oppidi  quateret,  scripsit  ad  j  mag.  G. 


7.  Cf.  App.  b.  ciu.  1,14:  "Egidog  Sh  xui  ini  xmSs  TtoXXqg  ysvouivr\g 
(cum  tribuni  pl.  in  annum  132.  622  crearentur)  6  rQan%og  iXarxovyt,svog 
rijv  usv  %siqoxoviuv  ig  xi]v  imovoav  rjusQav  avi&sxo ,  Ttdvxa  S'  &7to- 
yvovg  iusXavstfiovsi  xs  'ixi  wv  %vuQ%og  xui  xb  Xoiitbv  rfjg  rjwiQug  iv 
dyoQu  rbv  vibv  indycov  sxd6totg  6vvlGzr\  v.a.1  ituQexi&sxo  mg  avxbg  vitb 
xcbv  ift&Qcbv  avxixu  anoXovasvog.  iam  antea,  cum  amicus  quidam  Ti. 
Gracchi  subito  mortuus  esset,  Gracchum  sibi  similem  sortem  timentem 
filium  Tpopido  commendasse  Plutarchus  scribit  (c.  13):  itQog  xavxa  xobg 
TtoXXovg  'irt  u&XXov  6  Ttpioiog  TtuQO^vvav  usxifiaXs  rr\v  ia%f\ra  xui  xovg 
■naidug  nnouyuytov  iSslto  xov  Sr\aov  xovxcov  %T]Ss6&at  nui  xfjg  arjXQog 
cog  avrbg  a%syvcoit.cbg  iavrov. 

8.  Ab  Ioanne  Sarisberiensi  6, 12  haec  descripta  esse  sed  tamquam 
cx  Frontino  petita  monuit  Hertz  a.  h.  I. 


7,  1  iride]  idem  g  unus  (Oxon.  ap.  Iac.  Gronou.)   item  Lion 

2  infra  de  £  infraude  VPR  cepit  id  quidem  PR  quidem  coepit 
id  V  coepit,  id  quidem  Berglc  l.  s.  coepit,  inquit  I.  F.  Gronou.  Bentley 
c.  Quirites  SJcutsch  identidem  Iac.  Gronou.  3  defFenderent  V 

eum]  eumque  A.  G.  Cramer  uirile  secus  tum  I.  F.  Gronou.  uirile 
(ex  uirile  corr.  V)  secustum  VPR  uirilis  sexus  tum  g 

8,  6  Asellione]  asellone  VTT  as|ellone  R  a  sellone  P  Aselione 
et  Asellione  g  7  quinque  habuisse  g  9  iure  consultissimus  £ 
pontifex  R2  in  ras.  litt.  extr.  duarum  in]  ex  Cannegieter  in  con- 
sultatu  VTT  inconsultatu  P  11  Leucas  V^PRTTg  Leucas  op- 
pidum  Va  rec.  m.  in  marg.  g  qui  VR  TT  qua  P  Ioann.  Sarisb.  quae 
(s.  que)  g  12  quateret  ex  cateret  corr.  R  mag.  G.  VRPTT 
magistratum  (magistru  et  niagu  al.)  G.  g  magistratum  grecum  G.  s 
(Ambros.)  magistrum  architectona  cod.  Buslidianus  Roth  mag.  scili- 
cet  g  (Laur.  LIV  11)  Magnum  Gaium  Loann.  Sarisb.  ao^txiy.xova 
Hertz  in  duobus  s  inuenit,  m.  rec.  inlatum,  ut  ex  edd.  desumptum 
esse  uhleatur 


SEMPRONII  ASELLIONIS  RERVM  GESTARVM  LIBRI.  fr.  6— 10     183 

Afoelattensium,  sociorum  amicorumque  populi  Romani,  ut  ex 
malis  duobuSj  quos  a[>ud  eos  uidisset,  uter  maior  esset,  eum  mit- 
tendum  curaret.  tum  f  mag.  G.  comperto,  (|uam  ob  rem  malum 
desideraret,  non,  uti  iussus  erat,  maiorem,  sed  ([iiem  esse  magis 

5  idoneum  aptioremque  faciendo  arieti  facilioremque  portatu  existi- 
mabat,  minorem  misit.  Crassus  eum  uocari  iussit  et;  cum  interro- 
gasset,  cur  non  quem  iusserat,  misisset,  causis  ralionibusque  quas 
dictitabat  spretis  uestimenta  detrahi  imperauit  uirgisque  multum 
cecidit,  corrumpi  atque  dissolui  officium  omne  imperantis  ratus,  si 

10  quis  ad  id,  quod  facere  iussus  est,  non  obsequio  debito  sed  consilio 
non  desiderato  respondeat. 

9*.  ScJwl.  Bern.  ad  Yerg.  georg.  3,474  p.  050  Hag.  Norica] 
Norica  castella  dixit  ab  urbe  ftoreia,  quae  est  in  Gallia,  ut  Asellio 
bistoriarum  non  ignarus  docet. 

EX  LIBRO  Xm 
15         10.   Gell.  4,  0, 12.  Sempronius  Asellio  XIII  rerum  gestarum  ita 


9.  Mommsen  Opusc.  philol.  p  506  refert  ad  Carbonis  consitlis  cladem 
ad  Xoreiam  a.  113.  641  acceptam. 

10.  Popma  haec  sumpta  esse  censet  ex  oratione  C.  Marii  consulis 
designati  coinpar.  Sallust.  b.  Iug.  85,  31:  Non  sunt  conposita  uerba  mea: 
parui  id  facio.    ipsa  se  uirtus  satis  ostendit.    illis  artificio  opus  est,  ut 


1  Moelattensium]  Kiessling  De  Dion.  font.  p.  46  mole  attenisium 
V  mole  atheniensiu  11  more  atheniensium  Pg  atheniensium  T  athe- 
niensium  T  moleatensium  cod.  Buslklianus  maiorem  Atheniensium 
Ioann.  Sarisb.  magistratus  Mylasensium  (uel  Mylattensium)  Monvm- 
sen  magistnxm  Mytilenensium  BergTc  l.  s.  p.  279  Myrinensium  Ho- 
sius  coll.  Ps.-Frontin.  4,  o,  16  alii  alia  cxcogitauerunt  populi  Ro- 
mani]  oppidi  popti  R.  T  3  careret  B   curarent  g  nonnulli 

mag.  G.  PTT  ma.g.  G.  VB  magr  G.  cr  magister  (magistratus  et 
magr.  et  magis  al.)  grecus  (iicl  grecus)  g  magister  aQ%ttEKTOv  (aQ%i- 
ziy.xtov  m.  alt.  in  ras.)  Lugd.  Magnus  Gaius  Ioann.  Sarisb.  ao^tri- 
zrcov  Hertz  comperto  quamobrem]  i/n  lifur.  T  5.  6  existimabant 
Vg  aliquot         6  crasus  B  7  iusserat]  iussisset  B         8  dicta- 

bat  B     speras  B  a.  corr.     uestimenta  in  marg.  add.  V1     detrachi  V 

imperauit  om.  B  9  cicidit  P     omne  officium  T  pontificium 

coll.  c.  13,3  Hosius 

9,  13  ab  orea  norea  q  est  codex,  emcnd.  Mommsen  14  histo- 
riamm  nono  Mommsen   historiarum  Romanarum  nono  Hagen 

10,  15  assellio  B 


184  RELIQVIAE 

scripsit:  Facta  sua  spectare  oportere,  non  dicta,  si  minus  facundiosa 
essent. 

EX  LIBRO  XIV 

11.  Gell.  13,22  (21),  8.  Sempronius  Asellio  in  libro  rerum  ge- 
starum  XIV' :  Crepidarium,  inquit,  cultellum  rogauit  a  crepidario 
sutore.  5 

12.  Charis.  2  p.220K.  'Secus'  pro  fpost.'  Sempronius  Asellio 
historiarum  XIV:  .  .  .  ne  possent  uel  sationes  facere  hoc  secus. 

EX  LIBRO  f  XL 

13.  Charis.2  p.195  K.  Asellio  quoque  rerum  Romanarum  f  XL: 
Tam  pulchrum  opus  tamque  artificiose  factuin  passus  est  dirui. 

INCERTAE  SEDIS  FRAGMENTVM 

14.  Seru.  (auclus)  Aen.  12,121.    Asellio  historiarum:  Triario-  k> 
rum  quartum  signum  accedebat,  siue  pilatim  siue  passim  iter  facere 
uolebat. 


turpia  facta  oratione  tegant.  Mommsen  Op.  phil.  p.  506  uerba  M.  Drusi, 
Ujrauis  oratoris  ita  dumtaxat  cum  de  re  publica  diceref,  (Cic.  Brut. 
62,222)  fuisse  coniecit. 

11.  Becte  Both  rettulit  ad  M.  Liuii  Drusi  necem  a.  91.  663.  cf. 
Appian.  b.  c.  1,  36 :  cbv  6  ^Qovoog  aio&avou-svog  xs  kuI  ov  frautva  TtQotwv 
aXX'  ivdov  iv  TtSQtnaxw  $oayv  cpwg  i%ovxt  %Qr\uaxl£wv  asl  xal  tisqI  sOTti- 
gav  xb  7tXfj&og  a7to7tiu7twv  i^e§6vosv  acpvw  7tS7tXfjx&af  ■x.al  Xiywv  ixv 
■naxtTtsosv.  rjvoi&ri  6s  slg  xov  uvqov  avxw  gkvxox6[iov  \ia%atQtov  i\i7ts- 
7tr\y\tivov. 

13.  Popma  scrmonem  fuisse  suspicatur  de  theatro,  quod  a  L.  Cassio  aedi- 
ficatum  L.  Scipio  Asiaticus  consid  a.  83.  671  destruxit  (Appian.  b.  c.  1, 28. 
Vell.  1,15,3) ,  Mommsen  in  Op.  phil.  p.  506  de  Piraeeo  portu  a  Sulla 
86.  668  diruto  (Flor.  1,  40, 10.  App.  Mithr.  41:  cpstdousvog  ovxs  xfjg  onXo- 
&f]xr)g  ovxs  xwv  veoiootuwv  ovxs  xivbg  uXXov  xwv  aotdi^twv).    res  dubia  est. 


1  factas  suas  spectareo  portare  V  spectare  libri  spectari  uulgo 
opportere  P 

11,  4  .XIII;  X  .XUU.  Q  a  crepidario]  accrepidario  V  a.  corr. 
acrepidarios  ut  ore  Z  accrepidarios  utere  0  a.  corr. 

12,  7  nepos  sente  u  sationes  (uel  rationes)  Neap.  ne  possent 
aut  stationes  ed.  pr. 

13,  8  XL]  de  numero  corrupto  uicl.  supra  p.  ccxlv. 

14  solus  ex  Thilonis  libris  exhibet  F(loriacensis)  (in  quo  pro  fixa, 
quod  antecedit,  scriptum  cst  fixabilis)  10.11  triariorum]  triarum 
F  bistoriamm  tritarum  quarto:  Burm.  bistoriarum  VIII:  Triario- 
rum  Masuicius  triarium  Woelfflin  Phil.  33  p.  66 


M.  AEMILII  SCAVKI  DE  VITA  SVA 

EX  LIBRO  I 

1.  Valer.  Max.  4,4,11.  M.  autem  Scaurus  quantulam  a  patre 
hereditatem  acceperit,  in  primo  libro  eorum,  quos  de  uita  sua  tres 
scripsit,  refert.  ait  enim  sibi  sex  sola  mancipia  totumque  censum 
quinque  atque  triginta  milium  nummum  relictum. 

EX  LIBRO  III 

5        2.   Charis.  1  p.  146  K.  Scaurus  libro  III:  uectigalium  se  minus 
fructos. 

3.  Diomed.  1  p.374  K.  Scaurus  de  uita  sua  tertio:  proelium 
non  siui  fieri. 

4.  Diomed.  1  p.  385 K.    Scaurus  de  uita  sua  tertio  'poteratur' 
io  etiam  sicut  cpossitur'  dictitat. 

INCERTAE  SEDIS  RELIQVIAE 

5.  Diomed.  1  p.377 K.  Scaurus  de  uita  sua:  sagittis,  inquit, 
confictus  .  .  . 

6.  Seru.  fauctusj  ad  Aen.  12,  121.  Scaurus  de  uita  sua:  in 
agrum  hostium  ueni,  pilatim  exercitum  duxi. 

15  7*.  Ps.-Frontin.  strat.  4,3,13.  Vniuersi  quoque  exercitus  no- 
tabilis  saepe  fuit  continentia,  sicut  eius;  qui  sub  Marco  Scauro  me- 
ruit.  namque  memoriae  tradidit  Scaurus,  pomiferam  arborem,  quam 
in  pede  castrorum  fuerat  complexa  metatio;  postero  die  abeunte 
exercitu  intactis  fructibus  relictam. 


1,  2  in  primo  librorum  quos  Kellerbauir  apud  Halm.  2.  3  tres 
scripsit]  transcripsit  Laur.  Bern.  em.  Hahn  3  sex  Laur.2  Bern? 
ex  Laur}  Bem}  4  quinque  atque  om.  Paridis  epit 

3,  7  Staurus  Par.  B  8  siui  Par.  B  sini  Par.  A  sibi  Mon.  et 
cod.  Scioppii     fueri  Par.  .  I 

5,  11  sagittis  Par.B  Mon.  sagittit  Par.A 

6  solns  F(loriacensis)  habet  14  aagrum  F  pilatum  F  erer- 
citum  F 

7,17  scauros  Harlei.  escaurus  Par. 


186  RELIQVIAE 

ORATIONVM  RELIQVIAE 
I  CONTRA  M.  BRVTVM  DE  PECVNnS  REPETVNDIS 

1.  Charis.  1  p.  129  K.    M.  Scaurus  contra  Brutum  de  pecuniis 
repetundis:  'praefecti  fabrum.' 

2.  Charis.  2  p.  210  K.  M.  Scaurus  de  pecuniis  repetundis  contra 
M.  Brutum:  ita  officiose  atque  obseruanter milites  triumpbauere. 

II  CONTRA  Q.  CAEPIONEM  ACTIONIS  SECVNDAE 

3.  Charis.  1  p.  147  K.  M.  Aemilius  Scaurus  contra  Quintum  Cae-  5 
pionem  actione  II:  nefarius  uulturius,  patriae  parricida.  —  4.  Idem 
in  eadem  Scaurus:  uulturius  rei  publicae. 


1,  2  pf.  Neap.  praefecti  Fabricius 

2,  3  cuniis  Neap.  de  pecuniis  ed.  princ.  contra  adcl.  Meyer 
orat.  Rom.  fr.  p.  258  4  obseruanter  triumphauere  ed.  pr.  obser- 
uanter  tractauere  Fabricius 

3,  6  uolturius  Neap.1 

4-?  6.  7  idem  —  publicae  posuit  Niebulir  (ap.  Lindemannum)  post 
parricida,  cum  in  Neap.  interiectum  sit  inter  hacc  Scauri  fragmcnia 
Ciceronis  guoddam. 


P.  KVTILII  RVFI  HISTORIAE 

1.  Macrob.  sat.  1,16,34.  Rutilius  scribit,  Romanos  instituisse 
nundinas,  ut  octo  quidem  diebus  in  agris  rustici  opus  facerent,  nono 
autem  die  intermisso  rure  ad  mercatum  legesque  accipiendas  Ro- 
mam  uenirent,  et  ut  scita  atque  consulta  frequentiore  populo  refer- 

5  rentur,  quae  trinundino  die  proposita  a  singulis  atque  uniuersis  fa- 
cile  noscebantur. 

2.  Liu.  39,  50, 11.  Ab  scriptoribus  rerum  Graecis  Latinisque 
tantum  buic  uiro  [Philopoemeni]  tribuilur,  ut  a  quibusdam  eorum, 
uelut  ad  insignem  notam  huius  anni,  memoriae  mandatum  sit,  tres 

10  claros  imperatores  eo  anno  decessisse,  Philopoemenem,  Hannibalem,  571 
P.  Scipionem.   adeo  in  aequo  eum  (duobus}  duarum  potentissima- 
rum  gentium  summis  imperatoribus  posuerunt.  —  c.  52, 1.  Scipio- 
nem  et  Polybius  et  Rutilius  hoc  anno  [M.  Claudio  Marcetto  Q.  Fabio 
Labeone  coss.]  mortuum   scribunt.    ego   neque  his   neque  Valerio 

15  assentior,  his  quod  et  q.  s. 

3.  Gell.  6, 14, 8.  Animaduersa  eadem  tripertita  uarietas  est  in 
tribus  philosophis,  quos  Athenienses  Romam  ad  senatum  [populij 


1,  2  in  agris  omiss.  in  Par.  ante  cmcnd. 

3,  17  populi  del.  I.  Grouou.  populumque  Romanum  mdg. 


183 


155 

599 


1.  Hoc  fr.  Roth  p.  329  ex  libris  de  iure  ciuili  scriptis  sumptum  esse 
existimauit ;  nnm  tamen  Rutilius  tales  separatim  ediderit,  incertum  est; 
potuit  hanc  rem  in  uita  sua  per  transcursum  commemorure  siue  in  oratione 
aliqua  historiis  inserta ;  uid.  s.  p.  cclix.  —  De  re  cf.  Dionys.  7,58,4: 
iv  tavxuig  [nundinis]  avvLOvtsg  iv.  xcov  ccygmv  sig  xx\v  itoliv  oi  §i}llotly.ol 
xdg  xs  ufishpsig  inoiovvxo  r&v  dtviwv  nul  xkg  §ixag  ■xao'  ulXijXcov  iXdiL- 
fiuvov,  xd  xs  v.olvu  6'acov  rjaav  hvqlol  %uxu  xovg  vouovg  "aui  6aa  j]  [iovXi] 
ijtixQSipSLSv  uvrolg  tyfjcpov  avaXuLLfidvovxsg  ijtsKVQovv.  xug  §s  usxu^v 
tcov  uyoQcov  snxu  rjuiQug  —  iv  toig  ccyQOig  ivixQiftov.  Schwegler  II p.  564. 
Cass.  fr.  14.    Tudit.  2. 

2.  Graecos  Latinosque  scriptores,  quos  Liuius  c.  50  significauit,  c.  52, 
ut  refutet,  nominat,  de  quibus  Rutilium  hoc  uno  loco.  De  anno  mortis 
Scipionis   uid.  Mommsen   R.  F.  II  p.  482  sqq.   infra  Ant.  fr.  49  c.  adn. 

3.  Ipsa  Polybii  uerba  perierunt.  —  Ex  Gellio  paene  ad  uerbum 
transscripsit  Macrob.  sat.  1,  5,  15. 


100 
654 


188  RELIQVIAE 

legauerant  impetratum,  uti  multam  remitteret7  quam  feeerat  is  prop- 
ter  Oropi  uastationem.  ea  multa  fuerat  talentum  fere  quingentum. 
erant  isli  philosophi  Carneades  ex  academia,  Diogenes  stoicus,  Cri- 
tolaus  peripateticus.  et  in  senatum  quidem  introducti  interprete  usi 
sunt  C.  Acilio  senatore,  sed  ante  ipsi  seorsum  quisque  ostentandi  & 
gratia  magno  conuentu  hominum  dissertauerunt.  tum  admirationi 
fuisse  aiunt  Rutilius  et  Polybius  pliilosophorum  trium  sui  cuiusque 
generis  facundiam.  uiolenta,  inquiunt,  et  rapida  Carneades  dicebat, 
scita  et  teretia  Critolaus,  modesta  Diogenes  et  sobria. 

4.  Plut.  Mar.  28.  rQg  ds  'PovrCXtog  IdroQsl,  xd  \uv  uXXu  tpt-  i» 
XuXfj&yg  avr)o  xui  %Qi]6x6g,  loCa  ds  xtp  MuqCco  7tQo6x£XQovxtbg, 
[tprfiiv  tbg]  xai  rf]g  sxxrjg  erv%£v  [Marius]  vitaxsCug  uQyvQtov 
sig  xdg  tpvXug  xaxa(3uXcov  TtoXv  xui  7iQtd(i£vog  xb  MtxsXXov  ix- 
xqov6uc  xfjg  uQ%f]g,  OvuXXsqcov  dl  QXdxxov  vTtr^xr^v  uuXXov 

r)  6vvuQyovru  xfjg  vTtaxsCag  Xufisiv.  15 

5.  Plut.  Pomp.  37.  &£ocpuvr]g  8s  xal  'PovxtXCov  Xdyov  svqs- 
d-f]vaC  cprt6i  [in  Mithradatis  litteris,  quas  cum  castris  ceperat  Pom- 
peiusj  icaQo^vvrixbv  sxl  xi)v  uvuCq£6cv  xav  sv  'A6Ca  'PcouaCcov. 
o  xuXcog  sixdt,ov6iv  oi  %Xsl6roi  xuxofjdsvuu  xov  ©Eotpdvovg  sivac, 
xccyu  \xsv  ovdsv  avxco  xbv  'PovrCXiov  sotxoxa  \ni6ovvrog,  stxbg  20 
ds  xcci  dtu  IIo^Ttfftov,  ov  rbv  tiuxsqu  nap%6vt]Qov  catidst^sv  b 
PovxCXtog  sv  xulg  i6xoQuag. 

6.  Athen.  12,  61  p.  543  A.   Atufiorpog  d'  rtv  tcuqu  'PcouuCoig 
xal  UCxxtog  siii  xQvtpf]  xul  paXuxCa,  cog  tpr]6t  'PovrCXtog. 


4.  Cf  Liu.  perioch.  69:  Profecto  C.  Marius,  seditionis  [Saturnini  et 
Glauciae]  auctor,  qui  sexturu  consulatum  per  tribus  sparsa  pecunia  eme- 
rat,  [Q.  Caecilio  31etello]  aqua  et  igni  interdixit. 

5.  De  Cn.  Pompeio  Strabone  cos.  S9.  665  cf.  supra  p.  cclix. 

6.  Hic  Sittius  pater  forsitan  fuerit  Piiblii,  Catilinae  Pubiiique  Sullae 
socii  (Mommsen  Opusc.  hist.  II  p.  471  sqq.).  Pergit  Athenaeus:  tisqi  yuQ 
'Am%iov  tiqoslqjjxulisv  dicitque  hunc  locum  4,  66  p.  168  D:  iiaQu  6h  'Pco- 
Huioig  llvvuovsvstui.,  cog  q>i]6i  UoosiSaviog  iv  rfj  ivdrjj  xui  ts66uquao6tj] 
tcov  ieroQiibv  (fr.  38  ap.  Muell.  111  p.  265) ,  kitixtov  tivu  inl  u6cotlu 
Ttuvrug  ccv&Qcoiiovg  vnsQTfiiovTixivui.  ovTog  d'  i6Tlv  Aitvxiog  o  y.ul  rfjg 
cpvyf]g  aLTiog  ysvousvog  'PovTiXico  tw  ti)v  '  Pcouaiv.^v  l6toqluv  ixdsdw/.OTL 
T)j  'Ellrjvcov  cpcovf]. 


1  remitteret  P  Macrooius  remitterent  VR  fecerant  7R  is] 
ciuitati  eorum  Macrobius  5   cacilio  P  cecilio  VR    Caelio  Ma- 

crobius 

4,  12  cpr}6ii>  cog  inclusit  Beiske  13  tpvXw/.dg •  lect.  Vulcob.  xlv 
libri  to  Hciske         14  tpdxxov  Par.Al(J 


P.  RVTILII  RVFI  HISTORIAE.    fr.  3—12  189 

P.  RVTILII  RVFI  DE  VITA  SVA 
EX  LIBRO  I 

7.  Charis.2  p.  105  K.  P.  Rutilius  Hufus  de  uita  sua  libro  I: 
Pompeius  elaborauit,  uti  populum  Romanum  uosset  eumque  artifi- 
ciose  salutaret. 

EX  LIBRO  II 

8.  Charis.  1  p.  125  K.  P.  Rutilius  de  uita  sua  II  eAnimo'  inquit 
5  'constante'. 

EX  LIBRO  III 

9.  Charis.  1  p.130  K.  P.  Rutilius  de  uita  sua  libro  III:  Pro  Lucio 
familiare  ueniebam. 

EX  LIBRO  IV 

10.  Charis.  1  p.  146  K.  'Vectigalium'  Messala  fde  uectigalium 
Asiae  constitutione',  P.  quoque  Rutilius  de  uita  sua  libro  IIII,  Scau- 

io  rus  libro  III:  uectigalium  se  minus  fructos. 

EX  LIBRO  V 

11.  Charis.  1  p.  130  K.  Sed  et  Publium  Rutilium  de  uita  sua  V: 
fex  orbi  terrarum'. 

12.  Charis.  1  p.  120  K.  Aedile,  ab  hoc  aedile,  non  aedili,  P.  Ru- 
tilius  de  uita  sua  V:  ....  aedile  .  .  .  .  et  Varro  de  originibus  scae- 

15  nicis  II:  fa  Claudio  Pulchro  aedile'. 


7.  Both  p.  329  ad  Q.  Pompeium,  A.  f.,  cons.  a.  141.  613,  rettulit 
(Drumann  IV  p.  307).  possit  tamen  cogitari  de  Cn.  Pompeio  Strabone, 
Magni  patre,  komine  il/o  'dis  ac  nobilitati  perinuiso',  ut  ait  Cicero 
(Ascon.  p.  70  K.-Sch.  61  St.)    uid.  Drum.  IV  p.  323.    uid.  s.  ad  fr.  5. 


8,  4  P.  Rutili  nunc  interdderunt  in  Xeap.,  legit  Pierius  et  edidit 
in  cdit.  pr. 

0,  6  Lucilio   Cichorius   Untersuch.  z.  Lucil.  p.  62  7  Fami- 

liare  Keil 

10,  Mutilii  testimonium,  in  quo  uectigalium  fuisse  consentaneum 
est,  ut  in  fr.  12,  intercidisse  existumo  et  lacunam  post  'libro  IIII:' 
statuendam 

11,  11  puplius  rutiliu  Neap. 

12,  14  lacunam  indicauit  Keil.  ego  aedile  interposui 


190  RELIQVIAE 

LNCERTAE  SEDIS  RELIQVIAE 

13.  Isidor.  orig.  20, 11,4.  Lecticae  siue  plutei  lecti,  de  quibus 
Rutilius  Rufus  de  uita  sua:  Primum,  inquit,  contra  consuetudinem 
imperalorum  ipse  pro  lectis  leeticis  utebatur. 

14.  JJiomed.  I  p.  374  K.  Publius  Rutilius  de  uita  sua:  quod  si 
me  inuitum  abire  siuissent  ...  & 

15.  Diomed.  Ip.376 K.  P.  Rutilius  de  uita  sua:  uni  una  osten- 
tata  est. 


18.  De  Scipione  minore  sermo  uidetur  esse  (unde,  cum  id  aliquis 
animaduertisset  et  adscripsisset,  uera  libri  inscriptio  de  uita  sua  itidetur 
remota  esse),  qui  postquam  in  castra  Numantina  uenit,  cum  multa  in- 
stituit,  tum  xlivag  a.Tiii7i£v  tysiv  xal  tiqootos  iiti  6Ti§dda>v  dviTtavsTO. 
App.  Hib.  85. 


13,  2  fRutilius  al.  Satilius  al.  Satirius  dl.  Stratillius,  al.  Sal- 
lustius'  *de  uita  Scipionis  al.  de  uita  sua'  Armalus  in  appendice 
fIn  cod.  Vatic.  93,  ut  in  dliis  uetcribus  excmplaribus,  sic  legitur:  de 
quo  Satyrius  de  uita  sua:  Primo  —  ipse  omitt.  —  utebantur'  Areual. 
sub  text.  Rutilius  Rufus  de  uita  Scipionis  Areual.  in  text.  Satilius 
Rufus  de  uita  sua  uulg.     Prima  Gucl.  1.  2 

14,  uerba  Butilii  om.  Mon.  5  siuissent  Par.  B  seuissent  Par.  A 
siuisset  cod.  Scioppii  susp.  lect.  III 2 

15,  6  praerutilius  Par.A  p***rutilius  Par.B  6.7  ostentata 
est  Par.  A  Mon.  Par.  B  a  sec.  m.  ostentat  *  *  est  Par.  B  ostenta 
est  coniccit  I.  G.  Vossius.  anteccdunt  haec  Diomedis  ucrba:  ostendor 
ostentus,  quoniam  sit  tendor  tentus.  nam  ostentatus  est  frequens. 
Cf.  supra  p.  cclvii  n. 


Q.  LVTATII  CATVLI 

DE  CONSVLATV  ET  DE  REBVS  GESTIS  SVIS  LIBEIt 

1.  Plutarch.  Mar.25.    Tr]Qr]6avxeg  ovv  xov  coQi6ptevov  %qo-  wk„ 
vov  avTi7tuQttcc66ovto  [Romani  contra  Cimbros  in  campis  Rau- 
diisj,  KcnXog  pev  e%cov  6t6uvQiovg  xai  TQLaxoOiovg  6xQaxL<bxag, 

oi  6e  MuqCov  8i6%iltoi  uev  enl  TQt6uvQtotg  eyevovTo,  7teQie6%ov 
5  de  tov  KdxXov  ev  pe6<p  vepr]&evxeg  eig  exdxeQov  xeQag,  <bg  UvX- 
Xag,  r)ycovL6pe'vog  exeivr]v  xr\v  pdyjiqv^  yeyQacpe.  xai  <pr]6i  xbv 
MaQtov  eX7ti6avTa  Toig  axQotg  pdXt6Tcc  xai  xaTcc  xeQccg  6vixne- 
6eiv  Tccg  cpdlayyag,  OTtcog  lidtog  i)  vixt]  tcov  exeivov  6xQaxtcoxibv 
yevotxo  xai  pi]  uexa6yoL  xov  dycbvog  6  KdxXog  prjde  7tQ06pi%eLe 
io  xoig  TtoXeuiotg,  x6X%copa  xtbv  }xe6crv,  &67teQ  eico&ev  ev  ueydXotg 
uexcoTtoig,  Xap]3av6vxcov ,  ovxco  6ta6xr)6at  xdg  dvvdpetg'  opota 
6e  xal  t6v  KdxXov  avTov  d7toXoyei6&at  TteQt  tovtcov  <6toqov6l 
TtoXX.ip'  xaTYjyoQOvvra  tov  MaQiov  xccxor]xreLav  TtQog  avrbv. 

2.  PIul.  Mar.  26.  Ovtco  d'  i)6ccv  dtaTtovoL  [Romani  in  campis  — 
i5  RaudiisJ  tcc  6<bpaxa  xal  xax)]&Xr]xoxeg,  cog  py']xe  idQovvTa  tlvcc 

jjtrJTe  a6xrixaivovTa  'Pcopccicov  bcp^vat  8ta  Ttviyovg  to6ovtov  xal 
pteTtc  6q6uov  Ti]g  6vQQa£,etog  yevopevrjg,  <bg  Tbv  KchXov  avTOV 
i6T0Qelv  Xeyov6t  peyaXvvovTa  Tovg  6TQaTttbTag. 

3.  liul.  Mar.  27.    Tic  tisv  ovv  yQfjuaTa  [CimbrorumJ  dtr']Q7ta- 
20  6av  oi  MccQiov  6TQaTubTat,  t«  de  XdcpvQa  xai  Tag  6rjuaiag  xal 

Tag  6c'cX7ttyyag  eig  to  KktXov  6TQaT07tedov  dveveyxrr)vaL  Xeyov- 
6lv   <p  xal   udXi6Ta  xex<xr]Qicp  yQf]6d~aL  tov  KaTXov,   <bg   xaT 
ai)Tbv  i)   vixt]    yevoiTo.    xai   pevTOL   xal   TOtg   6xQaxtcbxatg^    cbg 


101 
663 


1—3.  Cf.  Sullae  fr.  5.  6  et  ad  fr.  3  Eutr.  5,2,2:  ex  his  [sigins 
Cimbricis]  exercitus  Marii  duo  reportauit,  Catuli  exercitus  triginta  et 
unuin.   supra  p.  cCLXVsq. 


1,  2  dvTeTtaoerdGOovTO  libri  corr.  Stephanus  6  <pa6i  libri  cprfit 
Bryanus  cum  Amyoto  9  tCov  dycovtov  Par.AC  codd.  quidam  31  u- 
reti         10  stco&s6<xv  ini  psy.  Par.  C 

2,  15  l8qG)tu  Par.C  16  %viyovq\  nkrjxrovg  Palat. 


192  RELIQVIAE 

soivcsv ,  s^.7ts6ov6r]g  SQidog,  yQa&rjticcv  olov  diaixr^xal  7tQS6j5sig 
IIccq[iltg)V  TtccQovteg,  oi)g  01  Kdxlov  did  xcbv  Ttolsitlcov  vskqcov 
ccyovxsg  STtsdsCmwvxo  xolg  savxcbv  v66otg  dta7tS7taQicsvovg'  yva- 
QL{ioi  <5'  i]6av  vTtb  yQa^idxcov^  xovvopa  xov  Kdxkov  TtaQa  xo 
%vXov  avzcbv  sy%aQat,avxog.  5 

VERSVS 

4.  Cic.  de  nat.  deor.  1, 28,  79.  Q.  Catulus ,  huius  collegae  et  fami- 
liaris  nostri  pater,  dilexit  municipem  tuum  Roscium,  in  quem  etiam 
illud  est  eius: 

Constiteram  exorientem  Auroram  forte  salutans, 

Cum  subito  a  laeua  Roscius  exoritur.  10 

Pace  mihi  liceat,  caelestes,  dicere  uestra: 
Mortalis  uisust  pulchrior  esse  deo. 

5.  Gell.  19,  9,  14.    Quinti  Catuli  uersus  illi  fuerunt: 

Aufugit  mi  animus.    credo,  ut  solet,  ad  Theotimum 

Deuenit.    Sic  est:  perfugium  illud  habet.  15 

Quid,  si  non  interdixem,  ne  illunc  fugitiuum 
Mitteret  ad  se  intro,  sed  magis  eiceret? 

Ibimus  quaesitum.    uerum,  ne  ipsi  teneamur, 
Formido.    Quid  ago?    Da,  Venus,  cousilium. 

COMMVNES  HISTORIAE 
EX  LIBRO  I 

6.  Prob.  in  Yerg.  gcorg.  3,293 p.  382  H.   Apollo  autem  dicitur  20 
Musagetes,  quia  Musarum  (dux)  existimetur,  ut  Lutatius  iu  primo 
commuuis  historiae  ait,  f  qui  deorum  curam  egerat. 

EX  LIBRO  IV 

7.  Schol.  Vatic.  p.  359  Th.    in  Verg.  georg.  4,  564.    Lutatius 


I 


4.  5.  Cf  supra  p.  cclxvi. 

6.  Cf.  supra  p.  CCLXVilsqq. 

7.  Cf.  Schol.  Bern.  ad   Verg.  georg.  4,  561:    Suetonius    Tranquillus 


3?  2  TIaQ(irjT&p  Schaefer 

6,  21  Musagetis  Vatic.  Paris.  dux  Keil  add.  musis  sacrum 
ed.  Egnatii      existimatur  Haupt      Luctatius  Paris.      prima  Vatic. 

22  qui  Vatic.  ed.  Egnatii  quod  Paris.  <aut)>  quod  Hertz  progr. 
p.  17  deorum  curam  egerat  Vatic.  Paris.  ed.  Egnat.  quod  earum 
curam  egerat  Both  quod  earum  chorum  regat  Haupt  quo  de  deo- 
rum  cultu  egerat  Buettncr  p.  186  quia  chorum  Musarum  regat  mihi 
placuit 


Q.  LVTATII  CATVLI  LIBRI.    fr.  3—11  193 

lib.  IV  dicit,  Cumanos  incolas  ;i  parentibus  digressos  Parthenopen 
urbem  constituisse,  dictam  a  Parthenope  Sirena,  cuius  corpus  eliam 

postquam   ob  locorum  ubertatem   amoenitatemque  magis 

coepta  sit  frequentari,  ueritos  ne  Cymaeam  desererent,  inisse  con- 
5  silium  Parthenopen  diruendi.  post  eliam  pestilentia  affectos  ex  re- 
sponso  draculi  urbem  restituisst>  sacraque  Parthenopes  cum  magna 
religione  suscepisse,  nomen  autem  Neapoli  ob  recentem  institutio- 
nem  imposuisse. 

INCERTAE  SEDIS  FRAGMENTA 

8.  Seru.  (auctus)  ad  Aen.  9.  707.  Postumius  de  aduentu  Aeneae 
10  et  Lutatius  communium  historiarum  Boiam  Euximi  comitis  Aeneae 

nutricem  et  ab  eius  nomine  Boias  uocatas  dicunt. 

9.  Varr.  de  l.l.  5,150.  Cornelius  et  Lutatius  scribunt  eum 
Iocum  [lacum  CurtiumJ  esse  fulguritum  et  ex  senatus  consulto  saep- 
tum  esse,  id  quod  factum  est  a  Curtio  consule,  quoi  M.  Genucius 

i5  fuit  collega,  Curtium  appellatum. 

[10.  Varr.  de  l.  I.  6,  6.  Nox  quod,  ut  Catullus  ait,  fomnia,  nisi 
interueniat  sol,  pruina  obriguerint',  quod  nocet,  nox,  nisi  quod  Graece 
vv%  nox.] 

11.  Fast.  Praen.  a.  d.  Xkal.  Apr.  in  Momms.  C.  I.  L.  II" p.  234. 
20  Hic  dies  appellatur  ita  [tubilustriunij }  quod  in  atrio  sutorio  tubi 


dicit  Parthenopen  Sirenem  sepultam  in  Campaniae  litore,  a  cuius  nomine 
Neapolis  Parthenope  uocitata  aestimatur.  ceteros  locos,  quibns  similia 
relata  sunt,  collectos  adscripsit  Reifferseheid  Suet.  rcll.  p.  350. 

$sqq.  uid.  stipra  p.  CCLXVIII. 

11.  Cf.  Cic.  de  diu.  1,17,30:  Nempe  eo  [lituoj  Romulus  regiones 


7,  2  syrena  codcx  Vatic.        3   Jacunam  sic  expleuit  Eoth:  nunc 
tumulo  conditum  Neapoli  uiseretur      Tliilo:  illic  sepultum  sit 

4  coepta  Vat.1  coeptv  Vat}     ueritos  <^Cumanos)  ne  Cumam  incolae 
desererent  Cluuerius   ne  Cumae  omnino  desererentur  Thilo 

5  postea  autem  Cluuerius    p.  tamen  Beifferscheid  l.  s.  s.         6  par- 
thenopis  Vatic.  7  restitutionem  mdg. 

8.  Cf.  apparat.  crit.  ad  Post.  fr.  3 

9?  12   Cornelius  et  luctatius  libri,  de  corrupiis  auctoribus  in  5, 
148,  in  qxibus  iiem  Lutatii  nomen  forsitan  lateat,  uide  supra  advt. 

13  locum]  lacum  L.Spengel  lacum  <(Curtium^>  Goets  etSchoell 
senatus  consulto]  -S-C-  F(lor.)     septum  F         14  idque  Flor.  sec. 
esset  Jlueller     Genutius  F       15  <(ac>  ante  Curtium  inserit  Buett- 
ner  p.  187 

10,  16  catulus  Flor.  uid.  s.  p.  ccixvnin.3 

Hiat.  Rom.  rel.  I,  ed.  Peter.    Ed.  .ilt.  13 


194  RELIQVIAE 

lustrantur,  quibus  in  sacris  utuntur.  Lutatius  quidem  clauam  eam 
ait  esse  in  .ruina  Pala[//  /Jncensi  a  Gallis  repertam,  qua  Ilomulus 
urbem  inaugurauerit. 

12.  Solin.  1,27.   Gincio  Romam   duodecima  olympiade    placet 
conditam,  Pictori  oetaua,  Nepoti  et  Lutatio  opiniones  Eratosthenis  et  b 
Apollodori  comprobantibus  olympiadis  septimae  anno  secundo. 

13.  Ioann.  Lyd.  de  mens.4,2  p.65  W.  'O  de  rdfiiog  Ba66og 
iv  xco  TtsQt  ftscov  daiiiova  avxbv  [IanumJ  tivai  volil^sl  xexayfii- 
vov  STtl  xov  aEQog,  xai  6V  avxov  xdg  xcov  avftQconcov  ev%dg 
dvaqiEQsG&ai  xolg  xqslxxo6l'  xavxrj  dCtioQcpog  eivai  kiy£xai  ex  10 
xs  xi]g  TCQog  r)iidg  ix  x£  xijg  TtQog  ftsoiig  oi)j£cog.  —  o  ys  iir)v  Aov- 
xdxiog"'HXiov  itaQa  xo  scp'  ixaxtQag  7tvXr\g  aQiuv,  dvaxolr)g  i'6cog 
xal  8v6£cog. 


direxit  tum,  cum  urbem  condidit.  qui  quidem  Romuli  lituus,  id  est 
incuruum  et  leuiter  a  summo  inflexum  bacillum,  quod  ab  eius  litui, 
quo  canitur,  similitudine  nomen  inuenit,  cum  situs  esset  in  curia  Sa- 
liorum,  quae  est  in  Palatio,  eaque  deflagrauisset,  inuentus  est  integer. 
de  eodem  lituo  Plut.  Rom.  22:  Tovto  8'  iv  TJaXavtico  cpvXattoiisvov  acpu- 
vi6Q-fjvai.  hsqI  td.  KsXtttid  tr)g  TtoXscog  dXovor\g '  sita  usvtoi  tcov  fiaQpd- 
qcov  ix7Csd6vtcov  svQS&ijvai,  ycatd  ticpQag  (ia&siag  dna&sg  vnb  xov  itvQog 
iv  Ttacsi  tolg  dXXotg  dnoXcoXoot  nal  discp&aQusvoig.  Cam.  32.  Dionys.  14, 
2,  2  (5).    Valer.  Max.  1, 8, 11. 

13.  Cf.  Macrob.  sat.  1,9,8:  pronuntiauit  Nigidius  Apollinem  Ianum 
esse  Dianamque  lanam.  —  Ianum  quidam  solem  demonstrari  uolunt  et 
ideo  geminum  quasi  utriusque  ianuae  caelestis  potentem ,  qui  exoriens 
aperiat  diem,  occidens  claudat.  (etiam  in  ceteris,  quae  referunt  de  lano, 
Macrobius  et  Lydus  saepe  inter  se  consentiunt).  Amob.  3, 29.  cum  Bassi 
sententia  cf.  Seru.  ad  Verg.  Aen.  7,  610.    lioscheri  Lex.  II  c.  44. 


11,  2  TII  UUerae  cum  lapide  in  quo  scriptae  erant  paene  eua- 
nuerunt 

1 2,  5  et  lucatio  Bas.  Angcl.  et  luctatio  Vat.  educatio  Heid. 
opiniones  codd.  classis  I  opinionem  codd.  cl.  II 


L.  CORNELII  SVLLAE  COMMENTARII  RERVM 
GESTARVM 

EX  LIBRO  I 

1*.  Plut.  Luc.  1.  eO  8s  AovxovXXog  r]6xr\xo  xal  Xsysiv  ixa- 
vcog  sxaxsQav  yXcbxxav,  co6xs  xal  UvXXag  xdg  avxov  7tQaE,sig 
dvayQacpcov  ixsivcp  7iQ06scpcbvr]6sv,  cbg  6vvxa%o\isvcp  xal  dca&rj- 
6ovxi  xi]v  i6xoQiav  dtxsivov. 

EX  LIBRO  II 

5  2.  Gell.  1, 12, 16.  L.  Sulla  rerum  gestarum  libro  secundo  ita 
scripsit:  P.  Cornelius;  cui  primum  cognomen  Sullae  inpositum,  est 
flamen  Dialis  captus. 

3.  Gell.  20,6,3.  L.  Sulla  rerum  gestarum  libro  secundo:  Quod  si 
fieri  potest,  ut  eliam  nunc  nostri  uobis  in  mentem  ueniat,  nosque 

10  magis  dignos  creditis,  quibus  ciuibus  quam  hostibus  utamini;  qui- 


1.  Gf.  supra  p.  cdxxisq.  infra  198,12. 

2.  Vulgo  hoc  fr.  refertur  acl  praetorem  urbanum  et  peregrinum  a. 
212.  542.  Liu.  25,2,5;  3,2;  12,4.  cf.  Macrob.  sat.  1,17,27:  Iuuenio 
in  litteris  hos  ludoa  [ApollinaresJ  uictoriae,  non  ualitudinis  causa,  ut 
quidam  annalium  scriptores  memorant,  institutos.  bello  enim  Punico 
hi  ludi  ex  libris  Sibyllinis  primum  sunt  instituti  suadente  Cornelio 
Rufo  [an  Rufino?]  decemuiro,  qui  propterea  Sibylla  cognominatus  est 
etpoBtea  corrupto  nomineprimus  coepit  Sylla  uocitari.  Charis.  1 , p.  110  K. : 
Sibyllam  Epicadus  de  cognominibus  ait  appellatum  qui  ex  Sibullinis 
libris  primo  sacrum  fecit,  deinde  Syllam;  qui  quod  flauo  et  compto  ca- 
pillo  fuit,  similes  Syllae  sunt  appellati.  Drumann,  H.  R.  II  p.  427  sq. 
Contra  Muenzer  (R.  E.  IV  c.  1514)  et  Groebe  (ad  Drumannum  p.  302) 
filium  P.  Cornelii  Eufini  cos.  290.  464  et  277.  477  dictum  esse  suspicantur. 


1,  2  £%ux£qcov  Par.  C 

2,  5  Sullaj  s  sylla  VPg  silla  R$  6  T.  cornelius  R  sulle  g 
syllae  g  sylle  Pg  sille  V  sille  R  inpositum  est,  uulg.  inpositum, 
est  distinxit  Hertz  fuit  Ipositu  R  7  dyalis  P 

3,  8  quod  X2  quo  cet.  libri  quaeso  uulg.         10  credatis  Lion 
utamini]  aut  animi  X 

13* 


196  RELIQVIAE 

que  pro  uobis  potius  quam  contra  uos  pugnemus:  neque  nostro  neque 
inaiorum  nostrorum  merito  nobis  id  continget. 

EX  LIBRIS  III— X 

4*.  Plul.  Sutt.  4.  'HvCu  uev  ovv  ruvTU  [Iugurtham  a  Boccho 
Suttae  traditum  essej  rbv  MuQtov.    sti  8h  r)yovusvog  sXdrrovu 
xov  opfrovsi^&ut  xov  2JvXXuv  s%Qr)ro  7tobg  rdg  6xQuxsCug,  xb  uhv  5 
dsvxsQov  vttuxsvcov  71qe6(5evx}],  xtp  dexQlxov  %tXtuQ%03,  xui  TtoXXd 
dt    sxsCvov  xtov  %qt]6Cucjv  xuxcjq&ovxo.  7tQE6(3svcjv  x£  yuQ  r)ys- 
uova  T£xxo6dyo3V  KoittXXov  siXs  xul  %tXtaQ%cov  usyu  xul  tzoXv- 
dvd-QGjTtov  E&vog  MuQ6ovg  l%et6e  tpCXovg  ysvs6&ut  xui  6vuud- 
%ovg'PcouuCc3v.  'Ex  6e  xovxcov  xbv  MuQtov  uldfrousvog  d%d-6u£vov  io 
uvxco  xul  ur]xixt  TtQoleuevov  rjdecjg  TtQu^ecov  dopoQudg  dXXd  evt- 
6xdusvov  xfj   uv£,r}6eti    KdxXca,    xop    6vvuQ%ovxt   xov   MuqCov, 
7tQ06£V£tu£v  euvxov,  uv6qI  %q7]6tcj  uev,  duftXvreQCp  de  7tQog  xovg 
dycbvug.   txp'  ov  xd  TtQCJxa  xui  ueyt6ta  7Zt6TSv6u£vog  Etg  dvva- 
utv  uuu  dofy]  7tQoi]£i,  xul  TtoXeuco  uev  aiQel  TtoXv  ueQog  rojv  ev  15 
xalg'AX7t£6t  fiuQ(3dQ0)v,  S7ttXt%ov6r]g  dh  xijg  dyoQug  uvudst,dus- 
vog   xr]V  STttueXetuv  xo6uvxt]V  skoCx]6s  7CEQtov6t'uv,   &6zs  xgjv 

w^b  KdxXov  6xQaxtaxcjv  sv  dcp&ovoig  dtayovzcrv  xul  xolg  MuqCov 
7iQ067tuQu6%£tv.  scp'  op  cpr]6tv  avxbg  l6%vQGjg  dvtu6ut  xbv  MuQtov. 

—  5*.  Plut.  Mar.  25.  Tr]Qi]6avxsg  ovv  rbv  cjQt6ue'vov  %qovov  20 
dvTt7taQ£Tu66ovTo  [Romani  ad  Vercellas  contra  CimbrosJ,  KdzXog 
uhv  s%cov  di6uvQiovg  xui  XQtuno6Covg  6xQuxtcjTug,  oi  dh  MuqCov 
8t6%CXtot  [ihv  STtl  TQt6uvQCotg  eyevovro,  7teQte6%ov  de  xbv  KdxXov 
sv  us6<p  vsur]&£i>xsg  stg  exuxeqov  xeQug,  cog  HvXXug,  r)yojvt- 
6uevog  exeCviqv  xi]V  ud%r]v,  ysyQucps.  xut  cpi]6t  xbv  MuQtov  sXiti-  25 
6uvxu  xolg  dxQOtg  udXt6xu  xul  xaxu  xeQug  6vu7te6elv  xug  cpd- 
Xuyyug,  O7tojg  Cdtog  r)  vCxr]  twv  sxeCvov  6xquxuoxojv  yevotxo  xui 
ur)  uera6%r]  roi)  uyojvog  6  KdrXog  ut]dh  7tQ06uCt,ete  rotg  TtoXs- 


4.  De  inuidia  Marii  Plutarchus  in  eias  uita  (c.  10)  pauca  iterauil, 
de  commeatus  copia  nihil. 

5.  6.  Nihil  de  his  rebns  Plutarchus  in  uita  Sullae  narrauit  praeter 
fr.  4. 


2  irumerito  Maduig 

4,  4  elartov  avrov  libri  eldtxova  xov  em.  Petauius  9  xal 
6V[i(iuyovg  ysviG&at  Par.C  15  uiqu  Par.C  16  iTttXentovGrjg 
Par.A          19  uvxbg  Solanus  avrbv  libri 

5.  Vid.  apparat.  crit.  ad  Catuli  fr.  1 


L.  CORNELII  SVLLAE  COMMENTARII  RERVM  GEST.  fr.  3—8     197 

fiiocg^  xoXTtco^uu  tcov  us'6on>,  co67tsQ  sico&Ev  sv  usyuXoLg  fifTWjrotg, 
Xuil(3uv6vtcov,  ovtco  diu6T)}6ca  rug  dvvutiELg.  101 

6*.   Plut.  Mar.  26.  'Evruvftu  [ctd  Vercettas]  vL^upLEvog  6  Md-  ggg 
giog  xug  %eiQug  xcd  TtQog  rbv  ovquvov  uvu6%cov  sv^uxo  rolg 

s  freoig  xuxu  Exux6jj.fii]g'  sv^uxo  de  xal  KurXog,  buoicog  uva6%in< 
tag  ieiQug,  xu&isqco6slv  ri]v  Tvyrtv  xf\g  ijLLEQug  execvrjg.  xbv  ov 
Mcxqlov  xul  &v6uvtu  XeysxccL  xcov  ieqcov  avxcp  dsLyxJsvxcov  usya 
cp&ey^u^evov  SLTtsiv  vE{ii]  rj  vixt]\  ysvo^EVTqg  de  rf]g  icpodov 
iiQuyy.u  vs[is6r]xbv  Ttudsiv   rbv  Muqlov  ol  tlsqI  XvXXccv  l6xo- 

10  Qov6i.   xovloqxov  yuQ  ccQ&svxog,  olov  slx6g,  uTtXsxov  xul  rCrv 

6XQUX07ts8cOV    UTtOXEXQVUflEVCOV   E/.SiVOV   pLEV  ,   cbg  TO   TtQCOXOV  COQ- 

firt6s  7tQog  xi]V  dico^LV,   S7ti67tu6uu£vov  xi]v  dvvuuLv  u6xoyf]6ccL 
xibv  TtoXsfiicov  xal  TtUQEvsy&Evxu  rf]g  cpuXuyyog   iv  xco   Ttsdicp 

dtUCpEQE6iTUL   TtoXvV   %QOVOV,   XCO    6h   KuxXcp   TOt'g   fiuQfluQOVg   CCTtO 

15  xv%rtg  6vQQuyftvat  xul  yEvs6^rai  xbv  ccycova  xux'  sxsivov  xal 
xovg  sxsivov  uccXl6xu  6xQaxicbxag,  ev  olg  avxbg  6  ZlvXXag  xe- 
xdyJraL  cpr]6i.  6vvuycovi6u6&UL  ds  xoig  'PcopcuioLg  xb  xuvpa  xal 
xbv  r\Xiov  uvtlXc/.[X7Covtu  xoig  Kiu^QOLg.  „, 

7*.  Plut.  Sull.  5.   O  dh  UvXXug  oi6[isvog  avxco  xr)v  uTtb  xcov  -rr^ 

20  TtoXsuLxCov  do£,av  fatl  xccg  TtoXixixug  7tQu£,sig  dcuQxsiv  xul  dovg 
euvxbv  uTtb  xf]g  6xQuxsiug  sv&vg  etil  xr)v  xov  dfj^iov  7tQu£,LV  h%\ 
6xQuxr]yiuv  7toXLXixitv  uTtsyQuilJccxo  xcd  dL£LpEv6&>] '  xftv  d '  uixiuv 
xoig  oyXoig  uvuxi%rt6L'  cpr]6l  yuQ  uvxovg  xitv  7iQog  Boxyov  sldo- 
xag  tpiXiuv  xcd  7iQ06dsyouEVovg,  si  tzqo  xfjg  6XQaxr]yiug  uyoQu- 

25  vopoir],  xvvrtys6iu  XaciTtQcc  xul  /J  ifivxcbv  &r]Qicov  ccycbvag,  sxs^Qovg 
aTtodsi^uL  6TQurrtyovg,  obg  uvxbv  uyoQuvopLEiv  uvuyxu6ovrug. 
eoLXS  6s  Tr]v  uXrfofj  r^g  aTtoTEv^scog  uhiuv  ov%  bfioXoycov  6  2JvX- 
Xug  sXEy%£6d'UL  roig  7tQuyuu6iv  xrX. 

8*.    Plut.  St/tt.  6.    ZvXXug  6s  ov  (i6vov  i]decog  7tQ06LspEvog 

30  xbv  xolovxov  EvduLLiovL6[ibv  xul  t,i]Xov  aXXu  xul  6vvuvE,cov  XUL 


7.  Annus,  quem  adscripsi,  apparet  exuerbis  Plutarchi  qu<ie  sequuntar : 
'Eviavzoj  yag  ycaroTtiv  irv^s  rfjg  OTQaziqyiccs  xov  drjiiov,  unno  enim  94. 
V60  SuIJam  praetorem  creatum  esse  constat. 

8.  Eandem  Sullue  sententium  etiam  in  uit.  Lucull.  23  Plutarchus 
commemorat :  Tavr'  axovcov  6  Aovv.ovX7.og  avs(iiy.v7^6-MT0  Tfjg  HvlXa  itaQ- 
uiviGtag'  %aQitvzi  dh  d la  xwv  vnoybvrni,a.xo3V  ixeivog  fir^dfv  ovxag 


6,  8  ifiol  Par.  C  ij  addidit  Coracs  vir.i]  yiyovs  yevofxiur[g  Par. 
AC  quiclam  codd.  Stephani  9  Evllav]  KdzXov  Par.C  12  nobg] 
sig  Par.  C  14  nokvv  ijdij  nulg. 

7,  20  noh^iicov  S(ang<nn.)  24.25  uyooavouor]  S 


198  RELIQVIAE 

6vv£7ttd-£id£cov  td  7CQatt6ii£va  tfjg  tvyjt]g  £%f]7tr£v^  slrs  xounco 
%QcoLi£vog  £%&'  ovtcog  iycov  tf]  d'6|?j  TCQog  rb  &£iov.  xai  yccQ  kv 
rolg  v7touvr]ua6t  yiyQacp£v,  brt  rav  xaXcog  avtco  (l£(3ovX£v6d-at 
doxovvtcov  af  ixi]  v.ara  yvcoLir]v  dXXd  TtQog  vmlqov  a7torokiicbii£- 
vai  iZQaZ,£ig  ixLTttov  £ig  du£Lvov.  %tt  dh  xcd  tit'  cbv  cpr]6t  7CQog  5 
tvyr]v  £v  7C£cpvxivat  ptaXXov  r)  TCQbg  7t6l£iLOi>  tf]  tvyrj  tf)g  &Q£- 
rfjg  TtXiov  iotx£  viunv  xai  bXcog  iavrbv  rot)  daiuovog  7toL£iv, 
6'g  y£  xal  rfjg  7tQog  Mir^XXov  buovoiag,  i6oxiiiov  dv$Qa  xal  xr\- 
d£6rr)v,  £vrvyiav  nva  &£iav  alttatac  TtoXXd  yaQ  avtcp  TtQcxy- 
uara  7taQ£%£iv  iTcido^ov  bvra  TCQaorarov  iv  tf)  xotvcovia  y£vi-  10 
6&at  rfjg  aQyfjg. 

"Ett  dh  A£vxoXXcp  \ihv  iv  rolg  V7t0[ivr]ua6iv,  cbv  ixdvcp  titv 
fl1  yQacpi]v  dvati\T£tx£^  7taQatv£l  [irjdhv  ovrcog  r)y£i6ifaL  (iiflaLOV, 
^k  cog  b  ti  av  avtcp  7CQo6td%T]  vvxtcoQ  tb  datirovtov.  ix7t£Li7toLiivov 
6h  avtov  Li£rd  dvvdu£cog  slg  tbv  6vuuayixbv  tioX^uov  t6roQ£i  15 
%a6pta  rf]g  yfjg  [liya  y£vi6&at  ti£ql  Aa$iQVX]V.  ix  dh  rovxov  tcvq 
dva(5Xi>6at  tcoXv  xal  cpXoya  XatLTCQav  6rr]Qt6ai  TtQog  rbv  oi)Qa- 
vov  £t7t£iv  dr)  xai  tovg  LLavr£tg,  cog  dvi]Q  dya&bg  b\p£t  dtdcpOQog 
xai  7t£Qirrbg  aQ%ag  a7caXXdt,£t  xf)  tcoXu  raQa%ag  rdg  7taQov6ag. 
tovtov  dh  avtbv  £tvai  tpr]6tv  6  ZlvXXag'  tf)g  [ihv  yaQ  bipecog  20 
idtov  £ivat  tb  7C£ql  tr)v  xofirjv  %Qv6co7t6v,  aQ£rr)v  6h  ovx  at6yv- 
v£6$at,  uaQrvQcov  iavrco  [i£rd  TtQa&tg  xaXdg  ovtco  xa\  u£ydXag. 
tavta  llsv  ovv  tc£q\  rf\g  ftuoriqrog. 

9*.   Cic.  de  diuin.  1, 33,  72.   Vt  in  Sullae  scriptum  historia  ui- 


_89 
665 


ah,i6ni6zov  r\yhl6%'ai  v.al  fiifiaiov ,  mg  otl  av  anooriu.avd,fj  dia  r&v  iv- 
vnviav.  —  Simttis  prodigii  eiusdem  anni  Oros.  5,  18,5  mentionem  facit: 
In  Samnitibus  uastissimo  terrae  hiatu  flamma  prorupit  et  usque  ad  cae- 
lum  extendi  uisa  est,  quocum,  si  Oudendorpii  coniecturam  sequeris,  con- 
sentit  Obseq.  54  [114] :  L.  Marcio  Sex.  Iulio  coss.  — ,  cum  bellum  Ita- 
licum  consurgeret,  prodigia  multa  apparuerunt  urbi.  —  Aeserniae  [sic 
Oudendorpius  pro  uulg.  Aenariae]  terrae  biatu  flamma  exorta  in  caelum 
emicuit.  unde  etiam  apud  Plutarchum  sub  u.  Aa§iQvr\v  possis  suspicari 
latere  AlasQviav.  Lauernium  enim  situm  erat  prope  Formias,  neque  est 
ueri  simile  idem  eodem  anno  duobus  diuersis  locis  accidisse.  Obsequentis 
autem  u.  Aenariae  in  Lauerni  mutare  inde  uetamur,  quod  Orosius,  qui 
item  Liuio  usus  est,  in  Samnitibus  illud  factum  esse  scripsit.  —  cum 
u.  12  cf.  fr.  1. 

8,  7   6'Aov  Par.  C  13  naoaivuv  Par.A  14  tcqogtu&i 
Par.A          16   uiya  rr)g  yf)g  Par.C     XaPeavrjv  Par.AC  Aafiiirviv 
uulcj.  uid.  adnot.          17  arrjQi^ai  Muretus          18  8i]\  de  Par.C 
nai  cldet  Reiske          22  TtQcc^ag  Sangerm.          23  6o"i6r>jTo?  Cdbet 

9,  24  in  sillae  Voss.A  insulae  Voss.pr.  m.  in  Sisennae  Marsus 
et  Orelli  in  ed.  I. 


L.CORNELIl  SVLLAE  COMMENTARII  RERVM  GEST.  fr.8— 11     199 

demus,  quod  te  inspectante  factum  est,  ut7  cum  ille  in  agro  Nolano 
inmolaret  ante  praetorium,  ab  infima  ara  subito  anguis  emergeret, 
cum  quidem  C.  Postumius  baruspex  oraret  illum,  ut  in  expeditionem 
exercitum  educeret.  id  cum  Sulla  fecisset,  tum  ante  oppidum  No- 
5  lam  florentissima  Samnitium  castra  cepit. 

10*.  Plin.  n.  h.  22,  12.  Scripsit  et  Sulla  dictator  ab  exercitu 
se  quoque  donatum  [corona  graminea  uel  obsidionali]  apud  Nolam 
legatum  bello  Marsico,  idque  etiam  in  uilla  sua  Tusculana,  quae  fuit 
postea  Ciceronis,  pinxit. 

to  10 A.  Plut.  an  sen.  ger.  res  p.  0.  cO  ds  EvXlug,  oxs  xav  spccpv- 
Ucov  7toXsu.cov  xr)v  'IxuMuv  xutTrjQug  7iQ06stiit;s  xfj  'Pcbiir]  tcqco- 
xov,  ovds  {iixqov  hv  xfj  vvxxl  xurs'duQdsv,  vnb  yrj&ovg  xal 
%UQccg  jisydhjs  coOtcsq  nvsviiurog  uvacpsQoiisvog  xi]v  v\)vyr\v' 
%ul  xavxa  tcsqI  uvxov  ysyQucpsv  sv  rolg  vtcojavijixuGlv. 

i5         11*.  Plut.  Mar.  35.  UvXlug  ds  [seditione  ex  legibus  Sulpiciis 


1  ille  libri  Sulla  Marsus  nolanii  Lcid.  H  2  infirma  Leid. 
H         3  6.  libri      expeditione  Lcid.  H  4  scylla  Voss.  B  silla 

Leid.  H  5  florentissimam  Leid.  H  fortissima  HoUingcr  (sec.  Val. 
Max.  1,  6, 4)     samnitum  Leid.  H 

10,  9  finxit  Tol. 

lOAj  14  'iyoacpsv  libri  Bcrnard. 


89 
666 


89 
665 


88 
666 


9.  Marcus  Quintum  fratrem  se  alloquentem  fecit  idemque  breuiter 
repetit  de  diu.  2,  30,  65,  iltud  autem  factum  esse  uult  a.  89.  665 ,  cum 
Sulla  iegatus  ad  Nolam  L.  Ctuentium  funderet,  consentitque  App.  b.  c.  1, 
50.  at  Plutarchus ,  qui  in  uit.  Sull.  9  idem  prodigium  narrat,  accidisse 
illud  Suttae  consuli  a.  88.  666  scribit,  cum  ab  urbe  Nola  contra  Marium 
exercitum  duceret:  Oi  uhv  ovv  tcsqi  xbv  Mdgiov  iv  TtuQuaitsvuig  r\6uv. 
6  dh  Z!i>XXug  dycov  ?|  rdyfiara  xiXsia  iisrd  rov  6vvaQ%ovrog  unb  NcoXr\g 
itdvsi,  rbv  [ihv  erQurbv  oqcov  hqo&vuov  ovru  %coQSii>  sv&vg  inl  ri)v  noXiv, 
ivdoid^cov  6h  rf/  yvcoLir]  tiuq  iuvrco  %u\  dsdoiyicbg  rbv  ■nivSvvov.  'O  dh 
udvrig  Tloarovuiog  &vaavrog  avrov  yiuraua&ihv  rd  6r\usia  yccu  rdg  %siQug 
uucporsQug  rco  ZivXXu  TtQorsivug  i]£iov  ds&i^vat.  %a\  cpvXdrrsa&ui  ui%Qi 
xr)g  ud%r\g,  tbg,  sl  ur)  itdvra  xu%v  v.u\  v.uXcog  avrco  6vvrsXs6&sir\,  rr)v 
i6%drr\v  6ixr\v  vTtoe^siv  BovXousvog.  cf.  Liuium  (fr.  17)  apud  August. 
de  ciu.  dei  2,24:  Sulla  curn  primuui  ad  urbem  contra  Marium  castra 
mouisset,  adeo  laeta  exta  immolanti  fuisse  scribit  Liuius,  ut  custodiri 
se  Postumius  baruspex  uoluerit  capitis  supplicium  subiturus,  nisi  ea, 
quae  in  animo  Sulla  haberet,  deis  iuuantibus  impleuisset.  etiam  Vale- 
rius  Maximus  1,  6,  4,  qui  uerba  et  uaticinium  ex  Oicerone  transscripsit, 
Suttam  tum  consulem  fuisse  addidit. 

10.  Pergit  Plinius:  quod  si  uerum  est. 

10  A.  Indicauerunt  G.  Sieglin  Berl.  phil.  Wochenschr.  1883  c.  1448 
et  Buecheler  in  mus.  Rhen.  54  p.  1. 

11.  Quam  altero  loco  posuit  Ptutarckm  Sullae  narrationem,  in  ora- 
tionis   tenore  rettulit  nulla  discrepantia  adnotata  in  uit.  Sutt.  c.  8,  ubi 


200  RELIQVIAE 

ortaj   %uqu  vrjv   olxCuv    tov   MuqCov   dtcoxbctsvog   ovdsvbg   av 
7tQo6doxr]6uvtog  EL6E7tE6s.   xul  tovg  cthv  dnbxovtug  iXu&£  6q6llco 
3iaQEV£%&£vtag,  vx'  uvtov  ds  MuqCov  Xiystut  xutd  frvQug  ite- 
Qag  u6cpuXcog  UTtoTtEucp&Etg  3tEX7ts6£tv  sig  tb  6tQuto7tsdov  uvtbg 
6s  XvXXug  sv  tolg  v7tOLtvr]LLu6LV  ov  cpr]6t  xutacpvyslv  TtQog  tbv  5- 
M&qiov,  dXX'  u7tuXXu%xrr]vut  ^ovXsv60LLSVog  vitsQ  cbv  JlovXitC- 
xtog  r)vdyxut,sv  uvtbv  uxovxu  Tpi]cpC6u6d'UL,  7tEQL6%cbv  sv  xvxXco 
%,Ccps6i  yviivolg  xul  6vvsXu6ug  itQog  tbv  Md.Qtov,  u%ot  ov  tiqoeX- 
&cov  sxsidsv  slg  dyoQav,  cbg  r)£,Covv  sxstvot,  tdg  u7tQUt,Cug  eXv6ev. 
,-^t-         12*.  Plut.  Sull.  14.  7Ev  6s  tovtco  Xsystui  ttvdg  sv  Kequlielxco  io 
7tQE6j3vtcov  dxov6uvtug  dtuXsyo^ivcov  7tQog  dXXrjXovg  xul  xuxi- 
tpvtcov  tbv  tvQuvvov  [AristionemJ,  cog  ptr)  cpvXdttovtu  tov  tsC- 
%ovg  ti]v   TtQog  tb  'ETitdyuXxov  hcpodov  xul  7tQo6fioXrtv^  rj  llovtj 
dvvutbv  eIvuv  xa\  Qadiov  v7tsQ§i]vat  tovg  TtoXsuCovg,  uTtuyysl- 
Xat  tuvtu  TtQbg  tbv  ZlvXXuv.   6  6s  ov  xatscpQ6vr]6sv,  dXXd  hitsX-  15- 
■0'car'  vvxtbg  xul  &Eu6uLisvog  tbv  tOTtov  uXco6iaov  Ei'%sxo  xov 
EQyov.   Xiyst  dh  avtbg  6  HvXXug  sv  totg  v7toLivr]LLu6t  tbv  tiqco- 
tov  S7ttL3dvtu  tov  tsC%ovg,  Muqxov  'Atrjlov,  dvxt6xdvxog  uvxcp 
TtoXsLiCov  dovtu  7tXrtyr\v  sx  xutucpoQug  tcp  xqccvel  7tSQLxXu6ut  tb 
£,Ccpog,  ov  Lci]v  vcpi6&ut  tr)g  %coQug  dXXd  lleIvul  xul  xuta6%stv.  20 

13*.  Phit.  Sull.  14.   'EXslv  dh  tdg  l4&r]vug  uvtog  cpr]6tv  sv 
tolg  v7touvrjtiu6t  MccQtCutg  xuXdvdutg. 
86  14*#  piut,  Sull.  16.   rsvoLiEvot  6h  xotvf]  [Sutta  et  Hortensius 

6      ante  pugnam  Chaeronense?n]  xuxuXull^uvovxul  flovvbv  sx  Lii6cov 
EGtcbtu  tcov  'EXattxcov  TtsdCcov  svyscov  xal  uLicpLXucpr]  xul  tiuqu  »5. 
tr)v  qC^uv  vdcoQ  syovtu.    (DiXofloLcotbg  xuXsltut^  xul  tr\v  cpv6tv 
uvtov  xul  trjv  &i6tv  ETtatvsl  &uvLiu6Ccog  6  XvXXug. 


86 
668 


easclem  res  persecutus  est:  ZvXXag  6s  sig  rr)v  olxiav  xov  Maoiov  6vv3ico- 
%&HS  L]vayv.a6Q"r\  nQosX&cbv  rdg  aizoa^iag  Xvaai.  inde  quaecun- 
cp.ce  ibi  exstant  cle  seditione  illa  Sulpicii  ex  Sulta  fluxisse  uidentur.  cf. 
App.  b.  c.  1,  56:  xarriyoQEi  [Sulpicius]  rcov  aQyiiov  <hg  7taQav6\Lcov  v.al 
rovg  vitdrovg  KoqvjjXiov  ZvXXav  v.ai  Kotvrov  IIo[i7ti]iov  iniXsvsv  avrag 
avrixa  avatQslv,  iva  TtQO&sir]  rr)v  SoniLtaaiav  rcov  vocicov.  &oqv@ov  d* 
avaardvrog  oi  7taQSCx£va6fitvot  rd  &,i(fidia  iondoavro  x.al  rovg  vTtdrovg 
avriXiyovrag  r]7t£iXovv  Krevitv,  il£%qi  IloLi7tr]iog  llsv  Xa&cov  discpvys,  2JvX- 
Xag  6'  cog  §ovXsv6o\isvog  v7ts%wQSt. 

12.  Hoc  exemplum  garrutitatis  Plut.  narrat  etiam  de  garr.  7. 


11,  1  xr)v  Maoiov  lcgeoahir  ante  Stephanum  6  dnulXcr/v ir 
vat  Pal.  (cf.  App.  1.  in  adn.  1.)  dnu'jfor]vaL  uulg.  fiovlevcjdLiEvog 
Par.  C          9  d7tQa'^Cag  Munti  cod.  q  TCQu$stg  cet.  libri 

12,  18  xrfiov  libri  corr.  Bri/anus 


L.  CORNELII  SVLLAE  COMMENTARII  RERVM  GEST.  fr.  11—17     201 

668 


15*.  Plut.  Sull.  19.  TloXXol  uev  ovv  [in  pugna  ChaeronensiJ  .. 


iv  xco  Tttdioi  xCov  fiaofiuocov  uvr]Qovvxo,  7cXei6xot  6e  xco  yd.Quxt 
7CQo6cpeo6uevot  xuxexoTcrfiuv ,  co6xe  uvQtovg  dtuite.6elv  elg  XuX- 
xtdcc  uovovg  uxb  xo6ovxcov  [duodecim]  uvQtddcov.   6  de  HvXXug 

5  Xiyet  xe66aQug  xul  dixcc  i7ttQt]xf\6ut  xCov  uvxov  6xquxicoxCov,  eixa 

xul  xovxcov  dvo  ziQog  xftv  e67teQav  7tuQuyevi6^ut.    iStb  xul  xoig 

XQorcuCotg  erciyQu^tv  Aqi]  xul   NCxryv  xui  AcpQobCxr^v ,   cog  ov% 

itxxov  evxviia  xuxOQd-(b6ag  ))  detvoxr]Xt  xul  dvvdust  xbvTCoXeuov. 

1().  Plut.  Sull.  17.  ?Ex  de  Aefiadeiag  xul  xov  TQocpcoviov  cpf]-  ^z 

io  uuC  xe  %Qrt6xul  v.ai  vtx\cpoQU  uuvxevuaxu  xolg  'Pojuutotg  i&,ejze\u- 
■jtovxo.  jcsqI  oov  oi  uev  STtLXcoQLOi  TcXeCovu  Xiyov6cv.  cog  de  2JvX- 
Xag  uvxbg  ev  bexdxco  xCov  v7couvr]udxcov  yiyoucps,  KoLvxog  TCxiog, 
ovx  ucpuvr)g  ccvyjq  xCov  iv  xy  cEXXu6l  TtQuyuuxevouivcov,  r)xs  Ttgbg 
uvxbv   r']dt]  xi]v  iv  XutQcoveCu  vevtxt]x6xu  udyr]v   UTtuyyiXXorv, 

i5  oxl  xul  devxeQuv  6  TQocpdwLog  uvxo&l  ud.yr^v  xul  vCxi]v  iZQo6rr 
uuCvet  ivxbg  bXCyov  jqovov.  uexu  6e  xovxov  uvr]Q  xcov  iv  xu\ec 
6XQuxtvouevav ,  ovouu  XuXovrjvLog,  uvf]veyxe  tcuqu  xov  &eov 
xiXog  otov  ul  xuxu  xr)v  'IxuXCav  TtQu^&cg  eueXXov  e^etv.  uucpo- 
xeQoc    de   xuvxu   TceQt   xftg   xov  freov   oucpfjg  ecpQut,ov.    xcp   yuQ 

so  ^OXviLTticp  All  xal  xb  xdXXog  xccl  xb  uiye&og  7CUQU7tXf]6tov  ideiv 
ecpu6uv. 

17*.  Plut.Sull.23.   Tovxcov  [inter  Sallam  Arclielaumque] buo-  - — 
Xoyrfoivxcov  uvu6xQiijjug  ifiddt^e  [Sulla]  dtu  QexxuXCug  xal  Ma- 
xedoviag  iitl  xbv  'EXXffiicovxov  ejcov  uetf  avxov  xbv  AqxsXccov 

25  iv  xluT].   xui  vo6f]6uvxog  ejcL6tpuXCog  neQi  Auql66uv  eitL6xf]6ug 


15.  Cf.  App.  Mitlir.  45:  AQ%sXaog  8h  v.al  oaot  alloi  xaza  ^igog 
i£i(pvyov,  is  Xalxida  avvsliyovTO,  ov  Ttolv  nlsiovg  [ivqioiv  iv.  dvmSsv-a 
(iVQiddcov  ysvousvoi.  Pauaiiov  ds  s"8ot,av  usv  ajto&avslv  Ttsvrsxaidsxu 
uvdotg,  dvo  8'  avzwv  iTtavfjl&ov.  Eutr.  5,6:  Postea  comniisso  ]iroelio 
contra  Archelaum  ita  eum  uicit,  ut  ex  CXX  milibus  uix  decem  Arche- 
lao  superessent,  ex  Sullae  exercitu  XIII  tantum  homines  interficerentur. 
Oros.  6,2,5:  postea  iusto  proelio  cum  Archelao  conflixit:  centum  decem 
milia  de  exercitu  Archelai  interfecta,  uix  decem  milia  superfuisse  re- 
feruntur. 


15,  2  -xhtGzoi]  Ttollol  Par.C  7  ccQrjv  Par.C 

16,  9  lcfiudLug  S(angerm.)  11  iog  de  in  Par.A2  inser.  6  dh 
Par.  C  12  yiyquqpsv  noivztog  S  14  ytoQcoveiu  S  15.  16  tcqo- 
orjLifjveLEV  coni.Sintenis  17  oaXoviviog  Par.C  19  ravzu  libri 
im.  Xylander     Tf;g  xov  ouopftg  Par.A 

17,  24  juer'  avzov  libri  em.  Reiskc 


202  RELIQVUE 

xi]i>  TCOQUav  cog  ivbg  r&v  vic  avxbv  r)yEix6vcov  xal  6v6xQuxr\- 
ycov  iTtefisXrjd-r].  xuvxu  xe  di]  dci^uXXs  xo  tceqI  Xulqcoveluv 
eQyov  cbg  ovyl  xu&UQcog  uycovL6%-iv,  xul  oxi  xovg  uXXovg  Ml&ql- 
duxt]  cpiXovg,  ovg  e'l%ev  ulyuuXcbxovg,  aitodovg  6  EvXXug  'Aql- 
6xCcovu  uovov  xbv  xvquvvov  cxvelXs  dtu  cpuQuuxcov  lAQyEXuco  3 
dtucpoQOv  ovxu,  ptuXt6xu  <J'  1)  dodsi6u  yf]  xco  Kuit%ucj6xr\  [Arche- 
laoj  uvqCcov  icXi&Qcov  iv  Evfloia  xul  xb  'Pcoptuicov  cpiXov  uvxbv 
xul  6vuptuyov  v%b  ZJvXXu  uvuyQucpf]vut.  iceqI  uev  ovv  xovxcqv 
avxbg  6  Z!vXXag  iv  xolg  vxo[xvr]uu6tv  uTtoXoyuxat. 

EX  LIBRIS  XI— XXI 

17  A*.    Tacit.  ann.4,56.   Simul  [Zmyrnaei  in  senatuj  L.  Sul-  10 
84  lam  testem  aflerebant,  grauissimo  in  discrimine  exercitus  [bello  Mi- 

670  thraclatico]  ob  asperitatem  hiemis  et  penuriam  uestis;  cum  id  Zmyr- 
nam  in  continnem  nuntiatum  foret,  omnes  qui  adstabant  detraxisse 

y3   corpori  tegmina  nostrisque  legionibus  misisse. 

671  18*.  Plut.  Sull.  27.   MiXXovxog  dh  [SullaJ  xovg  6rQuxtcbxug  15 
dtuTtEQatovv  [e  Graecia  in  Italiamj  xul  dsdtoxog,  ui]  xf)g  'IxuXiag 

ixtXu(36pL£V0L  XUXU   TCoXELg  £XU6X0t   6lUQQVC06t,   7CQC0X0V  UEV  cbpLO- 

6uv  ucp'  uvxcov  TCUQaijLEVEtv  xal  ptrjdhv  ixov6Lcog  xuxovQyr]6£tv 
xi]v  TxuXiuv,  iiCEtxu  iqijuuxcov  dEoptEvov  ■jtoXXcov  QQcovxEg  utcy]Q- 
yovxo  xul  6vv£t6icpEQ0v  cbg  £xu6xog  Etysv  svitoQCug.  ov  pti]v  idi-  20 
%uxo  xi]v  u%uQyi]v  6  ZJvXXug  aXX,  ixutvi6ug  xcd  7tuQ0Qut]6ag 
dtifiutvsv,  cog  cpr]6Lv  uvxog,  btcl  tcevxexuCSexu  6xQuxr]yovg  icoXs- 
(itovg  %Evxrixovxu  xul  xEXQUxo6iug  67t£LQug  iyovxug,  ixdvXoxuxu 
xov  &eov  xug  svxvyCug  %Qo6r]uaivovxog  uvxcp.  &v6uvxog  pt\v 
yuQ  svd-icog  t)  dtiflrj  TtEQl  Tuquvxu  ducpvrjg  6xscpuvov  xvitov  iycov  25 
6  Xofibg  cocp&r]  xul  XnuvC6xcov  dvo  xuxvQxrjuivcov.  pttxQov  dh 
7tQ0  xr]g  6tu(ju6£Cog  sv  KuuTCuviu  tceqI  xb  TCcpuxov  OQog  i)uiQag 


18.  Quoniam  tum  in  cohorte  quingenos  fuisse  homines  Appianus 
tradidit  (b.  c.  1,82),  consentit  fere  cum  Sulla  Velleius ,  qui  2,  24  haud 
plura  quam  triginta  armatorum  milia  aduersum  ducenta  milia  amplius 
hostium  exposuisse  SuUam  Brundusii  scripsit.  numerum  multo  miuorem 
hahet  Appian.  I.  s.  —  De  proelio  contra  Norbanum  commisso  cf.  Eutr. 
5,  7 :  Et  primo  proelio  contra  Norbanum  dimicauit  non  longe  a  Capua. 


1.  2  Grourriy&v  exc.  Vrsini  2  dii§alle  Sintenis  ex  S(angerm.) 
8ii§<xlE  uulg.  3  cog  Sintenis  adclidit  ex  SPar.G  4  txTtoSidovg 
libri  ajiodovg  Vrsin.  8  avayQacp7]vat\  yQacpf]vat  coni.  Sintenis 

1S?  27  "Hcpuiov  libri  Ticpaxov  JBochartus 


L.  CORNELII  SVLLAE  COMMENTARII  RERVM  GEST.  fr.  17—20     203 

GHp&riGav  dvo  XQayot  usydXot  6vucpEQott£vot  xal  Tiavxa  docovTsg 
xai  %a6%ovtE$,  a  6vtifialv£t  [ia%ouEvoig  dvd-Qcbzotg.  f\v  de  aQa 
cpa6ua.  xal  xard  pttxQov  atQotisvov  dxb  yf\g  8t£67tEiQ£xo  TtoXXa- 
%ov  xov  deQog  eidcbXotg  duavQolg  bttotov,  sira  ovxcog  r\cpccvi6ifr\. 

5  xal  ptsx  ov  noXvv  iqovov  bv  xco  xbitco  xovxco  MaQlov  xov  vsov 
xa\  NoQftavov  xov  VTtdrov  {isydlag  dvvdustg  ETtayaybvxcov  b 
2JvXXag  ovTE  xdi-tv  ditodovg  ovrs  Xoyt6ag  xb  oixslov  drQdrsvua, 
Qcour}  ds  TtQod-vutag  xotvf\g  xa\  cpoQa  xbXfir\g  a7toiQrt6du£vog 
ETQEiparo  rovg  Ttols^ttovg  xai  xarExlstGsv  stg  Ka7tvr\v  TtbXtv  xbv 

io  NoQfiavbv  E%xaxi6itXiovg  aTtoxxsivag.   xovxo  atrtov  avxco  y£vi- 

6xrat  tpr\6i  xov  u))  dtaXvd-fjvat  xovg  6TQartcbrag  xard  ltbXstg,  dXXd 

6vuuslvat  xal  xaxacpQovf\6at  xcov  svavricov  -toXXa:tXa6icov  bvrcov. 

'Ev  ds  HtXflico  tprfiiv  oix£tr\v  LJovxiov  &£ocpbQr\xov  evtv%eiv 

avrcp  Xlyovra  TtaQa  T7Jg'Evvovg  XQtcxog  TtoXsuov  xai  vixr\v  d%ay- 

15  ysXXstv.  si  cVe  ur\  6%sv6stEv ,  £u%STtQv\6E6% at  xb  KantxtbXiov . 
o  xai  6vu(ifjvai  xf\g  r\ti£Qccg  Exsivy\g,  f\g  6  dv&QcoTtog  %QOi\yoQsv- 
6sv.  i\v  8e  avxr\  xqo  pttdg  vcovcov  KvvrtXicov^  dg  vvv  'IovXiag 
xaXovusv. 

19*.  Plut.  Sull.  28.  'Ev  xavxr\  xf\  \idyr\  [ad  Sacriportum]  EvX-  g^ 

20  Xag  tpr\6iv  sixo6txQElg  uovovg  drtofialsiv,  aztoxxEivat  ds  xcov  Tto- 
Isuicov  di6tivQiovg  xai  Xa$£tv  ^tovxag  bxxaxt^itXiovg. 

EX  LIBRO  XXI 
20.  Priscian.  9  p.476  H.   Sulla  in  uicesimo  primo  rerum  sua- 
rum:  ad  summam  perniciem  rem  publicam  peruenturum  esse  .... 

tum  VI  milia  eius  cecidit,  VI  milia  cepit,  CXXIV  suorum  amisit. 
Oros.  5,20,2:  Igitur  Sulla  mox  ut  Campanum  litus  attigit,  Norbanum 
consulem  proelio  oppressit.  septem  milia  tunc  Romanorum  Romani 
interfecerunt,  sex  milia  eorundem  ab  isdem  capta  sunt,  centum  uiginti 
et  quattuor  de  Sullana  parte  ceciderunt.  etiam  alio  fonte  usus  est  Ap- 
pian.  b.  c.1,84:  ■kcu  d-vfjaxovoi  NcoQ§avov  ahv  £$uxi6%LXioi,  tcav  3'  &(i(pl 
tbv  2vlXav  kfidoiny/.ovta,  tQavaatiai,  d'  iyivovto  tcoIXol. 

19.  De  numero  hostium  occisorum  consensisse  uidetur  Liuius  cum 
Sulla,  de  Sullanis  ab  eo  disccssit  (Eutrop.  5,8.  Oros.  5,20,6).  cf.  adn. 
ad  Claud.  fr.  84.   uid.  s.  p.  cclxxiii  sq.  cclxxviii. 


82 


11  cpa6iPar.C  12  avuuEtvai  Sintenis  cx  S(angerm.)  ovu- 
fovai  >ot!g.  15  iixrtETto^a&at  libri  corr.  Beiske         17   vtowtov 

Par.A  vowcov  SPar.C     xEvxikicov  Par.A  in  ras. 

20,  22  sylla  Bem.  Halberst.  Gr(uter.)  (Par.)  B?  Bamb?  C  ylla 
sylla  K(arolir.)  siUa  S(angall .)  syllabaE1  Bamb.1  uigesimo  primo 
Bern.  uicensimo  primo  Gr.  23  reppublica  B  rempuplicam  S(ang.) 
Kfarolir.) 


204  RELIQVIAE 

EX  LIBRO  XXII 
78 
676         21*.    Plnt.  Sull.  37.   e0   de  HvXXag  ov  [ibvov  TtQosyvco  ti]v 

iavtov  tEXEvtr)v  cxXXd  tQbitov  xiva  %al  ysyoacps  xeqI  avtf^g'  xo 

yao  slxo6xbv  xal  devxsoov  tcov  v7to(.ivr][idtcov  xqo  Svevv  r]UEQ(ov 

?}  srsXsvta  yQacpcov  E7tav6axo.    %ai  cpr]6t  tovg  [xe]  XaXdaiovg 

avxco  itQoeiTtelv,  cbg  deov  (iefivcoxoxa  xaX&g  avxbv  ev  axufj  xcov  5 

evtvyr\\idxcov  xaxa6xQe'vpav  Xeyet  de  xal  xbv  vlbv  avxov  xe&vt]- 

xoxa    [xlxqov    e[XjtQ06&ev    tr)g    MeteXXiqg    tpavr)vav    tcata    tovg 

vitvovg,  ev  e6&r)xi  cpavXr]  naQE6tcota  xai  deopvevov  xov  TtaxQbg 

%av6a6%av  tcov  cpQovxtdorv,   lovxa  de  6vv  avxcp  itaQa.  xr)v  [ir]- 

xsQa  MexeXXav  ev  r)6vyia  "/.av  a7tQay\iovcog  ttfjv  pex'  avtrjg.         10 


21.  Aliud  Chaldaei  cuiusdam  uaticinium,  quo  Sullae  a.  92.662  fu- 
tura  magnitudo  portendebatur,  Plutarchus  c.  5  expomit  (cf.  Vell.  2,  24,  3, 
qiii  de  antw  discrepat,  couseidit  de  re).  —  De  somnio  SuUae  extremo 
uid.  Plin.  7, 138 :  Quod  ut  dissimulauerit  et  supremo  somnio  eius ,  cui 
inmortuus  quodam  modo  est,  credamus  ab  uno  illo  inuidiam  gloria  uic- 
tam,  hoc  tamen  nempe  felicitati  suae  defuisse  confessus  est  quod  Ca- 
pitolium  non  dedicauisset.  App.  b.  c.  1,105:  ZlvlXag  8'  iv  rolg  ayQolg 
ivvitviov  ^do^sv  idstv,  oxi  avrbv  6  (fai^cov  r)8r\  xaXoiT]'  v.a.1  0  lisv  av- 
ri%a  ^iS^  fjiisgav  rotg  cpiXoig  rb  bvug  i^sntwv  dia&rjxag  6vvsyQacfsv  insi- 
yoiisvog  nal  avrf)g  rjiiSQag  GvvsrsXsi,  6cpQayi6aLisvcp  d'  avrag  tcsqI  i6iti- 
Qav  Ttvgsrbg  icntiitrsL  xal  vvy.rbg  irsXsvrr}6sv. 


21,  4  xe  del.  Sintenis 


Q.  CLAVDII  QVADRIGARII  ANNALES 

EX  LIBRO  I 

/390\ 

1.  Gell.  17,2,12.  Haec  uerba  ex  Q.  Claudi  primo  anuali  quae  ( 36^ j 

meminisse  potui;  notaui:  —  Postquam  nuntiatum  est;  inquit,  ut  pu- 
gnatum  esset  in  Gallos;  id  ciuitas  grauiter  tulit. 

2.  Gett.  17,2,19.   Verba  ex  Q.  Claudi  primo  annali:  —  Tanta; 
5  inquit;  sanctitudo  lani  est;  ut  numquam  quisquam  uiolare  sit  ausus. 

3.  Gett.  17,2,10.   Verba  ex  Q.  Claudi   primo  annali:  —  sole; 
inquit;  occaso.  390 

4.  Gett.  17,2,24.   Verba  ex  Q.  Claudi  primo  annali:  —  Comi-  364 
nius;  inquit,  qua  ascenderat;  descendit  atque  uerba  Gallis  dedit. 


1.  Vel  de  clade  Aliensi  uel  de  proelio  anni  295.  459,  quod  ad  Clu- 
sium  aduerso  Marte  cum  Gallis  commissum  est. 

2.  Flamen  (juirinalis  uirginesque  Vestales  —  optimum  ducunt 
[sacraj  condita  iu  doliolis  sacello  proximo  aedibus  flaminis  Quirinalis, 
ubi  nunc  despui  religio  est,  defodere,  Liu.  5,  40,  7.  cf.  Schicegler,  hist. 
Rom.  uol.  III  p.  250  not.  2. 

3.  Tum  demum,  postquam  nihil  usquam  hostile  cernebatur,  uiam 
ingressi  [Galli  post  pugnam  AliensemJ  haud  multo  ante  solis  oc- 
casum  ad  urbem  Romam  perueniunt,  Liu.  5,39,2.  De  latinitate  cf. 
Lucil.  u.  68  p.  7  M. 

4.  Ingenti  periculo  transeundum  per  hostium  custodias  erat.  ad 
eam  rem  Pontius  Cominius  inpiger  iuuenis  operam  pollicitus,  incubans 
cortici  secundo  Tiberi  ad  urbem  defertur.  inde,  qua  proximum  fuit  a 
ripa,  per  praeruptum  eoque  neglectum  hostium  custodia  saxum  in  Ca- 
pitolium  euadit  et  ad  magistratus  ductus  mandata  exercitus  edit.  ac- 
cepto  inde  senatus  consulto,  uti  comitiis  curiatis  reuocatus  de  exilio 
iussu  populi  Camillus  dictator  extemplo  diceretur  militesque  haberent 
imperatorem  quem  uellent,  eadem  degressus  nuntius  Veios  con- 
tendit  [y.c<za(3ug  ynsg  avsfir)  —  slg  Br]iovg  avsatgstpsv  Diod.  14,  116,  4] 
missique  Ardeam  legati  ad  Camillum  Veios  eum  perduxere,  Liu.  5,46,8. 
Kal  la&iov  tovg  avto&i  (pvXdcaovtag  KsXtovg  avfiX&i  te  %a\ 
sitccov  oaa  'idsv  ndXiv  vnb  vvxta  am\XXdyr\,  Dionys.  13,  9. 


.     1,  1  exq;  cl.  Z  exq**claudii  (ue  erasuni)  X    claudi  N  claudii 
ceteri  libri  Hertzi  2  nunciatum  E 

2,  5  ut  om.  Z     quisquam]  quis  H 

3,  7  occasio  Z  occasu  0  ante  correct. 

4,  8.9  quomimus  Z  cominus  U         9  qua]  qui  X 


206  RELIQVIAE 

5.  Gell.  17,2,26.  Verba  ex  Q.  Claudi  primo  annali:  —  Puta- 
bant,  inquit,  eos  qui  foris  atque  qui  in  aree  erant,  inter  se  commu- 
tationes  et  consilia  facere. 

6.  Gell.  17,  2, 17.  Verba  ex  Q.  Claudi  primo  annali:  —  Cuni 
iis,  inquit,  consermonabatur.  5 

7.  Gell.  17,2,14.   Verba  ex  Q.  Claudi  primo  annali:  —  INam 
370 

Marcus,  inquit,  3Ianlius,  quem  Capitolium  seruasse  a  Gallis  supra 

ostendi,  cuius<|ue  operam  cum  M.  Furio  dictatore  apud  Gallos  cum- 
prime  fortem  atque  exsuperabilem  res  p.  sensit,  is  et  genere  et  ui 
et  uirtute  bellica  ncmini  concedebat.  io 

)  8.  GelL  17,2,13.  Verba  ex  Q.  Claudi  primo  annali:  —  Simul, 
inquit,  forma,  factis,  eloquenlia,  dignilate,  acrimonia,  confidentia  pa- 
riter  praecellebat,  ut  facile  intellegeretur  magnum  uiaticum  ex  se 
atque  in  se  ad  rem  publicam  euertendam  habere. 

9.   Gell.  17,2, 16.   Verba  ex  Q.  Claudi  primo  annali:  —  Nam  i& 


'384 


5.  Inde  [post  factum  ManliiJ  intentiores  ntrimque  custodiae  esse, 
et  apud  Gallos,  quia  uulgatnm  erat  inter  Veios  Romamque  nun- 
tios  commeare,  et  apud  Romanos  ab  nocturni  periculi  memoria. 
Liu.  5,  47, 11. 

6.  Indutiae  deinde  cum  Romanis  factae  et  colloquia  permissu 
imperatorum  habita.  in  qmbus  cum  identidem  Galli  famem  obicerent 
eaque  necessitate  ad  deditionem  uocarent,  dicitur  auertendae  eius  opi- 
nionis  causa  rnultis  locis  panis  de  Capitolio  iactatus  esse  in  hostium 
stationes,  Liu.  5,  48,  4. 

7.  De  M.  Manlio  uid.  Mommsen  R.  F.  II  p.  179sqq. 

8.  Manlium  esse  intcllegendum  et  ex  Gellio  (fr.  7)  et  ex  eis,  quae 
Liuius  de  eo  rettulit,  satis  apparet;  omnibus  enim  illis  uirtutibus  etiam 
apud  Liuium  Manlius  ornatus  est.  ceterum  accuratiora  de  eius  regni 
studio  Claudius  non  uidetur  narrasse,  certe  qui  eo  liis  in  Ubris  maxime 
usus  est  Liuius  lxaec  scribit  6, 18, 16:  inde  de  regno  agendi  ortum  initium 
dicitur,  sed  nec  cum  quibus  nec  quem  ad  finem  consilia  peruenerint, 
satis  planum  traditur  et  6,20,4:  cum  dies  uenit,  quae  —  pertinentia 
proprie  ad  regni  crimen  ab  accusatoribus  obiecta  sint  reo,  apud  nemi- 
nem  auctorem  inuenio. 

9.  Ex  Gellio  Nonius  p.  100  M.:  'diurnare'  honeatum  uerbum  pro  fdiu 
uiuere'  [sic  Ald.  uidere  libri],  ut  apud  ueterem  prudentem  auctoritatis 
incognitae  [dicit  Gellium  cf.  Hertz  in  Gellianis  p.  133] :  neque  optu- 
mum  quemquam  in  .<uos  solent  diurnare.  —  An  de  Manlio  dictum? 


6,  5  hiis  Z  his  XOLJN     cu  sermonabatur  Z 

7,  7  quem  om.  QZ  a  Gallis]  agellis  X1  9  et  ui  del.Momm- 
sen  R.  F.  II  p.  181.  at  cf.  fr.  10*  p.  208,3.  ante  ui  in  X  una  litt. 
crasa. 

8,  12  forme  QZX1  forma  X2     factis  oitt.  /7     eloqntie  Z 

13   pcollebat  Z  pcolebant  Q     intelligetur  Q     ex  — 14  habere  Z/3 
"///.  cet.  codd. 


Q.  CLAVDII  QVADRIGARII  ANNALES.  fr.  5-10b  207 

baec,  inquit,  maxime  uersatur  deorum  iniquitas,  quod  deteriores  sunt 

incolomiores  neque  optimum  quemquam  inter  nos  sinunt  diurnare. 
10a*.  Liu.  0,42,3.   Creati  [tribuni  militum]  A.  et  M.  Cornelii  „sj 

iterum,  M.  Geganius,  P.  Manlius,  L.  Veturius,  P.  Valerius  sextum. 
5  cum  praeter  Velitrarum  obsidionem,  tardi  magis  rem  exitus  quam 

dubii,  quietae  externae  res  Romanis  essent,  fama  repens  belli  Gallici 

allata  perpulit  ciuitatem,  ut  M.  Furius  dictator  quintum  diceretur. 

is  T.  Quinctium  Poenum   magistrum  equitum  dixit.   bellatum  cum 

Gallis  eo  anno  circa  Anienem  flumen  auctor  est  Claudius  inclitam- 
io  que  in  ponte  pugnam,  qua  T.  Manlius  Gallum,  cum  quo  prouocatus 

manus  conseruit,  in  conspectu  duorum  exercituum  caesum  torque 

spoliauit,  tum  pugnatam. 

10b.   Gell.9,13,4sqq.   Ouis  bostis  [Manlii  Torquati]  et  quid  367 

genus,  quam  formidandae  uastitalis  et  quantum  insolens  prouocator 
15  et  cuimodi  fuerit  pugna  decertatum,  Q.  Claudius  primo  annalium 

purissime  atque  inlustrissime  simplicique  et  incompta  orationis  anti- 

quae  suauitate  descripsit. 

10".  Pergit  Liuius:  pluribus  auctoribus  magis  adducor,  ut  credam 
decem  haud  minus  post  annos  ea  acta,  hoc  autem  anno  in  Albano  agro 
cum  Gallis  dictatore  M.  Furio  arma  conlata.  inseruit  tamen  iam  sex 
annis  post. 

10b.  Verba  Vbi  eum  euertit  —  in  collum  imponit  e  Gellio  exscripsit 
Nonius  (p.  228  M. :  Claudius  Quadrigarius  describens  Manli  Torquati 
pugnam :  Vbi  —  imponitj.  —  Ex  codem  Glaudio  sua  sumpsit  Liuius  7,  9,  6, 
postquam  Licinii  Macri  testimonium  (fr.16)  redarguit:  Dictator  [T.  Quinc- 
tius  PoenusJ  cum  tumultus  Gallici  causa  iustitium  edixisset,  omnes 
iuniores  sacramento  adegit  ingentique  exercitu  ab  urbe  profectus  in 
citeriore  ripa  Anienis  castra  posuit.  pons  in  medio  erat  neutris  eum 
rumpentibus,  ne  timoris  indicium  eeset.  proelia  de  occupando  ponte. 
crebra  erant,  nec  qui  potirentur  incertis  uiribus  satis  discerni  poterat. 
tum  eximia  corporis  magnitudine  in  uacuum  pontem  Gallus  processit 
et  quantum  maxima  uoce  potuit  fquem  nunc',  inquit  fRoma  uirum 
fortiBsimum  habet,  procedat  agedum  ad  pugnam,  ut  noster  duorum 
euentus  ostendat,  utra  gens  bello  sit  melior'.   Diu  inter  primores  iuue- 


9,  1  hee  Z  in  hoc  L.  Muell&r  hac  Hosius  maxime]  an  maxi- 
ma?  uexatur  1.  F.  Gronouius  seruatur  Bachrens  2  incoloniores 
Q     obtimu  Q     in  suos  solent  Nonius     diurnarei  Z 

10%  4  p  manlius.  ueturius  Med.  5  uelitratum  Med.     rem 

del.  I.  Fr.  Gronou.         6  gallii  Leid.  I        7  perculit  libri  rccent. 
8  is.t.quintium  poenum  mag.  equitum  dixit  Par.  Med.      Pennum 
Sigonius  cf.  4,26,1  11   manum  libri  recent.     seruit  Med.  ante 

correct.  12  pugnatum  Paris. 

I0b,  15  decertatumq;  claudi'  QZBTT 


208  RELIQVIAE 

Verba  Q.  Claudi,  quibus  pugna  ista  depicta  est,  adscripsi:  Cum 
interim  Gallus  quidam  nudus  praeter  scutum  et  gladios  duos  torque 
atque  armillis  decoralus  processit,  qui  et  uiribus  et  magnitudine  et 
adulescentia  simulque  uirtute  ceteris  antistabat.  is  maxime  proelio 
commoto  atque  utrisque  summo  studio  pugnantibus  manu  signifi-  s 
care  coepit  utrisque,  quiescerent.  pugnae  facta  pausa  est.  extemplo 
silentio  facto  cum  uoce  maxima  conclamat,  si  quis  secum  depugnare 
uellet,  uti  prodiret.  nemo  audebat  propter  magnitudinem  atque  in- 
manitatem  facies.  deinde  Gallus  inridere  coepit  atque  linguam  exer- 
tare.  id  subito  perdolitum  est  cuidam  Tito  Manlio,  summo  genere  10 
gnato,  tantum  flagitium  ciuitati  accidere,  e  tanto  exercitu  neminem 


num  Roruanoruin  silentium  fuit,  cum  et  abnuere  certamen  uererentur 
et  praecipuam  sortem  periculi  petere  nollent.  tum  T.  Manlius  L.  filius, 
qui  patrem  a  uexatione  tribunicia  uindicauerat,  ex  statione  ad  dicta- 
torem  pergit:  finiussu  tuo'  inquit,  cimperator,  extra  ordinem  numquam 
pugnauerim,  non  si  certam  uictoriam  uideam;  si  tu  permittis,  uolo  ego 
illi  beluae  ostendere,  quando  adeo  ferox  praesultat  hostium  signis,  me 
ex  ea  familia  ortum,  quae  Gallorum  agmen  ex  rupe  Tarpeia  deiecit'. 
tum  dictator  fmacte  uirtute'  inquit  fac  pietate  in  patrem  patriamque, 
T.  Manli,  esto.  perge  et  nomen  Romanum  inuictum  iuuantibus  diis 
praesta'.  armant  inde  iuuenem  aequales:  pedestre  scutum  capit, 
Hispano  cingitur  gladio  ad  propiorem  habili  pugnam;  armatum 
adornatumque  aduersus  Gallum  stolide  laetum  et  (quoniam  id  quoque 
memoria  dignum  antiquis  uisum  est)  linguam  etiam  ab  inrisu  ex- 
serentem  producunt.    recipiunt  inde  se  ad  stationem,  et  duo  in  medio 


1   Verba  Q]  uerbaq;  QZBX     Claudi]  claudii  N  2   nut'  Z 

B1  X1     gladios  detorq  (suprasc.  sup.  oss  uel  duos)  B   duo  ZXX 

3  atque  om.  B  qui  ex  uiribus  Z  4  adulescentie  X1  anti- 
stitabat  Q  antistibat  X2  antestabat  TJTTB'  antistabatis  maxime  Z 
antifatibat  X     maximo  Scioppii  excerpta  5  utriusque  X 

6  -utrique-  N  utriusque  X  utrique  IJT^Tfi     exemplo  ZBX1  ex- 
timplo  II         7  rnaxime  X     conclamat  QZB  7.  8  depugna  re- 

uellet  u.  prodiret.  nemo  X1  de  pugnare  ^1  pugnare  T  9  faciei  Q 
B  TT2  uid.  Gcll.  9,  14,  1:  Quod  autem  supra  scriptum  est  in  Q. 
Claudi  uerbis:  'Propter  magnitudinem  atque  inmanitatem  facies', 
id  nos  aliquot  ueteribus  libris  inspectis  explorauimus  atque  ita  esse, 
ut  scriptum  est,  comperimus.  —  Corruptos  autem  quosdam  libros 
repperi,  in  quibus  cfaciei'  scriptum  est,  illo,  quod  ante  scriptum 
erat,  oblitterato.  linguam  exertare  Q  lingua  exerrare  cet.  codd. 
10  subito]  uix  sanum.  an  excubitori  dolitum?  uid.  Liu.  ex  sta- 
tione  ad  dictatorem  pergit.  id  om.  B  perdelatum  II  11  gna- 
tor  X1  nato  QTT  flagicium  Q  flagiuum  X1  adcidere  Hertz  cum 
N  accedere  Z  accidere  cet.  codd.     e  tanto  om.  B   et  ante  QZ 


Q.  CLAYDII  QYADRIGARU  ANNALES.    fr.  10"  209 

prodire.  is;  ut  dico,  processit  neque  passus  est  uirtutem  Romanam 
ab  Gallo  turpiter  spoliari.  scuto  pedestri  el  ^ladio  Hispanico  cinctus 
contra  Gallum  conslitit.  metu  niagno  ea  congressio  in  ipso  ponti 
utroque  exercitu  inspectante  facta  est.  ita;  ut  ante  dixi,  constiterunt: 
5  Gallus  sua  disciplina  scuto  proiecto  cantabundus,  Manlius  animo  ma- 
gis  quam  arte  confisus  scuto  scutum  percussit  atque  statum  Galii 
conturbauit  dum  se  Gallus  iterum  eodem  pacto  constituere  sludet; 
Manlius  iterum  scuto  scutum  percutit  atque  de  loco  hoininem  iterum 
deiecit:  eo  pacto  ei  sub  Gallicum  gladium  successit  atque  Hispanico 


armati  spectaculi  magis  more  quam  lege  belli  destituuntur,  nequaquam 
uisu  ac  specie  aestirnantibus  pares.  corpus  alteri  magnitudine  exiniiurn, 
uersicolori  ueste  pictisque  et  auro  caelatis  refulgens  arinis:  media  in 
altero  militaris  statura  modicaque  in  armis  babilibus  magis  quam  de- 
coris  species.  non  cantus,  nou  exultatio  armorumque  agitatio  uana,  sed 
pectus  animorum  iraeque  tacitae  plenum  omnem  ferociam  in  discrimen 
ipsum  certaminis  distulerat.  ubi  constitere  inter  duas  acies  tot  circa 
mortalium  animis  spe  metuque  pendentibus,  Gallus  uelut  moles  superne 
inminens  proiecto  laeua  scuto  in  aduenientis  arma  bostis  uanum 
caesim  cum  ingenti  sonitu  ensem  deiecit:  Romanus  mucrone  subrecto, 
cum  scuto  scutum  imum  perculisset  totoque  corpore  interior  peri- 
culo  uulneris  factus  insinuasset  se  inter  corpus  armaque,  uno  alteroque 
subinde  ictu  uentrem  atque  inguina  bausit  et  in  spatium  ingens  ruen- 
tem  porrexit  bostem.  iacentis  inde  corpus  ab  omni  alia  uexatione  in- 
tactum  uno  torque  spoliauit,  quem  respersum  cruore  collo  cir- 
cumdedit  suo.  defixerat  pauor  cum  admiratione  Gallos,  Romani 
alacres  ab  statione  obuiam  militi  suo  progressi  gratnlantes  laudantesque 
ad  dictatorem  perducunt.  inter  carminum  prope  in  modum  incondita 
quaedam  militariter  ioculantes  Torquati  cognomen  auditum,  celebratum 
deinde  posteris  etiam  familiaeque  bonori  fuit.  dictator  coronam  auream 
addidit  donum  mirisque  pro  contione  eam  pugnam  laudibus  tulit.  Errare 
enim  existimo  Lachmannum  (~Di  font.  Liu.  I  p.  67)  et  cum  eo  Xitzschium 
(Annal.  p.  329)  atque  Vngerum  (Pliilol.  suppl.  III 2  p.  8)  cx  Claudio  a 
Liuio  haee  hausta  esse  negantes,  cum  leuissima  sint,  in  quibus  Liuius 
et  Gellius  dissentiunt,  in  plurimis  rebus  saepe  ad  uerbum  congruant. 
neque  hoc  cum  illis  facit,  quod  Liuius  6, 42,  5  rationem  temporum  ab 
Claudio  de  hoc  proelio  initam  improbauit.   quid  enim  impedit,  quominus 


1  Isiudico  X  a.  corr.  is  ilico  Mommsen       2  expoliari  T   spanico 
ZBfi  spauico  Q   his  pani  concinctus  X  3  metu]  nut,   si  IA- 

uium  sequeris,  spei  notio  est  addenda:  Spe  metuque  magno,  cf.fr.  12: 
ceteris  inter  metum  pudoremque  ambiguis  aut  scribendum:  impetu 
magno.  Hosius  ci.  motu  ponti  1L  rt.  aim  ZB  ponte  cett.  eius  libri 
et  uulg.  4  expectante  XTT         5  cunctabundus  Herts  cum  H 

cautabundus  aliquot  g  cantabundus  ceteri  libri  et  uulg.  cf.  Liu. 
.6  statim  Z        7  perturbauit  Xn     dum]  cum  Z     ite  Z         8  ite- 
rum  ]  e  et  u  in  Z  ex  corr.     iterum  om.  TT         9  eo  pacto]   an  eo 
facto?     gladiu  gallicu  ZB  ante  corr.     his  pannico  Q 

Hist.  Rom.  rel.  I,  ed.  P  e  t  e  r.    Ed.  alt.  14 


349 
405 


210  RELIQVIAE 

pectus  hausit;  deinde  continuo  liumeruni  dextrum  eodem  concessu 
incidit  neque  recessit  usquam,  donec  subuertit,  ne  Gallus  impetum 
icti  haberet.  ubi  eum  euertit,  caput  praecidit,  torquem  detraxit  eam- 
que  sanguinulentam  sibi  in  collum  inponit.  Quo  ex  facto  ipse  posteri- 
que  eius  Torquati  sunt  cognominati.  * 

11*.  Nonius  s.  u.  spolor  p.480.  Quadrigarius  annali:  Ita  per 
sexennium  uagati  Apuliam  atque  agrum  Campanum,  quod  his  per 
militem  licebat,  spolabantur. 

12**.   Gell.  n.  Att.  9,11.   De  Maximo  Yalerio,  qui  Coruinus  ap-  . 
pellatus  est  ob  auxilium  propugnationemque  corui  alitis,  haut  quis-  1(> 


Liuium,  cui  narrationem  Claudii  haud  ignotam  fuisse  ille  locus  testatur, 
eam,  qua  carere  nollet,  auctorum  suorum  multitudine  permotum  in  an- 
num  361.  393  seposuisse  existumemus?  etiam  ex  ea  re  certamen  illud 
ex  alieno  loco  huc  insertum  esse  haud  temere  conieias,  quod  Liuius  de 
tumultu  illius  anni  nihil  accuratius  et  fusius  narrat  nisi  hoc  ipsum, 
omnino  omittit  pugnam,  quam  inter  utramque  aciem  commissam  esse  ueri 
simile  est.    (cf.  Weissenbom  ad  Liu.  7,  9,  5.) 

11.  Popma  haec  rettulit  ad  bellum  Punicum,  quo  Hannibal  per  mul- 
tos  annos  Apuliam  et  Campaniam  tenuit  ac  spoliauit,  ego  cum  Bothio 
adstipulante  L.  Muellero  ad  Gallos,  idque  ad  annum  361.  393,  quo 
GaJli  ad  Tiburtium  auxilium  ex  Campania  redeunt  (Liu.  7, 11,  3),  post- 
quam  ab  a.  367.  387  Apuliam  peruagati  sunt.  cf.  Liu.  6,42,8:  palati 
alii  Apuliam  maxime  petentes  cum  fuga  longinqua,  tum  quod  passim 
eos  simul  pauor  errorque  distulerant,  ab  hoste  sese  tutati  sunt.  7,1,3: 
principio  anni  (366.  388)  et  de  Gallis,  quos  primo  palatos  per  Apuliam 
congregari  iam  fama  erat  —  agitata  mentio. 

12.  Hoc  fragmentum  argumcntis  tam  certis  ad  Quadrigarii  auctori- 
tatem  mihi  MerckJinoque  (A.  Gellii  cap.  quaedam  ad  fontes  reuocata 
p.  12)  etiam  contra  Vngerum  l.  s.  p.  85  trahi  uidebatur,  ut  hoc  unum  ex 
eis  quae  sine  auctoris  nomine  ad  nos  pcruenissent ,  dignum  esse  existi- 
marem,  quod   in   ipsis   reJiqtiiis  exstarct.    nam   ut   omittam   apud   alios 


1   umerurn    N     consensu    QZB    concessu   cet.   libri    congressu 
&ronou.  conisu  Mommsen  2  usquam  recessit  Z     ne  Gallus  — 

3  haberet  post  successit  (209,  9)  transpomt  aut  omnino  delet  Sca- 
liger  3  in  ictu  Hertz  cum  Q  icti  cet.  eius  libri  et  uulg.  istius  [$ 
ictuis  Lipsius  eam  codd.  Nonii  capud  Q  pcedit  Q  praecidi 
Nonii  FHlL     tetraxit  Z  4  sanguinulente  Z     qui  ex  f.  X1 

11,  6  Annalium  I  ci.  L.Muellcr  7  lugati  L  ampolam  LH 
Bamb.  uagatiampolam  G  Lucaniam  coni.  Palmcr  Apuliam  Iun. 
adque  L1  quod  his]  quod  eius  coni.  Palmer.  is  Mueller  an  quoad 
his  ?  8  expolabatur  L  G  spolabatur  Bamb.  Tjugd.  expoliabatur  H 
exspoliabantur  Iun.  Quadr.  scripserat  ecspoliabantur  uel  spoliab., 
Nonius  excerpscrat  spolabantur,  quod  L.  MuelJer  tuetnr.  (quo  altero 
loco  u.  expoliari  inueniebatur  (Donati  a.  gr.  p.  394K.J,  nunc  spo- 
liantur  restitutum  esi.) 


Q.  CLAVDII  QVADRIGAKII  ANNALES.    fr.  10b— 12  211 

quam  est  iiobilium  scriptorum,  qui  secus  dixerit.   ea  res  prorsus 
mirauda  sie  profecto  est  iu  libris  annalibus  memorata: 

Aduleseeus  tali  geuere  editus  L.  Furio  Claudio  Appio  consulibus 
<fif>  tribunus  militaris.   atque  in  eo  tempore  copiae  Gallorum  iu- 

5  gentes  agrum  Pomptiuum  insederant,  instruebanturque  acies  a  con- 
sulibus  de  ui  ac  niultitudine  hostium  satis  agentibus.  Dux  interea 
Gallorum,  uasta  et  ardua  proceritate  armisque  auro  praefulgentibus, 
grandia  ingrediens  et  manu  telum  reciprocans  iucedebat  perque 
contemptum  et  superbiam  circumspiciens  despiciensque  omnia  ue- 

10  nire  iubet  et  congredi,  si  quis  pugnare  secum  ex  omni  Romano 
exercitu  auderet.  tum  Valerius  tribunus,  ceteris  inter  metum  pu- 
doremque  ambiguis;  impetrato  prius  a  consulibus,  ut  in  Gallum  tam 
inmaniter  adrogantem  pugnare  sese  permitterent,  progreditur  intre- 
pide  modesteque  obuiam;  et  congrediuntur  et  consistunt  et  consere- 


scriptorcs  Appium  Claudium  huius  insignis  certaminis  cxpertem  esse, 
primum  is  erat  mos  Gellii,  ut  eundem  scriptorem  compluribus  deinceps 
capitibus  transscriberet  (uid.  Kretzschmer,  De  A.  Gell.font.part.  IpAsqq. 
Mercldin,  Citierrnethode,  p.  664sqq.),  ex  Claudio  autem,  quo  solo  anna- 
lium  scriptore  in  hoc  libro  usus  est,  etiam  capita  primum  et  tertium  de- 
cimum  sumpsit;  deinde  aliis  minutiis  uariatis  ita  concinit  haec  narratio 
cum  Quadrigarii  uerbis,  quibus  simile  certameu  Gellius  cap.  13  exposuit, 
et  toto  colore  et  singulis  quibusdam  uocibus  (cf.  c.  11  Dux  interea  Gallorum. 
c.  13  Cum  interim  Gallus;  c.  11  si  quis  pugnare  secum  auderet.  c.  13  si 
(juis  secum  depugnare  uellet;  c.  11  spectante  utroque  exercitu.  c.  13  utro- 
que  exercitu  inspectautej,  ut  fieri  non  possit,  quin  utraque  narratio  ex 
eodem  auctore  fluxerit.  sed  acccdit,  quod  ctiam  hoc  certamen  Liuius  (7, 
25,13  et  26)  ita  narrat:  et  cum  in  agrum  Pomptinum  descendisset 
[Camillus,  qui  tum  Appio  Claudio  collega  mortuo  solus  consul  eratj,  quia 
neque  in  campis  congredi  nulla  cogente  re  uolebat  et  prohibendo  po- 
pulationibus,  quos  rapto  uiuere  necessitas  cogeret,  satis  domari  crede- 
bat  bostem,  locum  idoneum  statiuis  delegit.  Vbi  cum  in  stationibus  quieti 
tempus  tererent,  Gallus  processit  magnitudine  atque  armis  in- 
signis  quatiensque  scutum  basta  cum  silentium  fecisset,  prouocat  per 
interpretem  unum  ex  Romanis,  qui  secum  ferro  decernat.  M.  erat  Va- 
lerius  tribunus  militum  adulescens,  qui  haud  indigniorem  eo  decore 
se  quam  T.  Manlium  ratus,  prius  sciscitatus  consulis  uoluntatem 
in  medium  armatus  processit.    minus  insigne  certamen  humanum  nu- 


12,  3  adolescentis  B1  adolescens  i?2     tali]  Italo  ed.  ant.     L. 
Furio]  L.  om.-QZB        4  fit  add.  c         5  |>mptinum  QZBT1     in- 

sederat  T        6  deuia  multitudine  Z     interea]  itra  B        8  grandia 
g  gradia  QZB  9  circspiciens  B  circonspiciens  Q  circunspiciens 

-N  conspiciens  T     despiensq;  Z1         11  tum]  tamen  Z  ante  corr. 
mecll   Q  13   inaniter  Q   inmaniter  cet.  codd.     adrgantem  Z  a. 

corr. 

14* 


212  RELIQVIAE 

bantur  iam  manus.  atque  ilti  uis  quaedam  diuiua  fit:  coruus  repenle 
inprouisus  aduolat  et  super  galeam  tribuni  insistit  alque  inde  in  ad- 
uersarii  os  atque  oculos  pugnare  incipit;  insilibat,  obturbabat  et 
unguibus  manum  laniabat  et  prospectum  alis  arcebat  atque,  ubi  satis 
saeuierat,  reuolabat  in  galeam  tribuni.  sic  tribunus  spectante  utro-  5 
que  exercitu  et  sua  uirtute  nixus  et  opera  alitis  propugnatus  ducem 
bostium  ferocissimum  uicit  interfecitque  atque  ob  banc  causam  cogno- 
men  habuit  Coruinus.  id  factum  est  annis  quadringentis  quinque 
post  Ilomam  conditam. 

13.  Gell.  n.  Att.  17,2,4  et  Non.  s.  u.  subnixum  p.  405.  Verba  ex  10 


rnine  interposito  deorum  factum:  namque  conserenti  iam  manum 
Romano  coruus  repente  in  galea  consedit,  in  hostem  uersus.  quod  primo 
ut  augurium  caelo  missum  laetus  accepit  tribunus,  precatus  deinde,  si 
diuus,  si  diua  esset  qui  sibi  praepetem  misisset,  uolens  propitius  ad- 
esset.  dictu  mirabile,  tenuit  non  solum  ales  captam  semel  sedem,  sed 
quotienscumque  certamen  initum  est,  leuans  se  alis  os  oculosque 
hostis  rostro  et  unguibus  appetit,  donec  territum  prodigii  talis  uisu 
oculisque  simul  ac  mente  turbatum  Valerius  obtruncat.  coruus  ex  con- 
spectu  elatus  orientem  petit.  hactenus  quietae  utrimque  stationes  fuere. 
postquam  spoliare  corpus  caesi  hostis  tribunus  coepit,  nec  Galli  se 
statione  tenuerunt  et  Romanorum  cursus  ad  uictorem  etiam  ocior  fuit. 
ibi  circa  iacentis  Galli  corpus  contracto  certamine  pugna  atrox  con- 
citatur.  —  consul  contione  aduocata  laudatum  tribunum  decem  bubus 
aureaque  corona  donat.  etiam  in  minimis  igitur  rebus  Liuius  conseMit 
cum  Gellio;  nam  quod  Gellius  de  duobus  consulibus  loquitur,  Liuius  de 
uno,  errori  Gellii  id  adscribendum  esse  apparet;  itaque  cum  etiam  7,9 
Liuium  ante  oculos  liabuisse  Claudium  supra  ad  fr.  10h  demonstraueri- 
mus,  et  eum  eiiam  hic  eodem  auctore  usum  esse  consentaneum  est  et  fir- 
matur  hoc  consensu  sententia  nostra  de  Gellii  fonte.  —  Ceterum  eadem 
fere  apud  Dionys.  15, 1  (Zon.  7,  25),  alia  (niliil  de  coruo)  apud  Appian. 
Celt.  10.  Muenzer  De  Val.  gente  p.  25sqq.  Liuium  fabidam  secundum 
Vdlerium  Antiatem  narrasse  existimauit;  a  Valeriorum  uanitate  eam 
repetendam  et  Torquati  exemplo  fictam  esse  etiam  mihi  probabilc  est,  Li- 
uium  tamen  hoc  loco  a  Claudio  ad  Antiatem  transisse  mihi  non  per- 
suasit. 

13  spectare  uidetur  ad  bellum  Latinum. 


2  inde  om.  N  2.  3  aduersarios  atq;  Q  aduersarii  os  TINTT 
aduersariis  atq.  ZB  3  incipit]   cepit   LT      insiliebat  Z2 B2   in- 

sibilat  II     obturbabatq;  ung.  TI       4  manum]  magis  mihi  placerct 
uoltum  coll.  Liu.:  os  oculosque  hostis  rostro   et  unguibus  appetit; 
malas  Kreyssig  coil.  Dion.  15.  1,  1      alis]   alias  QTIN  ales  N'2 
arcebat]  acerbat  Q2  5  seuierat  Z     reuolebat  a 

13.  Contaminaui  hoc  fragmerdum  ex  G-cllio  ct  Nonio  l.  s.  s.  hacc 
enim  debcntur  G-ellio:  Ea  dum  fiunt,  Latini  subnixo  animo,  hacc  No- 
nio:  ea  Latini  subnixo  animo  ex  uictoria  inerti  consilium  ineunt. 
sed  cum  cetcra  Claudii  uerba  tum  etiam  haec  Nonium  sumpsisse  ex 


Q.  CLAVDII  QVADRIGARII  ANNALES.    fr.  12—15  213 

Q.  Claudi  primo  annali:  —  Ea,  inquit,  dum  fiunt,  Lalini  subnixo 
animo  ex  uictoria  inerti  consilium  ineunt. 

l  +  ;:.  Liu.  8,  19, 13.   Conlaudatis  Fundanis  consul  [L.  Plautius  7^7 
Venox]  litterisque  Romam  missis,  in  oflicio  Fundanos  esse;  ad  Pri- 

5  uernum  ilexit  iter.  prius  animaduersum  in  eos,  (|ui  capita  coniura- 
lionis  fuerant;  a  consule  scribil  Claudius;  ad  trecentos  quinquaginta 
ex  coniuratis  uinctos  Romam  missos,  eamque  deditionem  ab  senatu 
non  acceptam,  quod  egentium  atque  humilium  poena  deliingi  uelle 
Fundanum  populum  censuerint.  „26 

10         15.    Gell.n.  Att.  6,11,7.   Consimiliter  Q.  quoque  Claudius  in  ^g 
primo  annalium  'nequitiam'  appellauit  luxum  uitae  prodigum  eftii- 
sumque  in  hisce  uerhis:  Persuadent  i  cuidam  adulescenti  Lucano,  qui 
adprime  summo  genere  gnatus  erat,  sed  luxuria  et  nequitia  pecu- 
niam  magnam  consumpserat. 


14.  Posteaquam  Priuernates  et  Fundani  a  Vitruuio  Vacco  Fun- 
dano  inducti  a  Pomauis  defeccrunt,  L.  Papirius  Crassus  cos.  cutn  Vi- 
truuio  bellum  conscruit,  qui  facilc  uictus  Priuernum  fugit,  alteri  autem 
constdi  L.  Plautio  appropinquanti  senatus  Fundanorum  occurrens  et  de- 
precans  se  suaque  omnia  dedidit.  (De  Priuerno  capto  Liuius  c.  20,  6  du- 
plicem  famam  inseruit.) 

15.  16.  Cf.  Liu.  8,27:  Aliud  subinde  bellum  cum  alterius  orae 
Graecis  exorturn.  namque  Tarentini  cum  rem  Palaepolitanam  uana  spe 
auxilii  aliquamdiu  suptinuif-sent ,  postquam  Romanos  urbe  potitos  ac- 
cepere,  uelut  destituti  ac  non  qui  ipsi  destituissent,  increpare  Palae- 
politauos,  ira  atque  inuidia  in  Romanos  furere,  eo  etiam  quod  Lucanos 
et  Apulos  (nam  utraque  eo  anno  societas  coepta  est)  in  fidem  populi 
Romani  uenisse  allatum  est:  quippe  prope  modum  peruentum  ad  se 
esse,  iamque  in  eo  rem  fore,  ut  Romani  aut  bostes  aut  domini  babendi 
sint.  discrimen  profecto  rerum  suarum  in  bello  Samnitium  euentuque 
eius  uerti.  eam  solam  gentem  restare,  nec  eam  ipsam  satis  ualidam, 
quando  Lucanus  defecerit,  quem  reuocari  adbuc  inpellique  ad  abolen- 
dam  societatem  Romanam  posse,  si  qua  ars  serendis  discordiis  adhi- 
beatur.  haec  consilia  cum  apud  cupidos  rerum  nouandarum 
ualuissent,  ex  iuuentute  quidam  Lucanorum  pretio  adsciti, 
clari  magis  inter  populares  quam  honesti,  inter  se  mulcati  ipsi 


Gellio,  cum  libri  eius  integriores  essent,  suspicatus  cst  M.  Hertz  iti 
Gellianis  p.  108  sq.  pro  Claudio  tamen  ab  eo  et  hic  ei  in  proximis 
fr.  22.  23.  24  falso  Coelii  nomcn  sitbstitutum  est.    uid.  j>.  ccxxxr. 

1  latini  (la  ex  h  corr.)  Q,  apud  Nonium  ex  Latini  LH2G  e  la- 
tinis  Basil.  e  Latini  BGen.H1  et  A  subniso  Q  sub.  rnixo  X  2  et 
uictoriae  certi  Canter  ec  uictoria  indepta  uel  ineptum  L.Muellcr 

1-t,  6.7  ad  cccl  ex  coniuratis  Med.  9  populurn  om.  Med. 

15,  12  persuadenti  libri  persuadent  scripsi  collato  Liuii  l.  s.  s. 
persuadent  i  1L  rt: 


214  RELIQVIAE 

16.  Gell.  n.  Att.  2, 19,  7.   Claudius  Quadrigarius  in  primo  annali: 
Vgg  Ea  Lucani  ubi  resciuerunt,  sibi  per  fallacias  uerba  data  esse  .  .  . 

17.  Gell.n.  Att.  17,2,18.    Verba  ex  Q.  Claudi  primo  annali: 
—  sese,  inquit,  ne  id  quoque,  quod  tum  suaderet,  facturum  esse. 

—  „         18«  Liu.  0,5,1.  Consules  [T.  Veturius  Caluinus  Sp.  Postumius  5 
Albinus]  profecti  ad  Pontium  in  conloquium,  cum  de  foedere  uictor 
agitaret,  negarunt  iniussu  populi  foedus  fieri  posse  nec  sine  fetiali- 
bus  caerimoniaque  alia  sollemni.   itaque  non,  ut  uulgo  credunt  Clau- 
diusque  etiam  scribit,  foedere  pax  Caudina,  sed  per  sponsionem  facta 
est.   quid  enim  aut  sponsoribus  in  foedere  opus  esset  aut  obsidibus,  10 
ubi  precatione  res  transigitur,  per  quem  populum  fiat,  quo  minus 
legibus  dictis  stetur,  ut  eum  ita  Iuppiter  feriat,  quem  ad  modum  a 
fetialibus  porcus  feriatur?   spoponderunt  consules,  legati,  quaestores, 
tribuni  militum,  nominaque  omnium  qui  spoponderunt  exstant,  ubi, 
si  ex  foedere  acta  res  esset,  praeterquam  duorum  fetialium  non  ex-  15 
starent.    et  propter  necessariam  foederis  dilationem  obsides  etiam 

„90  sescenti  equites  imperati,  qui  capite  luerent,  si  pacto  non  staretur. 

4^4         19.  Gell.n.  Ati.  2,19,8.  Item  Quadrigarius  in  eodem  [i.e.  primoj 


uirgis  cum  corpora  nuda  intulissent  in  ciuium  coetum ,  uociferati  sunt 
se,  quod  castra  Romana  ingredi  ausi  essent,  a  consulibus  uirgis  caesos 
ac  prope  securi  percussos  esse.  deformis  suapte  natura  res  cum  speciem 
iniuriae  magis  quam  doli  prae  se  ferret,  concitati  homines  cogunt  cla- 
more  suo  magistratus  senatum  uocare,  et  alii  circumstantes  concilium 
bellum  in  Rotnanos  poscunt,  alii  ad  concitandam  in  arma  multitudinem 
agrestium  discurrunt,  tumultuque  etiam  sanos  consternante  animos  de- 
cernitur,  ut  societas  cum  Samnitibus  renouaretur,  legatique  ad  eam  rem 
mittuntur.  repentina  res  quia  quam  causam  nullam  tam  ne  fidem  qui- 
dem  habebat,  coacti  a  Samnitibus  et  obsides  dare  et  praesidia  in  loca 
munita  accipere:  caeci  fraude  et  ira  nihil  recusarunt.  dilucere  deinde 
breui  fraus  coepit,  postquam  criminum  falsorum  auctores  Tarentum 
commigrauere,  sed  amissa  omni  de  se  potestate  nihil  ultra,  quam  ut 
paeniteret  frustra,  restabat. 

17  hic  posui,  quia  a.  321.  433  dicere  potuit  Pontius,  cum  etiam  al- 
terum  consilium,  quod  dederat  pater  de  jRomanis  apud  Caudium  inclusis, 
repudiaret.  uid.  Liu.  9,  3 — 4. 

18.  Antea  etiam  apud  Liuium  de  foedere  semper  sermo  fuerat,  ut 
apud  alios  auctores  (etiam  in  periocha  rfoedere  cum  Samnitibus  facto'); 
nunc  antiquarium  aliquem  sequitur. 

19.  Bes  post  furculas  Caudinas  Romae  gestas  intellegendas  esse  facile 
apparet.   minus  clarum  est,   qua  re  audita  propinqui  obsidum  in  uiam 


16,  1  Cladius  P         2  fallatias  B 

17,  4  sese]  ee  Q  esse  Z  se  Hertz 

18,  6  federe  Medic.         8  ut  ulgo  Med.1         13  cos  Par.  eoss 
Med. 


320 


Q.  CLAVDII  QVADRIGARII  ANNALES.    fr.  1G— 21  215 

liltro  — :  Id  ubi  rescierunl  propinqui  obsidum,  quos  Pontio  traditos 
supra  demonstrauhnus,  eorum  parentes  curn  propinquis  capillo  passo 
in  uiam  prouolarunt. 

20.  GelLn.  Att.  17,  2,21.   Verba   ex   0.  Claudi  primo  annali:  4a4 
o  —  rCum  tantus',   inquit,    rarrabo   penes   Samnites  populi  Honiani 

esset .  .  .'    Arrabonem  dixit  sescentos  obsides.  oon 

21.  Gell.  n.  Atl.  U  25,  0.   Aut  rursus  quid  esse  id  dicemus,  quod  434 
in  primo  annalium  Quadrigarii  scriptum  est,  C.  Pontium  Samnitem 

a   dictatore  Romano  sex  horarum  indutias  postulasse,  si  indutiae 
10  rpaucorum'  tantum  rdierum'  appellandae  sunt? 


prouolarint.  an  cum  resciuissent,  exsoluisse  se  senatum  religione  foederis 
et  in  magnum  periculum  adductos  obsides?  cf.  Liu.  9,5,5:  et  propter 
neeessariam  foederis  dilationem  obsides  etiam  sescenti  equites  imperati, 
qui  capite  luereut,  si  pacto  non  staretur,  Liu.  9,14,12:  nec  idlum 
Buperfuisset  animal  [Samnitium  castris  ad  Luceriam  expugnatisj,  ni 
consules  receptui  signum  dedissent  auidosque  caedis  milites  e  castris 
hostium  imperio  ac  minis  expulissent.  itaque  apud  infensos  ob  inter- 
pellatam  dulcedinem  irae  confestim  oratio  habita  est,  ut  doceretur  miles 
minime  cuiquam  militum  consules  odio  in  hostes  cessisse  aut  cessuros, 
quin  duces  sicut  belli  ita  insatiabilis  supplicii  futuros  fuisse,  ni  re- 
spectus  equitum  sescentorum,  qui  Luceriae  obsides  tene- 
rentur,  praepedisset  animos,  ne  desperata  uenia  hostes  caecos  in 
supplicia  eorum  ageret,  perdere  prius  quam  perire  optantes.  laudare  ea 
milites  laetarique  obuiam  itum  irae  suae  esse  ac  fateri  omnia  patienda 
potius  quam  proderetur  salus  tot  principum  Romanae  iuuentutis. 

20  cohaeret  cum  fr.  l'J. 

21.  Gellius  in  eo  capite  de  indutiis  cgit,  quas  Varro  sic  definierat: 
Indutiae  sunt  pax  castrensis  paucorum  dierum.  hoc  fr.  fortasse  ad  res 
■ante  urbem  Luceriam  expugnatam  gestas  pertinet;  nam  colloquium  tum 
inter  Romanos  Samnitesque  factum  esse  de  urbe  tradenda  Liuius  9, 
15,3  rettulit.  postquani  autem  in  ipso  orationis  tenore  et  consules  tum 
rem  ad  Luceriam  gessisse  neque  Pontium  in  ipsa  urbe  fuisse  narrauit, 
haec  15,  8  addit:  haud  ferme  alia  mutatioue  subita  rerum  clarior 
uictoria  populi  Romaui  est,  si  quidem  etiam,  quod  quibusdam  in 
annalibus  inuenio  [Claudio  autem  in  his  libris  esse  usum  Liuium 
constatj,  Pontius  Herenui  filius  Samnitium  imperator,  ut  expiaret 
consulum  ignominiam,  sub  iugum  cum  ceteris  est  missus.  ceterum 
id  minus  miror,  obscurum  esse  de  hostium  duce  dedito  missoque:  id 
magis  mirabile  est  ambigi,  Luciusne  Cornelius  dictator  cum  L.  Papirio 
Cursore  magistro  equitum  eas  res  ad  Caudium  atque  inde  Luceriam 
geaserit  —  an  consulutn  Papiriique  praecipuum  id  decus  sit.  cf.  etiam 
Dionys.  16, 1,  4:  jibt'  ov  tcoXv  <$£  za  uvtcc  %a.l  6  IlovTiog  vnb  cPco(iaicov 
ina^s,  y.at  zov  'Qvybv  vnfjl^ov  xal  avTog  xal  oi  6vv  avT(p.  De  re  cf. 
Mommseni  chronol.  p.  114sqq.   Weissenboru  ad  Liu.  I.  I. 

10,  1  rescierunt  VPE  resciueruut  g  Pontio  Rg  poncio  VPg 
203  5.  6  populi  Rom.  essetj  pse  X  6  arbone  Z  artabonem  Q 
21j  8  poncium  V     sannito  TT  sonitem  i? 


216  RELIQVIAE 

22.  Gell.n.  Att.  17,2,3.    Verba   ex   Q.   Claudi  primo   annali: 
—  Ann;i,  inquit,  plerique  abiciunt  atque  inermi  inlatebrant  sese. 

23.  Gett.  ».  Att.  17,2,5.   Verba  ex  Q.  Claudi  primo  annali:  — 
Domus,  inquit,  suas  quemque  ire  iubet  et  sua  omnia  frunisci. 

24-.   Gett.  17,2,9.   Verba  ex  Q.  Claudi  primo  annali:  —  et  Ro- 5 
maiii,  inquit,  multis  armis  et  magno  commeatu  praedaque  ingenti 
copiantur. 

25.  Gell.17,2,11.   Verba  ex  Q.  Claudi  primo  annali:  —  nos; 
inquit,  in  medium  relinquemus. 

26.  Gell.  17,2,15.   Verba  ex  Q.  Claudi  primo  annali:  —  nihil  10 
sibi;  inquit7  diuilias  opus  esse. 

27.  Gell  17,2,22.  Verba  ex  Q.  Claudi  primo  annali:  —  Miser- 
rimas;  inquit,  uitas  exegerunt. 


22.  Ex  Gellio  sua  habet  Non.  p.  129,23,  falso  tamen  sub  nomine 
Coelii,  icl  auod  Jt.  I.  Nonius  ipse  prodidit;  nam  Coelio  suo  etiam  initium 
explicationis  Gellianae  addidit  uid.  s.  app.  ad  fr.  13.  Beferendum  esse  hoc 
fr.  mihi  uidetur  ad  proelium  in  saltu  auium  ad  Bouinum  a  C.  Iunio  Bu- 
bulco  contra  Samnitcs  commissum  a.311.  443;  ubi  cum  Bomani  spe  prae- 
dae  pellecti  i)i  insidias  incidissent,  oratione  cousulis  accensi,  aggressi 
sunt  ininiueutem  hostium  aciem  (pergo  cnim  ipsius  Liuii  9,  31, 14  uerbis). 
ibi  paulum  laboris  fuit,  dum  in  aduersum  cliuum  erigitur  agmen,  ce- 
terum  postquam  prima  signa  planitiem  summam  ceperunt  sensitque 
acies  aequo  se  iam  institisse  loco,  uersus  extemplo  est  terror  in  in- 
sidiatores,  easdemque  latebras,  quibus  se  paulo  ante  texerant,  pa- 
iati  atque  inermes  fuga  repetebant.  sed  loca  difficilia  hosti  quae- 
sita  ipsos  tum  sua  fraude  impediebant.  itaque  ergo  perpaucis  effugium 
patuit:  caesa  ad  uiginti  milia  hominum,  uictorque  Romanus  ad  obla- 
tani  ab  hoste  praedam  peeorum  discurrit.  [Contra  Bomanos  iv  xalg 
vlaig  ralg  koQvoig,  cuni  circumdati  essent,  fusos  esse  a  Samnitibus  Zo- 
naras  8, 1  narrat.J 

23.  24.  Ex  Gellio  apud  Nonium  (p.  113,  S  et  [armis — copiantur] 
87,6)  sed  falso  sub  Coelii  nomine,  cf.  adn.  ad  fr.  22. 

26.  Closset  p.  496  not.  4  refert  ad  Curium  Dentatum  dona  Samni- 
tium  tertio  bcllo  repudianttm,  sed  uchementer  dubito,  num  ad  hoc  bellum 
iam  primus  liber  descendent. 


22,  1  Caelius  uel  Coelius  annalibns  libro  I.  Non.  2  atque] 
at  NoniiLH1  inbermi  ZX  inbermis  (»e/  inermes)  in  latebras  se 
illatebrant  (illatebrasse  H,  inl.  i1)  Nonius  illecebrant  Q1  illace- 
brant  Q2  illatebrant  X2  Nonii  eocl.L2  inlatebant  X  ante  corr. 

23,  3  Coelius  libro  II  Nonius  4  suam  Non.  cod.  L  quoque 
Nonius     suam  F^L1  sua  ni  L2     fru*isci  (n  cras.)  0  frunici  P 

24,  5  Caelius  (Coelius  GE)  libro  I:  armis  et  magno  commeatu 
(cumm.  L1,  cam.  F1)  sed  (set  LXW)  praeda  ing.  cop.  Non. 

2B,  11  inquit  sibi  17 
27,  12  uias  QN 


Q.  CLAVDII  QVADRIGARII  ANNALES.    fr.  22—34  217 

28.  Gell.17,2,23.  Verba  ex  Q.  Claudi  primo  annali:  —  Hic 
nimiis  in  otiis,  inquit,  consumptus  est. 

29.  Gell.17,2,25.  Verba  ex  Q.  Claudi  primo  annali:  —  Con- 
ualles,  inquit,  et  arboreta  magna  erant. 

5  30.  Gell.  9,14,3.  Meminimus  etiam  in  Tiburti  bibliotheca  in- 
uenire  nos  in  eodem  [primo]  Claudii  Iibro  scriptum  utrumque  ffa- 
cies'  et  'facii*. 

31.  Seru.  (auctus)  ad  Verg.  .len.  1 ,  108.  Ilaec  autem  saxa  inter 
Africam,  Siciliam  et  Sardiniam  et  Italiam  sunt,  quae  saxa  oli  hoc 
io  Itali  aras  uocant,  quod  ibi  Airi  et  Komani  ibedus  inierunt  et  fines 
imperii  sui  illic  esse  uoluerunt.  —  quidam  insulam  fuisse  liunc  lo- 
cum  tradunt,  quae  subito  pessum  ierit,  cuius  reliquias  saxa  haec  ex- 
stare,  in  quibus  aiunt  Poenorum  sacerdotes  rem  diuinam  facere  so- 
litos.  bas  aras  alii  Neptunias  uocant,  sicut  Claudius  Quadrigarius  1 
15  annalium:  apud  aras,  quae  uocabantur  Neptuniae,  .  .  . 

3*2.  Nonius  s.  u.  reticulum  p.  222.  Claudius  primo:  .  .  .  prius 
hisce  f  auctorihus  inde  reticula  galearia  .  .  . 

33.  Nonius  s.  u.  possetur p.508.  Quadrigarius  annalium  lih.  I: 
Cum  non  possetur  decerni,  utrius  putaretur  uictoria  esse  .  .  . 

EX  LIBRO  II 

20        34*.  Liu.  10, 37, 13.   Et  huius  anni  parum  constans  memoria  ^— 
est:  Poslumium  auctor  est  Claudius  in  Samnio  captis  aliquot  urhihus 


28.  JEx  eis  annis,  quorum  memoriam  Claudius  libro  primo  esse  con- 
plexus  uidetur,  solos  annos  348.  406  et  347.  407  in  otiis  consumptos  esse 
tradit  Liuius  (7,  27, 1  et  3). 

oO  uulgo  confusum  est  cum  fr.  10b  p.  20S  u.  9.  sed  falso,  id  quod 
cuiuis  ipsa  Gellii  ucrba  paulo  attentius  legenti  facile  apparebit. 

34  libro  secundo  attribui  cum  Krausio.  ceterum  de  rebus  a  con- 
sulibus  gestis  prorsus  alia  antea  Liuius  eaque  plurimis  uerbis  narrauerat. 
haee   in  appendice   adnotauit  addito   Fabii  testimonio   (fr.  19,  cf.  adn.), 


28,  2   mimis   ()   minuss   ad  murg.  Z    minus   TIX    mimus    ON 
nimiis  Larnbecius     annus  conieci     consupt'  Z 

29,  3.  4  conuales  Z 

30,  6  daudii  X     utrumque7  f.  et  f .  Z       6.  7  facii]  faciei  Ubri, 
at  uid.  uerb.  Gcll.  seqq. 

31,  Verba  Claudii,  ut  supra  edidimus,  solus  C(assellanus)  ser- 
utiiiit.  12  i  cuius  C 

32,  17  hsce  FHXE  hisce  II2LG  priuisque  ductoribus  indit 
reticula  Lipsius     indere  Hcrtz  indidere  L.  Mueller 


218  RELIQVIAE 

in  Apulia  fusum  fugalumque,  saucium  ipsum  cum  paucis  Luceriam 
conpulsum,  ab  Atilio  in  Etruria  res  gestas  eumque  triumphasse. 

35.  Nonius  s.u.  properalim  p.154.  Quadrigarius  annali  Iibro  II: 
eo  consules  propere  exercitum  redducunt. 

36.  Nonius  s.  u.  offendere  p.  359.    Quadrigaiius  annali  Iib.  II:  5 
Inde  postquam  aliquantum  recessit,  offendit  montem,  Ioca  inuenit  ea 
res  omnes  babere,  quae  militibus  opus  sunt,  ligna,  aquam,  pabulum. 

37.  Nonius  s.  u.  ignauiter  p.514.  Quadrigarius  annali  lib.  II: 
et  qui  ibi  erant,  non  ignauiter  potando  eum  diem  pro  meliore  ha- 
buerunt.  10 

38.  Nonius  s.u.desubito  p.517.  Quadrigariusannalilib.il:  his 
desubito  utrisque  nuntiatur  ipsorum  copias  adesse. 

39.  Priscian.8  p.393  H.  Quintus  Claudius  inllannalium:  Con- 
prehensare  suos  quisque,  sauiare,  amplexare. 

EX  LIBRO  III 

—         40.   Gell.  3, 8.   Cum  Pyrrus  rex  in  terra  Italia  esset  et  unam  15 
476 

atque  alteram  pugnas  prospere  pugnasset  satisque  agerent  Romani 


ad  quem  Liuii  narratio  (scil.  pcr  alium  auctorem,  qui  consulum  nomina 
adscripserat)  referenda  est. 

40.  41.  Claudium  Plutarchus  (uel  Dionysius,  ex  quo  ille  sua  sumpsit, 
cf.  Quellen  d.  Plut.  p.  71)  esse  secutus  uidetur  in  uita  Pijrrh.  21:  (isra 
tccvtcc  tov  <PapQixlov  t]]v  &Q%riv  nagctlafiovTOs  i]y.£v  avrjQ  slg  *b  GTgaro- 
Tisdov  itQog  avTov  i7ti6ToXi]v  KO[iiScov,  i)v  fyQaipsv  6  tov  fiaailscog  iaTQog 
d7tay/cXX6iisvog   cpaQiidxois   avaiQiqosiv   tov  JJvqqov,   sl   %aQig  ama  naQ' 


34,  1  in  apuliara  Med.  Par.  Lcid.     ipsum  paucis  Med.1 

35,  4  et  consules  H1  propere]  lemma  est  properatim  et  pro- 
periter 

36,  6  inde  pquantum  rec.  L1  aliquanto  F  loca  munita  libri 
(muniresi^)  loco  munitum  —  habentem  L.  Mueller  inuenit  ea  scripsi 

7  aqua  Bernenses     babulum  L1 

37,  8  quadriga.  in  II  annali  F  annalibus  II  L  9  qui  inerant 
F  post  non  addidit  F  pr.  m.  grauiter  potando  Lugd.  putando 
cet.  libri  pugnando  coni.  G-uliehn. 

38,  11  quadriga.  in  II  ana  is  des.  F     hic  L.Mueller 

39,  13  II]  I  Gr(uterianus)  analium  (Par)R  13.14  con- 
praehensare  R  comphensare  S(angall.)  conprensare  H(alberst.)2 

14  sauiare  Kreidius   seuire  R  Bern.H Gr.Karoi.    saeuire  Bamb.S 

40,  15  pjrrus  P  pirnis  V  cirrus  R     hitalia  R 


Q.  CLAVDII  QVADRIGARII  ANNALES.    fr.  34—41  219 

et  pleraque  Ilalia  ad  regem  deseiuisset,  tum  Ambraciensis  quispiam 
Timochares,  regis  Pyrri  amicus,  ad  C.  Fabricium  consulem  furtim 
uenit  ac  praemium  petiuit  et,  si  de  praeniio  conueniret,  promisit 
regem  uenenis  neeare;  idque  facile  esse  factu  dixit,  quoniam  Glius 
5  suus  pocula  in  conuiuio  regi  ministraret.  eam  rem  Fahricius  ad 
senatum  scripsit  senatus  ad  regem  legatos  misit  mandauitque,  ut 
de  Timochare  nihil  proderent  sed  monerent,  uti  rex  circumspectius 
ageret  atque  a  proximorum  insidiis  salutem  tutarelur.  Hoe  ita,  uti 
dixinius,  in  Valeri  Antiatis  historia  scriptum  est.  Quadrigarius  autem 

io  in  libro  tertio  non  Timocbarem  sed  Niciam  adisse  ad  consulem  scrip- 
sit,  neque  Iegatos  a  senatu  missos  sed  a  consulibus,  et  (Pyrrutti) 
populo  Romano  laudes  atque  gratias  scripsisse  captiuosque  omnes, 
quos  tum  babuit,  uesliuisse  et  reddidisse.  41.  Consules  tum  fuerunt 
C.  Fabricius  et  Q.  Aemilius.    Literas,  quas  ad  regem  Pyrrum  super 

15  ea  causa  miserunt,  Claudius  Quadrigarius  scripsit  fuisse  hocexemplo: 
Xonsules  Ilomani  salutem  dicunt  Pyrro  regi. 


iv.sivtov  OLtoXoyr]&sir]  XvGuvzl  zbv  TtoXstLov  uxivSvvcos.  6  Sh  <Da(jQiv,'os 
SvaysQuvag  tcqos  ti]V  uSixiav  zov  av&Qw-xov  v.a\  xbv  ovvuqxovzu  Siu&slg 
buoicog  %jt£[iil)B  yQULLLLutu  7iQog  tbv  Uvqqov  v.ata  tdxog  tpvXdtrsad^uL  zr)v 
imfioviijv  y.sXsvtov.  si%s  Ss  ovztos  ta  ysyQULLusvw  *  Tdios  <Pu(ioixLog  xai 
Koivtog  AiuiXiog  vnutoi  'Pcofiaioav  FLvqqcd  (iaaiXsi  %aiQstv.  Otizs  cpiXoiv 
svtv%i)g  soixag  sivai  KQitrjg  ovzs  7CoXs(iiojv  yvojorj  Sh  zitv  Ttsuy&sZouv 
iji.ii'  £itt6T0%T]v  avayvovs,  bti  %Qr\axoig  v.a)  diyaioig  ctv§Qdai  TtoXsustg, 
dSivoig  Sh  xat  yaitoZg  Jtiatsvsig.  ovSh  yaQ  zavza  ofj  %uqizi  (li]vvollsv, 
dXX'  oTttog  llt)  zb  abv  Ttd&og  i)lllv  Slu(3oXi)v  ivsyv.rj  v.ui  SoXor  SoZcousv  rog 
aQEzfj  Ltr)  Svvdusvoi  ■xuzsQydauo&aL  zbv  ^t6Xsuov, .  Evxv%ojv -zovzols  xois 
yQduLLumv  6  FIvQQog  v.ul  ti)v  iTtifiovXrjv  it,sXsyt,ug  tbv  Lihv  luxqov  ixoXaGs, 
cpa^Qiv.ico  Sh  y.al  'Poruaioig  ULLOi(ii]v  sScoqsZzo  tiqoZv.u  zovg  alyLLuXoiZOvg 
y.a\  Ttcd.iv  hrtsutps  zbv  Kivsuv  Siu7CquE,6usvov  uvzro  vr)v  siQr]vr\v.  et  Zonar. 
S,  5:    HSt]    Sh    xtov   Qrfoivxtov   VTtdxcov    iv   xco  ozquxsvlluxl  bvztov  Niv.iag 

ZLS    XCOV    IIvQQOl    TttGttbV  SoytOVVXtOV  rjXfrs  TtQOS  zbv   <I>U^QLyLOV  V.UL  v7tia%kto 

■avxco  tbv  TIvqqov  SoXocpovrjOsiv.  SvG%SQavas  ovv  in\  xovxto  SxsZvos  (uQSxfj 
yuo  y.al  zuls  Svvullsolv  j)£lov  xcbv  TtoXsiLtcov  xquxsZv  ios  b  Kdu-iXXogJ  nazs- 


1  deciuisset  B  ambracienisis  R  quispiam  regis  timochares 
pirri  P  2  Demochares  Ammian.  30, 1,  22  pyrrhi  (i  ex  corr.  in 
ras.  duarum  litt.)  V  pirri  PR  C  om.  P  3  et]  ut  libri  emcnd. 
Scioppius        4  fili  sui  R  filii  sui  V       5  regi  min.]  reministrarent  V 

7  nichil  VR     dproderent  R     circumspectacius  R       9  ualerian- 
tiatis  R  ualerianciatis  V  ualeriantianis  P         10  timorecharc   V 
nitia  P  11  at  senatu  R  antc  corr.     missus  V     Pyrrum  addidit 

Hertz  regem  uulg.  inseritur  12  pop.  Rom.]  p.  r.  R 

41,  14  Q.]  q  PVR     pirrum  V  15  ea  causa]  earoa  R 

16  pirro  VR 


258 
496 


220  RELIQVIAE 

Nos  pro  tuis  iniuriis  continuis  animo  tenus  commoti  inimiciter 
tecum  bellare  studemus.  sed  communis  exempli  el  iidei  ergo  uisum, 
ut  te  saluum  uelimus,  ut  esset  quem  armis  uineere  possimus.  ad 
iios  uenit  INicias,  familiaris  tuus,  qui  silii  praemium  a  nobis  peteret, 
si  te  clam  interfecisset.  id  nos  negauimus  uelle,  neue  ob  eam  rem  5 
quicquam  commodi  expectaret,  et  simul  uisum  est;  ut  te  certiorem 
faceremus,  ne  quid  eius  modi;  si  accidisset,  nostro  consiiio  ciuitates 
putarent  factum,  et  quod  nobis  non  placet  pretio  aut  praemio  aut 
dolis  pugnare.   Tu  nisi  caues,  iacebis'. 

42.  Gell.  n.  Att.  3 ,  7, 21.    Claudius  autem  Quadrigarius  annali  io 
tertio  non  Caedicio  nomen  fuisse  ait  sed  Laberio. 


U1)VV6£   TCO  IJvQQCp   XO   S7ll<3ovXsvua'   XCtl   OVTCOg   WVTOV   iv.  TOVTOV   XCiT£7tXr}t;SV, 

o')6T£  xccl  rovg  icclcoxoTcxg  rcav  'Poiiiaicov  7iQ0lxa  av&tg  acpslvai  xal  tzqs- 
cpsig  iialiv  vtisq  siQijvrtg  ajcoGTsilai.  Similia  Liuius,  quocum  consentiunt 
<  'icero  de  offic.  3,  22, 86  et  Senec.  ep.  120,  6  (20,  3),  narrasse  uidetur  (Liu. 
perioch.  13:  cum  C.  Fabricio  consuli  is,  qui  ad  eum  a  Pyrrko  trans- 
fugerat,  polliceretur  ueneuum  se  regi  daturum,  cum  indicio  ad  regem 
remissus  est,  cf.  24,45,3.  42,47,6.  Flor.  1, 13  [18],  21.  Eutrop.2,14, 
quibus  tamen  locis  proditoris  nomen  omissum  est).  i>t  textu  autem  Liuins 
etiam  Valerii  Antiatis  famam  commemorasse  uidetur,  nnde  Valerius  Maxi- 
mus  sua  excerpsit  (uid.  adn.  ad  Val.  fr.  21).  utramque  narrationem  et 
Claudii  et  Valerii  contaminasse  uidetur  Aelianus  (uar.  hist.  12,  33),  qui 
Niciam  medicum  (nam  quod  Cineam  eum  appellat,  error  is  est  aut  ipsius 
Aeliani  aut  Ubrariorum)  ad  senatum  scripsisse  rettulit. 

42.  De  re  uid.  Caton.  orig.  fr.  S3  et  Frontin.  1,  5, 15  (quo  de  loco 
ad  uerbum  dcscripsit  is  qiti  librum  quartum  postea  addidit  4,  5,  10): 
Idem  fecit  sub  Atilio  Calatino  consule  is,  cuius  uarie  traditur  nomen: 
alii  Laberium,  nonnulli  Q.  Caedicium  [sic  GatoJ,  plurimi  (31.)  Calpur- 
nium  Flammam  [sic  Liu.  per.  17.  22,  60, 11  et  qui  eum  sequuntur  Oros. 
4,s,2.  Flor.l,18(2,2),15.  Ampel.20,5;  Zon.8,12.  Plin.  22,11.  Aurel. 
Vict.  de  uir.  ill.  39,  3]  uocitatum  scripserunt.  Hic  cum  demissum  in  eam 
ualleni  uideret  exercitum,  cuius  latera  omniaque  superiora  bostis  insede- 
rat,  depoposcit  et  accepit  a  consule  trecentos  milites,  quos  adbortatus 
ut  uirtute  sua  exercitum  seruarent,  in  mecliam  uallem  decucurrit.  et  ad 
opprimendos  eos  undique  descendit  bostis  longoque  et  aspero  proelio 
retentus  occasionem  consuli  ad  extrabendum  exercitum  dedit. 


1    continuo  animo  tenui   VliP  em.  Gronou.    intimo  Hosius 
inimiciciter  V  2   ergo  P1  uigore  _P  a  m.  rec.  3  ut  te]  P 

uite  VP2  uitae  J?1     possemus  g  4  famiaris  R  5  interfae- 

cisset  II     negamus  VBP  negabamus  ci.  Herts         6  extepcaret  R1 
exteccaret  It  corr.        8  precio  P  delet  L.  MneUer       9  pugnare  *  V 

tacebis  V  antc  corr. 

42,  10  annat  B   annalis  VP  11  tercio  VRP      cedicio  R 

cecidio  P     lauerio  VRP  Yalerio  Carrio 


Q.  CLAVDII  QVADRIGARII  ANNALKS.    fr.  41-48  221 

258 

43.  Gell.  n.  Att.  I ',  7,  9.  In  Claudi  quoque  Quadrigarii  tertio  annali  — 
uerba  liaec  csse  dixit  [amicus  Gettii,  homo  lectione  multa  exercitus] : 

i  dum  conciderentur,  hostium  copias  ibi  occupatas  futurum. 

44.  Gett.  n.  Att.  1,16,1.    Quadrigarius   in  tertio  annalium  ita 
6  scripsit:  Il>i  occiditur  mille  bominum. 

45.  Macrob.  sat.1,4,18.  Claudius  etiam  Quadrigarius  annali 
tertio:  Senatus  autem  de  nocte  conuenire,  noctu  multa  domum 
dimilli. 

46.  Non.  s.  u.  delectare  p.97.    Quadrigarius  annalium  lib.  III: 
io  Faltius   de  nocte  coepit  hostibus  castra  simulare  obpugnare,   eum 

hostem  delectare,  dum  collega  id  caperet  quod  captabat. 

4T.  Non.s.u.  polestur  p.508.  Quadrigarius  annali  lib. III:  Adeo 
memorari  uix  potestur,  ut  omnes  simu!  suum  quisque  negotium  ad- 
orti  essent. 
15        48.  Non.  s.  n.  praeclariter  p.516.   Quadrigarius  annali  Iib.  III: 
et  ita  rebus  praeclariter  gestis  Romam  reuerterunt. 


43  ad  eandem  rem  pertinere  ad  quam  fr.  42  iam  ab  aliis  perspectum 
est;  sunt  ucrba  Laberii  tribuni,  guibus  salutis  uiam  demonstrat  Atilio 
Calatino  consuli.  uid.  Caton.  fr.83  p.78,15:  Censeo,  inquit,  si  rem  ser- 
uare  uis,  faciundum,  ut  quadringentos  aliquos  milites  ad  uerrucam  illam 
—  ire  iubeas  eamque  uti  occupent,  imperes  horterisque;  hostes  pro- 
fecto  ubi  id  uiderint,  fortissimus  quisque  et  promptissimus  ad  occur- 
sandum  pugnandumque  in  eos  praeuertentur  unoque  illo  ne- 
gotio  sese  alligabunt,  atque  illi  omnes  quadringenti  procul  dubio 
obtruncabuntur. 

44.  Ex  Gellio  hoc  fragmentum  ad  verbum  descripsit  Macrob.  sat. 
1,  5,  6. 

45.  Cf.  supra  p.  ccciii. 


43,  1  Claudi  A  cl.  s.  cl.  VPR  excerpta  Scioppii  codd.  rec.  cen- 
tesimo  quinquagesimo  (tum  tertio  om.)  ex  Busl.  Carrio  Stepli.  Q  uel 
Qu.  codd.  rec.  ct  cdd.  uet.  amiali]  A  annali  libro  VP  codd.  rec. 
annalib  bro  R   annalium  libro   codd.  rec.  3   idumi  A    dum   hii 

VPR  dum  hi  V  a  man.  rec.     concideretur  R     copia  sibi  P   copia 
tibi  R     in  ibi  oc  desinit  A 

45,  8  dimitti]  do  demitti  Parisinus1  do  postea  deletum 

46,  10  hostis  Gruiet.  11  cum  (uel  ut)  hostem  delectaret 
conieci.  hostem  del.  Quicherat  eo  h.  ci.  L.  Muetter  eum  arte  del. 
Onions 

47,  12  liber  G         13  potestur  F  (uid.  lemma)  potest  cct.  libri 
suum]  sunt  libri     13.14  adortei  sient  L.Mueller 

48,  15  quadriga.  in  III  arma.  F 


216 
538 


222  RELIQVIAE 

41).  Piiscian.  6  p.232  H.  Claudius  in  III  historiarum:  .  .  .  ut 
uiderent  f  ne  respueret  uerminaret  litteris  addiualis,  (|uod  uermina- 
tum  ne  ad  cancer  peruenerit. 

EX  LIBRO  IV 

50.  Non.  s.  u.  alternatim  p.  16.  Quadrigarius  annalibus  lib.  HII: 
item  gaudium  atque  aegritudinem  alternatim  sequi.  5. 

51.  Non.  s.  u.  urgere p.418.  Quadrigarius  annali  lib.  IIII:  sed 
circiter  horas  duas  graui  proelio  urserunt;  deinde  in  fugam  sunt 
coniecti. 

52.  Seru.  (auctns)  ad  Yerg.  Georg.  1, 135.  Quadrigarius  quarto: 
Inter  uenas  saxi  ...  10 

EX  LIBRO  V 

53.  Gell.  n.  Att.  5, 17,  5.  Nihil  nos  super  ea  re  [anie  diem  quo- 
que  quartum  kalendas  uel  nonas  uel  idus  tamquam  inominalem 
diem  a  plerisque  uitarij  scriptum  inuenimus,  nisi  quod  Q.  Claudius 
annalium  quinto  cladem  illam  pugnae  Cannensis  uastissimam  factam 
dicit  ante  diem  quartum  nonas  Sextiles.  i!> 


4{).  Pluess  in  Jahn.  ann.  CIII  p.  67 sq.  rettulit  ad  libros  Numae 
a.  181.  573  conbustos  (libri  numero  in  VIII  mutato)  et  ad  orationem  prae- 
toris  senatum  monentis,  ne  res  p.  libris  illis  ad  lucem  prolatis  detrimen- 
tum  caperet. 

53  ad  uerbum  descripsit  Macrob.  sat.  1,16,26. 


49?  2  respuerorum  Karoliruh.  alter  uermiaret  (Paris)  B  a.  corr. 
♦minaret  (cod.)  Gr(uteri)1  pro  litiera  erasa  suprascr.  u  Gr}  literis 
S(angall)  haddiualis  Bamberg.  adiuaiis  Halberst.  litteris  addiua- 
lis]  lateris  ulcus  in  alis  Casaub.  ad  Suet.  Claud.  41  Claudius  III 
historiarum  litteris  ad  senatum:  ut  uiderent  ne  res  sinerent  (uel 
paterentur)  uerminare;  quod  uerminatum,  ne  ad  cancer  perueniret 
I.  F.  Gronouius  ad  Suct.  I.  1.  ne  respueret  uerminare  ad  ulceris  (ul- 
ceris  ad  censor  Krehlii  Icnensis)  cliua,  cis  quod  uerminatum  ne  ad 
cancer  peruenerit  God.  Hermann  apud  Krehlium.  ne  res  publica  uer- 
minaret  literis  adulatis,  quod  uerminatum  ne  ad  cancer  perueniret 
M.  Herts.  ipse  desperaui  de  probabili  huius  fragmcnti  emendatione. 

50,  5  alternatum  G 

51,  6  annali]  arena  LH^Bern.  pr.  Gen.  7  oras  L  praelio 
HxGen.     urguebant  Berncnsis  A 

52  ex  Thilonis  libris  solus  Vossianus  saec.  X  seruauit. 
53,  13  quod  Q.]  q  qd  V  quod  .q  B  qd'  *  (q;  eras.)  P      14  ua- 
tissimam  B  15  Sextilis  Par.  Macrobii 


Q.  CLAVDII  QVADRIGARII   ANNALES.    fr.  49-56  223 

54.  Non.  s.  u.  cohortarrn/  p.  41 'J.  Quadrigarius  annalium  lib.  V: 
et  dicerent  eastra  facta  esse  atque  hos  rohortarent,  uti  maturarent. 

55.  Non.  s.  v.  recordanit p.475.   Quadrigarius  annali  lih.  V:  is 
uhi  Dacium  cognouit  et  patria  eum  recordauit .  .  . 

EX  LIBRO  VI 

5        56.  Prisc.10p.541H.  Quadrigarius  in  VI  annali:  Artorius  Tau- 

reae  dextrum  umerum  sauciat  atque  ita  resiluit. 


54.  Nisi  audacius  est  numerum  corruptum  exisiimare,  refero  haec 
uerba  ad  impetum  ab  Ha)inibab>  in  castra  Eomanorum,  qui  Capuam 
obsidel>ant,  factum  a.  211.  543:  fraudem  quoque  super  tumultum  ad- 
iectam  inmissis  ab  Hannibale,  qui  habitu  Italico  gnari  Latinae  linguae 
iuberent  consulum  uerbis,  quoniam  amissa  castra  essent,  pro 
se  quemque  militum  in  proxumos  montis  fugere:  sed  eam  celeriter 
cognitam  fraudem  oppressamque  magna  caede  bostium;  elephantos  igni 
e  castris  exactos,  Liu.  26,6.  rovg  Ss  Qcofiatgovrag  ftouv  ori  Qovloviog 
6  'Pcofiaicov  argarriybg  y.slsvsi.  rb  Groarontdov  iv.Xmovrag  inl  rbv  iyyvg 
l.ocpov  uvaTtr\Sav.  roSs  usv  i)v  rb  6rQar7]yi]ua  rov  'Avvifiov  v.a\  rovrcor 
ru  fih'  TtQcbru  Ttdvru  xura  vovv  U7trjvrvasv,  App.  Hann.  41.  Quae  con- 
iectura  si  uera  est,  libro  sexto  hoc  fragmentum  adsignandum ,  fortasse 
coniungendum  est  cum  fragm.  5S:  Paene  factum  est,  quin  castra  relin- 
querent  atque  cederent  hosti. 

55.  Dacii  nusquam  in  liac  historia  mentio  fit,  quam  ob  rem  Decii 
nonien  latere  suspicatus  est  Augustinus,  Dasii  Both  (ad  Non.  I.  s.). 
Dasii  originis  Messapiae  tres  occurrunt  apud  Liuium  in  eis  qui  huc 
pertinent  libris  (propter  perftdiam  Punicam  21,  48,  9  a.218.  536.  24,45 sqq. 
a.  213.  541.  26,38  fex  eo  Valer.  Max.  3,  8  ext.  1;  cf.  Appiau.  Hann.  45] 
a.  210.  544),  Decius  unus,  Capuanus,  ex  gente  Magiorum ,  qui  ob  con- 
stantem  in  Romanos  fidem  ab  Hanuibale  uinctus  et  in  Africam  missus, 
sed  ttmpestate  Cyrenas  delatus  et  a  Ptolemaeo  seruatus  est  (Liu.  23,  7, 
4—10.  a.  216.  538).  Pluess  in  Jahn.  ann.  CIII  p.  66  rem  ad  Insubrem 
ad  Trasumennum  Flaminium  cos.  cognoscentem  (Liu.  22,6,3)   rettulit. 

56.  Claudii  Aselli  Romani  et  Cerrinii  Vibellii  Taureae  Campani  ad 
Capuam  certamen  a.  215.  539  fuse  narrant  Liuius  23,46, 12 — 47,8,  Appian. 
Hann.  37,  Sil.  Ital.  13, 142 — 178,  ex  quo  tamen  Taurea  saluus  ctto  equo 
aufugit.  aliud  certamen  simiUimum  T.  Quinctii  Crispini  Romani  etPadii 
Campani  extat  apud  Liuium  25, 18,  4 — 15   (unde  sua  descripsit  Valer. 


54,  1  quadraginarius  G1  2  ducerent  F  dicereni  L1  capta 
Mercer.  adque  I1  hos]  os  G  eos  L.  Muellcr,  qui  claudit  matu- 
rarent  fugam 

55,  3  III  GH2Bamo.  nnmerus  deest  in  F  3.4  subi  J}  is 
ubi  i2  4  Decium  Aufiastinus  Dasium  Itoth  patriae  coni.  Iun. 
patriae  ueteris  rec.  7>.  MueUer 

50,  5.  6  taurea  Par.  B  tauree  Brrn.  taurae  S(angall.)  Gr(ute- 
rianus)  K(arolir.)  6  bumerum  Bamb.  Bern.  H(alb)  Gr.     saucia 

SK  sacucia  Gr.     resiliuit  H2 


224  RELIQVIAK 

57.   Gell.n.  Att.  2,2,13.  Posuimus  igitur  uerba  ipsa  Quadri- 

garii  ex  aunali  eius  sexto  transscripta:  Deinde  facti  consules  Sem- 
213 
tt3-  pronius  Gracchus  iterum,  Q.  Fabius  Maximus,  filius  eius  qui  priore 

anno  erat  eonsul.   ei  consuli  pater  proconsul  obuiam  in  equo  uebens 

uenit  neque  descendere  uoluit,  quod  pater  erat,  et  quod  inter  eos  5 

sciebant  maxima  concordia  conuenire,  lictores  non  ausi  sunt  de- 

scendere  iubere.    ubi  iuxta  uenit,  tum  consul  ait:  eQuid  postea?' 

lictor  ille,  qui  apparebal,  cito  intellexit,  Maximum  proconsulem  de- 

scendere  iussit.   Fabius  imperio  paret  et  filium  conlaudauit,  cum  im- 

perium,  quod  populi  esset,  retineret.  10 

57 A*.  Liu.  25,39,11.   Ita  [post  mortem  Scipionum  in  Hispa- 

niaj  nocte  ac  die  bina  castra  boslium  [Carthaginiensium  Magonis 

-r^  et  Hasdrubalis]  oppugnata  ductu  L.  Marcii.  ad  triginta  septem  milia 

bostium  caesa  auctor  est  Claudius,  qui  annales  Acilianos  ex  Graeco 

in  Latinum  sermonem  uertit,  captos  ad  mille  octingentos  triginta,  15 


Max.  5,  i,  3  sed  parum  accurate) ;  in  hoc,  quod  commissum  est  anno  212. 
542,  Crispiuus  supra  scutum  siuistrum  umerum  Badio  hasta  trans- 
fixit  superque  delapsum  cum  uulnere  ex  equo  desiluit,  ut  pedes 
iacentem  conficeret.  Badius  priusquam  opprimeretur,  parma  atque  equo 
relicto  ad  suos  aufugit.   res  igitur  eadem  sub  diuersis  nominibus  iterata  est. 

57.  Cf.  Liu.  24,  43:  creati  cousules  ambo  praesentes  Q.  Fabius 
Maximus  consulis  filius  et  Ti.  Sempronius  Gracchus  iterum.  —  (44)  pa- 
ter  filio  legatus  ad  Suessulam  in  castra  uenit.  cum  obuiam  filius  pro- 
grederetur  lictoresque  uerecundia  maiestatis  eius  taciti  anteirent,  prae- 
ter  undecim  fasces  equo  praeuectus  senex,  ut  consul  animaduertere 
proximum  lictorem  iussit  et  is,  ut  descenderet  ex  equo,  inclamauit, 
tum  demum  desiliens  fexperiri'  inquit  fuolui,  fili,  satin  scires  consulem 
te  esse'.  (ex  Liuio  Valerius  Max.  2,  2,  4  qui  tamen  falso  illud  ad  Sties- 
sam  accidisse  dicit.)  pluribus  uerbis  exornat  Ptut.  Yab.  24. 

57 A.  Cf.  Acil.  fr.4.  Liuium  descripsit  Val.  Max.  1,6,2.  cf.  Plin. 
n.  h.  35,14:  Poeni  ex  auro  factitauere  et  clipoos  et  iruagines  secumque 
in  castris  uexere.  certe  captis  talem  Hasdrubalis  inuenit  Marcius,  Sci- 
pionum  in  Hispania  ultor,  isque  clipeus  supra  foris  Capitolinae  aedis 
usque  ad  iucendium  primum  fuit.  —  Ceterum  quae  praecedit  apud  Li- 


57,  1.2  cadrigrii  (supr.  g  script.  a)  JR  2  annalib'  R  con- 
sul  eem  pronius  P     <(Ti.^>  Sempr.  Skutsch  3  graccus  VB     ite- 

rum;  Q]  iterumq;  sme  iterumque  libri     qui  om.  B,  4  ei  consuli 

pater]  ei  ospat  JR  obuiam  om.  E  7  iubere  ubi  V  quid  postea 
VPR  Iac.  G-ron.  (interrogationis  notam  addidit  Hertz)  quid  opstat? 
0. Hirschfeld  quod  postea  codd.rec.  tum  consul  ait:  descendere  iube. 
quod  posteaquam  lictor  in  edit.  Gron.  Tum  consul  ait  quid  postea 
lictori  illi  qui  apparebat.  Cito  intellexit.  Maximum  I.  Gron.  cito] 
an  dictum? 

57A,  13  expugnata  g 


Q.  CLAVDII  QVADRIGARII  ANNALES.    fr.  57—62  225 

praedam  ingentem  partam.  in  ea  fuisse  clupeum  argenteum  pondo 
centum  triginta  septem  cum  imagine  Barcini  Hasdrubalis.  —  Apud 
omnis  magnum  nomen  Marcii  ducis  est.  et  ueraegloriae  eius  eliam 
miracula  addunt,  flammam  ei  contionanti  fusam  e  capite  sine  ipsius 
5  sensu  cum  magno  pauore  circumstantium  militum,  monimentumque 
uictoriae  eius  de  Poenis  usque  ad  incensum  Capitolium  fuisse  in 
templo  clupeum  Marcium  appellatum  cum  imagine  Hasdrubalis. 

58.  Gell.  n.  Att.ll ,13,6.  Item  in  sexto  annali  eiusdem  [Qua- 
drigarii]  uerba  baec  sunt:  Paene  factum  est,  quin  castra  relinque- 

10  rent  atque  cederent  hosti. 

59.  Non.  s.  u.  censere p.  207.  Quadrigarius  annali  lib.  VI:  ne  nos 
ad  certationem  censeas  baec  incepisse.  .  .  . 

60.  Xon.  s.  n.  aliquantisper  p.  511.   Quadrigarius  annali  lib.  VI: 
Aliquantisper  pugnato  nibil  promouet  Poenus. 

EX  LIBRO  VII 

15        61.  Nonius  s.u.habentia p.  119.  Libro  septimo  Claudius:  Ani- 

mos  eorum  habentia  inflarat. 

197 

62*.   Liu.  33, 10,  7.  Caesa  eo  die  [pugna  ad  Cynoscephalas]  t^= 
octo  hostium  milia,  quinque  capta.   ex  uictoribus  septingenti  ferme 


uium  de  Marcii  ultione  narratio,  si  ex  quoquam  trium  scriptorum,  quos 
Liuius  1.  s.  s.  adfert  (praeter  Claudium  Valerium  Antiatem  fr.  23  et  Pi- 
sonem  fr.  32),  ex  Claudio  liausta  est.  cum  Liuio  utraque  castra  capta 
esse  Frontinus  strat.  2, 10,  2  memorat. 

•)S.   Vide  quae  adnotauimus  ad  fr.  54. 

02.  Ex  IAuio  Oros.  4,  20,  6.  cf.  uersus  ab  Alcaeo  Messenio  poeta 
(Reitzenstein  R.  E.  I  c.  1506)  de  clade  illa  Maeedonum  compositos  apud 
Plut.  Flam.  9  (=  Anthol.  Pal.  VII  247):  "AxXav6xoi  kccI  c/.Q-catToi,  odoi- 
ttoqs,  rcod'  ixl  vcotco  \  QsGOccliccg  TQLoaal  xeiLLS&a  llvqiccS sg  \  Aixal&v 
durftsvTsg  vit  "iQeog  7}6s  Aaxivcov.  quibus  liaec  addit  Flut. :  Tovto  inoirics 
fihv    'Alycalog   £cpv(iQi£cov    ^ii.imica    v.a\    xov    ccql&llov   t&v    ccito&avovTcav 


1  paratam  Put.     clupeum  Put.1  clipeum  Put}     ai-centeum  Put. 
'2  barchini  Put. 

58,  8  annalii  Z  annalium  ii2       9  pene  pcpmga       9.  10  reli- 
querent  Z  10  hosti  om.  Q 

59,  12  certatione  LlGen.     incoepisse  F 

60,  13  quadriga.  in  annali.  li.  I  F     annali  bibfr1  14  pugno 
(rParis.Biiiitb.  Montep. 

61,  15  VII  GrLugd.      cladius  11  15.16  animus  Z1 
16  hauentia  Gifan.  (et  L.M.)  habentia  om.  G.      inflaret  G 

Hist.  Rom.  rel.  I,  ed.  Peter.    IOd.  alt.  15 


196 

658 


226  RELIQVIAE 

ceciderunt. Claudius  quo(|ue  duo  et  triginta  milia  hostium 

caesa  scribit,  capta  quattuor  milia  et  trecentos. 

63*.  Liu.  33, 30.  Paucos  post  dies  decem  legati  ab  Roma  uene- 
runt,  quorum   ex   consilio  pax  data  Pbilippo  in  has  leges  est7  ut 
omnes  Graecorum  ciuitates;  quae  in  Europa  quaeque  in  Asia  essent,  & 
libertatem  ac  suas  haberent  leges;  quae  earum  sub  dicione  Philippi 
fuissent,  praesidia  ex  iis  Philippus    deduceret  uacuasque   traderet 
Romanis  ante  Isthmiorum  tempus.   deduceret  et  ex  iis;  quae  in  Asia 
essent,  Euromo  Pedasisque  et  Rargyliis  et  Iaso  et  Myrina  et  Abydo 
et  Thaso  et  Perintho:  eas  quoque  enim  placere  liberas  esse.    de  Cia-  i» 
norum  libertate  Quinctium  Prusiae  Rithynorum  regi  scribere  quid 
senatui  et  decem  legatis  plaeuisset.   captiuos  transtugasque  reddere 
Philippum  Romanis  et  nauis  omnis  tectas  tradere  praeter  quinque 
et  regiam  unam  inhabilis  prope  magnitudinis,  quam  sedecim  uersus 
remorum  agebant.   ne  plus  quinque  milia  armatorum  haberet  neue  i& 
elephantum  ullum.   bellum  extra  Macedoniae  fines  ne  iniussu  sena- 
tus  gereret.  —  Valerius  Antias  quaternum  milium  pondo  argenti 
uectigal  in  decem  annos  inpositum  regi  tradit;   Claudius  in  annos 
triginta   quaterna  milia  pondo  et  ducena,  in  praesens  uiginti  milia 
pondo.    idem  nominatim  adiectum  scribit,  ne  cum  Eumene  Attali  20 
filio  (nouus  is  tum  rex  erat)  bellum  gereret.    in  haec  obsides  ac- 
cepti,  inter  quos  Demetrius  Pbilippi  filius. 


inivjivaausvog.  numeros  Claudii  etiam  ductos  esse  ex  hisce  ucrsibus  per- 
peram  intellectis  suspicatur  Lachmann  de  fpnt.  Liu.  II  p.  23.  etiam  Va- 
lerii  numeros  (fr.  32)  adscripsit  Liuius,  secutus  tamen  est  Polybii  aucto- 
ritateiu. 

(>3.  Pacis  condiciones,  quas  supra  exscripsi,  a  Liuio  ex  Polybia 
(18, 27  [44])  sumptae  sunt  exceptis  duabus  ultimis,  quae  Claudio  aut 
Valerio  (fr.  33)  debentur.  cf.  Nissen,  Untersuch.  p.  145  sq.  ceterum  quas 
Pohjbius  omiserat,  addidit  ex  annalibus  Liuius,  etiam  Zonar.  9,  16  ha- 
bet:  kccI  xovg  iXicpavtag  xdg  rs  TQii]Qiig  nlrtv  -nivxz  wed  rfjg  6tqcctt}- 
yiSog   avTi]g  ov6r\g   t%y.ccidsY.r]Qovg    xcd   ^QrniaTCi  rcc   [isv   avTi-aa   dovvat,, 


62,  1  duo  et  XXX  milia  Bamberg.  2  scribi  Bamb.  capta 
im.  et  ccc  Bamb. 

63,  15  ne  plus  V.  milia  armentorum  habere  Bamberg.  ne  plus 
quingentis  armatorum  haberet  Mogunt.  Zonar.  9,16  facitcum  Bnmb. 

18  regit  Bamb.  in  decem  annos  —  in  annos  XXX]  pro  his  Mo- 
gunt.  exhibmt  in  decem  annos  triginta.  19  ducentum  Bamb.  du- 
centa  Mogunt.  ducena  Weissenborn  in  acid.  Maduig  XX  pondo 
Bamb.  20  ne  cum  Eumene]  cum  ne  eu  eni  Bamb.1   ne  cum 

Bamb}   nec  cum  Eumene  Mogunt.  21.22  acceptos  Vossius 


Q.  CLAVDII  QVADRIGAEII  ANNALES.    fr.  62— 64  A         227 

64*.  Liu.  33, 36, 13.  In  eo  proelio  [quod  Marcellus  ad  Comum 
contra  Insubres  et  Comenses  commisit]  supra  quadraginta  milia  ho- 
niinum  caesa  Valerius  Antias  scribit;  ortingenta  septem  signa  mili- 
taria  capta  et  carpenta  septingenta  triginta  duo  et  aureos  torques 

5  multos,  ex  quibus  unum  magni  ponderis  Claudius  in  Capitolio  Ioui 
donum  in  aede  positum  scribit. 

64A*.  Liu.  35,14,1.  Sulpicius  aeger  Pergami  substitit.  Villius 
cum  Pisidiae  bello  occupatum  esse  regem  audisset,  Epbesum  pro- 
fectus,  dum  paucos  ibi  moratur  dies,  dedit  operam,  ut  cum  Hanni- 

io  bale,  qui  tum  ibi  forte  erat,  saepe  congrederetur,  ut  animum  eius 
temptaret  et,  si  qua  posset,  metum  demeret  periculi  quicquam  ei  ab 
Romanis  esse.  iis  colloquiis  aliud  quidem  actum  nibil  est,  secutum 
tamen  sua  sponte  est,  uelut  consilio  petitum  esset,  ut  uilior  ob  ea 
regi  Hannibal  et  suspectior  ad  omnia  fieret. 


196 
558 


xa  Si  y.u\  iv  rd^sei  ri6i,  xu\  fiovvg  rf\g  Muy.s8oviug  §a6tXsvsiv,  it,r) 
nXsiovg  %'  £%eiv  azQaricaTag  r&v  nEvruY.i6ftiXicov  urtTE  noXs- 
ciov  s'E,co  rf\g  iuvrov  %d>oag  noLsi6&ui  rivi.  —  Yectigal ,  in  quo 
Polybius  et  Vahrius  consentiunt,  paene  dupUcauit  Claudius,  uid.  adn.  ad 
Yal.  fr.  33. 

64.  Omnia  quae  narrat  Liuius  c.  36,4 — 37  de  rebus  a  M.  Claudio 
Marcello  consule  in  Gallia  gestis,  ex  Claudio  Yalerioue  hausisse  etiam 
Nissenio  (p.  149sq.)  uidetur  eosque  solos  in  animo  habuisse,  cum  cap.  30 
(.rtr.  haec  scriberet:  id  quoque  inter  scriptores  arnbigitur,  utrum  in  Boios 
prius  an  in  Insubres  consul  exercitum  duxerit,  aduersamque  prospera 
pugna  oblitterauerit  an  uictoria  ad  Comum  parta  deformata  clade  in 
Bois  accepta  sit.  itaque  si  Liuius  in  narratione  sua  Valerium  Antiatem 
secutus  est,  quod  est  ueri  similius,  apud  Claudium  (fr.  34)  aliam  famam, 
qua  prius  Insubres  a  Romanis  uicti  erant,  tum  Romani  a  Boiis,  dis- 
sentientem  inuenit.  cf.  Vnger  p.  56sqq. 

64  A.  Liuius  hoc  colloquium  narrationi  Polybianae  inseruit.  cf.App. 
Syr.  9:  inQu66ov  Ss  [legati  RomanorumJ  ruv&'  vnonrov  ioyagoiisvoL 
ysvs6&ui  rw  $u6llsi  [AntiochoJ  iv.  rf\g  6vvs%ovg  6cpiov  buiXiag  xs  v.ui 
ovvoSov.  ■x.al  xov&'  6  liev  6TQaTr\yiY.mrarog  Avviftug  ov%  vnsvorfisv,  6  Ss 
§u6cXsvg  nv&ousvog  vnd>nrsv6E  ital  dufiXvrsQog  i)v  rb  unb  tovSe  ni6rsvstv 
krt,  ra  'Avvi$u.  v.ai  yaQ  n  xui  £f\Xov  nQOvnf\v  ig  uvrbv  r\8r\  xui  cp&ovov, 
ui\  xcbv  yiyvoydvwv  xbv  snuivov  Avvifiug  unocpsQOiro.  (10)  Aiysrai  8' 
iv  raieSs  raig  StarQifiuig  iv  rco  yvavueico  Xs6yr\vsv6ui  nors  Ttobg  uXXf\Xovg 
lixinicovu  xa\  Avvifiuv  tceq\  6TQurr\yiug  noXXwv  icps6rd>rcov,  v.u\  rov  .Zju- 
Ttiavog  iQOLttvov,  rig  Sov.oir\  oi  OTQuriy/bg  uqictoc  ysvsGfrai,  rbv  Avvifiar 
sinsiv    b   May.sSd>v   AXs^ardQOg.    Hv.inicovu    8'  r\6v%d6ai    usv   ini   rcoS' , 


64.  uid.  app.  cr.  ad  Valer.  fr.  34. 

64  A,  11  temptaret  et  si  qua  posset  metum  Bamb.   ut  et  ani- 
D;um  eius  tentaret,  et  Vossius     ei]   et  Bamb.  12  alii  ut  qui 

tactum  Bamb.  cmcnd.  in  B<t>il.  alt.    aliud  quid  actum  g  14  et 

oi, i.  Bamb.  add.  Basil.  alt.  (ex  Mog.?)     suspectiorque  g 

15* 


193 
56l 


228  RELIQVIAE 

Claudius  secutus  Graecos  Acilianos  libros  P.  Africanum  in  ea 
fuisse  legatione  tradit  eumque  Ephesi  collocutum  cum  Hannibale 
et  sermonem  unum  etiam  refert:  quaerenli  Africano,  quem  fuisse 
maximum  imperatorem  Hannibal  crederet,  respondisse  Alexandrum 
Macedonum  regem,  quod  parua  manu  innumerabiles  exercitus  fu-  5 
disset  quodque  ultimas  oras,  quas  uisere  snpra  spem  bumanam  esset, 
peragrasset.  quaerenti  deinde,  quem  secundum  poneret,  Pyrrhum 
dixisse  castra  metari  primum  docuisse;  ad  boc  neminem  elegantius 
loca  cepisse,  praesidia  disposuisse;  artem  etiam  conciliandi  sibi  ho- 
mines  eam  babuisse,  ut  Italicae  gentes  regis  externi  quam  populi  10 
Romani  lam  diu  principis  in  ea  terra  imperium  esse  mallent.  ex- 
sequenti,  quem  tertium  duceret,  haud  dubie  semet  ipsum  dixisse. 
tum  risum  obortum  Scipioni,  et  subiecisse  'quidnam  tu  diceres,  si 
me  uicisses?'  Hum  uero  me'  inquit  fet  ante  Alexandrum  et  ante 
Pyrrbum  et  ante  alios  omnis  imperatores  esse'.  et  perplexum  Punico  15 
astu  responsum  et  inprouisum  adsentationis  genus  Scipionem  mo- 
uisse,  quod  e  grege  se  imperatorum  uelut  inaeslimabilem  secreuisset 


it,t6tdusvov  uqu  kXs£dvd(>a>,  inuvsQS6&ut  di,  tig  sfy  SsvtSQog  llsv'  AXs^av- 
doov.  xal  rbv  cpdvaf  IJvQQog  6  'HnsiQoit-qg,  vr)v  &QStr\v  &Qa  tr\v  6tQa- 
t)\yi-y.rtv  iv  toXur/  tt&iusvov.  ov  yuQ  lotiv  svqslv  usyuXotoluotSQOvg 
twvds  tcov  (juotXiorv.  Sa%v6usvov  S'  ijSr}  tbv  2%tnicova  oucog  inuvSQsa\rca 
'sti,  tivi  StSoir}  ta  tQita ,  tayv  yovv  iXni^ovta  s^siv  tct  tQttw  tbv  Sh 
'iiLUvtco''  cpdvuc  vsog  yuQ  cov  itv  'IfirjQiug  ts  iy.Qutr\6a  v.u\  6tQutco  td 
"AXnstu  OQr}  us&'  'HqukXsu  nQ&tog  vnSQf}\&ov  £g  ts  ti]v  'ItaXiav  viitbv 
ovSsvog  nco  ftaQQOVvtog  iLii3uXcov  tstQuv.oetu  uvt6tr}6u  u6tr\  v.u\  tisqX  tfj 
noXsi  tbv  uycbvu  noXXd%tg  vliiv  insatrfia,  ovts  llol  %Qr\udtcov  ovts  OtQaxi&g 
intns[Lnousvr\g  ix  KuQ%r\S6vog.  cog  Sh  uvtov  6  Zytnicov  sidsv  uno\xr\yt.v- 
vovtu  titv  asuvoloyiav,  scpr\  ysXdoug'  IJov  S'  uv  suvtbv  ktuttsg,  cb  Avvifiu, 
\lx]  vsviv.)]Lisvog  vn  iuov;  tbv  Ss  cpuo'tv  uia&uvousvov  i'\Sr}  tf\g  £r]Xotv- 
niug  slnstv  ott  iycoys  $cu£u  uv  itiuvtbv  nob  AXs^uvSqov.  ovtco  llsv  6 
'Avvi§ug  insustvs  ts  tfj  osuvoXoyia  v.u\  tbv  ZJy.tnicovu  Xu&tov  i&sQunsvasv, 
cog  %uxrsX6vtu  tbv  ausivova  AXs^uvSqov.  StuXvousvrtg  Ss  tr)g  ovvoSov 
2J'/.tnicovu  tiiv  6  Avvifiug  in\  £,svicc  ixdXet.  Hyanicov  Sh  iX&siv  av  scprj 
itdXu  nQO&vLLCog,  si  lli]  avvf]0&u  vvv  Avtt6%co  nQog  'Pcouuiovg  vnontcog 
i%ovti.  JPlut.  Flain.  21:  Asystut  Ss  uv&ig  iv  'Ecpsaco  Cvuficdsiv  avtovg' 
■xat  nQcbtov  usv  iv  tco  ovunsQtnazsiv  tov  Avvi\3ov  ti]v  nQoot]xovouv  iv 
u^tcbitutt  td^iv  slvca  nQoXu§6vtog  uvs%sa%ai  v.u\  nsQtnutslv  ucpslwg  tbv 
AcpQiiiuvov,  snsitu  Xoyov  nsQ\  6tQutr\ycov  iunsaovtog  v.u\  tov  Avvifiov 
Y.Qati6tov  unocpr^vuiLsvOv  ysyovivui  tcov  atQutrtycov  AXs^uvSqov,  situ  Hvq- 
qov,  tQitov  Sh  avtov,  T}Ov%f]  LtstSid6uvtu  tbv  AcfQty.avbv  sinslv  '  Ti  S\ 
sl  wr]  6s  iycb  vsvty.ijy.siv' ;  %a\  tbv  Avvipav  'Oiy.  uv,  co  Sv.rlnicov'' ,  cpdvai 

3  quo  quaerenti  g       6  quod  Bamb.  Mog.  PeriocJia  Aldus  et  quod 
Dral-enb.     quas  uisere  et  esset  om.  Bamb.  adrf.  Mog.     ultimas  om. 
Mog.       7  uictoriis  anie  peragrasset  add.  Creu.     querenti  Bamb. 
13  et  om.  Bamb.  g 


Q.  CLAVDII  QVADRIGARII  ANNALES.    fr.  64 A— 66         229 

190 
65*.  Liu.  38,41, 11.    Mitiores  Thraecas   idem  exercitus  [Cn.  — 7 

Manlii],  cum  a  Scipione  eadeni  uia  duceretur,  habuerat,  nullani  ob 

aliam  causam  quam  quod  praedae  minus,  quod  peleretur,  fuerat. 

quamquam   tunc  quoque   Claudius   auctor  est  ad   (piindecim   milia 

5  Thraecum  praecedenti  ad  exploranda  loca  agmen  Muttini  Numidae 

occurrisse.  quadringentos  equiles  fuisse  Numidas,  paucos  elephan- 

tos;  Muttinis  tilium  per  medios  hostes  cum  centum  quinquaginta  de- 

lectis  equilihus  perrupisse;  eundem  mox,  cum  iam  Muttines  inmedio 

elephantis  locatis,  in  cornua  equitihus  dispositis  manum  cum  hoste 

10  conseruisset,  terrorem  ah  tergo  praebuisse,  atque  inde  turhatos 
equestri  uelut  procella  hostis  ad  peditum  agmen  non  accessisse. 

66*.  Liu. 38,23,6.  Numerus interfectoram/iSW/on/»? in Olympo  ^-rv 
monte  a  Cn.  Manlio  consule]  haud  facile  iniri  potuit,  quia  late  per 
omnis  amfractus  montium  fugaque  et  caedes  fuit  et  magna  pars  ru- 

15  pibus  inuiis  in  profundae  altitudinis  conualles  delapsa  est,  pars  in 
siluis  uepribusque  occisa.  Claudius,  qui  his  pugnatum  in  Olympo 
monte  scrihit,  ad  quadraginta  milia  hominum  auctor  est  caesa,  Va- 
lerius  Antias,  qui  magis  inmodicus  in  numero  augendo  esse  solet, 
non  plus  decem  milia.   numerus  captiuorum  haud  duhie  milia  qua- 

20  draginta  expleuit,  quia  omnis  generis  aetatisque  turham  secum  tra- 
xerant  demigrantium  magis  quam  in  bellum  euntium  modo. 

*tqitov  iituvTov  ccXXu  ttqcotov  inoioviir^v  tcov  GTQUTnycov'' .  Primo  loco  ponit 
Hannibal  Pyrrhum,  altero  Scipionem  in  uit.  Pyrrh.  8,  ubi  breuiter  ean- 
dem  rcm  tangit.   cf.  Lucian.  serm.  mort.  12. 

65.  Hoc  fragm.  Krause  et  Both  acl  annum  1S8.  566,  quo  Cn.  Man- 
Uus  cos.  a.  189.  565  ex  Asia  in  Italiam  rediit,  relatum  post.  fr.  66  po- 
suerunt;  at  pertinet  narratio  Claudii  non  ad  Manlii  sed  ad  Ij.  Scipionis 
Asiatici  iter,  in  quo  narrando  rcctius  apud  Liuium  (37,33)  locum  suum 
hdbuit.  quae  post  uerba  supra  transcripta  et  ante  ea  kic  a  Liuio  expo- 
sita  sunt,  ex  Polybio  originem  ducunt.  cf.  Nissen  p.  210. 

66.  Sola  haec  uerba  Polybio  uerso  Liuium  addidisse  ex  annalibus 
recte  existumat  Xissen  p.  204;  in  numero  captiuorum  cum  Liuio  con- 
sentit  Appianus  Syr.  42,  qui  in  his  libris  permultum  Polybio  usus  est. 
cf.  Valer.  fr.  44  c.  adnot.  Memoriam  Claudianam  Liuius  in  animo  ha- 
buit  cum  Manlium  c.  47,6  haec  dicentem  faceret :  qui  plus  quadraginta 
milia  hominum  cepi  aut  occidi,  qui  bina  castra  eorum  expugnaui. 


65,  1  Threcas  Bamb.  5  Threcum  Bamb.  praecedentia  ad 
Batnb.  7  liostes  Mogunt.  hostium  Bamb.  quinquaginta  om. 
Bantb.  c  8  equitibus  £  peditibus  Bamb.  g  muttinis  Bamb.  Mut- 
tines  g  10  conseruisse  Bamb. 

66,  13.  14  per  omnes  amfractus  Mogimt.  romanis  anfractus 
Bamb.  15  ualles  Bamb.  18  inmodicus  om.  Bamb.  add.  Mo- 
gunt.  19.  20  quadraginta  oni.  Ban.b. 


169 


230  RELIQVIAE 

67*.  Liu.  44, 14,  8.  Ilhodii  superbe  commemoratis  meritis  suis 
erga  populum  Romanum  et  paene  uictoriae,  ulique  de  Anliocho  rege, 
maiore  parte  ad  se  uindicata  adiecerunt,  cum  pax  inter  Macedonas 
Romanosque  esset,  sibi  amicitiam  cum  rege  Perseo  coeptam;  eam 
se  inuitos,  nullo  eius  in  se  merito,  quoniam  ita  Romanis  uisum  sit  5 
in  societatem  se  belli  trahere,  interrupisse,  tertium  se  annum  multa 
eius  incommoda  belli  sentire  mari  interim  intercluso.   inopia  insu- 

lam  *}*  inopem  misso ritimis  iuuetur  colendi  itaque  commea- 

tibus.  cum  id  ultra  pati  non  possent,  legatos  alios  ad  Persea  in 
Macedoniam  misisse,  qui  ei  denuntiarent  Rhodiis  placere  pacem  eum  10 
componere  cum  Romanis;  se  Romam  eadem  nuntiatum  missos.  per 
quos  stetisset,  quo  minus  belli  finis  fieret,  aduersus  eos  quid  sibi 
faciendum  esset,  Rhodios  consideraturos  esse.  ne  nunc  quidem  haec 
sine  indignatione  legi  audiriue  posse  certum  habeo.  inde  existimari 
potest,  qui  habitus  animorum  audientibus  ea  patribus  fuerit.  (c.  15)  15 
Claudius  nihil  responsum  auctor  est,  tantum  senatus  consultum  reci- 
tatum,  quo  Caras  et  Lycios  liberos  esse  iuberet  populus  Romanus 
litterasque  extemplo  ad  utramque  gentem  ut  sciret  indicatum  mitti; 
qua  audita  re  principem  Iegationis,  cuius  magniloquentiam  uix  curia 
paulo  ante  ceperat,  corruisse.   alii  responsum  esse  tradunt  et  q.  s.  20 


67.  De  hac  re  turbata  ef.  Nissen  p.  261  et  Weissenborn  a.  h.  I.,  qui 
iure,  num  fides  Claudio  sit  habenda,  multum  dubitant;  Polybius  (28, 14) 
alia  de  oratione,  quam  Bhodii  hoe  anno  habuissent,  rettulerat.  Quae 
u.  s.  transcriptis  adnectitur  a  Liuio  narratio  caliorum,t  fortasse  Valerii 
Antiatis  est  (Nissen  p.  261.  275 sq.) ,  quem*  etiam  45,20 — 24  secutus  est. 


67,  1  rodi  L(aur.)     comraoratis  L     meritis  suis  add.  Maduig 

2  authioco  L       3  a  L  ad  Sigon.       4  sibi  maceamicitiam  L 

7  mariinterimincluso  inopiam  insulam  |  inopem  misso ritimis 

iuuetur  colendi  ei  q.  s.  L  sentire  mari  interim  intercluso.  inopem 
insulam  mess[ium  majritimis  iuuari  commerciis  atque  commeatibus 
M.Seyffert  in  Ialin.  ann.  83  p.  839  inopem  insulam  esse  suam;  ma- 
ritimis  uiuere  incoleutes  commeatibus.  itaque  cum  Maduig 
7.  8  inopem  insulam  esse,  nisi  maritimis  iuuetur  "}*...  commeatibus 
H.I.Mueller         9  parti  L  10  rodis  L         11  romani;seromam 

L     ea  denuntiatum  Cobet  12   quostetisset  L     quissibi  L 

13  rodios  L     esse  nunc  L     ne  add.  ed.  Bas.  14  audireiue  L 

15  quia  L  18  gentemsciret  iudicatum  L   ut  sciret  iudica- 

tum,  Sigonius     s.  c.  indicatum  Vahlen  sciret  indicatum  del.  Hartel 

19  maguiloquentia  |  uix  curiam  L 


Q.  CLAVDII  QVADRIGARII  ANXALES.    fr.  67—71  231 

EX  LIBRO  VIII 

fnr    Arhapn*;    Rnpnlinsmifi 

608 


140 

68*.   Oros.  5,3,2.  (lum  Metellus  praetor  Achaeos  Boeoliosque 


coniunctos  duobus  bellis,  hoc  est  primum  apud  Thermopylas,  iterum 
in  Phocide  uicisset,  quorum  priore  l>ello  occisa  esse  XX  milia,  se- 
cundo  VII  milia  caesa  Claudius  historicus  refert, igitur  post 

5  extincta  totius  Achaiae  praesidia,  destitutarum  euersionem  urbium 
Metello  praetore  meditante  consul  Mummius  repentinus  cum  paucis 
uenit  in  castra,  qui  dimisso  statim  Metello  Corinthum  sine  mora 
expugnauit.  146 

69*.   Oros.  5,4,5.   Eodem  tempore  trecenti  Lusitani  cum  mille  ^ 

10  Romanis  in  quodam  saltu  contraxere  pugnam,  in  qua  LXX  Lusita- 
nos,  Romanos  autem  CCCXX  cecidisse  Claudius  refert:  et  cum  uic- 
tores  Lusitani  sparsi  ac  securi  abirent,  unus  ex  his  longe  a  ceteris 
segregatus,  cum  circumfusis  equitibus  pedes  ipse  deprehensus  unius 
eorum  equo   lancea   perfosso  ipsius  equitis  ad  unum  gladii  ictum 

15  caput  desecuisset,  itaomnesmetu  perculit,  ut  prospectantibus  cunctis 
ipse  contemptim  atque  otiosus  abscederet. 

70.  Gell.n.Att.17,13,5.  Praeterea  animaduertimus  Quadriga- 
rium  in  octauo  annalium  particula  ista  [quin]  usum  esse  obscurissime. 
uerba  ipsius  posuimus:  Romam  uenit,  uix  superat,  quin  triumphus 

20  decernatur. 

71.  Diomed.l  p.  383  K.  Claudius  octauo  historiarum:  Flacco 
ospicatur. 


08.  69.  Orosius  sua  sumpsit  ex  Liuio,  uid.  Moerner  de  Oros.  uit. 
p.  123.  praeter  Claudium  de  eadem  re  etiam  Valerius  Antias  fr.  56  et 
Polybius  citati  sunt.  —  Hertzberg  hist.  Graec.  Ip.266sq. 

70.  De  Aemilio  Paido  (a.  147.  587)  cogitat  Krause  eollato  Liuio 
45,35;  potuit  tamen  idem  de  aliis  imperatoribus  dici. 

71  Popma  refert  ad  Q.  Fuluium  Flaccum,  qui  cum  imperio  in  Hi- 
spania  fuit  et  Celtiberos  debellauit,   Pluess  in  Jahn.  ann.  CIII  p.  16  ad 


68,  1  boetiosque  Laur.  Mehdig}  byotiosque  Rehd}  bjociusquae 
Donauesch.  a.  corr.  Boeotosque  ualg.  2  primum  Laur.  Don.  primo 
Behd.  3  in  phocideuicisset  Laur.  in  focis  deuicisset  Don.  cum 
foeis  deuicisset  Rchd.  in  Phocaeis  uic.  uidg.  XX-  milia  Laur.  ui- 
ginti  m.  Don.         4  septem  Laur.  Don.  Rchd. 

69,  10.11  lusitanosaromanos  Laur.  11  cladius  Rehd.  c 
corr.       13  cum  circumf.  uulg.  cum  a  circ.  Laur.     unius  om.  Laur. 

70,  19  trihumphus  Z 

71,  21  fiacco  Paris.AB  et  codex  Scioppii  flaccio  Mon.om.uulg. 
22  ospicatur  A  et  codex  Scioppii  hospicatur  B  uulg.  sospicatur  M  b 


m 


232  RELIQVIAE 

72.  Nonius  s.  u.  murmurari p.  478:  Quadrigarius  anuali  lib.  VIII: 
in  eo  loco  populus  murmurari  coepit. 

EX  LIBRO  IX 

'137X 

73.  Prisc.7  p.347  II.   Claudius  —  in  eodem  [VIIII  annali]: 

Vbi  decreuerunt,  commemorant  Graccho  foedus  prior  Pompeianum 
non  esse  seruatum.  5 

74.  Prisc.  7 p.  347  II.  Claudius  in  VIIII  annali:  qui  prior  bellum? 
quod  cum  bis  gestum  erat7  meminissent,  .  .  . 

75*.  Laclant.  Plac.  in  schol.  ad  Stat.  Theb.  8,1  p.  379  J.   Clau- 
dius:  beri  recedens  uesperi  INumantinis  incidit. 

EX  LIBRO  XIII 

~         76.   Gell.  n.  Att.  13,  29, 1.  Verba  sunt  Claudii  Quadrigarii  ex  io 
annalium  eius  XIII:  Contione  dimissa  Metellus  in  Capitolium  uenit 
cum  mortalibus  multis.   inde  domum  proficiscitur,  tota  ciuitas  eum 
reduxit. 


Catonem,  qui  a.  184.  570  'L.  Valerio  (Flacco)  subfragabatur,  (Liu.  39, 
41, 4).    sed  res  prorsus  incerta. 

73.  Videtur  esse  sermo  de  altero  focdere  inter  Eomanos  Numan- 
tinosque  icto,  de  quo  cum  a  Graccho  Mancini  quaestore  cum  Numan- 
tinis  ageretur,  prioris  illius  foederis  Pompei  consulis,  quod  populus  Bo- 
manus  inftrmauerat,  Xumautinos  mentionem  iniecisse  ueri  est  simillimum. 
cf.  Liu.  per.  54:  Q.  Pompeius  consul  (a.  141.  613)  in  Hispania  Termesti- 
nos  subegit.  cum  isdem  et  Numantinis  pacem  ab  infirmitate  [a  populo 
Eom.  infirmatam  Gro)iou.]  fecit.  Oros.  5,4,20:  Mancinus  consul,  post- 
quam  a  Popilio  apud  Numantiam  suscepit  exercitum,  adeo  infeliciter 
proelia  cuncta  pessit  atque  in  id  suprema  desperatione  perductus  est, 
ut  turpissimum  foedus  cum  Numantinis  facere  cogeretur,  quamuis  et 
Pompeius  iam  aliud  aeque  infame  foedus  cum  isdem  Nu- 
mantinis  paulo  ante  pepigisset.  cf.  Val.  Ant.fr.  57. 

74.  An  ex  eadem  narratione  cx  qua  fr.  73  depromptum? 

70.  Q.  Caecilium  Metellum  Numidicum  dictum  esse  recte  intellexit 
Popma.  cf.  Liu.  perioch.  69:  Q.  Caecilius  Metellus  ab  exilio  ingenti  to- 


72,  2  eilico  L.Mueller 

73,  3  idera  in  eodem  Gr(utcrianns)  4  graecbo  (Par.)  R 
gracco  Gr.  R?  gracho  Barnb.  Sangall.  Kfarol.J  graco  HaJberst.  fedus 
Bernens.     Pompianura  K 

74,  6  annalium  Par.  Br  qui  Halbcrst}  in  litura  7  memi- 
nisset  Halberst. 

75,  8.9  cladius  Paris.  pr.  cladiu  Par.  sec.  9  heri'  Monac. 
heius  Par.  pr.   erius  Par.  st  c. 

76,  10  claudii  QZnX2 


Q.  CLAVDII  QVADKIGARII  ANNALES.    fr.  72—80  233 

EX  LIBRO  X  V 

??.  Diomed.I p.383 K.  Claudius annalium quinto decimo:  Grun- 
dibat  grauiter  pecus  suillum. 

EX  LIBRO  XVI 

78,  Non.s.u.  hinnibunde p.  122.  Claudius  annalibus  libro  XVI: 
Equae  hinnibundae  inter  se  spargentes  terram  calcibus.  .  .  . 

EX  LIBRO  XVLII 

5  79.  Gell  n.  Alt.  1,7,0.  In  duodeuicesimo  annali  eiusdera  Qua- 
drigarii  principium  libri  sic  scriptum:  Si  pro  tua  bonitate  et  nostra 
uoluntate  tibi  ualitudo  subpetit,  est  quod  speremus  deos  bonis  bene 
facturum. 

80.  Senec.  de  benef.  3,  23,  2.  Claudius  Quadrigarius  in  duodeui- 

io  censimo  annalium  tradit,  cum  obsideretur  Grumentum  et  iam  ad  sum- 
mam  desperationem  uentum  esset;  duos  seruos  ad  bostem  transfu- 
gisse  et  operae  pretium  fecisse.  deinde  urbe  capta  passim  discurrente 
uictore  illos  per  nota  itinera  ad  domum,  in  qua  seruierant,  praecu- 


tius  ciuitatis  fauore  reductus  est.  App.  b.  c.  1,  33:  Mstillco  d'  i)  v.dd-o- 
dog  ido&n,  xcci  rpaaiv  avtco  ti\v  r)[iiQav  ovn  ccQxiaai  ttiqI  tag  nv/.ag 
d££,iovuiva  tovg  aTTavtcovtag. 

77.  Hoc  fragm.,  quod  corruptum  etiam  Nonius  s.  u.  grundire p.  465 

seruauit ,  obcJo  votandum  esset,  si  Casaubonum  ad  Glaudium  Caesarem 
referentem  (ad  Suet.  Claud.  c.  41)  audiremus,  sed  recte  monuit  JSertz 
(Gellian.  p.  119)  Quadrigarii  id  esse,  quod  a  Nonio  quoque  (cf.  infra 
app.)  seruatum  esset  neque  Quadrigarii  auctoritas  dubia. 

78.  Cf.  Norden  Kunstprosa  p.  177 sq. 

SO.  Cf.  3Iacrob.  1,11,23:  Cum  prerueret  obsidio  Grumentum,  serui 
relicta  domina  ad  hostes  transfugerunt.  Capto  deinde  oppido  impetum 
in  domum  habita  conspiratione  fecerunt  et  extraxerunt  dominam  uultu 
poenam  minante  ac  uoce  obuiis  adserente,  quod  tandem  sibi  data  esset 


77,  1   Claudius  lib.  XVI  agni:  Nbnii  (p.465M.)  libri  praeter 
F.  qui  XV  exhibet     analium  Paris.A  1.2  grandibat  Par.A 

2  pecus  suillum  Par.APar.B'2  pe+cus  si*llum  Par.B1  pecus  sul- 
lum  Jloitac  grundibant  grumiter  pecus  suillum  Non.  cf.  Hertz  Gel- 
lian.  p.  118  sq. 

78,  3  claudibus  F1        4  eque  L1   eq;  (r     hinnibunde  7/FH1 
equei  hinnibundei  L.  MueUer  (uid.  lemma) 

79,  5  duodeuicesimo  VPR  (Stephanus)  duodeuigesimo  exc.Sciop- 
pii  duodecimo  ucl  XII  codd.  rec.     7  subpetit  V  suppetit  PR  codd.  n  c. 

80,  13  serui  erant  Guelf.  Mon.  Paris. 


234  RELIQVIAE 

currisse  et  dominam  suam  ante  se  egisse.  quaerentibus,  quaenam 
esset,  dominam  et  quidem  crudelissimam  ad  supplicium  ab  ipsis  duci 
professos  esse.  eductam  deinde  extra  muros  summa  cura  celasse, 
donec  bostilis  ira  consideret.  deinde,  ut  satiatus  miles  cito  ad  Ro- 
manos  mores  rediit,  illos  quoque  ad  suos  redisse  et  dominam  sibi  5 
ipsos  dedisse.  manu  misit  utrumque  e  uestigio  illa  nec  indignata 
est  ab  bis  se  uitam  accepisse,  in  quos  uitae  necisque  potestatem 
babuisset. 
87  EX  LIBRO  XIX 

667  81.   Gell.  n.  Att.  15, 1,  5.   Percontatus  ego  sum,  quid  esset  illud 
86   mirum  [undeuicesimi  libri  Q]  Quadrigarii.    repelit  [Iulianus  rhe-  10 

668  tor]:  In  eo  igitur  libro  scriptum  inueni,  cum  oppugnaret  L.  Sylla 
in  terra  Attica  Piraeum  et  contra  Archelaus  regis  Mitbridati  prae- 
fectus  ex  eo  oppido  propugnaret,  turrim  ligneam  defendendi  gratia 
structam,  cum  ex  omni  latere  circumplexa  igni  foret,  ardere  non 
quisse,  quod  alumine  ab  Archelao  oblita  fuisset.  Verba  Quadrigarii  15 
ex  eo  Iibro  haec  sunt:  Cum  Sylla  conatus  esset  tempore  magno, 
eduxit  copias,  ut  Archelai  turrim  unam,  quam  ille  interposuit, 
ligneam  incenderet.  uenit,  accessit,  ligna  subdidit,  submouit  Grae- 
cos,  ignem  admouit;  satis  sunt  diu  conati,  numquam  quiuerunt  in- 


copia  crudelem  dominam  puniendi,  raptamque  quasi  ad  suppliciuni  ob- 
eequiis  plenis  pietate  tutati  sunt.  —  Popma  hanc  rem  refert  ad  belhttn 
Marsicum,  fortasse  ad  a.  89.  665,  quo  A.  Gabinius  legatus  rebus  ad- 
uersus  Lucanos  prospere  gestis  et  plurimis  oppidis  expugnatis  in 
obsidione  hostium  castrorum  cecidit  (Liu.  per.  76).  cf.  Kiene,  der  roem. 
Bundcsgenossenkrieg  p.  213  not.  2. 

81.  Turres  (v.a%a  zb   xsl%og)   aedifcasse   Archelaum  contra  Sullam 
etiam  Appian.  Mithr.  31  refert,  sed  nil  de  alumine. 


1   ante  eg.  Naz.  Mon.  2  domina  Nm.  4  satiatum  Naz. 

Beg.  6  e  om.  Naz.  a.  corr.  Mon.  7  ab  eis  se  cocl.  Tross. 

•8  hab.]  suscepisset  Mon. 

81,  10  quadrigaru  0       11  silla  plerumque  QX       12  atica  X 
piracu  Q  pyreum  X2TT  pyraeum  TI  pyraeeum  X     mithrida- 
tis  0  rec.  m.        13  ligneam  ac  def.  Q  ligne  ac  def.  Z  14  cum 

ex  omni]    cum  om.  QZ  15   quisse]   quiq;   X  ante  corr.       ab 

Arch.]  ab  om.  TL  ab  Archelao  alumine  uulg.  16  cunctatus  Ho- 

sius  esset  Q  est  et  cet.  codd.  tempore  magno]  opere  magno  Lip- 
sius  impete  magno  G-ronou.  ipse  quamquam  uitium  subesse  suspicor, 
prima  fragmenii  uerba  temptare  nolui  17  interposuit]  imposuit 

TIX  fort.  interea  posuit  18. 19  grecos  Q  (s  in  ras.)  19  am- 
mouit  T     satis  om.  Z 


Q.  CLAVDII  QVADRIGAKII  ANNALES.    fr.  80— 85  235 

cenderc:  ita  Archelaus  omnem  materiam  obleuerat  alumine.  quod 
Sylla  atque  milites  mirabantur,  et  postquam  non  succendit,  reduxit 
copias.  87 

82.  Gell  10, 1,  3.    Quintum   Claudium  in   libro   undeuicesimo   t;G7 
5  C.  Marium  creatum  eseptimo'  consulem  dixisse. 

83.  Gell.20,6,11.  Quadrigarius  in  annali  undeuioesimo  uerba  (.67- 
baec  posuit:  C.  Mari,  ecquando  te  nostrum  et  rei  publicae  miserebitur?    R_ 

84*.   Oros.  5,  20,  6.    Sullae  etiam  et  Marii  adulescentis  maxi-  ^> 
mum  tunr  proelium  apud  Sacriportum  fuit,  in  quo  de  exercitu  Marii 
io  caesa  sunt  XXV  milia,  sicul  Claudius  scribit. 

85.   Gell.  n.  Att.  0, 1, 1.   Quinlus  Claudius  in  undeuicesimo  an- 

nali,  cum  oppidum  a  Metello  proconsule  oppugnari,  contra  ab  oppi- 

danis  desuper  e  muris  propugnari  describeret,  ita  scripsit:  Sagittarius 

cum  funditore  utrimque  summo  studio  spargunt  fortissime.    sed  sa- 

i5  gittam  atque  Iapidem  deorsum  an  sursum  mittas,  hoc  interest:  nam 


82.  8'J  pertinere  uidentur  ad  id  tempus,  quo  Cinna  et  Marius  in 
urbem  recepti  sunt;  qui  uelut  captarn  eam  caedibus  ac  rapinis  uasta- 
uerunt.  —  et  citra  ulla  comitia  consules  in  sequentem  annum  se  ipsos 
renuntiauerunt  (Liu.  per.  80). 

84.  Cf.  Eutrop.  5, 8  (qui  cum  Orosio  ex  eodem  fonte  i.  e.  ex  Liuio 
hausisse  uidetur):  Sed  cum  Romae  mutati  consules  essent,  Marius,  Marii 
filius,  ac  Papirius  Carbo  consulatum  accepissent,  Sulla  contra  Marium 
iuniorem  dimicauit  et  uiginti  milibus  eius  occisis  quadringentos  de  suis 
perdidit.  Claudius  fortasse  ipso  Sulla  usus  est,  de  numero  certe  hostium 
occisorum  consentit  cum  eo  (fr.  19  apud  Plut.  Sull.  28):  iv  xa.vxr\  %% 
Itct-Xr)  HvlXag  <pT\6iv  sttio6Ltosts  (tovovg  ccTtofiuXelv,  uito%r£lvai  Se  rmv 
7toXstiLcov  diafivQtovg  %u\  Xuffctv  ^tovtug  6-x.tuv.L6%iliovg.  An  etiam  qui  pu- 
stea  ab  Orosio  allati  sunt  numeri  immensi  hostium  Sullae,  ex  Claudio  et 
per  eum  e  Sulla  originem  ducunt?  constat  enim  eum  morem  fuisse  Sullae 
(uid.  s.  p.  cclxxxiii),  ut  numerum  militum  suorum  interfectorum  ridiculum 
in  modum  minueret,  augeret  hostium.  Orosius  autem  Norbani  militum 
nouem  milia  occisa  esse,  Quinctii  decem,  Samnitium  ad  portam  Collinam 
etiam  octoginta  (septuaginta  Eutropius  5,8,1). 

85.  Q.  Caecilius  Metellus  Pius   (cons.  80.  674)  pro  consule  \bellum    88 -Si 
gessit  in  Hispania  contra  Sertorium  ab  anno  79.  675  usque  ad  annum 

72.  682.J 


1  ita]  item  Q  2  redduxit  0 

82,  5  C.  deest  in  QZB      creatum  consulem  septimo  cons.  X 
consulem  septimo  II 

83,  7  C.  Mari]  e  mari  X  Marii  ON    ecquandoj  &quando  XOLT X 

84,  8  Syilae  Laur.  PaJ.  Rehd.  Don.     aduliscentis  Pal.  Don.  Iiehd. ' 
10  XXV-  milia  Laur.  uiginti  quinque  m.  Don. 

85,  14  cur  fund.  Ql  fonditore  B        15  amittas  BZ     aut  hoc 
aut  nam  delet  Gronouius 


236  RELIQVIAE 

neutrum  potest  deorsum  uersum  recte  mitti,  sed  sursum  utrumque 
optime.  quare  milites  Metelli  sauciabantur  multo  minus  et,  quod 
maxime  opus  erat,  a  pinnis  hostis  defendebant  facillime  funditore. 

86.  Gell.  n.  Att.  13,30,7.  Praeterea  memini  Quadrigarium  in 
undeuicesimo  'faciem'  pro  statura  totiusque  corporis  figura  dixisse.  s 

EX  LIBRO  XXI 

87.  Gell.  n.  Att.  10,13,4.  Sed  Q.  Claudius  in  uicesimo  primo 
annali  insolentius  paulo  hac  figura  est  ita  usus:  Enim  cum  partim 
copiis  hominum  adulescentium  placentem  sibi  .  .  . 

88.  Nonhis  s.  u.  auariter  p.510.  Quadrigarius  annali  lib.  XXI: 
Crudeliter  ille,  nos  misericorditer;  auariter  ille,  nos  largimur.  io 

EX  LIBRO  XXni 

89.  Gell.  n.  Att.  10,13,4.  Itemque  Claudi  in  uicesimo  tertio 
annali  uerba  haec  sunt:  Sed  idcirco  me  fecisse,  quod  utrum  negle- 
gentia  partim  magistratum  an  auaritia  an  calamitate  populi  Romani 
euenisse  dicam  nescio. 

INCERTAE  SEDIS 

90.  Gell.  n.  Att.  5,  21,  6.   Velim  doceas  nos;  cur  fpluria'  siue  15 
'compluria'  (nihil   enim    differt)  non  Latine  sed  barbare  dixerint 
M.  Cato,  Q.  Claudius,  Valerius  Antias,  L.  Aelius,  P.  Nigidius,  M.  Varro. 


86.  Eadem  sententia  haec  uox  utitur  in  fragm.  10b  libri  primi,  sed 
aadacius  eam  ob  causam  liunc  Gellii  numerum  Mercerius  mutat  wprimo. 
uid.  Hertzium  in  edit.  mai.  II  p.  185  ad  h.  t. 

90.  Ex  Sinnio  Capitone  hus  audoritates  (Cat.  fr.  24.  Val.  fr.  65) 
iranstatas  esse  a  Gellio  suspicatus  est  Hertz  Sinn.  Cap.p.17. 


3  pennis  QBZTIN     funditore  om.  II N  funditores  edit.  Budian. 

86,  4  quadrigarii  Z         5  undeuicensimo  N  undeuicesimo  cet. 
libri 

87,  6  Q.]  que  Z  7  partim]  _ptl  B       8  copiis]  corpus  Q 
adulescentum  X   adholegcenciu  Q   adulescentium  cet,  libri     placen- 
tium  IAon 

88,  10  largiter  Bentin. 

89,  11  itemque]  item.q.,  N  item  Q    claudii  QBTl  claudius  X 
13  magistratuum  Q     ante  auaritia  ante  cal.  Z  an  auarina  aca- 

limitate  X  (secund.  a  ex  corr.)     calami  ppli  B         14  euenisse  *  * 
dicam  X 


Q.  CLAVDII  QVADRIGARII  ANNALES.   fr.  85—96  237 

91.  Seru.  (auctus)  ad  Verg.  georg.  1, 103.  Sane  Rubellius  Blan- 
dus  et  Quadrigarius  historici  dicunt,  Gargarum  flumen  uocari  in 
finibus  Thurinis;  fuisse  et  oppidum  mediocre,  quod  Garga  nunc 
uicus  est,  quem  Troes  obscuri  centnm  quinquaginta  ignoto  et  incerlo 

5  duce  insederunt,  scilicet  nomine  a  uertice  Idaeo  translato,  a  quo 
ciuitas  etiani  in  Gnibus  Troicis  Cargara  appellatur. 

92.  Non.  s.  u. pedetemtim p.29.  Quadrigarius  annalibus:  exer- 
citu  instructo  pedetemtim  milites  ducere  coepit. 

93.  Xon.  s.  v.  congermanescere p.90.   Quadrigarius  annalium: 
io  Facite  exempla  eorum,  ut  uos  cum  illis  congermanescere  sciatur. 

94.  Non.  s.  v.  lutum  p.  212.  Claudius  annalium:  pluuia  imbri 
lutus  erat  mullus. 

95.  Non.  s.u.  populat  p.47l.  Quadrigarius:  agrum  Nolanum 
populare  coeperunt. 

1»        96.  Prisc.9 p.484  H.  Claudius:  pugna  acriter  commissa,  multis 
utrimque  inleritis  .  .  . 


91.  Cf.  Macrob.  sat.  5,20. 


91,  3  fuisset  Leid.   fuisse  et  Thilo         5  Idaeo]  ideo  Leid. 

92,  8  cepit  H1 

93,  9  annali  VIII  Quicherat  10  an  exemplo?     eorum  om. 
F*      CTermanescere  F  congerminascere  Salmasius  et  L.  Mueller 
sentiatur  L.  Mueller 

94,  11   annali  IIII:  pluuia  Aldin.  pluuio  anoni/m.  ap.  Gerlach 
imbri]  inibi  L.Mueller  12  luctus  G1     multis  G1 

9.>,  14  popularet  L     coperunt  G   ceperunt  Bamb. 
96,  15  iacriter  Karolir.  16  utrlque  ex  utruque  corr.  Bern. 

utrumque  Bamb.1   utrunque  SangaU. 


VALEEII  ANTIATIS  ANNALES 

EX  LIBRO  I  uel  II 

1*.  Gell.7,7,1.  Accae  Larentiae  et  Gaiae  Taraciae,  siue  illa 
Fufetia  est,  nomina  in  antiquis  annalibus  celebria  sunt.  earum  alterae 
post  mortem,  Taraciae  autem  uiuae  amplissimi  honores  a  populo 
Romano  babiti.  —  Sed  Acca  Larentia  corpus  in  uulgus  dabat  pecu- 
niamque  emeruerat  ex  eo  quaestu  uberem.  ea  testamento,  ut  in  & 
Antiatis  historia  scriptum  est,  Romulum  regem,  ut  quidam  autem 
alii  tradiderunt,  populum  Romanum  bonis  suis  heredem  fecit.  ob  id 
meritum  a  flamine  Quirinali  sacrifieium  ei  publice  fit  et  dies  e  no- 
mine  eius  in  fastos  additus. 

2*.  Dionys.  2, 13, 2.  "Ovo^a  61  xoivbv  aiiavx^g  ovxoi  [custo-  10 
des  regis]  %6yov  KsIsqioi,  cog  ptsv  oi  Jtkslovg  yod(pov6Lv,  stcI 
xf\g  6t,vx7]xog  xcov  v717}Qs6lCov,  —  cog  ds  OvaXeoiog  6  IdvxLSvg 
(pr{6iv,  stcI  xov  t)y£[i6vog  avxojv  xovx    iyovxog  xovvofia. 


1.  Antiatem  presse  nemo  scriptor  secutus  est,  ipse  fabulam  de  Acca 
Larentia  fastorum  paulum  mutauit.  uid.  Caton.  fr.  16.  Licin.  Mac.  1 
cum  notis.  Mercklin,  Citiermeth.  p.  645  hoc  exemplum  Gellium  Masurii 
Sabini  memorialibus,  quorum  testimonium  subsequitur,  debere  existimat. 
uid.  Mommsen,  R.  F.  II  p.  Ssq.  supra  p.  cccxxxsq. 

2.  Vid.  Seru.  ad  Aen.  11,  603:  Quos  Celeres  appellauit  [Bomulus] 
uel  a  celeritate  uel  a  duce  Celere,  qui  dicitur  Remum  occidisse,  in 
cuius  gratiae  uicem  a  Romulo  fieri  tribunus  equitum  meruit.  hoc  loco 
comparato  cum  Dionysiano  Lubaldt  p.  20  etiam  quae  antea  Dionysiu.s 
de  Bemo  a  Celere  interfecto  narrasset,  ex  Valerio  hausta  esse  (1,87,4)  con- 
clusit:  cpaol  Srj  xivsg  6vy%coQfi6uL  uvxbv  xco  'PcollvXco  xr)v  rjysuovluv,  &%&6- 
fisvov  Sh  xcci  Si'  ooyijg  i%ovxu  xi]v  UTtdxryv,  insiSr)  Kaxs6Y.svu6%r]  xb 
xsl%og,  cpluvQOv  u7toSsi^ui  xb  SQVfiu  fiovloiisvov  raXXa  xovxo  y''  siitsiv, 
Vl'  ^uXsncbg  dv  xig  vuiv  V7CSQ§uirj  TtoXiitLog,  co67tSQ  £ya>',  xui  avxiyia 
vnSQaXicifrai.  KsXsqlov  Si  xlvu  xatv  i7tipepr]yi.6xwv  xov  xsi^ovg,  bg  f)v 
S7ti6xdxi]g  x&v  iQycov,  (dXXd  xovxov  ys  xbv  TtoXiiLiov  ov  %uXsnwg  uv  xig 
7]llwv  diivvuLXo''   siTtovxu  7t/.f]£ai  xco  6ytucpsia>  ■huxu  xfjg  ytscpuXfjg  xui  avxiyta 


1,  4  accalarencia  V  (BP  Mc  desunt)       5  uti  in  V1       7  aliis  V 
8  fiamniine  V 

2f  10  p>ost  arravxsg  uulgo  lcgebantur  o  xal  ol  vvv  %axkGxr\Gav. 
om.  Vrbin.  12  yalkqLog  Chis.  Vrbin.     'Avxidg  Cobet 


VALERII  ANTIATIS  ANNALES.    fr.  1—6  239 

3*.  Plut.  Rom.  14.  rMQXa6d-7}vai  ds  cpueiiv  [filias  Sabinorum] 
oi  usv  TQidxovra  pcovug,  dcp'  (bv  xul  rdg  (pQarQiag  6vo[i(c6d-rj- 
vui,  OvaXXtQiog  de  lAvrCag  k~%rd  xul  £lxo6l  xal  7tsvTuxo(liag, 
'Iofiag  dh  tQetg  xul  dydorjxovru  xal  i^uxoaCug  TcaQ&bvovg. 

EX  LIBRO  II 

5        4*.  Macrob.  sat.  1,  4,  7.   Iulius  Modestus  de  feriis  —  'Antias' 
inquit  rAgonaliorum  repertorem  Numam  Pompilium  refert.' 

5.  Macrob.  sat.  1, 13, 20.  Antias  libro  secundo  Numam  Pompi- 
lium  sacrorum  causa  id  [intercalationem]  inuenisse  eontendit. 

6.  Arnob.  5, 1.    In  secundo  Antiatis  libro   (ne   quis   forte  nos 
io  aestimet  concinnare  per  calumnias  crimina)  talis  proscripta  est  fa- 

bula:  Numam  illum  regem,  cum  procurandi  fulminis  scientiam  non 
haberet  essetque  illi  cupido  noscendi,  Egeriae  monitu  castos  duo- 
decim  iuuenes  apud  aquam  celasse  cum  uinculis,  ut7  cum  Faunus 


&7to-AT£Zvea.  cf.  Ouid.  fast.  4,  S43  (rutro  Celer  occupat  ausum),  Aur.  Vict. 
de  uir.  ill.  1, 4  (quod  Remus  irridens  transiluit  et  a  Celere  centurione 
rutro  fertur  occisus).  Diodor.  8,6,3.  II p.  140V. 

3.  In  compar.  Tiies.  et  Bom.  (6)  solani  famam  Valevianam  Plutarchus 
respexit:  'PconvXog  dh  Ttgcbrov  phv  6v.t(x-AoaUov  oliyov  «pi^fiM  Ssovaag 
ccQTtdaag  ov  7ta6ccg  aXXa.  [tiav.  &g  (paCiv,  'EoOiXLav  sXa§£v.  parem  mulie- 
rum  numcrum  postea  ad  Tatium  pacis  orandae  causa  migrasse  Varro 
(ap.  Dion.  2,  47,  4)  scripsit,  fortasse  Antiatem  secutus. 

4.  Vid.  Mommsen  C.  I.  L.  P  p.  306. 

5.  Vid.  uerba  Macrobii  anteeedentia  (c.  13, 16sqq.):  Cum  saepe  eue- 
niret,  ut  nundinae  modo  in  anni  principem  diem,  modo  in  nonas  ca- 
derent  (utrurnque  autem  perniciosum  rei  publicae  putabatur),  reme- 
dium  quo  boc  auerteretur  excogitatum  est,  quod  aperiemus,  si  prius 
ostenderimus,  cur  nundinae  uel  primis  kalendis  uel  nonis  omnibus  ca- 
uebantur.  —  unde  dies  ille,  quo  abundare  annum  diximus,  eorum  est 
permissus  arbitrio  qui  fastis  praeerant,  uti,  cum  uellent,  intercalaretur, 
dum  modo  eum  in  medio  Terminaliorum  uel  mensis  intercalaris  ita 
locarent,  ut  a  suspecto  die  celebritatem  auerteret  nundinarum.  atque 
hoc  est  quod  quidam  ueterum  retulerunt,  non  solum  mensem  apud  Ro- 
manos  uerum  etiam  diem  intercalarem  fuisse.  quando  autem  primum 
intercalatum  sit,  uarie  refertur.  sequitur  larga  laudationum  copia,  Li- 
cinii  fr.  4,  Tuditani  fr.  7,  Cassii  fr.  18,  quam  sumpsisse  cum  eis  quae 
modo  Iransscripsimus  uerbis  uidetur  ex  Varrone  neque  tamen  distinxisse, 
utrum  illi  de  mense  an  de  die  intercalari  loquerentur.  cf  Mommsen 
chronol.  ad  p.  22sqq. 

<>.  Valerium  (Theopompum  [fr.  6]  imitatum)  uel  Varronem  secuti 
eadem  narrauerunt  Ouidius  fast.  3,  285  sqq.  et  Plutarchus  Num.  15. 
Ouidii  haec  uerba  sunt:  Ecce  deum  genitor  rutilas  per  nubila  flammas 
Spargit  et  effusis    aethera  siccat  aquis.    Non   alias  missi  cecidere  fre- 


4,  5  ancias  Paris. 

6,  12  egregiae  codex         14  *celasse  eum  codex  cum  ed.  pr. 


240  RELIQVIAE 

et  Martius  Picus  ad  id  locorum  uenissent  haustum  (nam  illis  aquandi 
solemne  iter  huc  firit),  inuaderent,  constringerent,  conligarent.    sed 

quo  res  fieri  expeditius  posset,  regem  pocula  non  parui  numeri  uino 
mulsoque  complesse  circaque  accessus  fontis  insidiosam  uenturis 
oppnsuisse  fallaciam.  illos  more  de  solito  hihendi  appetitione  cor-  5 
reptos  ad  hospitia  nota  uenisse.  sed  cum  liquorihus  odoratis  offen- 
dissent  fragrantia  pocula,  uetustiorihus  anteposuisse  res  nouas,  in- 
uasisse  auiditer,  dulcedine  potionis  captos  hausisse  plus  nimio,  oh- 
dormiuisse  factos  graues.  tum  his  senos  incubuisse  sopitis,  iniecisse 
madidatis  uincula,  expergitosque  illos  statim  perdocuisse  regem,  10 
quibus  ad  terras  modis  luppiter  posset  et  sacrificiis  elici;  et  accepta 
regem  scientia  rem  in  Auentino  fecisse  diuinam,  elexisse  ad  terras 
Iouem  ab  eoque  quaesisse  ritum  procurationis  morem.  louem  diu 
contatum  'expiabis'  dixe  ccapite  fulgurita'.  regem  respondisse  ccae- 
pitio'.   louem  rursus  fhumano'.  rettulisse  regem  fsed  capillo'.   deum  15 


quentius  ignes.  Rex  pauet,  et  uulgi  pectora  terror  habet.  Cui  dea  cne 
niniium  terrere.  piabile  fulmen  Est'  ait  cet  saeui  flectitur  ira  Iouis. 
Sed  poterunt  ritum  Picus  Faunusque  piandi  Tradere,  Romani  numen 
uterque  soli.  Nec  sine  ui  tradent.  adhibe  tu  uincula  captis'.  Atque  ita 
qua  possint  erudit  arte  capi.  Lucus  Auentino  suberat  niger  ilicis  umbra, 
Quo  posses  uiso  dicere  cnumen  inest'.  In  medio  gramen  muscoque  ad- 
operta  uirenti  Manabat  saxo  uena  perennis  aquae.  Inde  fere  soli  Faunus 
Picusque  bibebant.  Huc  uenit  et  fonti  rex  Numa  mactat  ouem,  Plena- 
que  odorati  disponit  pocula  Bacchi  Cumque  suis  antro  conditus  ipse 
latet.  Ad  solitos  ueniunt  siluestria  numina  fontes  Et  releuant  multo 
pectora  sicca  mero.  Vina  quies  sequitur.  gelido  Numa  prodit  ab  antro 
Vinclaque  sopitas  addit  in  arta  manus.  Sordnus  ut  abscessit,  pugnando 
uincula  temptant  Rumpere.  pugnantes  fortius  illa  tenent.  Tunc  Numa: 
cDi  nemorum,  factis  ignoscite  nostris,  Si  scelus  ingenio  scitis  abesse 
meo,  Quoque  modo  possit  fulmen  monstrate  piari'.  Sic  Numa,  sic  qua- 
tiens  cornua  Faunus  ait:  cMagna  petis  nec  quae  monitu  tibi  discere 
nostro  Fas  sit.  habent  finis  numina  nostra  suos.  Di  sumus  agrestes  et 
qui  dominemur  in  altis  Montibus.  arbitrium  est  in  sua  tela  Ioui.  Hunc 
tu  non  poteris  per  te  deducere  caelo,  At  poteris  nostra  forsitan  usus 
ope'.  Dixerat  haec  Faunus.  par  est  sententia  Pici.  fDeme'  tamen  cnobis 
uincula'  Picus  ait.  cIuppiter  huc  ueniet  ualida  perductus  ab  arte,  Nu- 
bila  promissi  Styx  mihi  testis  erit'.  Emissi  laqueis  quid  agant,  quae 
carmina  dicant  Quaque  trahant  superis  sedibus  arte  Iouem,  Scire  nefas 
homini.    nobis   concessa   canentur  Quaeque  pio  dici  uatis  ab  ore  licet. 


1  uenisset  cod.1  2  solemniter  haec  codex  3   non  parua 

mero  uino  Yrsin.        4.5  insidiosa  —  fallacia  Beifferscheid        7  fla- 
grantia  cod.        8  dulcedinem  p.  cod.    dulcedine  in  p.  Hildebrand 
13  ritum  cod.       fulguritum  Beiffersclieid  (pro  fulguritorum) 
15  sed]  scilicet  Both 


VALERII  ANTIATIS  ANNALES.   fr.  6— 7  241 

contra  "animali'.  rmaena'  subiecisse  Pompilium.  tunc  ambiguis  Iouem 
propositionibus  captum  extulisse  hanc  uocem:  cDecepisti  me,  Numa; 
nam  ego  humanis  capitihus  procurari  constitueram  fulgurita,  tu 
maena,  capillo,  caepitio.  quoniam  me  tamen  tua  circumuenil  astutia, 

5  ([uem  uoluisti,  habeto  morem  et  his  rebus,  quas  pactus  es,  procura- 
tionem  semper  suscipies  fulguritorum'. 

7*.  Plut.  Num.  22.    IIvQi  usv  ova  sdo6av  xhv  vsy.qov  [Nu- 

mae]  avxov  xcoXv6avxog,  Cog  Isysxav  dvo  ds  xoirfidusvoi  li&C- 

vag  6oQovg  vzo  xo  'Idvoxkov  td-rixav,  xi)v  usv  sxsQav  syov6uv 

io  xo  6ibua,   xi]V  ds   sxsquv  xdg  IsQug  (3C(l?>ovg.  —  ol  ds  xsqI  ?dv- 

Eliciunt  caelo  te,  Iuppiter,  unde  minores  Nunc  quoque  te  celebrant 
Eliciumque  uocant.  Constat  Auentinae  tremuisse  cacumina  siluae,  Ter- 
raque  subsedit  pondere  pressa  Iouis.  Corda  micant  regis  totoque  e  cor- 
pore  sanguis  Fugit  et  birsutae  deriguere  comae.  Vt  rediit  animus,  cDa 
certa  piamina'  dixit  'Fulminis,  altorum  rexque  paterque  deum,  Si  tua 
contigimus  manibus  donaria  puris,  Hoc  quoque,  quod  petitur,  si  pia 
lingua  rogat.  Adnuit  oranti,  sed  uerum  ambage  remota  Abdidit  et  du- 
bio  terruit  ore  uirum.  cCaede  caput'  dixit.  cufrex  cparebimus'  inquit, 
^Caedenda  est  bortis  eruta  cepa  meis'.  Addidit  bic  cHominis'.  csumes' 
ait  ille  ccapillos'.  Postulat  bic  animam.  cui  Numa  cpiscis'  ait.  Risit  cet 
chis'  inquit  cfacito  mea  tela  procures,  0  uir  conloquio  non  abigende 
meo.  Sed  tibi,  protulerit  cum  totum  crastinus  orbem  Cynthius,  imperii 
pignora  certa  dabo'.  Dixit  et  ingenti  tonitru  super  aetbera  motum  Fer- 
tur  adorantem  destituitque  Numam.  Plut.:  Mv&oXoyov6t  yao  sig  xbv 
Afievtlvov  Xocpov,  ovnco  utQog  ovtu  tf\g  noXscog  oidh  gwoly.ovllsvov  dXX' 
s^j^ovta  nr\ydg  ts  SuxpLXstg  iv  uvtco  x.ui  vdnag  oxisodg,  cpoitav  Svo  Sui- 
uovug.  TLlv.ov  v.ui  tpavvov.  —  rovrovg  cpaal  '^slqcoougQul  tbv  Nolluv  olvco 
xui  LLsXiti  KSQaoavta  rt\v  v,Qr\vr\v,  dcp  r\g  inivov  6vvr\%cog.  Ar\cp&svrug 
Ss  noXXdg  llsv  ISsag  rQsneofruL  v.ui  usrsYSvsGfrui  rr\v  avrcbv  cpvGiv,  dX- 
Xov.ora  cpdouutu  v.ai  cpofisQU  rr\g  otyscog  nQo(juX?.ousvovg'  inei  Ss  iyvcocav 
iuXcov.otsg  io^vQUv  v.al  ucpvxtov  uXcooiv,  dXXa  ts  nQO&soniGui  noXXd  tcov 
usXXovtcov  xai  tbv  inl  rolg  xSQUvvoig  ixSiSd^uL  y.u&uquov,  og  noislrui 
U.SXQI  vvv  Sid  v.oouvcov  v.ui  rQL%cov  v.ui  llulvlScov.  svlol  Sh  ov  rovg  Sui- 
uovdg  tpu6iv  vnofrsG&ai  rbv  ku&uquov,  uXX'  iv.sivovg  \ihv  vuruyuyelv  rbv 
Aiu  uuysvouvrug,  xbv  Sh  %ebv  oQyi^ouevov  rco  Nollu  ■noootdoosiv ,  tog 
XQt)  ysviefruL  xbv  v.a%aQiLov  xscpuXulg'  vnoXuplovtog  Sh  tov  Nollu  (v.qo- 
llvcov;''  sinslv  ful'^^Qaincov, .  rbv  Sh  avfrig  ivtQsnovtu  tb  rov  n,Q06tdy- 
purog  Stivbv  ineoio&ut  (^•Ql£iv•,,  anoY.QivuLL.ivov  Ss  rov  Aibg  ' ' iiLtyvioig' 
iituyuyeiv  rbv  Nouciv  ' LLuivi6L\>  ruvru  Xeystv  vnb  rf\g  'Hys.Qiug  SsStSuy- 
llsvov.  xul  rbv  llsv  ftsbv  dnsX&slv  iXsco  ytvouevov,  rbv  Sh  rbnov  'iXixiov 
an    iv.sivov  ■XQ06uyoQev%)\vui  kuI  rbv  y.u&uqllov  ovtco  6vvteXsl6&ui. 

7—1).  Cf.  fr.  15.  Cass.fr.  37  (c.  adn.j,  Piso  11  (cum  acin.).  Tudit.  3. 
a  Liuio  ex  errore  Vcderii  nonien  positum  esse  wideri  pro  Pisone  supra 
p.  CC  docuimus.  aliter  G.  Fr.  Vnger  Philol.  III  2  p.  158  sqq.  h.  I.  intcr- 
prctatus  est. 


1  animalia  subiecisse  Pompilium  cod.  em.  Hildcbrand  3.  4  ful- 
gnrita  numa  capillo  caepitio  cod.  em.  Hildcbrand  non  maena 
Beifferscheid 

Hist.  Rom.  rel.  I,  ed.  Peter.    Ed.  alt.  10 


242  RELIQVIAE 

xiav  i~6xoQov6t  dcodexa  iiev  eivat  fiifiXovg  leQOtpuvxtxdg,  dcbSexa 
de  aXXag'EXXrtVLxdg  cptXo66cfovg  xug  eig  xi)v  6oqov  6vvxe&ei6ag. 
TexQuxo6icov  de  %ov  dtuyevouevcov  excov  vxuxot  uev  i]6av  LJ6- 
xXtog  KoQVTqXiog  xul  MuQXog  Buifltog'  oiifiQcov  de  ueyuXcov  ezt- 
cte66vxcov  xal  %cbiiuxog  TteQtQQuyevxog  e£,eco6e  xdg  6oQoi)g  xb  & 
Qevjiu'  xul  xcov  eittxtrnidxcov  u%o?ce66vxcov  r\  uev  exeQu  xevr\ 
7tuvxu7tu6tv  cbtp&r}  xut  ueQog  ovdev  ovde  Xeiipuvov  e%ov6u  xov 
6cbuuxog~  ev  de  xij  exeQu  xcov  yQaniidxcov  evQe&evxcov  dvuyvco- 
vat  (iev  uvxd  Xeyexut  UexiXtog  6XQurrjycov  xoxe,  XQog  de  xr\v 
6vyxXr\xov  xoui6ut  pij  doxeiv  uvxcp  fteuixbv  elvut  Xeycov  urjde  10 
o6tov  ex%v6xa  xoig  xoXXoig  xd  yeyQupueva  yeve6&uf  dto  xul 
xoftt6&ei6ug  eig  xb  Kouixtov  xdg  ^ifiXovg  xuxuxarjvut. 

8.  Plin.  n.  h.  13,  87.  Antias  secundo  libros  fuisse  [tradit]  XII 
pontificales  Latinos,  totidem  Graecos  praecepta  philosophiae  conti- 
nentes.  15 

9*.  Liu.  40,  29,  8.  Adicit  Antias  Valerius  Pythagoricos  [libros 
NnmaeJ  fuisse,  uolgatae  opinioni,  qua  creditur  Pythagorae  auditorem 
fuisse  Xumam;  mendacio  probabili  accommodata  fide. 

10*.  (Valer.  Max.)  de  praenom.4  p.  589  Kempf2.  Ancum  prae- 
nomen  Varro  e  Sabinis  translatum  putat;  Valerius  Antias  scribit,  20 
quod  cubitum  uitiosum  habuerit,  qui  Graece  uocatur  dyxcbv. 

11*.  Plin.  n.  h.  3,  70.  Praeterea  auctor  est  Antias;  oppidum  La- 


9.  Falso  Liuius  Antiatis  auctoritatem  pro  Pisone  substituit.  uid. 
adn.  ad  Pis.  fr.  11. 

10.  E  Varronis  thesauris  uidctur  sumptum  csse.  cf.  Paul.  p.  19  M.: 
Ancus  appellatur  qui  aduncum  bracchium  habet  et  exporrigi  non  potest. 
Seru.  ad  Aen.  6,815:  Ancus  autem  dictus  [Marcius]  ccnb  xov  ccyx,u>vog, 
id  est  a  cubito,  quem  incuruum  habuisse  dicitur.  Zonar.  7,  7:  i)v  dh 
[6  MaQmog]  xr\v  %siqu  ovx  agriog'  xr\v  yug  tiyxvXrjv  7tenr]Q(OT0 ,  o&sv 
xal  'J4.yy.og  inowviLOv  hlo%r\y.£v. 

11.  A  Tarquinio  Prisco  Apiolas  captas  esse  memorant  Liuius  1? 
35,  7  et  Dionysius  3, 49.-  ille  tamen  praedam  inde  reuectam  acl  ludos  opu- 
lentius  instructiusque  faciendos  conuersam  esse  scripsit,  hic  nihil  de  praeda. 


1,  1  (3v(lkovg  Sangcrm.  2  xdg  Sintenis  addidit  ex  Sangcrm. 

Par.AC     awzucp£L6ag  Par.C         5  rovg  csooovg  Par.A         10  7.0- 
ulGul  Par.  C   ooftfjtfat  cet.  libri  11  xolg  om.  Sangcrm. 

8,  1 3  antius  Par.  E  Vind.     secundo  Gelenius  II  Mon.  Ricc.  se- 
cundos  cet.  codd.  libro  Mon.     XII]  Mon.  Bicc.   ex  his  cet.  codd. 

9,  18  accomodata  fide  ed.  alt.  Basil.  (ex  Mogunt,?)   accomodat 
fidem  liuri  rec.    accommodans  fidem  Drakenborch. 

10,  20  Antias]  Pighius  antea  cod.     ita  uocatum  regem  Ancum 
ante  scribit  suppleuit  G-crte 


VALERII  ANTIATIS  ANXALES.    fr.  7-12  243 

tinorum  Apiolas  captum  a  L.  Tarquinio  rege;  ex  cuius  praeda  Capi- 
toliuni  is  inchoaverit. 

12*.  Plut.  de  fort.  Itom.  10.  Tov  yaQ  KoqvlxoXuvcov  c/.6xsog 
uXovxog  V7CO  PcouaCcov  'OxQ^dCa  TtuQ&tvog  atXLiuXcoxog,  i\g  ovdh 
5  xi\v  otyiv  ovdh  rbv  rQOTtov  i\uuvQco6tv  i\  xvyr\,  dodsi6a  Tuvu- 
xvXXCdt,  xij  TuqxvvIov  yvvatxl  xov  (5a6LXscog,  sdovXev6s'  xul 
7tsXuxr\g  xtg  si%sv  avxfjv,  ovg  xXLt'vxr\g  'Pcoiiulot  xuXov6lv  sx 
tovtcov  sysyovsL  Z!sQovtog.  01  dh  ov  cpa6tv,  uXXu  TtaQxtsvov 
tr\v  'OxQrfiCuv  u-xuQyciutu   xul  Xot(tr)v  sxuGtots   Xuupuvov6uv 

io  uitb  tf\g  (5u6tXixfjg  TQcati&jg  STtl  tr)v  s6tCuv  xocii&tv  xcd  ztots 
tv%siv  utv  avtftv,  co6tzsq  slcbdst,  tcp  tcvqI  tag  uzuQ%ug  tTttfiuX- 
Xov6uv,  uicpvCdtov  6h  tf\g  tpXoybg  uuQav&sC6r^g  uoqcov  ccvdobg 
dvaxsivat  ydvtuov  ix  xf\g  t6xiag,  xal  touto  xf\v  xoqy^v  tl\  Tu- 
vaxvXXidt  cpQu6ut  uuvrj  TtSQCcpofiov  ysvoutvrjV.   tf\v  cTs  6vvstr)v 

15  ov6uv  xul  cpQSvftQr\  xo6iif\6aC  ts  ti\v  xoq^v^  o6a  vvucputg  TtQt- 
ttsl,  xal  6vyxu&siQt,at  tc5  cpu6uatt,  &siov  f\yovcttvr\v.  ol  ittv 
fjQcoog  oixovqov  Xsyov6tv,  ol  6h  TlcpaC6tov  tbv  sqcoxu  xovxov 
ysvs6fruf  xixxsxut  6'  ovv  2JsQovtog,  xul  ^Qtcpovg  ovxog  f\  xs- 

CpuXij  6sXttg  u6XQU7tf\  7tUQU7tXf\6LOV  U7tfj6XQUlptV.     01  6s  TtSQL  ^Av- 

20  xCuv   oi>%   ovxco   Xsyov6tv,   uXXu   xvysiv  utv  xco  Z!soovicp   xr)v 


12.  Vulgo  sola  uerba  ui  Ss  nsgl  'Avxiav  et  quae  seq.  inter  Antiatis 
reliquias  recipi  solent.  est  tamen  ex  eodem  hausta  tota  narratio,  neque 
omnibus  quae  antecedunt  Antiatis  auctoritas  opponitur,  sed  haic  soli  rei 
puero  ei  dorrnienti  caput  arsisse.  sola  igitur  uerba  xul  fipCcpovg  uvxog  — 
cmfjGTQuibiv  ex  alio  fonte  tenori  orationis  Valerianae  inserta  sunt.  Eun- 
dem  autem  Antiatem  etiam  THonysius  4,2  secutus  est,  ad  uerbum  saepe 
cum  Plutarcho  consentiens :  <vsqsxul  Si  xig  iv  xaig  iTtixcoQioig  ava/Qucpuig 
txsQog  vtisq  xr)g  ysvieswg  uvxov  Xoyog  inl  xb  LLV&wSsg  iJ-aiQcov  vu  7itQi 
avxov,  uv  iv  nuXXuig  'PcouacYuig  laxoQiaig  svqo^sv,  si  frsotg  xs  ■x.ul  dui- 
(looi  Xiys6&ai  cpilog  xoiovxog  xig-  unb  xyg  saxiag  x&v  fiacnlicov,  icp'  ryg 
aXXag  xs  'Pco^ialoi  GvvxsXov6iv  isQOVQyiag  ycal  xag  unb  xcbv  Ssinvcov  ccnaQ- 
%ug  uyigoveiv,  vttsq  xov  nvQog  ava6%siv  liyoveiv  aiSolov  avSQug.  xovxo 
Ss  &scc6a69'at,  vf\v  0v.Qi6iav  tzqwxvv  cptQ0v6av  xovg  sico&oxug  TtsXdvovg 
inl  xb  TtvQ  x«i  avxixu  itQog  xovg  jiaeiXstg  iX&ov6uv  sinslv.  rbv  lisv  ovv 
Tuqhvviov  UV.0V6UVXU  T6  xai  LLSxa  xuvxu  iduvxa  xb  xtQag  iv  &uvuaxt 
ysvk6&ai,  xitv  Ss  Tava-KvXiSu,  xd  xs  aXXu  coqprjv  ov6uv  xorl  Sr\  xul  xu 
UUVXIY.U  ovSsvbg  %siqov  Tvqqi}vcov  i7ti.6xauivvv,  sinslv  HQog  avxov,  uxi 
yivog  aitb  xfjg  iexiag  xr'ig  t3a6iXsiov  itinQcoxai  ysvi6&ai  y.qsIxxov  t)  y.uxu 
xi\v  uv%QcoTtsiav  cpveiv  ix  xyg  (iix&siar^g  xw  cpu6uuxi  yvvutxog.  xii  Ss 
uvxu  xul  xwv  uXXcov  x£Qaxo6Y.07tcov  dnocprivuuivcov  So£ai  xco  fiuGiXsl  XI,V 
'OYQiduv,  ji  TtQwxjj  icpdvr}  xb  xsQug,  sig  buiXiuv  uvxco  6vvsX%slv.  v.u\  usxu 
xovxo   xfjV   yvvuiY,a   Y06ur}6uuivrtv,   oig   'i&og  iexi  YU6usi6&ai  xug  yuuov- 


11,  1  Apeolas  libri  2  is  incboauerit]  Leid.   insinchoauerit 

Vat.  Iticc.  in  fine  choauerit  Par.  E 

16* 


244  RELIQVIAE 

yvvaiv.a  TetavCav  &i>r\6xov6av,  avtbv  6e  x\\q  (irjTQog  7taQov6i\g 
elg  vitvov  ix  6v6&vuCag  xcd  ?.vxrtg  ccTtoxh&fjvaf  xal  xafrevdov- 
tog  ccvtov  talg  yvvai&v  bcp\tr~\vai  to  7tQo6co7tov  avtov  tcvqX  %eqi- 
7.au%6\ievov.  07t£Q  f)v  fiaQtvQiov  avtco  tr\g  ix  itvQog  yeve6ecog, 
6rtueiov  de  %Qr)6rbv  STtl  tr)v  a7tQ06b6xr\rov  r\yeuovCav,  r\g  etvye  5 
ueta  tr\v  Tuqxvviov  tekevtr\v  TavaxvkkCdog  67tov8a6a6r\g. 

13*.  Arnob.  0, 7.   Regnatoris  in  populi  Capitolio  qui  est  ho- 
minum  qui  ignoret  Oli  esse  sepulchrum  Vulcentani?   quis  est,  in- 
quam,  qui  non  sciat  ex  fundaminum  sedihus  caput  hominis  euolutum 
non  ante  plurimum  teuiporis  aut  solum  sine  partibus  ceteris  (hoc  10 
enim  quidam  ferunt)  aut  cum  memhris  omnihus  humalionis  officia 
sortitum?  Quodsi  planum  fieri  testimoniis  postulatis  auctorum,  Sani- 
monicus,  Granius,  Valerius  Antias  uobis  et  Fabius  indicabunt,  cuius 
Aulus  fuerit  filius,  gentis  et  nationis  cuius;  germani  seruulo  ut  uita 
fuerit  spoliatus  et  lumine,  quid  de  suis  commeruerit  ciuihus,  ut  ei  15 
sit  abnegata  telluris  paternae  sepultura.   condiscetis  etiam,  quamuis 
nolle  istud  puhlicare  se  fingant,  quid  sit  capite  retecto  factum,  uel 
in  parte  qua  rei  curiosa  fuerit  obscuritate  conclusum,  ut  immobilis 
uidelicet  atque  fixa  obsignati  ominis  perpetuitas  staret.    quod  cum 
opprimi  par  esset  et  uetustatis  ohlitteratione  celari,  conpositio  no-  20 
minis  iecit  in  medium  et  cum  suis  causis  per  data  sihi  tempora  in- 


Lisvccg,  v.uxwiiXsL6%i]vuL  uovriv  slg  xbv  oixov,  iv  co  xb  XEQug  cocpQ-r].  ul%&ev- 
xog  6s  xivog  avxrj  &scov  r)  Satyiovcov  v.ul  usxd  xr)v  {ll£lv  ucpaviG&svxog 
slxs   Hcpuicxov,  v.a&aTtSQ  oiovxai  xivsg,  sixs  xov  v.ux"  oiv.iuv  rjQcoog,  iyxv- 

LLOVU    yEVEG&Ul    V.Ui    XSKSLV    XOV    TvlllOV    iv    XOtg    Xttd"T]X0V6L   XQOVOLg.     xovxo 

xb  LLv&sviia  ov  itdvv  xi  Tticxov  slvul  Sokovv  £xsqu  xig  iiticpdvsiu  ftsiu 
ysvousvr]  tceql  xbv  uvSqu  &uvuu6ri]  v.ul  nuQudo^og  i]Xxov  unL6xti6ftuL 
Tcoisi.  v.ud~rlu£vov  yuQ  itoxs  avxov  U£6ov6r]g  (Luli6xu  r)u£Qug  iv  xr)  Ttu6xdSi 
xcov  (ju6ii.icov  v.ul  v.uxsvE%&ivrog  icp'  vnvov  %iiQ  uvsluurpsv  ini  xf)g  v.scpulr]g 
uvxov,  ij  xs  u-r]xr]Q  uvxoii  v.ul  t)  xov  fiu6Lls(og  yvvi]  tcoqevousvul  Sid  xi)gitu6rd- 
Sog  i&sdeuvxo  v.ul  itdvxsg  beoi  cvv  xuig  yvvuiQv  ixvy%uvov  xoxs  TtuQovxsg, 
Y.UL  ue%ql  rovxov  Sisusvsv  1)  cpXb^  6lr]v  avxov  xuxaldu7tov6a  xi]v  xEcpultfv, 
scog  1)  (ir]xr]Q  7tQ06dQaiiov6u  Stavs6xr]Csv  uvxbv  %ul  r)  cpXb^  &[ta  xco  vnvco 
SLa6v.shu6%si6a  i]cpuvi6%r].  cf.  Ouicl.  fast.  6,  627 sqq.  Plin.  36,204.  Ceteri 
scriptores  pnero  dormienti  Seruio  caput  arsisse  tradunt,  Liu.  1, 39, 1. 
Cic.  de  diuin.  1,  53, 121.  Plin.  2,  241.  Seru.  Aen.  2,  683.  Aurel.  Vict.  de 
uir.  ill.  7, 1. 

13.  cf.  Fab.  Pict.  gr.  ann.  fr.  12  cum  adn.,  in  qua  Plinii  uerba  se- 
cundum  Valerium  narrata  apposuimus. 


1 2,  1  Etiam  in  comp.  Lyc.  ct  Num.  3  nomen  est  Getaniae,  apud 
Dion.  4,  7,  4  Geganiae. 

13.  uid.  appar.  ad  Fab.  fr.  12  u.  13  codex  Valerianus  cxliibet, 
Valerius  Antias  emcnd.  Vrsinus 


VALEEU  ANTIATIS  ANNALES.   fr.  12— 17  245 

extinguibili  fecil  testificatione  procedere,  oec  erubuil  ciuitas  maxima 
et  numinum  cunctorum  cultrix  cum  uocabulum  templo  daret,  ex  Oli 
capite  Capitolium  quam  ex  nomine  Iouis  uuncupare. 

14.  Charis.  2  />.  208  K.  Valerius  Antias  libro  II:  Mater  cum  no- 
5  aissime  aegrotasset,  inquit,  uouisse  fertur. 

EX  LIBRO  III 

15.  Plin.  /i.  h.  13,87.   Idem  [Anlias]  tertio  et  senatus  consul-  _ 
lum  ponit,  quo  comburi  eos  [libros  NumaeJ  placuerit. 

EX  LIBRO  VI 

10.  Prisc.  7 p.  .141  H .    Valerius  Anlias  in  VI  annalium:  IIoc  se- 
aatus  consultum  prior  lactum  est. 

EX  LIBRO  III— XXI 

10        17*.  Ascon.in  Cic.  Pis. p.  12 K.  18 St.   Valerio  Maximo,  ut  An-  005 
tias  tradidit,  inter  alios  lionores  domus  quoque  publice  aedificata  esl  249 
in  Palatio,  cuius   exitus,  quo   magis   insignis   esset,  in   publicum 
uersus  declinaretur,  hoc  est  extra  priuatum  aperiretur.   Varronem 
autem  tradere   M.  Valerio,  quia  Sabiuos   uicerat,  aedes  in   Palatio 

15  tributas  Iulius  Hyginus  dicit  in  libro  priore  de  uiris  claris,  P.  Va- 


15.  Sunt  Xnmae  libri,  de  quibus  fr.  7 — 9  sermo  fuit,  guae  conferas. 

17.  Cf  Hygini  fr.  17.  YoJ.  II  p.  72.  Annum  udscripsi  ex  Plutarchi 
Popl.  20:  Mtru  ds  ruvru  £u§Lvav  iu(ju'/.6vrcov  sig  rrtv  ywQav  vnarog 
liiv  U7thdciy#r\  MuQv.og  Ova/./.ioiog,  uds/.cfbg  IIoTtfov.o/.u,  v.ul  TIoGrovLLiog 
Tovftsarog.  TtQurrouivcov  di  r&v  uf/idrav  yvwiin  v.ui  TtaQOvoiu  Ilon/.i- 
v.u'/.u  dvai  uclyaig  LisyuXuig  6  Mdov.og  iviv.rtGsv,  o>v  iv  rfj  dsvrsQu  (inSevct 
'Pwllulojv  UTtofju/.ojv  rQiGyu.iovs  'cTtl  [LVQioig  (!)  rcav  7to/.sLiicov  dvsu.s.  v.ui 
yiQug  io%ev  irti  rotg  &QtULifjoig  oiv.iuv  uvrco  ytvia&ui  dr^aooioig  avulw- 
lluglv  iv  roig  UaXaxloig.  rwv  6  uXXojv  rbrs  %vqwv  sigoj  rj)g  oiv.iug  sig 
rb  v.Xslglov  uvoiyouivwv  iv.sivr,g  uovTjg  rf/g  oixiug  iTtoirfiuv  iv.rbg  uixdys- 
oHut  rijV  uvXslov,  mg  di,  v.uru  rb  Gvyy/uo^au  rftg  rLLif/g  usl  rov  ^r^uooiov 
■jtQOGS7ti'/.uLL[Juvoi.  ex  eodem  Antiate  etiam  Dionysius  (5,39,4)  hausit: 
tyr\<jL£srui  v.oivfi  lCsv  [ciuitas  post  Subinorum  uictoriamj  i.atporiooig  rol^ 


14,  4  uul.  antias  lib.  II  Neap.      libro  tertio  exc.  Cauch. 
5  egrotasse  Neap.  corr.  ed.  pr. 

15,  6  tertio  Mon.Bicc.  Leid.2  tertios  cet.  codd.  numerus  uidetur 
csse  corruptus.  uid.  supr.  p.  cccvi  n.  3.  et  senatus  consultum]  Vrlichs 
uind.  Plirt.  p.  224  et  s.  c.  Bicc.  et  se  Mon.  se  Leid.2  om.  cet.  codd. 

10,  8  uallerius  Par.  R1  a.  corr.  ualearius  Sa/ngaU.  a.  corr.  Grater. 
Karolir.     ancias  Par.  LA  a.  corr.         9  consultam  Bern.1  a.  corr. 
17,  10  ^M/  Val.  K'«:.<sr<i>(j  12  esset  et  in  ed. princ. 


464 
290 


246  RELIQVIAE 

leiio  Volcsi  filio  Publicolae  aedium  publice  locum  sub  Veliis,  ubi 
nunc  aedis  Victoriae  est,  populum  ex  lege,  quam  ipse  tulerat,  con- 
cessisse. 

18*.   Censor.  dc  d.  nat.  17,8.   Nam  ita  institulum  esse,  ut  cen- 
tesimo  quoque  anno  lierent  [ludi  saeculares] ',  id  cum  Antias  aliique  5 
historici  auctores  sunt,  tum  Varro. 

19*.  Liv.  3,5, 12.  Magnae  clades  ultro  citroque  iliis  diebus 
[cum  aduersus  Aequos  pugnaretur]  et  inlatae  et  acceptae.  difficile  ad 
fidem  est  in  tam  antiqua  re,  quot  pugnauerinl  ceeiderinlue,  exacto 
adfirmare  numero.  audet  tamen  Antias  Valerius  concipere  summas:  10 
Komanos  cecidisse  in  Hernico  agro  quinque  milia  octingentos,  ex 
praedatoribus  Aequorum,  qui  populabundi  in  (inibus  Komanis  uaga- 


vndtoig  &Qidu(Sov  v.uxuycoyr\v ,  ISiu  Ss  frarsncp  t&v  uvSq&v  OvuXsquo 
8<oqsuv  tonov  sig  oixneiv  iv  tco  xQutietco  rov  UaXXavtiov  ftoncoj  So&fjvui 
tcui  tdg  slg  ti\v  Y.uta6Y.svf\v  SaTtdvag  £k  tov  Sr\(JL06iov  xooriysio&at.  tuv- 
■xr\g  tf]g  oixiag,  jrap'  i)v  6  %aXxovg  sctr\%s  tavQog,  ui  xliatdSsg  &vqul 
ilovul  t&v  sv  tjj  'Pwfirj  8r\wo6icov  ts  xul  idioixtx&v  ointov  sig  tb  e|<o 
usQog  avoiyovtai.  Varro  igitur  ab  Antiate  ita  discessit,  ut  M.  ipsas 
aedes  publice  donatas  esse  traderet,  P.  tantum  modo  locum  aedium; 
minus  accurate  eundem  honorem  areae  donatae  utrique  fratri  Plinius 
(36, 112)  tribuit.  uid.  Schwegler  II  p.  89.  Momms.  in  C.  I.  L.  Pp.l89sq. 
Muenzer  De  g.  Valeria  p.  19  sq. 

18.  Cf.  Paulus  s.  u.p.328:  Saeculares  ludi  apud  Itomanos  post 
centum  annos  fiebant,  quia  saeculum  centum  annos  extendi  existima- 
bant.  cf.  Verr.  Flaccum  ap.  schol.  Cruq.  ad  carm.  saccid.  cum  correcturis 
Mommseni  CJiron.  p.  181  not.  351.  —  Locum  adtribui  huic  fr.  secutus 
Plut.  Popl.  c.  21:  Tco  S'  s^i)g  'itSL  [505.  219]  TtdXiv  vndtsvs  JJo7tXiy.6Xag 
to  titaQtov  r\v  Ss  TtQoeSoxiu  tloXsilov  2a(5ivoyv  nul  Aativcov  6vvL6ta(LS- 
vcov.  v.ui  ttg  ullu  SsL6t8aijiovia  tf\g  noXscog  rjtyuto'  7tu6aL  yaQ  ai  %vov- 
Gat  xoxs  yvvalxsg  ih,i§uXXov  uvditr\Qa  %ul  xsXog  ovSsLtiu  ysvs6ig  %6%sv. 
o&sv  ix  x&v  SifivXXsicov  6  TLo7tliy.6Xug  iXued(isvog  tcb  'AlStj  y.ui  tivag 
dy&vug  Ttv&oxQfjexovg  avaXuficov  xai.  talg  (X%l6l  rtQog  ro  ftsiov  r\3iova 
v.ataetf\6ag  tf\v  rtoliv,  i]Sr\  tolg  a%'  uv&Q&ncov  cpofisQoig  nQ06si%s.  cf. 
Varro  rde  scaenicis  originibus  libro  primo''  (ap.  Censor.  I.  s.  s.):  Cum 
multa  portenta  fierent  et  murus  ac  turris,  quae  sunt  inter  portam  Col- 
linam  et  Esquilinam,  de  caelo  tacta  essent  et  ideo  libros  Sibyllinos  XV 
uiri  [X  uiri  Mommsen]  adissent,  renuntiarunt,  uti  Diti  patri  et  Pro- 
serpinae  ludi  Tarentini  in  campo  Martio  fierent  tribus  noctibus  et 
hostiae  furuae  lmmolarentur  utique  ludi  centesimo  quoque  anno  fierent 
(i.  e.  a.  505.  249)  et  Liuii  (per.  4,  9.  fr.  22  c.  adn.),  ex  quo  sua  sumpsit 
Zosimus  (2,  4).  Quae  testimonia  Antiatis  apud  Censorinum  de  primis  et 
secundis  ludis  uulgata  erant,  codicum  auctoritatc  carent.  uid.  supra 
p.  cccxxx. 

19.  Lachmann  de  f.  Liu.  p.  58  etiam  totum  cap.  4  et  c.  5  ex  Antiate 
originem  ducere  existumat. 


19,  11  octingentos  (DCCC)  Weissenborn  u.  acc.  3Ied.Par.Flor. 
1/1  a.  ccc  Domin.  u.  ac.  cc  Ups.  .V.  Mccc  Rom. 


VALERII  AXTIATIS  ANXALES.    fr.  17—22  247 

bantur,  ab  A.  Postumio  consule  duo  milia  et  quadringentos  caesos. 
ceteram  multitudinem  praedam  agentem,  quae  inciderit  in  Quinctium, 
nequaquam  pari  defunctam  esse  caede,  interfecta  inde  quattuor  milia 
et  exsequendo  subtiliter  numerum  ducentos  ait  et  triginta.  ..^. 

5         20.  Liu.4,23,2.  Valerius  Antias  et  Q.  Tubero  M.  Manlium  et  ^o 
Q.  Sulpicium  consules  in  eum  annum  edunt. 

21*.  Gell.  3,8.   Cum  Pyrrus  rex  in  terra  Italia  esset  et  unam  j^g 
atque  alteram  pugnas  prospere  pugnasset,  satisque  agerent  Homani, 
et  pleraque  Italia  ad  regem  desciuisset:  tum  Ambraciensis  quispiam 

io  Timochares,  regis  Pyrri  amicus,  ad  C.  Fabricium  consulem  furtim 
uenit  ac  praemium  petiuit  et,  si  de  praemio  conueniret,  promisit 
regem  uenenis  necare;  idque  facile  esse  factu  dixit,  quoniam  filius 
suus  pocula  in  conuiuio  regi  ministraret.  eam  rem  Fabricius  ad 
senatum  scripsit.   senatus  ad  regem  legatos  misit  mandauitque,  ut 

15  de  Timocbare  nibil  proderent  sed  monerent,  uti  rex  circumspectius 
ageret  atque  a  proximorum  insidiis  salutem  tutaretur.  Hoc  ita,  uti 
diximus,  in  Valeri  Antiatis  bistoria  scriptum  est.  249 

22 *.   Censor.  de  d.  nat.  17, 10.  Tertii  ludi  [saeculares]  fuerunt  595 
Antiate  Liuioque  auctoribus  P.  Claudio  Pulcbro  L.  Iunio  Pullo  cons.** 


20.  Eidem  et  Seruius  Comelius  Cossus  a  Diodoro  12, 53, 1  tribuni 
militam  eius  anni  eduntur.  in  liac  appendice  (c.  23, 1 — 3)  etiam  praetcr 
Tuberonem  (fr.  6)  Licinius  Macer  (fr.  14)  eorumque  libri  lintei  citan- 
tur,  concludit  tamen  Liuius:  sed  inter  cetera  uetuatate  cooperta  hoc 
quoque  in  incerto  positum.   Vid.  Mommsen  R.  F.  II  p.222sqq. 

21.  Sequitur  apud  Gellium  Claudii  fr.  40.  Cum  Valerio  Antiate  con- 
cinit  unus  Valer.  Max.  6,5,1:  Tirnochares  Arnbraciensis  Fabricio  con- 
suli  pollicitus  est  se  Pyrrum  ueneno  per  filium  suum,  qui  potionibus 
eius  praeerat,  necaturum.  ea  res  cum  ad  senatum  esset  delata,  missis 
legatis  Pyrrum  monuit,  ut  aduersus  huius  generis  insidias  cautius  se 
gereret,  memor  urbem  a  filio  Martis  conditam  armis  bella,  non  uenenis 
gerere  debere.  Timocharis  autem  nomen  suppressit,  utroque  modo  aequi- 
tatem  amplexus,  quia  nec  hostem  malo  exemplo  tollere  neque  eum, 
qtii  bene  mereri  paratus  fuerat,  prodere  uoluit.  cf.  supra  p.  cccxxviii sq. 
Mommsen  R.  F.  II  p.  499  sq.  —  Gellium  descripsit  Ioannes  Saresberiensis 
(Policr.  5,  7),  confudit  tamen   Valerios  Antiatem  et  Maximum. 

22.  Liu.per.  4'J:  Tertii  Punici  belli  initium  altero  et  sescentesimo 
ab  urbe  condita  anno  (=  605  sec.  Varr.).  —  ludi  Diti  patri  ad  Taren- 
tum   ex  praecepto  librorum   facti,   qui  ante  annum  centesimum  primo 


20,  5  uelerius  Medic.     antiates  Veron.     Manlium  Veron.   ma- 
nilium  Mcd.  Par.  Leid.  Manius  Diodor.         6  quinctium  sulp.  Leid. 

21.  Vid.  appar.  crit.  ad  Claud.  fr.  40  p.  219. 

'•22,  19  antiatae  Darmst.     pulloi.  cos.  Darmst.   pulloi  cons  Vat. 
post  cons.  intercidit  anno  DV 


212 
542 


210 
544 


248  RELIQVIAE 

23*.  Liu.  25,39,11.  Ita  nocte  ac  die  bina  castra  hostium  op- 
pugnata  ductu  L.  Marcii  [in  Hispania  post  necem  Scipionum].  — 
Valerius  Antias  una  eastra  Magonis  capta  tradidil,  septem  miiia  raesa 
hostium,  altero  proelio  eruptione  pugnatum  eum  Hasdrubale;  decem 
milia  occisa,  quattuor  milia  CCCXXX  captos.  —  Apud  omnis  magnum  5 
nomen  Marcii  ducis  est.  et  uerae  gloriae  eius  etiam  miracula  ad- 
dunt,  ilammam  ei  contionanti  fusam  e  capite  sine  ipsius  sensu  cum 
magno  pauore  circumstantium  militum,  monimentumque  uictoriae 
eius  de  Poenis  usque  ad  incensum  Capitolium  fuisse  in  templo  cli- 
peum  Marcium  appellatum  cum  imagine  Hasdrubalis.  10 

24*.  Liu.  26,  49, 1.  Tum  obsides  ciuitatium  Hispaniae  uocari 
iussit  [Scipio  Carthagine  noua  expugnata]:  quorum  quantus  nume- 
rus  fuerit,  piget  scribere,  quippe  cum  alibi  trecentos  ferme;  alibi  tria 
milia  septingentos  uiginti  quattuor  fuisse  inueniam.  aeque  et  alia 
inter  auctores  discrepant.   praesidium  Punicum  alius  decem,  alius  15- 


Punico  bello,  quingentesimo  et  altero  anno  ab  urbe  condita  (=  505 
sec.  Varron.)  facti  erant.  uid.  fr.  55.  adn.  ad  fr.  18.  supra  p.  cccxni. 

28.  De  eadem  re  Liuius  testimonia  in  hac  appendice  c.  39,  12 — 17 
Pisonis  (fr.  32)  et  Claudii  (fr.  57 a)  protulit.  Miraculum  illud  Marcii 
diserte  ad  Valerii  auctoritatem  refert  Plinius  2,241:  L.  Marcio  in  Hi- 
spania  interemptis  Scipionibus  contionanti  et  milites  ad  ultionem  ex- 
hortanti  fsic  Par.  d.  exortanti  Par.  E2  Picc."  exoranti  Voss.  Vat.  Leid. 
exornanti  Picc.1]  arsisse  simili  modo  fcaput  ut  Seruio  Tullio]  Vale- 
rius  Antias  narrat.  caue  tamen  etiam  qui  antecedunt  infinitiuos  pendcre 
ab  hoc  narrat  existumes  miraculaque ,  quae  exponuntur,  fluxisse  ex  An- 
tiate,  quae  plurimorum  qui  liaec  fragmenta  coUegerunt  fuit  opinio.  immo 
id  ipsum,  quod  ante  lioc  Marcii  a  Plinio  narratum  est,  pugnat  cum  Va- 
lerii  testimonio:  Seruio  Tullio  dormienti  iri  pueritia  ex  capite  flarnmarn 
emicuisse.  (cf.  fr.  12  cum  adn.)  est  potius  uerbum  rcgens:  Reperitur 
apud  auctores.  contra  apud  Liuium  etiam  alteram  partem  ex  Antiute 
originem  duxisse  (per  Varronem)  alio  Plinii  loco  35,  13  demonstra.tur: 
Origo  plena  uirtutis,  faciem  reddi  in  scuto  cuiusque,  qui  fuerifc  usus 
illo.  Poeni  ex  auro  factitauere  et  clupeos  et  imagines  secumqne  uexere. 
in  castris  certe  captis  talem  Hasdrubalis  inuenit  Marcius,  Scipionum 
in  Hispania  ultor,  isque  clupeus  supra  fores  Capitolinae  aedis  usque 
ad  incendiurn  primum  fuit  (a.  83.  671).   Cf.  Muenzer  Quellenunt._p.  190sqq. 

24.  Sine  dubio  praeter  eas  res,  quibus  Antiatis  auctoritas  adscripta 
est,  etiam  aliae  ex  eo  originem  ducunt.  Polybium  secutus  est  Liuius  in 
hisce:  trecentos  ferme  obsides  fuisse  Pol.  10, 18,3,  Laelium  classi  Ro- 
manae  praefuisse  10, 12, 1,  Magonem  Punico  praesidio  10, 12, 2sqq.;  capta 
ad  decem  milia  (sic  etiam  Liu.  c.  47, 1)  10, 17,  6 ,  fortasse  praesidium 
Punicum  decem  milium  fuit,  si  quidem  is  est  numerus  Appiani  in 
Hiber.  19. 


23,  3  tradit  Maduig  cum  lib.  rec.  tradidit  Put.       4  purgajtum 
Pat.  4.  5  decemillia  Put. 

24,  13  cum  Spircnsis*  ubi  Put. 


VALEKII  ANTIATIS  ANNALES.    fr.  23—26  249 

septem,  alius  haut  plus  quam  duum  milium  fuisse  scribit.  capta 
alibi  decem  milia  capitum,  alibi  supra  quinque  et  uiginti  iuuenio. 
scorpiones  maiores  minoresque  ad  sexaginta  captos  scripserim,  si 
auctorem  Graecum  sequar  Silenum;  si  Valerium  Antiatem,  maiorum 

5  scorpionum  sex  milia,  minorum  decem  et  triamilia:  adeo  nullusmen- 
tiendi  modus  est.  ne  de  ducibus  quidem  conuenit.  plerique  Laelium 
praefuisse  classi,  sunt  qui  M.  Iunium  Silanum  dicant.  Arinen  prae- 
fuisse  Punico  praesidio*  deditumque  Romanis  Antias  Valerius,  Mago- 
nem  alii  scriptores  tradunt.   non  de  numero  nauium  captarum,  non 

io  de  pondere  auri  atque  argenti  et  redactae  pecuniae  conuenit.  si  ali- 
quis  assentiri  necesse  est;  media  simillima  ueris  sunt.  2iq 

25*.   Gell  7,  8, 3.  Lepide  igitur  agitari  potest,  utrum  uideri  con-  544 
tinentiorem  par  sit;  Publiumne  Africanum  superiorem,  qui  Cartha- 
gine  ampla  ciuitate  in  Hispania  expugnata  uirginem  tempestiuam, 

15  forma  egregia,  nobilis  uiri  Ilispani  filiam,  captam  perductamque  ad 
se  patri  inuiolatam  reddidit,  an  regem  Alexandrum.  —  His  ego  uer- 
sihus  [Cn.  Naeuii]  credo  adductum  Valerium  Antiatem  aduersus 
ceteros  omnis  scriptores  de  Scipionis  moribus  sensisse  et  eam  puel- 
lam  captiuam  non  redditam  patri  scripsisse,  contra  quam  nos  supra 

20  diximus,  sed  retenlam  a  Scipione  atque  in  deliciis  amoribusque  ab 
eo  usurpatam. 

26*.  Liu.  28,  46, 14.  Eisdem  diehus  naues  onerariae  Poenorum 
ad  octoginta  circa  Sardiniam  ab  Cn.  Octauio,  qui  prouinciae  prae- 
erat,  captae.   eas  Coelius  frumenlo  misso  ad  Hannibalem  commeatu- 

25  que  onustasy  Valerius  praedam  Etruscam  Ligurumque  et  Montanorum 
captiuos  Carthaginem  porlantis  captas  tradit. 


25.  De  re  cf.  Pol.  10,19,3—7.  Cass.  Dion.  fr.  56,47.  Frontin.  S, 
11,  5,  Ammian.  24,  4, 27,  maximeque  Liu.  26,  50,  Valerianae  iamen  nar- 
rationis  nemo  meniionem  iniecit,  id  quocl  in  Liuio  eo  magis  mirabimur, 
quocl  in  cap.  antec.  bis  Vcderium  citauit;  de  hac  Naeuii  malignitate  uid. 
Fr.  Mcirx  Ber.  d.  saechs.  Gesellsch.  LIII  p.  73  sq. 

2G.  Cf.  Coel,  fr.  33. 


2  decem  millia  capitum,  alibi  Spir.9  om.  Put,  inuenio  Sjpir.9 
inuenias  Put.  4  grecum  Put,  maiorum  antiatemma  scorp.  Put. 
a.  corr.  10  deponere  Put,         1  1  ueris]  ueneris  Put.  ueri  Spir.1 

25,  12  lepida  V  (alii  codd.  liic  desuntj  Lepide  Ifertz  lepida  igi- 
tur  quaestio  agitari  g  13.14  carthaginea  V  17  adductum  V 
abductum  uel  aductum  %  anciatem  V  cdiq.  c  19  contra  quem  V 
aliquot  g         20  delitii  moribusq.  unus  g  ante  corr. 

2(3.  uid.  app.  crit.  ad  Coel.  fr.  33. 


'20-1 
550 


203 
551 


203 
651 


202 
552 


250  RELIQVIAE 

27*.  Liu.  29,35,2.  Duos  eodem  nomine  [Hannonis]  Cartha- 
giniensium  duces  duobus  equestribus  proeliis  [ad  Salaecam  urbem 
a  Scipione  Masinissaque]  interfectos  non  omnes  auctores  sunt, 
ueriti,  credo,  ne  falleret  bis  relata  eadem  res.  Coelius  quidem  et 
Valerius  captum  Hannonem  tradunt,  5 

28*.  Liu.  30, 3, 4.  Inter  haec  ne  Syphacis  quidem  reconciliandi 
curam  ex  animo  miserat  [Scipio],  si  forte  iam  salias  amoris  in  uxore 
ex  multa  copia  eum  cepisset.  ab  Syphace  magis  pacis  cum  Cartha- 
giniensibus  condiciones,  ut  Romani  Africa,  Poeni  Italia  excederent, 
quam,  si  bellaretur,  spes  ulla  desciturum  adferebatur.  haec  per  nun-  io 
tios  acta  magis  equidem  crediderim  (et  ita  pars  maior  auctores  sunt) 
quam  ipsum  Syphacem,  ut  Antias  Valerius  prodit,  in  castra  Romana 
ad  conloquium  uenisse. 

29*.  Liu.  30, 19, 11.   ldem  consul  [Cn.  Seruilius]  cum  Hanni- 
bale  in  agro  Crotoniensi  acie  conflixit.    obscura  eius  pugnae  fama  i5 
est.   Valerius  Antias  quinque  milia  hostium  caesa  ait.   quae  tanta  res 
est,  ut  aut  impudenter  ficta  sit  aut  neglegenter  praetermissa.  nihil 
certe  ultra  rei  in  Italia  ab  Hannibale  gestum. 

30*.  Liu.  30, 29,  7.   Valerius  Antias  primo  proelio  uictum  eum 
[Hannibalem  ante  proelium  Zamense]  a  Scipione,   quo  duodecim  20 
milia  armatorum  in  acie  sint  caesa,  mille  et  septingenti  capti,  lega- 
tum  cum  aliis  decem  legatis  tradit  in  castra  ad  Seipionem  uenisse. 


27.  Vid.  Coel.  fr.  42  c.  adn. 

28.  Antiatis  mentionem  Liuius  narrationi  Polybianae  14, 1  saa.  in- 
seruit. 

29.  Inpudentia  ad  Valerium  Antiatem  pertinet,  neglegentia  ad  cete- 
ros  Liuii  auctores. 

30.  Idem  proelium  narrauit  Zonaras  9,14:  tog  3'  Hdo^s  rco  Sx-qitL- 
<ovi  Ltrj  diuTQifisiv  £ti  ullcc  xul  uxovtu  xov  Avvlfiuv  slg  rbv  aycovu 
TtQoayaysiv,  inl  ti)v  OvTixr\v  coQ(ir\6sv,  ivu  dsdisvui  xul  tpsvysiv  86i;ug 
6%o'lt\  -xaiQbv  i7ti&s6scog-  o  v.ul  iyivsro.  6  yccQ  kvvifiug  cpsvysiv  uvtov 
oiri&slg  xul  i%\  nliov  ivrsv&sv  %"UQ6r\6ug  i7ts8ico'8,s  LLoroig  Toig  iit7tsv6i. 
■nal  6  £xr\7titov  uvTs6Tr\  rs  avroig  TtuQcc  S6£,uv  xui  6VLLpuXcbv  ivixr}6s. 
Tpei/jo:?  S'  avrovg  ovx  iitv  to  Slcoxslv  6cpccg  ccXXu  inl  ru  6xsvocpoQU  avTcov 
■xa&'  SSbv  Tvy%dvovTa  coqllt\6s  xal  tiuvtu  6vvs§uXs.  Tuvra  tov  llvvifiuv 
iTUQa£,s,  praeter  Zonaram  etiam  Appianus  Libyc.  36,  is  tamen,  id  qiiod 
numerorum  dissensu  docetur,  non  ex  Valerio  Antiate.   legationis  Hanni- 


27.  uid.  app.  crii.  ad  Coel.  fr.  42. 

28,  7  dimiserat  Spir.1     satis  Put.  satias  ed.  Mog.       8  ex  Put. 
et  Spir.2       eum  Spir}  om.  Put.  9   excederen  Put.  a.  corr. 
10.11  per  nuntios  Put.2  corr.  Spir.2  perntios  Put.1 

30,  21  sunt  Put.  emend.  I.  Fr.  G-ronou. 


VALERII  ANTIATIS  ANNALES.    fr.  27—3-2  251 

199 
31*.  Liu.32,6.    Consul  [P.  Villius  Tappulus]  per  Charopum  ^— 

Epiroten  certior  factus,  quos   saltus  cum  exercitu    insedisset  rex 

[Macedonum  Philippus],  et  ipse,  cum  Corcyrae  hibernasset,  uere 

primo  in  conlinentem  trauectus  ad  hostem  ducere  pergit.   quinque 

5  milia  ferme  ab  regiis  castris  cum  abesset,  loco  munito  relictis  le- 

gionibus  ipse  cum  expeditis  progressus  ad  speculanda  loca  postero 

die  consilium  habuit,  utrum  per  insessum  ab  hoste  saltum,  quam- 

quam  labor  ingeus  periculumque  proponeretur,  transitum  temptaret, 

an  eodem  itinere,  quo  priore  anno  Sulpicius  Macedoniam  intrauerat, 

to  circumduceret  copias.  hoc  consilium  per  multos  dies  agitanti  ei 
nuntius  uenit,  T.  Quinctium  consulem  factum  sortitumque  prouinciam 
Macedoniam  maturato  itinere  iam  Corcyram  traiecisse.  Valerius  An- 
tias  intrasse  saltum  Villium  tradit,  quia  recto  itinere  nequiuerit 
omnibus  ab  rege  insessis,  secutum  uallem  per  quam  mediam  fertur 

15  Aous  amnis;  ponte  raptim  facto  in  ripam,  in  qua  erant  castra  regia, 
transgressum  acie  contlixisse;  fusum  fugatumque  regem,  castris  exu- 
tum;  duodecim  milia  hostium  eo  proelio  caesa,  capta  duo  milia  et 
ducentos  et  signa  militaria  centum  triginta  duo,  equos  ducentos  tri- 
ginta;  aedem  etiam  Ioui  in  eo  proelio  votam,  si  res  prospere  gesta 

20  esset.  ceteri  Graeci  Latinique  auctores,  quorum  quidem  ego  legi 
annales,  niliil  memorabile  a  Villio  actum  integrumque  bellum  inse- 
quentem  consulem  T.  Quinctium  accepisse  tradunt. 

32*.  Liu.  33, 10, 8.   Si  Valerio  qui  credat  omnium  rerum  im-  ^ 
modice  numerum  augenti,  quadraginta  milia  hostium  eo  die  [quo 

25  ad  Cynoscephalas  pugnatum  est]  sunt  caesa,  capta  (ibi  modestius 
mendacium  est)  quinque  milia  septingenti,  signa  militaria  ducenta 
undequinquaginta. 


balis  apud  neminem  scriptorem  uestigia  reperiuntur,  Antias  autem  etiam 
hic  Polybio  (15, 5  sqq.)  insertus  est.  uid.  Mommsen  in  Scriptis  hist.  I 
p.  42sqq. 

31.  Finxit  Antias  hoc  proelium,  cf.  Nissen  Untersuch.  p.  93.  133. 

32.  Ex  Liuio  Valerii  numerum  transscripsit  Orosius  4,  20,  6.  —  Cum 
Valerio  coniunxit  Liuius  Claudii  (fr.  62)  testimonium ,  sequi  tamen  se 
maluisse  profitetur  auctoritatem  Polybii,  qui  de  Jiostibus  captis  cum  Va- 
lerio  fere  consentit  (18,  27,  6). 

31,  2  insedit  Bamb.  a.  corr.        12  Macedonoam  Banib.  a.  corr. 
17  XII  Bamb.       II  Banib.  19  Ioui  in  om.  Bamb.  spatio 

uacuo  rciicto  Ioui  in  add.  cd.  Mog.  Iouis  in  g  .        20  greci  Bamb. 

32,  23  uario  Bamb.  24  augenti]  augeret  Bamb.  a.  corr. 
25  sint  Vossius     ibi]  idque  F.Lachmann        27  undequinquaginta 
Kreyssig   CCXLVmi  Bamb. 


252  RELIQVIAE 

196 

33*.  Lhi.  33, 30, 1.    Paucos  post  dies  decem   le<rati  ab  Roma 

558 

uenerunt,  quorum  ex  consilio  pax  data  Pbilippo  in  lias  leges  est, 

ne  plus  quinque  milia  armatorum  haberet  neue  elephantum 

ullum.    bellum  extra  Macedoniae  fines  ne  iniussu  senatus  gereret. 

—  Valerius  Antias  quaternum  milium  pondo  argenti  uectigal  in  de-  5 

cem  annos  impositum  regi  tradit.  —  in  haec  obsides  accepti,  inter 

quos  Demetrius  Philippi  filius.   adicit  Antias  Valerius  Attalo  absenti 

Aeginam  insulam  elephantosque  dono  datos  et  Rhodiis  Stratoniceam 

Cariaeque  alias  urbes,  quas  Pbilippus  tenuisset,  Atheniensibus  insu- 

las  datas  Leinnum,  Imbrum,  Delum,  Scyrum.  i» 

34*.  Liu.  33,36,4.   Consules  in  prouincias  profecti  sunt.  Mar- 

cellum  Boiorum  ingressum  tinis  fatigato  per  diem  totum  milite  uia 

facienda  castra  in  tumulo  quodam  ponentem  Corolamus  quidam  re- 

gulus  Roiorum  cum  magna  manu  adortus  ad  tria  milia  hominum 

occidit.    et  illustres  uiri  aliquot  in  illo  tumultuario  proelio  cecide-  i& 

runt,  inter  quos  praefecti  socium  T.  Sempronius  Gracchus  et  M.  Iunius 

Silanus  et  tribuni  mililum  de  legione  secunda  M.  Ogulnius  etP.  Clau- 

dius.    castra  tamen  ab  Romanis  impigre  permunita  retentaque,  cum 

hostes  prospera  pugna  elati  nequiquam  oppugnassent.  statiuis  deinde 

isdem  per  dies  aliquot  sese  lenuit,  dum  et  saucios  curaret  et  ex  ao 

tanto  terrore  animos  militum  reficeret.    Roi,   ut  est  gens  minime 


196 

558 


38.  Supra  omisi  cas  pacis  condiciones,  quas  Liuius  ex  Polybio 
sumpsit,  quas  uid.  Claud.  fr.  63  cum  adnot.  —  De  uectigali  consentit  Va- 
lerhis  cum  Lohjbio  18, 27  [44  Dind.J,  si  illud  uectigal  continuo  solutum 
a  Philippo  sumimus;  apud  Vdlyhium  enim  accuratius  legimus:  Sovvai 
6h  xed  %iXia  xa.la.vxa,  xovzav  xa  \iiv  rjiiior}  itagavxixa,  xa  d'  rniiGr}  xaxu 
(pooovg  iv  £te6i  dixa.  quingenta  enim  talenta  respondent  quadragintu 
milibus  argenti  pondo.  (Nissen  p.  108.)  de  donationibus  Valerii  auctori- 
tatem  pro  nihilo  ducendam  esse  Nissen  p.  145  sq.  docuit. 

34.  Totam  Liuii  narrationem  recepi,  quia  nisi  hac  praemissa  ea 
ucrba,  quae  ex  Antiate  inserta  sunt,  intellegi  non  poterant  et  eam  ad 
Antiatis  aiietoritatem  redire  ueri  est  simillimum.  cf.  Claud.  fr.  64  c.  adn. 
Nissen  p.l49sq.,  qui  rccte  scriptores  quos  extr.  cap.  Liuius  commcmorat 
Claudium  et  Valerium  essc  monuit.    dissentit  Vnger  l.  s.  p.  56sqq. 


33.  uid.  app.  crit.  ad  Claitd.  fr.  63  7   absente  Bamb. 

8  Statomceam  Bamb.2        9  cariae  atque  Mogunt.        10  Lemnumj 
Paron  Mogunt. 

34,  13  inter  tumulos  quosdam  Bamb.     quidam  om.  Morj. 

14  tria  mil.  Ba»<b.  tria  millia  Mog.       15  aliquod  Ba»ib.       16  T.] 
Ti.  Sigonius     et  om.  Mog.        17  Syllanus  Mog.     tr.  mil.  Bamb. 
M.  om.  Mog.       1 9  prospe  pugna  Bamb.     elati  om.  Mog.     expugnas- 
sent  Bamb.       20  aliquod  Bamb.    ex  om.  Bamb.  Mog.  add.  Drakenb. 


VALERII  ANTIATIS  ANNALES.   fr.  33-35  2r>3 

.id  morae  taedium  ferendum  patiens,  in  caslella  sua  uicosque  passim 
dila|isi  sunt.  Marcellus  Pado  confestim  traiecto  in  agrum  Comensem, 
ubi  [nsubres  Comensibus  ad  arma  excitis  castra  habebant,  legiones 
ducit.   (ialli  feroces  Boiorum  ante  dies  paucos  pugna  in  ipso  itinere 

5  proelium  committunt  et  primo  adeo  aeriter  inuaserunt,  ut  antesigna- 
nos  impulerint.  qund  ubi  Marcellus  animaduertit,  ueritus,  ne  moti 
semel  pellerentur,  cobortem  Marsorum  cum  opposuisset,  equitum 
Latinorum  oninis  turmas  in  hostem  emisit.  (|uorum  cum  primus 
secundusque  impetus  rettudisset  inlerentem  se  ferociter  hostem,  con- 

10  firmata  et  reliqua  acies  ISomana  restitit  primo,  deinde  signa  acriter 
intulit.  nec  ultra  sustinuere  certamen  Galli,  quin  terga  verterent 
at(|ue  efiuse  fugerent.  in  eo  proelio  supra  quadraginta  milia  homi- 
num  caesa  Yalerius  Antias  scribit,  octingenta  septem  signa  militaria 
capta  et  carpenla  septingenta  triginta  duo  et  aureos  torques  multos, 

15  ex  quibus  unum  magni  ponderis  Claudius  in  Capitolio  Ioui  donum 
in  aede  positum  scribit.  castra  eo  die  Galiorum  expugnata  direpta- 
que  et  Comum  oppidum  post  dies  paucos  captum.  castelia  inde  duo- 
detriginta  ad  consulem  defecerunt.  id  quoque  inter  scriptores  am- 
bigitur,  utrum  in  Hoios  prius  an  Insubres  consul  exercitum  duxerit, 

20  aduersamque  prospera  pugna  oblitterauerit  an  uicloria  ad  Comum 
parla  deformata  clade  in  Bois  accepta  sit. 

35*.  Liu.  34,10,1.  Eodem  tempore  M.  Heluio  decedenti  ex 
ulteriore  Hispania  cum  praesidio  sex  milium  dato  ab  Ap.  Claudio 
praetore  Celtiberi  agmine  ingenti  ad  oppidum  Iliturgi  occurrunt. 


195 
559 


35.  Etiam  reliqua  huius  cap.  pars,  qua  Heluii  res  exponuntur, 
maxime  praedae  pondera  in  aerarium  inlata  ex  Valerio  originem  dueere 
uidetur.  Kissen  p.  155. 


1  ferendum  om.  Mog.     passim  om.  JSloij.        2  confertim  Bnmb. 

4  ducat  Bamb.  a.  corr.  ducit — pugna  om.  Jlog.  5  ut  om. 

Bamb.  6  Marcellus  om.  Mog.  7  semel  p.]  se  inde  pellerent 

Mog.     opposuit  et  equitem  Mog.       8  hoste  misit  Bamb.       9  hoste 
Bamb.  10  extitit  Mog.  13  Val.  Antias  Bamb.      otingenta 

Bamb.  a.  corr.    et  quingenta  Mog.    octoginta  Kreyssig  14    et 

carpenta  capta  a  DCCXXXII  Bamb.    et  carpenta  quadringenta  tri- 
ginta  duo  Mog.         15  in  Capitolium  Bamb.         16  posita  Mog. 
castra  eo  die  Gallorum  Bamb.   postero  die  Gallorum  castra  Mog. 

17  post]  intra  Mog.       19  an  in  Ins.  Drakenb.     induxerit  Mog. 

20  an  in  u.  Mog.  21  parata  Mog. 

35,  22  M.  om.  Bamb.  add.  Mog.     ex  om.  Bamb.        24  Liturgi 
accurrunt  Bamb. 


195 

559 

194 
560 


254  RELIQVIAE 

uiginti  milia  armatorum  fuisse  Valerius  scribit,  duodecim  milia  ex 
iis  caesa,  oppidnm  Iliturgi  receptum  et  puberes  omnis  interfectos. 

36*.  Liu.  34 ,  15,  0.  Valerius  Antias  supra  quadraginta  milia 
hostium  caesa  eo  die  [quo  a  Catone  consule  ad  Emporias  Hispani 
uicti  sunt]  scribit.  5 

37*.  Ascon.  in  Cic.  Cornel.  p.61  K.  55  St.  Hoc  factum  est  se- 
cundo  consulatu  Scipionis  [Africani  maiorisj,  post  septimum  annum 
quam  Carthaginiensibus  bello  secundo  data  est  pax.  factum  id  esse 
autem  Antias  tradidit  ludis  Romanis,  quos  fecerunt  aediles  curules 
(C.y  Atilius  Serranus,  L.  Scribonius  Libo,  et  id  eos  fecisse  iussu  10 
censorum  Sex.  Aeli  Paeti,  C.  Corneli  Cetegi.  et  uidetur  in  hac  qui- 
dem  oratione  hunc  auctorem  secutus  Cicero  dixisse,  <(passum^>  esse 
Scipionem  secerni  a  cetero  <(consessu)>  spectacula  senatorum. 

38*.  Liu.  35, 2, 8.   Valerius  Antias  et  in  Siciliam  nauigasse  di- 
lectus  causa  C.  Flaminium  [praetorem,  qui  a  senatu  in  Hispaniam  i& 
missus  eratj  scribit  et  ex  Sicilia  Hispaniam  petentem  tempestate  in 
Africam  delatum  uagos  milites  de  exercitu  P.  Africani  sacramento 


561 


36.  Subsequitur  ipsius  Catonis  testimonium  (fr.  92),  ex  cuius  libris 
pugnae  descriptio  esse  hausta  uidetur.  Quadraginta  hostium  milia  cam 
Catone  pugnasse  Appianus  Hiber.  40  rettulit  muitosque  occisos.  cf.  Nissen 
p.  155  sq. 

37.  Liuius  34,  44, 4  secutus  est  Antiatem:  Censorum  inde  comitia 
sunt  habita.  creati  censores  Sex.  Aelius  Paetus  et  C.  Cornelius  Cethe- 
gus.  principem  senatus  P.  Scipionem  consulem,  quem  et  priores  censo- 
res  legerant,  legerunt.  —  gratiam  quoque  ingentem  apud  eum  ordinem 
pepererunt,  quod  ludis  Romanis  aedilibus  curulibus  imperarunt,  ut  loca 
senatoria  secernerent  a  populo.  nam  antea  in  promiscuo  spectabant, 
c.  54,  3,  ubi  de  eadem  re  iterum  loquitur,  alium  auctorem,  qui  Scipionem 
auctorem  eius  rei  fuisse  tradiderat,  quocum  faciunt  Cicero  de  harusp. 
resp.  12,  24,  tum  Valerius  Max.  2,  4,  3  (ubi  tamen  falso  res  illa  ad  poste- 
riorem  Africanum  refertur)  et  4,5,1.    cf.  fr.  40. 

38.  Tota  particula  eius  libri  c.  1 — 11  ex  annalibus  excerpta  est, 
Nissen  p.  166 sq. 


1  uiginti  om.  Bamb.  2  his  Bamb.     Liturgi  Bamb. 

37,  9   traduxit  (apogr.)  Sfozom.)       fecerint   (apogr.)  P(oggii) 
Mfontep.)  10  C.  add.  Manutius     attilius  SM     sertanus  S 

L.  Manutius     C.  libri     et  id  eos  Baiter  eideos  libri     ius  libri 

11  Paeti  Manutius  leti  libri  11. 12   quidem  in  P(oggii  apogr.) 
transpositum  post  huDC       12  secutum  P     passum  SM  in  S  lacuna 

12  litt.  13  concessu  P  consensu  M  in  S  lac.  10  litt. 

38,  14  et]  etiam  Mog.     sicilia  Bamb.  16  scripsit  Mog. 
17  P.  AffricaDi  de  exercitu  Bamb.1  de  ex.  P.  Affricani  Bamb.2 


191 

5G$ 


VALERII  AXTIATIS  ANNALES.    fr.  35—41  255 

rogasse,  his   duarum  prouinciarum  diiectibus  tertium  in  Hispania 
adiecisse. 

39*.  Liu.  36, 19, 10.  Homanus  equitatus  ipsum  quidem  regem 
[Antioehum  ex  pugna  Thermopylensi  fugientem]  Elatiae  adsecutus 
5  non  est;  magnam  partem  agminis  aut  lassitudine  subsistentes  aut 
errore,  ut  qui  sine  ducibus  per  ignota  itinera  fugerent,  dissipatos 
oppresserunt;  nec  praeter  quingentos,  qui  circa  regem  fuerunt,  ex 
toto  exercitu  quisquam  effugit,  etiam  ex  decem  milibus  militum, 
quos  Polybio  auctore  traiecisse  secum  regem  in  Graeciam  scripsi- 

io  mus,  exiguus  numerus.  quid  si  Antiati  Valerio  credamus  sexaginta 
milia  militum  fuisse  in  regio  exercitu  scribenti,  quadraginta  inde 
milia  cecidisse,  supra  quinque  milia  capta  cum  signis  militaribus 
ducentis  triginta?  Romanorum  centum  quinquaginta  in  ipso  certa- 
mine  pugnae,  ab  incursu  Aetolorum  se  tuentes  non  plus  quinqua- 

15  ginta  interfecti  sunt. 

40*.  Liu.  36, 36,  3.  Per  idem  fere  tempus  aedes  Matris  Magnae 
Idaeae  dedicata  est,  quam  deam  is  P.  Cornelius  aduectam  ex  Asia 
P.  Cornelio  Scipione,  cui  postea  Africano  fuit  cognomen,  P.  Licinio 
consulibus  in  Palatium  a  mari  detulerat.   locauerant.  aedem  facien- 

20  dam  ex  senatus  consulto  M.  Liuius  C.  Claudius  censores  M.  Cornelio 
P.  Sempronio  consulibus;  tredecim  annis  postquam  locata  erat,  de- 
dicauit  eam  M.  Iunius  Brutus,  ludique  ob  dedicationem  eius  facti, 
quos  primos  scaenicos  fuisse  Antias  Valerius  est  auctor,  Megalesia 
appellatos.  m 

25        41.  Liu.  36,38,5.  Duobus  fere  post  mensibus  P.  Cornelius  con-  twx 


191 
5G& 


39.  Orosius  4,  20,  21  numeros  Valerii  ex  Liuio  transscripsit. 

40.  Errores  Vdlerii  Nissen  p.  186  notauit.    (de  ultimis  uerbis  cf. 
Liuius  29, 14, 14  lectisternium  et  ludi  fuere,  Megalensia  appellata.) 

41.  Eundem  Valerii  numerum  Liuius   c.  40,  5   P.  Cornelitim   Sci- 


2  adiecisse  Mog.  adlegisse  Banib. 

39,  7.  8  ex  isto  ex.  Bantb.  ex  toto  ex.  Mog.  9  quod  Barnb. 
traiecisse  cum  Bamb.  10  quod  si  Bamb.  11  quadxaginta 
inde  m.]  centum  quadraginta  m.  Mog.  13  in  ipso  cert.  — 15  non 
plus  quinquaginta  om.  Bantb.  add.  Mog. 

40,  17  Idaeae]  Mogunt.   deae  Banib.  aut  magnae  aut  Idaeae 
abundare  uidetur  Weissenbomio     is  om.  Baml.  18  post  g 
Affricano  Bamb.          21  P.  Sigonius  T.  Bamb.     XXX  annis  post- 
quam  locauerat  Bautb.  in  lit.  tredecim  annos  post  quam  locata  erat 
Mog.          21.  22  dedecauit  Bamb.         23  Valerius  Antias  Mog. 

41,  25  fere  om.  Bamb.     consul  om.  c 


189 
565 


256  RELIQVIAE 

sul  cuni  Boiorum  exereitu  signis  collatis  egregie  pugnauit.  duode- 
triginta  milia  hostium  occisa  Antias  Valerius  scribit,  capta  tria  milia 
et  quadringentos,  signa  militaria  centum  uiginti  qualtuor,  equos  mille 
ducentos  triginta,  rarpenta  ducenta  quadraginta  septem,  ex  uictori- 
bus  mille  quadringentos  octoginta  quattuor  cccidisse.  ubi  ut  in  nu-  5 
mero  scriptori  parum  fidei  sit,  quia  in  augendo  eo  non  alius  intem- 
perantior  est,  magnam  tamen  uictoriam  fuisse  apparet,  quod  et  castra 
capta  sunt  et  Roi  post  eam  pugnam  extemplo  dediderunt  sese,  et 
quod  supplicatio  eius  uictoriae  causa  decreta  ab  senatu  uictimaeque 
maiores  caesae.  10 

42.  Liu.  37,  48.  M.  Fuluio  Nobiliore  et  Cn.  Manlio  Volsone  con- 
sulibus  Valerius  Antias  auctor  est  rumorem  celebrem  Romae  fuisse 
et  paene  pro  certo  babitum,  recipiendi  Scipionis  adulescentis  causa 
consulem  L.  Scipionem  et  cum  eo  P.  Africanum  in  colloquium  euo- 
catos  regis  [Antiochi]  et  ipsos  comprehensos  esse  et  ducibus  captis  15 
confestim  ad  castra  Romana  exercitum  ductum  eaque  expugnata  et 
deletas  omnis  copias  Romanorum  esse.  ob  haec  Aetolos  sustulisse 
animos  et  abnuisse  imperata  facere,  principesque  eorum  in  Macedo- 
niam  et  in  Dardanos  et  in  Thraeciam  ad  conducenda  mercede  auxilia 
profectos.  haec  qui  nuntiarent  Romam,  A.  Terentium  Varronem  et  20 
M.  Claudium  Lepidum  ab  A.  Cornelio  propraetore  ex  Aetolia  missos 
esse.   subtexit  deinde  fabulae  huic,  legatos  Aetolos  in  senatu  inter 


pionem  significantem  facit:  Plus  parteni  dimidiam  ex  quinquaginta  mili- 
bus  hominum  caesam,  multa  milia  capta,  senes  puerosque  Bois  super- 
esse.  unde  ctiam  c.  39  et  40,  qiiibus  de  Scipionis  triumpho  agitur,  ad 
Antiatis  auctoritatem  redire  elucet.  Nissen  p.  186.  —  Viginti  milia  occisa 
esse  minus  accurate  Orosius  4,  20, 21  exscripsit. 

42.  L.  Scipionem  (fllium  P.  Afric.)  adulescentem  a.  190.  564  captum 
esse  Liuius  c.  34,  5  secundum  duos  auctores  narrauerat:  is  ubi  et  quando 
et  quo  casu  captus  sit,  sicut  pleraque  alia,  parum  inter  auctores  con- 
stat.  alii  principio  belli  a  Chalcide  Oreum  petentem  circumuentum  ab 
regiis  nauibus  tradunt,  alii,  postquam  transitum  in  Asiam  sit,  cum 
turma    Fregellana  missum  exploratum   ad   regia  castra  eifuso   obuiam 


1  collatis  signis  Bamb.  a.  corr.         2.  3  capta  III  et  ccc  Bamb. 

3  equos  —  4  quadraginta  septem  om.Bamb.  add.Mog.  4.  5  ex 
uictoribus  00  CCCCLXXXIII  Bamb.  mille  quadringentos  octoginta 
quattuor  Mog.  mille  et  CCCCLXXXVI  lib.  aliq.  rcc.  5  ut  om. 

Bamb.  add.  Mog.  6  scriptoris  Bamb. 

42,  12  Valerio  Flacco  Antio  auctor  Banib.  ante  corr.  18  im- 
perata  Mog.  imperia  Bamb.  19  Tardanos  Bamh.  22  subtexit 
Bamb.  adiecit  Mog.     senatti  Bamb. 


VALERII  AXTIATIS  ANNALES.    fr.  41-43  257 

cetera  lioc  quoque  interrogalos  esse,  unde  audissent  imperatores 
Romanos  in  Asia  captos  ab  Antiocho  rege  et  exercitum  deletum  esse; 
Aetolos  respondisse  ah  suis  legatis  se,  qui  cum  consule  fuerint,  cer- 
tiores  factos.  rumoris  huius  quia  neminem  alium  auctorem  habeo, 
5  neque  affirmata  res  mea  opinione  sit  nec  pro  uana  praetermissa.  189 
43.  Liu.  37,  60, 1.  Eodem  fere  tempore  et  Cn.  Manlius  consul  565 
in  Asiam  et  Q.  Fabius  Labeo  praetor  ad  classem  uenit.  ceterum  con- 
suli  non  deerat  cum  Gallis  belli  materia;  mare  pacatum  erat  deuicto 
Antiocho,  cogitantique  Fabio  cui  rei  potissimum  insisteret,  ne  otio- 

10  sam  prouinciam  habuisse  uideri  posset,  optimum  uisum  est  in 
Crelam  insulam  traicere.  Cydoniatae  bellum  aduersus  Gortynios 
Gnosiosque  gerebant,  et  captiuorum  Romanorum  atque  Italici  ge- 
neris  magnus  numerus  in  seruitute  esse  per  totam  insulam  dice- 
batur.   classe  ab  Epbeso  profectus  cum  primum  Cretae  litus  attigit, 

15  nuntios  circa  ciuitates  misit,  ut  armis  absisterent  captiuosque  in 
suis  quaeque  urbibus  agrisque  conquisitos  reducerent  et  legatos 
mitterent  ad  se,  cum  quibus  de  rebus  ad  Cretensis  pariter  Romanos- 
que  pertinentibus  ageret.  nihil  magnopere  ea  Cretenses  mouerunt. 
captiuos  praeter  Gortynios   nulli  reddiderunt.    Valerius  Antias    ad 

20  quattuor  milia  captiuorum,  quia  belli  minas  timuerint,  ex  tota  insula 
reddita  scripsit,  eamque  causam  Fabio,  cum  rem  nullam  aliam  ges- 
sisset,  triumpbi  naualis  impetrandi  ab  senatu  fuisse.  a  Creta  Ephe- 
sum  Fabius  redit:  inde  tribus  nauibus  in  Thraciae  oram  missis  ab 


equitatu  curn  reciperet  sese,  in  eo  delapsum  tumultu  ex  equo  cum  duo- 
bus  equitibus  oppressum,  ita  ad  regem  deductum  esse.  eorum  prior 
est  Polybius  (21, 12, 1),  alter  fortasse  item  Antias.  quae  in  hac  appen- 
dice  narratur  fabula,  ficta  est,  uid.  Nissen  p.  195.  197.  Mommsen  R. 
F.  II  p.  515  sqq. 

43.  Triumphi  Fabiani  meminit  Liuius  etiam  38,47,5.  cf.  num. 
apud  Mommsen  de  re  num.  n.  146  C.  I.  L.  n.  343  (in  quo  triumphus 
Iouis  imagine  et  prora  nauis  significatur).  Muenzer  R.  E.  VI  c.l773sqq. 
JSlssen  p.  200sq. 


1  iniperatotores  Bamb.  a.  corr.  2  delectu  Bamb.  s.  lin. 

4  rumores  Banib.  a.  corr.  5  opione  Bamb. 

43,  9  cogitanti  Q.  Fabio  Mog.  11  Gjdoniatae  Bamb. 

11.12  cortynos  gnosios  g.  Bamb.       13  insulam]  Italiam  Bamb. 
15  circa  in  Bamb.  bis  positum  in  fine  u.  et  in  princ.  seq.       19  cor- 
fynios  Bamb.        19.  20  ad  IIII  capt.  Bamb.        20  timuerunt  libri 
corr.  BekTcer         21  redditas  Bamb.         22  a  creta]  ac  Bamb.  cm. 
cx  Mog. 

Hiat.  Rom.  rel.  I,  ed.  Peter.    Ed.  alt.  17 


189 
565 


258  RELIQVIAE 

Aeno  et  Maronia  praesidia  Antioehi  deduci  iussit,  ut  in  libertate  eae 
ciuitates  essent. 

44.  Liu.  38, 23, 0.  Numerus  interfectorum  [Gallorum  in  Olympo 
monte  a  Cn.  Manlio  consule]  haud  facile  iniri  potuit,  quia  late  per 
omnis  amfractus  montium  fugaque  et  caedes  fuit,  et  magna  pars  ru-  5 
pibus  inuiis  in  profundae  altitudinis  conualles  delapsa  est,  pars  in 
siluis  ueprihusque  occisa.  Claudius,  qui  bis  pugnatum  in  Olympo 
monte  scribit,  ad  quadraginta  milia  hominum  auctor  est  caesa;  Va- 
lerius  Antias,  qui  magis  immodicus  in  numero  augendo  esse  solet, 
non  plus  decem  milia.  numerus  captiuorum  haud  dubie  milia  qua-  i» 
draginta  expleuit,  quia  omnis  generis  aetatisque  turbam  secum  tra- 

lg7  xerant  demigrantium  magis  quam  in  bellum  euntium  modo. 

5^7  45.  Liu.  38,  50,  4 — 55,  7.  58 — 60.  Oppressit  deinde  mentio- 
nem  memoriamque  omnem  contentionis  huius  maius  et  cum  maiore 
et  clariore  uiro  certamen  orlum.  P.  Scipioni  Africano,  ut  Valerius  ie» 
Antias  auctor  est,  duo  Q.  Petillii  diem  dixerunt.  id,  prout  cuiusque 
ingenium  erat,  interpretabantur.  alii  non  tribunos  plebis,  sed  uni- 
uersam  eiuitatem,  quae  id  pati  posset,  incusabant:  duas  maximas 
orbis  terrarum  urbes  ingratas  uno  prope  tempore  in  principes  in- 
uentas,  Romam  ingratiorem,  si  quidem  uicta  Carthago  uictum  Hanni-  sd 
balem  in  exsilium  expulisset,  Roma  uictrix  uictorem  Africanum  ex- 
pellat.   alii  neminem  unum  ciuem  tantum  eminere  debere,  ut  legibus 


44.  Captiuorum  numerus  esse  Polybianus  uidetur.  cf.  Claud.  fr.  66 
cum  adn. 

45.  Vid.  supra  p.  cccxiv  sqq.,  ubi,  quo  iure  non  solas  duas  res,  qui- 
bus  a  Liuio  Antiatis  auctoritas  adscripta  est,  ex  orationis  tenore  auulsas, 
sed  totam  narrationem  receperimus,  pluribus  exposuimus ;  testimonia,  qui- 
bus  eam  Valerii  esse  aliunde  confirmatur,  hic  suo  loco  adnotauimus. 

a.  Duos  Petillios  Africano  de  Antiochina  pecunia  a  Catone  inmissos- 
Gellius  4, 18, 7  (uel  Comelius  Nepos)  Claudium  Qiiadriyarium,  ut  uide- 
tur,  secutus  testatus  est.  Petillio  Actaeo  (nisi  a  Petillio  aut  Naeuio  tri- 
buno  plebis  scribendum  est,  cf  Valer.  Max.  3,  7, 1)  coynomen  fuisse  addit 
Aurelius  Victor  de  uir.  ill.  49, 16,  quem  et  ob  hanc  rem  et  quod  solu& 
morientem  Africanum  ab  uxore  petiisse  memoriae  prodidisset ,  ne  corpus 
suum  Bomam  referretur,  non  Liuio  sed  ipso  Valerio  usum  esse  Momm- 
sen  R.  F.  II  p.  429  sq.  suspicatus  est.  alter  auctor  (fortasse  Claudius)? 
cui  quae  c.  56,2  in  appendice  inseruit  Liuius  debet,  M.  Naeuium,  qui 
tribunus  pl.  fuit  a.  184.  570,  diem  dixisse  scripsit  (cf.  Gell.  4, 18,  3). 


44.  uid.  app.  ad  Claud.  fr.  66. 

45,  15  et  clariore  additum  ex  Moguntino  (cod.  Bambcrg.  cuvn 
c.  46,3  desiit)  22  unum  tantum  eminere  ciuem  g  3Iaduig  scr, 
cum  cd.  alt.  Froben   unum  ciuem 


VALERII  ANTIATIS  ANNALES.    fr.  43-45  259 

interrogari  non  possit;  nihil  tam  aequandae  libertatis  esse  quam  po- 
tentissimum  quemque  posse  dicere  causam.  quid  autem  tuto  cui- 
quam,  nedum  summam  rem  puhlicam,  permitti,  si  ratio  non  sit  red- 
denda?   <|iii  ius  aequum  pati  non  possit,  in  eum  uim  liaud  iniustam 

5  esse.   haec  agitata  sermonibus,  donec  dies  causae  dicendae  uenit.  nec  b 
alius  antea  quisquam  nec  ille  ipse  Scipio  consul  censorue  maiore 
omnis  generis  hominum  frequentia,  quam  reus  illo  die  in  forum  est 
deductus.   iussus  dicere  causam  sine  ulla  criminum  mentione  ora- 
tionem  adeo  magnificam  de  rehus  ab  se  gestis  est  exorsus,  ut  satis 

10  constaret  neminem  umquam  neque  melius  neque  uerius  laudatum 
esse.    dicebantur  enim  ab  eo  eodem  animo  ingenioque,  quo  gesta 
erant7  et  aurium  fastidium  aberat,  quia  pro  periculo,  non  in  gloriam 
referehantur.  {c.51.)  tribuni  vetera  luxuriae  crimina  Syracusanorum  c 
hihernorum  et  Locris  Pleminianum  tumultum  cum  ad  fidem  prae- 

15  sentium  criminum  rettulissent,  suspicionibus  magis  quam  argumentis 
pecuniae  captae  reum  accusarunt.  filium  captum  sine  pretio  reddi- 
tum,  omnibusque  aliis  rebus  Scipionem,  tamquam  in  eius  unius  manu 
pax  Romana  bellumque  esset,  ab  Antiocho  cultum;  dictatorem  eum 
consuli,  non  legatum  in  prouincia  fuisse,  nec  ad  aliam  rem  eo  pro- 

20  fectum,  quam  ut,  id  quod  Hispaniae,  Galliae,  Siciliae,  Africae  iam 
pridem  persuasum  esset,  hoc  Graeciae  Asiaeque  et  omnibus  ad  orien- 
tem  uersis  regibus  gentibusque  appareret,  unum  hominem  caput 
columenque  imperii  Romani  esse,  suh  umhra  Scipionis  ciuitatem 
dominam  orbis  terrarum  latere,  nutum  eius  pro  decretis  patrum, 

25  pro  populi  iussis  esse.    infamia  intactum  inuidia,  qua  possunt,  ur- 


b.  SimiUterApp.Syr.40:  ig  r6  8iy.u6Tr']Qiov  uvTog  TtuQfjX&sv  inl  Xulltiqov 
6%r]LiuTog  ccvtI  oIxtqov  xul  ruTtsivov  tcov  VTtsv&vvcov,  wg  sv&vg  ticl  rwSt 
TtuvTug  ixTtXffeuL  rs  xal  ig  svvotav,  ibg  iitl  ^prjOTw  Sf]  evvtiSoTt  Lityu- 
XocpQovovusvov  jrpocayaytoOat.  Xiystv  Sh  UQ^dusvog  Tr)g  Liiv  xaTrjyoQiug 
ovd'  i7tSLLvr]6d"r],  xbv  8i  (iiov  iuvTov  kul  iniTr]dsv(iuza  kuI  i^yu  ndvru 
ijts^r/tt  nul  TtoXiiLovg  oeovg  i7toliu-T]6sv  vtiIq  zfjg  7tuTQtSog  %zX.  tum  uero 
a  Liuio  discedit,  quod  non  altero  die  sed  continuo  j)ost  hanc  orationem 
Africanum  popuhim  cohortatum  esse  tradit,  ut  se  in  Capitolium  seque- 
rentur.  facit  cum  eo  Gellius  4, 18,3  sqq.,  cf.  Mommsen,  R.  F.  II  p.  429 sq. 

c.  cf.  Zonaras  !> ,  20  (ex  Liuio):  7tuTsipr]api6&T]  —  slqjQixuvbg  —  cog 
i7tisiyLS6TSQug  rdg  evv&rjitug  Siu  tov  vibv  7toir]6dusvog.    cf.  fr.  42. 


2.3  quoiquam  Mog.       3  rei  publicae  cod.  rec.       11  eo  post  ab 
addidit  P.  Burmann     a  ante  quo  del.  Burmann         13  post  tribuni 
add.  uet.  edd.  plebis     uel  <mt  illis  tHiquot  libri  rec,  plerique  om. 
23   columnamque  nel  culmenque  alii  lib.  rec.  24    nutum  Mog. 

nutus  plerigue  libri  rec.    patrum  populique  iussis  paaci  libri  rec. 

17 J 


260  RELIQVIAE 

d  gent.  orationibus  in  nnctem  perductis  prndicta  dies'  est.  uhi  ea 
uenit,  tribuni  in  rnstris  prima  luce  consederunt.  citatus  reus  magno 
agmine  amicorum  clientiumque  per  mediam  cnntinnem  ad  rnstra 
subiit  silentioque  factn  fhoc'  inquit  'die,  trihuni  plehis  unsque  Qui- 
rites,  cum  Hannihale  et  Carthaginiensibus  signis  collatis  in  Africa  5 
hene  ac  feliciter  pugnaui.  itaque  cum  hndie  litibus  et  iurgiis  super- 
sederi  aequum  sit,  egn  hinc  extempln  in  Capitolium  ad  Inuem  opti- 
mum  maximum  Iunonemque  et  Mineruam  ceternsque  dens,  qui  Capi- 
tolio  atque  arci  praesident,  salutandos  iho  hisque  gratias  agam,  qund 
mihi  et  hnc  ipsn  die  et  saepe  alias  egregie  gerendae  rei  publicae  10 
mentem  facultatemque  dederunt.  uestrum  qunque  quibus  cnmmn- 
dum  cst,  Quirites,  ite  mecum  et  nrate  dens,  ut  mei  similes  principes 
habeatis,  ita,  si  ah  annis  septemdecim  ad  senectutem  semper  uos 
aetatem  meam  honorihus  uestris  anteistis,  ego  uestros  honores  rebus 

c  gerendis  praecessi.'  ab  rostris  in  Capitolium  ascendit.  simul  se  uni-  15 
uersa  contio  auertit  et  secuta  Scipionem  est,  adeo  ut  postremo  scri- 
hae  uiatoresque  tribunos  relinquerent  nec  cum  iis  praeter  seruilem 
comitatum  et  praeconem,  qui  reum  ex  rostris  citabat,  quisquam 
esset.  Scipin  nnn  in  Capitolio  modo  sed  per  totam  urbem  omnia 
templa  deum  cum  populo  Homano  eircumiit.  celebratior  is  prope  20 
dies  fauore  hominum  et  aestimatione  uerae  magnitudinis  eius  fuit, 
quam  quo  triumphans  de  Syphace  rege  et  Carthaginiensihus  urbem 
est  inuectus. 

f         (c.  52.)   Hic   speciosus  ultimus  dies   I'.  Scipioni  inluxit.    post 
quem  cum  inuidiam  et  certamina  cum  tribunis  prospiceret,  die  lon-  26 
giore  prndicta  in  Literninum  concessit  certo  consilio,  ne  ad  causam 
dicendam  adesset.   maior  animus  et  natura  erat  ac  maiori  fortunae 
adsuetus,  quam  ut  reus  esse  tunc  sciret  et  submittere  se  in  humili- 

g  tatem  causam  dicentium.   ubi  dies  uenit  citarique  ahsens  est  enep- 


d.  e.  Ex  Liuio  rem  descripserunt  Valcrius  Max.  3,  7, 1  et  Plutarchus 
apophth.  Scip.  mai.  10.  cf.  App.  et  Gell.  I.  s.  alitcr  se  defendit  P.  Afri- 
canus  apud  Pohjb.  24,  9,  6 — 7. 

g — k.  ab  Antiatc  ficta  et  interposita  sunt,  cf.  supra  p.  cccxnsq. 


1   producta  d.  libri  cm.  I.  F.  Gron.  9  iisque  Maduiq 

12  Quirites,  ite  mecum  Maduig  cum  octo  libr.  rcc.  ite  mecum,  Qui- 
rites,  uulgo       16. 17  ut  uiatores  tribunos  rel.  aliq.  lib.  rcc,  suppleuit 
Mog.         21  uera  Perizonius         26  producta  g  cm.  I.F.Gron. 
liternum  plerique  c       28  inciperet  Mog.  sciret  c  tunc  sciret  scripsi 

submittere  Mog.  ct  aliq.  libri  rcc.  submitteret  alii  g 


VALERII  ANTIATIS  ANNALES.    fr.  45  261 

tus;  L.  Scipio  morhum  causae  esse  cur  aLesset  excusabat.  (|uam 
excusationem  cum  trihuni,  qui  diem  dixerant,  non  acciperent  et  al> 
eadem  superbia  non  uenire  ad  causam  dicendam  arguerent,  qua  iudi- 
cium  et  tribunos  plebis  et  contionem  reliquisset,  et  quibus  ius  sen- 
5  tentiae  de  se  dicendae  et  liLertatem  ademisset,  Lis  comitatus,  uelut 
captos  trahens,  triumphum  de  populo  Romano  egisset,  secessionem- 
que  eo  die  in  Capitolium  a  tribunis  plebis  fecisset  ('habetis  ergo 
temeritatis  illius  mercedem;  quo  duce  et  auctore  nos  reliquistis,  ab 
eo  ipsi  relicti  estis,  et  tantum  animoruin  in  dies  nohis  decrescit,  ut 

io  ad  quem  ante  annos  septemdecim  exercitum  et  classem  hahentem 
trihunos  plehis  aedilemque  mittere  in  Siciliam  ausi  sumus,  qui  pren- 
derent  eum  et  Homam  reducerent,  ad  eum  priuatum  ex  uilla  sua 
extrahendum  ad  causam  dicendam  mittere  non  audeamus'),  tribuni 
plehis  appellati  ah  L.  Scipione  ita  derreuerunt,  si  morhi  causa  ex- 

15  cusaretur,  sibi  placere  accipi  eam  causam  diemque  ab  collegis  pro- 
dici.   trihunus  plebis  eo  tempore  Ti.  Sempronius  Gracchus  erat,  cui  h 
inimiciliae  cum  P.  Scipione  intercedehant.   is  cum  uetuisset  nomen 
suum  decreto  collegarum  adscribi,  tristioremque  omnes  sententiam 
exspectarent,  ita  decreuit,  cum  L.  Scipio  excusasset  morbum  esse 

»o  causae  fratri,  satis  id  sihi  uideri.  se  I*.  Scipionem,  priusquam  Ro- 
inam  redisset,  accusari  non  passurum.  tum  quoque,  si  se  appellet, 
auxilio  ei  futurum,  ne  causam  dicat.  ad  id  fastigium  rehus  gestis, 
honorihus  populi  Romani  P.  Scipionem  deorum  hominumque  con- 
sensu  peruenisse,  ut  sub  rostris  reum  stare  et  praehere  aures  ad- 

25  ulescentium  conuiciis  populo  Romano  magis  deforme  quam  ipsi  sit. 
(c.  53.)  adiecit  decreto  indignationem:  fSuh  pedihus  uestris  stahit,  > 
trihuni,  domitor  ille  Africae  Scipio?   ideo  quattuor  nobilissimos  du- 


h— k.  De  hac  Gracchi  intercessione,  de  qua  Liuiutn  Dio  (fr.  62)  se- 
cutus  est,  uid.  supra  p.  cccxvirsq. 


6  de  Po.  Romano  Mog.  populi  Romani  aut  P.  R.  libri  rec. 
6.  7  secessionem  eo  die  ucl  secessionem  Romae  eo  die  uel  concessio- 
nem  eodem  die  libri  rec.        9  ut  additum  ex  Mog.,  in  lib.  rec.  om. 
10  ad  quem  antea  exercitum  libri  rec.     ante  annos  quindecim  Mog. 
ante  annis  septemdecim  Aldus  ante  annos  septemdecim  Creuer.  nam 
quae  res  obuersatur  tribunis,  incidit  in  a.  204.  550.  an  error  est  IA- 
uii  seu  Valerii?        11  tribunum  Mog.  tribunos  g  cf.  Lin.  ,19,20 
14  ut  si  plerique  g  15  ad  collegas  duo  g         15.16  produci 

plerique  5  1 6  Ti.  ed.  Bas.  t.  g         19  excusasset  Mog.  excuset 

uulg.         19.20  morbum  causae  esse  alii  g         27  Scipio  del.  Cobet 


262  RELIQVIAE 

ces  Poenorum  in  Hispania,  qualtuor  exercitus  fudit  fugauitque,  ideo 
Syphacem  cepit,  Hannibalem  deuicit,  Carthaginem  uectigalem  nobis 
fecit,  Antiochum  (recipit  enim  fratrem  consortem  huius  gloriae  L. 
Scipio)  ultra  iuga  Tauri  emouit,  ut  duobus  Petilliis  succumberet, 
uos  de  P.  Africano  pahnam  peteretis?  nullisne  meritis  suis,  nullis  5 
uestris  honoribus  umquam  in  arcem  tutam  et  uelut  sanctam  clari 
uiri  peruenient,  ubi,  si  non  uenerabilis,  inuiolata  saltem  senectus 
eorum  considat?'  mouit  et  decrelum  et  adiecta  oratio  non  ceteros 
modo,  sed  ipsos  etiam  accusatores,  et  deliberaturos  se,  quid  iuris  sui 

k  et  officii  esset,  dixerunt.  senatus  deinde  concilio  plebis  dimisso  ha-  10 
beri  est  coeptus.  ibi  gratiae  ingentes  ab  uniuerso  ordine,  praecipue 
a  consularibus  senioribusque,  Ti.  Graccho  actae  sunt,  quod  rem  publi- 
cam  priuatis  simultatibus  potiorem  habuisset,  et  Petillii  uexati  sunt 
probris,  quod  splendere  aliena  inuidia  uoluissent  et  spolia  ex  Afri- 
1  cani  triumpho  peterent.  silentium  deinde  de  Africano  fuit.  uitam  15 
Literni  egit  sine  desiderio  urbis.  morientem  rure  eo  ipso  loco  se- 
peliri  se  iussisse  ferunt  monumentumque  ibi  aedificari,  ne  funus 

m  sibi  in  ingrata  patria  fieret.    uir  memorabilis  bellicis  tamen  quam 

1.  Haec  a  Valerio  narrata  esse  insuper  demonstratur  ipsius  Liuii 
uerbis  39,52,1,  ubi  sententia  mutata  alteram  famam  amplexus  eam, 
quam  in  libro  XXXVIII  secutus  erat,  ut  Valerianam  refutat ':  ,Scipionem 
et  Polybius  et  Rutilius  hoc  anno  mortuum  esse  scribunt.  ego  neque 
his  neque  Valerio  adsentior.  —  Antiatem  auctorem  refellit  tribunus 
plebis  M.  Naeuius,  aduersus  quem  oratio  inscripta  P.  Africani  est  fcf. 
38, 56, 5J.  hic  Naeuius  in  magistratuum  libris  est  tribunus  plebis  P. 
Claudio  L.  Porcio  consulibus  [184.  570],  sed  iniit  tribunatum  Ap.  Clau- 
dio  M.  Sempronio  consulibus  [185.  569]  ante  diem  quartum  idua  De- 
cembres.  inde  tres  menses  ad  idus  Martias  sunt,  quibus  P.  Claudius 
L.  Porcius  consulatum  inierunt.  ita  et  uixisse  in  tribunatu  Naeuii  uide- 
tur  diesque  ei  dici  ab  eo  potuisse,  decessisse  autem  ante  L.  Valerii  et 
M.  Porcii  censuram.  Liuius  igitur  quod  in  libro  XXX  VIII  ipse  de  ora- 
tionis  a  P.  Scipione  contra  Naeuium  habitae  fide  et  auctoritate  dubitauit 
atque  Valerio  teste  non  Naeuium  sed  Petillios  Scipionibus  diem  dixisse 
narrauit,  totius  narrationis  auctoritatem  excepta  appendice  ad  eum  trans- 
tidit.    cf.  supra  p.  cccxvi.   in  libro  autem  45,  3S,  7  Liuius  denuo  ad  eum 


1  fugauitque  (fugauit,  Quirites  M.  Mueller)  aut  fugauit  libri  rec. 
necauitque   Mog.  3  recipit  Maduig  uid.  Emend.  p.  552  sq.  re- 

cepit  libri  5  de  P.  Africano  Mog.  de  pace  Africani  libri  rec. 

peteretis  Mog.  g  impetraretis  M.  Scyffert  in  Iahn.  annal.  83  p.  829 
peti  feretis?  Maduig        6  uestris  libri  nostris  Maduig,  clelet  Hcrts 
post  honoribus  Weissenborn-Mueller  Quirites  inserunt     umquam 
— 7  saltem  libri  rec.  om.,  add.  ex  Mog.  umquam]  cumqua  Mog. 
10  et  om.  quattuor  libri  rec.  16  ruri  uel  in  rure  Wesenberg 


VALERII  AXTIATIS  ANXALES.    fr.  45  263 

pacis  artibus  memorabilior.  (nobiliory  prima  pars  uitae  (juam 
postrema  fuit,  quia  in  iuuenta  bella  assidue  gesta,  cum  seuecta  res 
quoque  defloruere,  nec  praebita  est  materia  ingenio.  quid  ad  pri- 
mum  consulatum  secundus,  etiam  si  censuram  adicias?   quid  Asia- 

5  tica  legatio,  et  ualetudine  aduersa  inutilis  et  tilii  casu  deformata  et 

post  reditum  necessitate  aut  subeundi  iudicii  aut  simul  cum  patria 

deserendi"?   Punici  tamen  belli  perpetrati,  quo  nullum  neque  maius 

neque  periculosius  Komani  gessere,  unus  praecipuam  gloriam  tulit. 

(c.  54.)  Morte  Africani  creuere  inimicorum  animi,  quorum  prin-  n 

io  ceps  fuit  31.  Porcius  Cato,  qui  uiuo  quoque  eo  allatrare  magnitudi- 
nem  eius  solitus  erat.  boc  auctore  existimantur  Petillii  et  uiuo  Afri- 
cano  rem  ingressi  et  mortuo  rogationem  promulgasse.  fuit  autem 
rogatio  talis:  fuelitis  iubeatis,  Quirites,  quae  pecunia  capta,  ablata, 
coacta  ab  rege  Antiocho  est  quique  sub  imperio  eius  fuerunt,  quod 

15  eius  in  publicum  relatum  non  est,  uti  de  ea  re  Ser.  Sulpicius  prae- 
tor  urbanus  ad  senatum  referat,  quem  eam  rem  uelit  senatus  quae- 
rere  de  iis,  qui  praetores  nunc  sunt.'  huic  rogationi  primo  Q.  et  o 
L.  Mummii  intercedebant,  senatum  quaerere  de  pecunia  non  relata 
in  publicum,  ita  ut  antea  semper  factum  esset,  aequum  censebant. 

20  Petillii    nobilitatem    et  regnum   in   senatu   Scipionum  accusabant. 


regressus  Literni  Africani  sepulcrum  ostendi  memorat  (cf.  38,56,3:  nam 
et  Literni  monumentum  monumentoque  statua  super  imposita  fuit,  quam 
tempestate  disiectam  uidimus  ipsi).  Scipionem  in  Liternino  procul  a 
patria  mortuum  esse  secundum  Liuium  narrauerunt  Dio  fr.  60  (Zonar. 
9,20),  Oros.  4,20,29,  Valer.  Max.  5,3,2.  praeterea  Aur.  Vict.  de  uir. 
ill.  49, 17. 

n.  Catone  auctore  Petillios  (rovg  7tsgl  IlsrilXiov)  et  Africano  et 
Asiatico  diem  dixisse  habes  etiam  apud  Plutarchum  Cat.  mai.  15.  —  Cri- 
men  acceptae  ab  Antiocho  pecuniae  sumpsit  ex  Liuio  Valerius  Max.  8, 1 
damn.  1.  cf.  Aurel.  Vict.  de  u.  ill.  53, 2. 


1  post  memorabilior  lacuna  haustum  esse  clarior  uel  nobilior 
primits  perspexit  Weisscnboni ,  Maduig  inseruit  et  illustrior  prima 
pars  —  3  nec  praebita]  sic  Mog.  cui  par  habita  libri  rec.  3  quid 
ad]  Gelen.  in  alt.  Froben.  quoad  Mog.  g  qui  ad  lib.  al.  rec.  7  nul- 
lum  maius  neque  per.  et  nullum  neque  per.  libri  aliq.  rec.  8  unus] 
Mog.  unam  (uiam  Voss.)  libri  rec.  10  adlatrare  uel  allatrare  unlg. 
coll.  Quintil.  inst.  8,  6,  9  ac  lacerare  et  lacerare  lib.  rec.  12  rem 

ingressi  Mog.  rem  causam  ingratam  et  rem  ingratam  et  rem  ingrato 
-  -et  rem  inisse  libri  rec.  13  Quirites  Brisson.  quaeratur  libri 

18  Nummii  et  Numini  et  Minutii  libri  Mummii  Sigonius       20  Sci- 
pionis  unus  g 


264  RELIQVIAE 

L.  Furius  Purpurio  consularis,  qui  in  deceni  legatis  in  Asia  fuerat, 
Iatius  rogandum  censebat,  non  quae  ab  Antiocho  modo  pecuniae 
captae  forent,  sed  quae  ab  aliis  regibus  gentibusque,  Cn.  Manlium 

p  inimicum  incessens.  et  L.  Scipio,  quem  magis  pro  se  quam  aduer- 
sus  legem  dicturum  apparebat,  dissuasor  processit.  is  morte  P.  Afri-  5 
cani  fratris,  uiri  omnium  fortissimi  clarissimique,  eam  exortam  ro- 
gationem  est  conquestus.  parum  enim  fuisse  non  laudari  pro  rostris 
P.  Africanum  post  mortem,  nisi  etiam  accusaretur.  et  Cartbaginienses 
exilio  Hannibalis  contentos  esse,  populum  Romanum  ne  morte  qui- 
dem  P.  Scipionis  exsatiari,  nisi  et  ipsius  fama  sepulti  laceretur  et  10 
frater  insuper,  accessio  inuidiae,  mactetur.  M.  Cato  suasit  rogatio- 
nem  (exstat  oratio  eius  de  pecunia  regis  Antiocbi)  et  Mummios  tri- 
bunos  auctoritate  deterruit,  ne  aduersarentur  rogationi.  remittenti- 
bus  ergo  his  intercessionem  omnes  tribus  uti  rogassent  iusserunt. 

q  (c.  55.)  Ser.  Sulpicio  deinde  referente,  quem  rogatione  Petillia  quae-  15 
rere  uellent,  Q.  Terentium  Culleonem  patres  iusserunt.    ad  hunc 
praetorem,  <(adeo  amicum  Corneliae  familiae,  ut,  qui  Romae  mor- 
tuum  elatumque  P.  Scipionem  (est  enim  ea  quoque  fama)  tradunt, 
pileatum,  sicut  in  triumpho  ierat,  in  funere  quoque  ante  lectum  isse 
memoriae  prodiderint,  et  ad  portam  Capenam  mulsum  prosecutis  20 
funus  dedisse,  quod  ab  eo  inter  alios  captiuos  in  Africa  ex  hostibus 
receptus  esset,  auf>  adeo  inimicum  eundem,  ut  propter  insignem 
simultatem  ab  ea  factione,  quae  aduersa  Scipionibus  erat,  deleetus 
sit  potissimum  ad  quaestionem  exercendam;  ceterum  ad  hunc  nimis 
<(aequum  aut>  iniquum  praetorem  reus  extemplo  factus  L.  Scipio.  25. 
simul  et  delata  et  recepta  nomina  legatorum  eius,  A.  et  L.  Hostilio- 
rum  Catonum  et  C.  Furii  Aculeonis  quaestoris  et,  ut  omnia  contacta 


q.  Quae  angulis  <^  y  inchisi  ex  altera  fama  (fort.  Claudii)  inserta 
sunt.  cf.  uerba  adeo  amicum  Corneliae  familiae,  ut,  qui  Romae  mor- 
tuum  elatumque  P.  Scipionem  (est  enim  ea  quoque  fama)  tradunt  et 
c.  56,2  conuenit  —  non  de  anno  quo  mortuus  sit,  non  ubi  mortuus 
aut  elatus  sit:  alii  Romae,  alii  Literni  et  mortuum  et  sepultum.  uid. 
supra  p.  cccxvin. 


1  Furius  add.  Mog.  et  aliquot  libr.  rec.     Purpureo  Sigonius 

5  morte  libri  (Maduig)  post  mortem  uulgo  6  eam  om.  2$  10  et 
accessit  ex  Mog.  12  exstat]  esse  et  et  exstat  et  libri  rec.  Mum- 
mios]  libri  uariant  ut  supra  p.  263  u.  18  14  uti  rogassent  pJeri- 
que  libri  rec.  uti  rogasset  ed.  alt.  Froben.  et  aliq.  libr.  rec.  uti  rogas 
Sigonius       15  Petillia  ecl.  Froben.  Petilii  uel  pecuniarum  libri  rec. 

2  7  Furii  Aculeonis  Gelenius  furii  culleonis  Mog.  furiacii  leonis  g 


VALERII  ANTIATIS  ANNALES.    fr.  45  265 

societate  peculatus  uiderentur,  scribae  quoque  duo  et  accensus.   L.  r 
Hostilius  et  scribae  et  accensus,  priusquam  de  Scipione  iudicium 
fieret,  absoluti  sunt,  Scipio  et  A.  Hostilius  legatusetC.  Furius  damnati: 
<juo  commodior  pax  Antiocho  daretur,  Scipionem  sex  milia  pondo 

5  auri,  quadringenta  octoginta  argenti  plus  accepisse  quam  in  aera- 
rium  rettulerit,  A.  Hostilium  octoginta  pondo  auri,  argenti  quadrin- 
genta  tria,  Furium  (piaestorem  auri  pondo  centum  triginta,  argenti 
ducenta.  bas  ego  summas  auri  et  argenti  relatas  apud  Antiatem  in- 
ueni.  —  — 

10        (<?.  58.)  Iudiciis  a  Q.  Terentio  praetore   perfectis   Hostilius  et  s 
Furius  damnati  praedes  eodem  die  quaestoribus  urbanis  dederunt: 
Scipio  cum  conteuderet  omnem  quam  accepisset  pecuniam  in  aerario 
esse;  nec  se  quicquam  publici  habere,  in  uincula  duci  est  coeptus. 
P.  Scipio  Nasica  tribunos  appellauit  orationemque   babuit  plenam 

15  ueris  decoribus  non  communiter  modo  Corneliae  gentis,  sed  proprie 
familiae  suae.  parentes  suos  et  P.  Africani  ac  L.  Scipionis,  qui  in 
carcerem  duceretur,  fuisse  Cn.  et  P.  Scipiones;  clarissimos  uiros. 
eos;  cum  per  aliquot  annos  in  terra  Hispania  aduersus  multos  Poe- 
norum  Hispanorumque  et  duces  et  exercitus  nominis  Romani  famam 

20  auxissent  non  bello  solum,  sed  quod  Romanae  temperantiae  fideique 
specimen  illis  gentibus  dedissent;  ad  extremum  ambo  pro  re  publica 


r.  De  pecuniae  summa  uid.  Mommsen  l.  s.  p.422sqq.  de  re  num. 
p.  402.  Ceterum  de  summa  auri  et  argenti  dubitat  Liuius,  cum  u.  s. 
transcriptis  liaec  addat:  In  L.  Scipione  malim  equidem  librarii  mendum 
quam  mendacium  scriptoris  esse  in  summa  auri  atque  argenti.  similius 
enim  ueri  est  argenti  quam  auri  maius  pondus  fuisse,  et  potius  qua- 
dragiens  quam  ducentiens  quadragiens  litem  aestimatam,  eo  magis, 
quod  tantae  summae  rationem  etiam  ab  ipso  P.  Scipione  requisitam 
esse  in  senatu  tradunt,  librumque  rationis  eius,  cum  Lueium  fratrem 
adferre  iussisset,  inspectante  senatu  suis  ipsum  manibus  concerpsisse 
indignantem,  quod,  cum  bis  milliens  in  aerarium  intulisset.  quadragiens 
ratio  ab  se  posceretur. 

s  —  t.  Gell.  6,19,8:  Valerius  autem  Antias  [ancias  M]  contra 
hanc  decretorum  memoriam  contraque  auctoritates  ueterum  annalium 
post  Africani  mortem  intercessionem  istam  pro  Scipione  Asiatico  factam 
esse  a  Tiberio  Graccho  dixit,  neque  multam  irrogatam  Scipioni,  sed 
dampnatum  eum  [meum  B  a.  corr.]  peculatus  [speculatus  li  pecculatusF] 
ob  Antiochinam  [antiochiam  B  P]  pecuniam,  quia  [qui  VPR]  praedes 
non  daret,  in  carcerem  duci  coeptum  atque  ita  intercedente  Graccho 
exemptum.  —  De  P.  Scipionis  Xasicae  oratione  uid.  supra  p.  CCGXVII. 


3  A.  add.  ex  Mog.         6  retulerit  Mog.  retulerat  libri  rec. 
11  Furius]  L.  Furius  Mog.  21   pro  re  publica  g  plerique  pro 

P.  R.  s  alii 


266  RELIQVIAE 

morte  occubuisse.   cum  Ulorum  gloiiam  tueri  posteris  satis  esset,  P. 
Africanum  tantum  paternas  superiecisse  laudes,  ut  tidem  fecerit  non 

t  sanguine  humano  sed  stirpe  diuina  satum  se  esse.  L.  Scipionem,  de 
quo  agatur,  ut  quae  in  Hispania,  quae  in  Africa,  cum  legatus  fratris 
esset,  gessisset,  praelereantur,  consulem  et  ab  senatu  dignum  uisum.  5 
cui  extra  sortem  Asia  prouincia  et  bellum  cum  Antiocbo  rege  de- 
cerneretur,  et  a  fratre,  cui  post  duos  consulatus  censuramque  et 
triumphum  legatus  in  Asiam  iret.  ibi  ne  magnitudo  et  splendor  le- 
gati  laudibus  consulis  officeret,  forte  ita  incidisse,  ut,  quo  die  ad 
Magnesiam  signis  collatis  L.  Scipio  Antiochum  deuicisset,  aeger  P.  10 
Scipio  Elaeae  dierum  aliquot  uiam  abesset.  non  fuisse  minorem  eum 
exercitum  quam  Hannibalis,  cum  quo  in  Africa  esset  pugnatum. 
Hannibalem  eundem  fuisse  inter  multos  alios  regios  duces,  qui  im- 
perator  Punici  belli  fuerit.  et  bellum  quidem  ita  gestum  esse,  ut 
ne  fortunam  quidem  quisquam  criminari  possit,  in  pace  crimen  15 
quaeri,  eam  dici  uenisse.  hic  decem  legatos  simul  argui,  quorum  ex 
consilio  data  pax  esset.  quamquam  exstitisse  ex  decem  legatis  qui 
Cn.  Manlium  accusarent,  tamen  non  modo  ad  criminis  fidem,  sed  ne 

xi  ad  moram  quidem  triumphi  eam  accusationem  ualuisse.  (c.  59.)  at 
hercule  in  Scipione  leges  ipsas  pacis,  ut  nimium  accommodatas  An-  20 
tiocho,  suspectas  esse,  integrum  enim  ei  regnum  relictum,  omnia 
possidere  eum  uictum  quae  ante  bellum  eius  fuerint,  auri  et  argenti 
cum  uim  magnam  habuisset,  nihil  in  publicum  relatum,  omne  in 
priuatum  uersum.  an  praeter  omnium  oculos  tantum  auri  argentique 
in  triumpho  L.  Scipionis,  quantum  non  decem  aliis  triumphis,  si  25 
omne  in  unum  conferatur,  est  latum?  fnam  quid  de  finibus  regni 
dicam'?  Asiam  omnem  et  proxima  Europae  tenuisse  Antiochum.  ea 
quanta  regio  orbis  terrarum  sit,  a  Tauro  monte  in  Aegaeum  usque 


2  superiecisse  plerique  lib.  rec.  subiecisse  g  plerique  superauisse 
mdg.  5  uisum]  habitum  uel  iudicatum  coni.  Weissenborn  ductum 
Zingerie  11  uiam  Drakenborch  uia  g  13  regios]  regulos  Mog. 
reges  uet.  edd.  rhodios  cod.  Voss.  egregios  Maduig  16  argui  Ge- 
lenius  arguique  uel  argui  quoque  g  17  quamquam  extitisse  Mog. 
quam  extitisse  uel  quem  exstitisse  g  quin  extitisse  cd.  Mediol.  a.  1480 
quin  exstitisset  Ascensius  quamquam  exstitissent  Drakenborch  quin 
-exstitisse  et  Kreyssig  23  cum  uim  magnam  habuisset  Mog.  uim 
magnam  habuerit  g  24  an]  libri  cf.  Maduig  Emcnd.  p.  554  an 
non   Ascensius   uulg.  26    omnes — conferantur   cod.  Vossianus 

Creuer.         28   sit  libri  del.  Crcu.  Maduig  est  Wcissenb.  Seyffcrt 
l  s.  p.  830 


VALERII  ANTIATIS  ANNALES.    fr.  45  267 

prominens  mare,  quot  non  urbes  modo  sed  gentes  amplectatur,  omnes 
scire.  hanc  regionem  dierum  plus  triginta  (iter)  in  longitudinem, 
decem  inter  duo  maria  in  latitudinem  patentem  usque  ad  Tauri 
montis  iuga  Antiocho  ademptam,  expulso  in  ultimum  angulum  orbis 

5  terrarum.  quid,  si  gratuita  pax  esset,  plus  adimi  ei  potuisse?  Phi- 
lippo  uicto  Macedoniam,  Nabidi  Lacedaemonem  relictam  nec  Quinctio 
crimen  quaesitum:  non  enim  hahuisse  eum  Africanum  fratrem,  cuius 
cum  gloria  prodesse  L.  Scipioni  dehuisset,  inuidiam  nocuisse.  tan- 
tum  auri  argentique  iudicatum  esse  in  domum  L.  Scipionis  illatum, 

10  quantum  uenditis  omnibus  bonis  redigi  non  posset.  ubi  ergo  esse 
regium  aurum,  ubi  tot  hereditates  acceptas?  in  domo,  quam  sump- 
tus  non  exhauserint,  exstare  debuisse  nouae  fortunae  cumulum.  at 
enim  quod  ex  bonis  redigi  non  possit,  ex  corpore  et  tergo  per  uexa- 
tionem  et  contumelias  L.  Scipionis  petituros  inimicos,  ut  in  carcere 

i5  inter  fures  nocturnos  et  latrones  uir  clarissimus  includatur  et  in 
robore  et  tenebris  exspiret,  deinde  nudus  ante  carcerem  proiciatur. 
non  id  Corneliae  magis  familiae  quam  urbi  Romanae  fore  eruhescen- 
dum.    (c.  60.)  Aduersus  ea  Terentius  praetor  rogationem  Petilliam  v 
et  senatus  consultum  et  iudicium  de  L.  Scipione  factum  recitauit: 

20  se,  ni  referatur  pecunia  in  publicum  quae  iudicata  sit,  nihil  hahere 
quod  faciat,  nisi  ut  prendi  damnatum  et  in  uincula  duci  iubeat.    tri-  w 
buni  cum  in  consilium  secessissent,  paulo  post  C.  Fannius  ex  sua 
collegarumque    aliorum    praeter   Gracchum   sententia   pronuntiauit 
praetori  non  intercedere  trihunos,  quo  minus  sua  potestate  utatur. 

35  Ti.  Gracchus  ita  decreuit,  quo  minus  ex  bonis  L.  Scipionis  quod  iudi-  x 
catum  sit  redigatur,  se  non  intercedere  praetori:  L.  Scipionem,  qui 
regem  opulentissimum  orbis  terrarum  deuicerit,  imperium  populi 


x.  Ex  Liuio  sua  habet  Valerius  Max.  4, 1,  8.  cf  Gell.  6, 10,  7,  qui 
haec  Gracchi  decreti  uerba  fuisse  dicit:  Cum  L.  Cornelius  Scipio  Asia- 
ticus  triumphans  hostium  duces  in  carcerem  coniectarit,  alienum  uide- 
tur  esse  dignitate  rei  publicae  in  eum  locum  imperatorem  populi  Ro- 
mani  duci,  in  quem  locum  ab  eo  coniecti  sunt  duces  hostium:  itaque 
L.  Cornelium  Scipionem  Asiaticum  a  collegae  ui  prohibeo.  breuiter  hanc 
rem  tetigit  Plutarch.  Cat.  mai.  15. 


2  in  longitudinern  Mog.    longitudinem  g   iter  in  longitudinem 
Weissenborn  3  maria  in  latitudinem  Mog.    maria  latitudinem 

uel  in  maria  g  latitudine  Weissenborn  8  cum  add.  Gelenius  (ex 
Mog.?)  10  ubi  Gelcnius  (ex  Mog.?)  id  ubi  g  14  in  carcerem 
aliquot  g  19  et  s.  c.]  Gelenius  (ex  Mog.?)  ex  s.  c.  g 


268  RELIQVIAE 

Romani  propagauerit  in  ultimos  terrarum  fines,  regem  Eumenem, 
Rhodios,  alias  tot  Asiae  urbes  deuinxerit  populi  Romani  benefieiis, 
plurimos  duces  hostium  in  triumpho  ductos  carcere  incluserit,  non 
passurum  inter  hostes  populi  Romani  [L.  Scipionem]  in  carcere  et 
uinculis  esse,  mittique  eum  se  iubere.  tanto  adsensu  auditum  est  5 
decrelum,  adeo  dimissum  Scipionem  laeti  homines  uiderunt,  ut  uix 

j  in  eadem  ciuitate  uideretur  factum  iudicium.  in  bona  deinde  L.  Sci- 
pionis  possessum  publice  quaestores  praetor  misit.  neque  in  iis  non 
modo  uestigium  ullum  comparuit  pecuniae  regiae,  sed  nequaquam 

z  tantum  redactum  est  quantae  summae  damnatus  fuerat.  collata  ea  10 
pecunia  ab  cognatis  amicisque  et  clientibus  est  L.  Scipioni,  ut,  si 
acciperet  eam,  locupletior  aliquanto  esset,  quam  ante  calamitatem 
luerat.  nihil  accepit;  quae  necessaria  ad  cultum  erant,  redempta  ei 
a  proximis  cognatis  sunt;  uerteratque  Scipionum  inuidia  in  praeto- 
rem  et  consilium  eius  et  accusatores.  is 

46.  Liu.  39,  22,  8.   L.  Scipio  ludos  eo  tempore,  quos  bello  An- 
tiochi  uouisse  sese   dicebat,  ex  collata  ad  id  pecunia  ab  regibus 
ciuitatibusque  per  dies  decem  fecit.   legatum  eum  post  damnationem 
et  bona  uendita  missum  in  Asiam  ad  dirimenda  inter  Antiochum  et 
Eumenem  reges  certamina  Valerius  Antias  est  auctor;  tum  collatas  20 
ei  pecunias  congregatosque  per  Asiam  artifices,  et  quorum  ludorum 
post  bellum,  in  quo  uotos  diceret,  mentionem  non  fecisset,  de  iis 
post  legationem  demum  in  senatu  actum. 
—7         47.  Liu.  39,  41,  5.   Secundum  comitia  censorum  consules  prae- 
toresque  in  prouincias  profecti  praeter  Q.  Naeuium,  quem  quattuor  25. 
non  minus  menses,  priusquam  in  Sardiniam  iret,  quaestiones  uene- 
ficii,  quarum  magnam  partem  extra  urbem  per  municipia  concilia- 


j.  Eadem  ex  Liuio  (per  Dionem)  apud  Zonar.  9,  20. 

46.  Cf.  Plin.  33,  138:  Populus  Romanus  stipem  spargere  coepit 
Sp.  Postumio  Q.  Marcio  coss.,  tanta  abundantia  pecuniae  erat,  ut  eam 
conferret  L.  Scipioni,  ex  qua  is  ludos  fecit. 

47.  Etiam  quae  sequuntur  apud  Liuium  in  eo  cap.  ex  eodem  auctore 
esse  sumpta  uidentar,  ut  etiam  multa  in  ipsa  Bacchanalium  descriptione 
(cap.  8—19). 


1  propagauerit  Mog.  prorogauerit  g  4  L.  Scipionem  quidam  g 
omittunt  4.  5  et  in  uinculis  uet.  edd.  6  L.  ante  Scip.  add.  uet. 
edd.  10  ea  ed.  Frob.  et  quidam  g  add.,  alii  om.,  alii  illa  habent, 
tanta  Heumann  11  amicisque  Mog.  amicis  g  15  accusatores 
Mog.    accusatorem  g 

47,  25  Naeuium  plerique  g  menium  uel  naeum  pauciores 


48,  5  et  libidini  et  crudelitati  Mog.  corr.  Ald.  libidine  et  cru- 
delitate  g  6  deperierat  Mog.  11   feriri  I.  Fr.  Gronou. 

12  ex  illis  rniseris]  Gelenius  (ex  Mog.  ?)  ex  damnatis  g 


184 
570 


VALERII  ANTIATIS  ANNALES.    fr.  45—49  269 

bulaque  habuit,  quia  ita  aptius  uisum  erat,  tenuerunt.   si  AntiatiVa- 
lerio  credere  libet,  ad  duo  milia  hominum  damnauit. 

48.  Liu.  30, 43, 1.  Valerius  Antias,  ut  qui  nec  orationem  Cato- 
nis  legisset  et  fabulae  tantum  sine  auctore  editae  credidisset,  aliud 
s  argumentum,  simile  tamen  et  libidine  et  crudelitate  peragit.  Pla- 
centiae  famosam  mulierem,  cuius  amore  deperiret  [L.  Quinctius 
FlamininusJ,  in  conuiuium  accersitam  scribit.  ibi  iactantem  sese 
scorto  inter  cetera  rettulisse,  quam  acriter  quaestiones  exercuisset 
et  quam  multos  capitis  damnatos  in  uinculis  baberet,  quos  securi 

10  percussurus  esset.  tum  illam  infra  eum  accubantem  negasse  um- 
quam  uidisse  quemquam  securi  ferientem  et  peruelle  id  uidere.  bic 
indulgentem  amatorem  unum  ex  illis  miseris  adtrabi  iussum  securi 
percussisse,  facinus,  siue  eo  modo,  quo  censor  obiecit,  siue  ut  Va- 
lerius  tradit,  commissum  est,  saeuum  atque  atrox  et  q.  s.  183 

15        49.  Liu.  39,  56,  7.  Hannibalem  hoc  anno  Antias  Valerius  deces-  571 
sisse  est  auctor  legatis  ad  eam  rem  ad  Prusiam  missis  praeter  T. 
Quinctium  Flamininum,  cuius  in  ea  re  celebre  est  nomen,  L.  Sci- 
pione  Asiatico  et  P.  Scipione  Nasica. 


48.  Etiam  grauius  priore  fama  (c.  42,  7 — 12).  secundum  M.  Porcii 
Catonis  censoris  orationem  Liuius  T.  Quinctium  incusauerat,  qua  pueri 
stii  ludibrio  de  gladiatorio  spectaculo  dcsiderato  irritatus  Boium  nobilem, 
gui  modo  ad  Bomanos  transfugiebat ,  securi  percusserat,  contra  apud 
Antiatem  capitis  aliquem  damnatum  e  uinculis  arcessitum  a  famosa 
muliere  Placentina  exoratus  percussit.  hanc  iam  Cicero  secutus  erat  de 
sen.  12,  42:  Inuitua  feci,  ut  fortissimi  uiri  T.  Flaminini  fratrem  L.  Fla- 
mininum  e  senatu  eicerem,  septem  annis  postquam  consul  fuisset,  sed 
notandam  putaui  libidinem.  ille  enim  cum  esset  consul,  in  Gallia  ex- 
oratus  in  conuiuio  a  scorto  est,  ut  securi  feriret  aliquem  eorum,  qui 
in  uinculis  essent  damnati  rei  capitalis.  Bomanique  scriptores  eam  prae- 
tulerunt,  Valer.  Max.  2 ,  9 , 3  (hunc,  non  Antiatem  adhibuit  et  citauit 
Ioannes  Saresberiensis  Policr.  8,9),  Aurelius  Victor  47,4,  Hieronymus 
in  comment.  ad  Matth.  2,14;  Plutarchus  in  uita  Catonis  mai.  17  citauit 
et  Ciceronem  et  Liuianam  Catonis  orationem ,  in  uita  T.  Flam.  (c.  18) 
in  narratione  illum  secutus  addit  Valerii  Antiatis  auctoritatem  (ex  Liuio 
OvccXXeqios  <?f  kvrias  ovx  igcoatvo}  qnqolv  &%X'  iga^tEvrj  rovzo  %ocqi- 
<ict.6%u.i  rbv  Asvxiov)  atque  Liuii  propter  orationem  Catonis. 

40.  Liuius  quoniam  c.  51  eodem  anno  Hannibalem  necessitate  coac- 
tum  ueneno  se  necasse  (secundum  Polybium,  Nissen  Unters.  p.  227  sqq. 
Mommscn  R.  F.  II p.486sq.)  pluribus  enafrauerat,  aut  hoc  oblitus  est 
aut  appendicis  loco  adnotauit  praeter  T.  Quinctium  Flamininum,  quem 
solum   antea   cum   Polybio   (24, 5, 1)   nominauerat,  etiam   L.  Scipionem 


270  RELIQVIAE 


174 

580 


50.  Liu.  41,  27, 1.  Censores  eo  anno  creati  Q.  Fuluius  Flaccus- 
et  A.  Postumius  Albinus  legerunt  senatum;  princeps  lectus  M.  Aemi- 
lius  Lepidus,  pontufex  maximus.  de  senatu  nouem  eiecerunt.  in- 
signes  notae  fuerunt  M.  Corneli  Maluginensis,  qui  biennio  ante  prae- 
tor  in  Hispania  fuerat,  et  L.  Corneli  Scipionis  praetoris,  cuius  tum  5 
inter  ciuis  et  peregrinos  iuris  dictio  erat,  et  L.  Fului,  qui  frater 
_„  germanus  et,  ut  Valerius  Antias  tradit,  consors  etiam  censoris  erat. 

^         51.  Liu.  42,11,1.    Attalum,   regis  Eumenis  fratrem,   legatum 
uenisse  Romam  Valerius  Antias  bis  consulibus  [C.  Popillio  P.  Aelio 
Ligure]  scribit  ad  deferenda  de  Perseo  crimina  indicandosque  ap-  u 
paratus  belli.    plurium  annales  et  quibus  credidisse  malis,   ipsum 

169  Eumenem  uenisse  tradunt. 

535         52.  Liu.  44, 13, 12.   De  Eumene  rege  longe  diuersa  tradunt.   si 


Asiaticum  et  P.  Scipionem  Nasicam  ad  Prusiam  missos  esse.  Antiatis 
auctoritatem  secutus  est  Atticus  (ap.  Corn.  Hann.  c.  13):  Quibus  consuli- 
bus  interierit,  non  conuenit.  namque  Atticus  M.  Claudio  Marcello  Q. 
Fabio  Labeone  [183.  571]  consulibus  mortuum  in  anDali  suo  scriptum 
reliquit.  Liuium  exscripsit  Plutarchus  (Flamin.  21):  810  xai  cpadv  %viot 
Tixov  ovx  cccp'  savrov  ravxa.  7Coci£,ai,  itsucp&fivai  Sh  7tQEG^vxi]v  iitxa 
Asvniov  ZinriJticovog,  ovdhv  aXXo  xfjg  7tQSC^siag  i%ovor\g  %Qyov  T)  xov  'Avvi- 
fiov  Q-avaxov.    cf.  Sulp.  Blith.  fr. 

50.  cf.  Vellei.  1,10,6:  Aspera  circa  baec  tempora  censura  Fului 
Flacci  et  Postumi  Albini  fuit;  quippe  Fului  censoris  frater  et  quidem 
consors,  Cn.  Fuluius,  senatu  motus  est  ab  iis  censoribus.  Alium  fratrem 
Q.  Yuluii  censoris,  cui  31.  praenomen  et  Nobilioris  cognomen  tribuuntur,. 
cum  iniussu  consulis  legionem,  in  qua  tribunus  militum  erat,  dimisissetr 
in  Hispaniam  ultra  Carthaginem  nouam  relegatum  esse  uarrauit  Liuius- 
40,  41,  7sqq.  quod  propter  crimen  fratrem  consortem  a  Quinto  fratre 
ceiisore  Valerius  Maximus  2,  7,  5  (ex  eo  Pseudo-Front.  strat.  4,  1,  32) 
senatu  motum  esse  tradidit.  De  praenominibus  fratrum  etiam  nunc  du- 
bitatur,  Muenzer  R.  E.  VII  c.  240  sq. 

51.  Ne  Eumenis  postea  multas  contumelias  a  senatu  Romano  iniuria 
perpessi  beneftcia  in  Romanos  augeret,  hic  fratrem  Valerius  Gutschmidio 
(Kl.  Schr.  V  p.  530)  substituisse  uidetur. 

52.  Fadem  Fumenis  obtrectatione  (cf.  adn.  ad  fr.  51)  hic  praetorem 
ab  eo  classe  adiutum  esse  negauit,  cum  antea  (c.  lOsqq.,  Polybium  se- 
cutus)  contrarium  narrasset,  cf.  Nissen  p.  260. 


50?  3.  4  insignis  Lauresham.  4  magulinensis  Ljaur.  quisi- 
biennio  Laur.  5  in  Hispania  del.  Perisonius  coll.  Liu.  c.  15, 10 

L.]  Cn.  Valer.  Max.  4,5,3  6  .1.  iurisdictio  Laur.  .1.  Laur. 

Cn.  Velleius  l.  s.  s.   M.  Hertz  at  ukl.  adnot.        7  consortis  Laur. 

51,  9  uenisse]  uidisse  Laur.  10  Perseo]  persona  Laur. 
1 1  malim  coni.  H.  L.  Muellcr 

52,  13  Sunt  qui  de  E.- — tradant  Seyffert,  sed  de  E.  —  traduntur 
Hertz     alii  tradunt  Maduig 


VALERII  AKTIATIS   AKKALES.    fr.  50-  55  271 

Valerio  Antiati  credas,  nec  classe  adiutum  ab  eo  praetorem  [C.  Mar- 
civm  Figulumj  esse,  cum  saepe  eum  Iitteris  accersisset,  tradit  nec 
cum  gratia  ab  consule  profectum  in  Asiam,  indignatum,  quod  ut  is- 
dem  castris  tenderet  permissum  non  fuerit;  ne  ut  equites  quidem 
5  Gallos,  quos  secum  adduxerat,  relinqueret,  impetrari  ab  eo  potuisse. 
Attalum  fratrem  eius  et  remansisse  apud  consulem,  et  sinceram 
eius  fidem  aequali  tenore  egregiamque  operam  in  eo  bello  [Per- 
sicoj  fuisse.  167 

53.  Lin.45,40,1.  Summam  omnis  captiui  auri  argentique  trans-    ^g^ 
10  lati  [triumpho  PersicoJ  (seslertiuni)  milliens  ducentiens  fuisse  Va- 

lerius  Antias  tradit,  qua  haut  dubie  maior  aliquanto  summa  ex 
numero  plaustrorum  ponderibusque  auri  argenti  generatim  ab  ipso 
scriptis  efficitur.  alterum  tantum  aut  in  bellum  proxumum  absump- 
tum  aut  in  fuga;  cum  Samotbracen  peteret,  dissipatum  tradunt,  eoque 
i5  id  mirabilius  erat,  quod  tantum  pecuniae  intra  triginta  annos  post 
bellum  Pbilippi  cum  Romanis  partim  ex  fructu  metallorum,  partim 
ex  uectigalibus  aliis  coaceruatum  fuerat. 

54.  Liu.45,43,8.  Sestertium  ducentiens  ex  ea  praeda  [IUyrica  ^g_- 
ab  AnicioJ  redactum  esse  auctor  est  Antias  praeter  aurum  argen- 

20  tumque,  quod  in  aerarium  sit  latum.   quod  quia  unde  redigi  potuerit, 
non  apparebat,  auctorem  pro  re  posui. 

55.  Censorin.  de  d.  n.  17, 11.   De  quartorum  ludorum  [saecula-    A 
riumj  anno  triplex  opinio  est.  Antias  enim  et  Varro  et  Liuius  rela- 
tos  esse  prodiderunt  L.  Marcio  Censorino  M .  Manilio  consulibus  post 

25  Romam  conditam  anno  dcv. 


53.  Ab  aliis  (Vellei.  1,  9,  6.  Plin.  33,  56)  maior  summa  adfertur.  uid. 
Nissen  p.  278.   Weissenbom- Mueller  a.  h.  I. 

55.  Eosdem  consules  exhibet  Zosimus  2,  4,  4  (Liuium  ut  uidetur  se- 
cutus):  v%az(ov  bvtav  AovaLov  Krjvaagivov  %a\  Mdoy.ov  MalXiovf  TLovt]- 
liov.    cf.  Iahn  ad  Cens.  I.  s.  I.  et  fr.  22  c.  adn.  sequuntur  apud   Censori- 


1  antiaci  Laur.  4  tendeset  Laur.  5  adduxeretreliquerat 
Laur.  7  aegregiamque  Laar.  7.  8  bello  suisse  Laur. 

53,  9  mamomnis  Laur.  summam  omnis  Gryn.  10  sestertium 
aihlit.  in  pr.  ed.  Basil.  1 1  que  aut  dubiae  L.aur.  qua  I.  Fr. 
Gronou.  quae  ed.  pr.  Basil.  summae  Lau/r.  12  plaustrorum] 
Philippeorum  Perizonius  13  scripto  Laur.  14  samotrachem 
Latir.  corr.  I.  Gronou.          1 7  coercebatur  f.  Laur. 

54,  18  hs-  cc-  ex  Laur.  19  estantiantias  Laur.  an  Valerius 
Antias  ? 

55,  24  L.  Martio  Darmst.  Yaiic.     m  manlio  Barmst.  Vatic. 


272  RELIQVIAE 

56.  Oros.  5, 3,  2.  Cum  Metellus  praetor  Achaeos  Boeotiosque 
coniunctos  duohus  bellis,  hoc  est  primum  apud  Thermopvlas,  iterum 
in  Phocide  uicisset,  quorum  priore  hello  occisa  esse  uiginti  milia, 
secundo  septem  milia  caesa  Claudius  historicus  refert,  Valerius  An- 
tias  in  Achaia  pugnatum  et  uiginti  milia  Achaeorum  cum  duce  suo  5 
Diaeo  cecidisse  confirmat:  —  igitur  post  extincta  totius  Achaiae 
praesidia,  destitutarum  euersionem  urhium  Metello  praetore  medi- 
tante,  consul  Mummius  repentinus  cum  paucis  uenit  in  castra,  qui 
dimisso  statim  Metello  Corinthum  sine  mora  expugnauit. 

EX  LIBRO  XXII 

£tt:         57.   Gell.  6,9,12.  Idem  Prohus  Valerium  Antiatem  lihro  histo-  io 
riarum  XXII  fspeponderant'  scripsisse  adnotauit  uerhaque  eius  haec 
posuit:  Tiherius  Gracchus,  qui  quaestor  C.  Mancino  in  Hispania  fuerat, 
et  ceteri  qui  pacem  speponderant .  .  . 

58.  Charis.2  p.20S  K.  Idem  [Valerius  AntiasJ  XXII:  ...quod 
nouissime  nohiscum  foedus  feeissent,  15 


num  ex  diuersa  ratione  (cf.  ad  fr.  18)  Pisonis  (fr.  39),  Cn.  Gellii  (fr.  28), 
Cassii  Heminae  (fr.  39)  testimonia. 

56.  Cf.  Claud.  fr.  68  cum  adnot. 

57.  Forsitan  liaec  scripserit  Antias:  Mancinus  Numantinis  est 
deditus.  Tiberius  Gracckus  —  et  ceteri  —  inpune  abierunt.  de  re  cf. 
Aur.  Victor.  de  u.  ill.  59,  5:  Mancinus  auctore  Tiberio  Graccho  quae- 
store  suo  in  leges  hostium  foedus  percussit.  quo  per  senatum  impro- 
bato  Mancinus  Numantinis  deditus  nec  receptus,  augurio  in  castra  de- 
ductus,  praeturam  postea  consecutus  est  (quae  res  notissima  a  multis 
scriptoribus  commemorata  est),  tum  uero  c.  64:  Tiberius  Gracchus,  Afri- 
cani  ex  filia  nepos,  quaestor  Mancino  in  Hispania,  foedus  eius  flagi- 
tiosum  probauit.  periculum  deditionis  eloquentiae  gratia  effugit.  Plut. 
Tib.  Gracch.  7 :  ins\  Ss  slg  ^Pwurjv  iTtavf/l&sv,  17  uhv  olr\  7rpa|tg  cog  dsivrj 
•x.cu  Y.atai6%vvovGa  ri]v  'Pm{ir]v  aitiav  si%s  v.a\  v,afr\yoQiav.  oi  ds  tcov 
6tQattcotcov  olxstoi  v.a.1  cpiXoi  (isya  usQog  ovtsg  tov  dvicov  6vvitQS%ov 
TtQog  tbv  TtfiiQiov,  ta  uhv  ai6%Qa  tcov  ysyovotcov  avacpsQOVtsg  sig  tov 
uQ%ovta,  di'  aVtbv  Sh  oro£se?$m  to6ovtovg  noXitag  cpa6Kovtsg.  —  tbv 
usv  yaQ  vnatov  iiprjcpieavto  yviivbv  v.a\  dsSsyLSvov  naQaSovvai  tolg  No- 
uavtivoig,  tcov  dh  aXXcov  icpsioavto  ■navtcav  dia  Tl§sqiov.  Flor.  2,  2 
[3,  14],  2  set  hic  siue  Mancinianae  deditionis,  quia  sponsor  foederis 
fuerat,  contagium  timens  et  q.  s. 


56,  cf.  app.  crit.  ad  Claud.  fr.  68.         4.  5  ualerius  et  antias 
libri  anthias  Rchd.  Don.        6  diaeo  Laur.1  (un  Laur.3  s.  lin.)  Rehd. 

confirmant  Laur.  Rchd.  L)on. 

57,  10  probu  VRP         11  XII  ?  12  graccus  VR     man- 
cina  P 

58,  15  foedis  Neap.  corr.  cclit.  pr. 


YALERII  ANTIATIS  ANNALES.    fr.  56-61  273 

EX  LIBRO  XXIV 

59.  Gell.  L  7, 10.  Item  in  Valerii  Antiatis  libro  quarto  uicesimo 
simili  modo  scriptum  esse  [amicus  quidam  GeJlii  dixit]'.  Si  eae  res 
diuinae  iactae  recteque  perlitatae  essent,  haruspices  dixerunt  omnia 
ex  sententia  processurum  esse. 

EX  LIBRO  XLV 

5  60.  Gell.  6,9,9.  'Peposei'  quoque,  non  'poposci'  Valerius  An- 
tias  Iibro  annalium  XLV  scriptum  reliquit:  Denique  Licinius  tribunus 
plebi  (proptery  perduellionem  ei  diem  dixit  et  comitiis  diem  a  M. 
Marcio  praetore  peposcit. 

EX  LIBRO  LXXIV 

61.  Prisc.  9  p.489  H.   Antias  in  LXXIV:  Eo  omnes  hostiae,  ui- 
10  tuli  uiginti  et  septem  coniecti,  et  ita  omnia  adulta  sunt. 


59.  'Amicus',  qui  excmpla  citauerat,  postea  (c.  7,  13)  complectitur 
nomina  GraccJii,  Quadrigarii,  Antiatis,  Plauti,  Laberii.  alia  sunt  exempla 
Prisciani  9,  39  p.  475  sq. 

60.  Pighius  ann.  III  p.  121  (cum  Sclmcglero  I  p.  91,  Gutschmidio 
Kl.  Schr.  V  p.  527)  Jianc  rem  rettulit  ad  a.  110.  644,  pro  M.  Marcio  Quin- 
tum  substituens,  utrumque  nulla  auctoritate,  Muenzer  Herm.  XXXII 
p.470sqq.  ad  causam  Pleminii  a.  204.  550  (Liu.  29,22,7 — 9)  numerum 
libri  corruptum  esse  arbitratus  (fort.  ex  XV);  at  cf.  Holzapfel  (Sull'  eta 
di  Val.  Anz.  [Rivista  di  storia  ant.  IV  p.  51]),  qui  Licinium  (Macrum) 
tribunum  plebis  a.  73.  681  a  G.  Babirio  in  ius  uocatum  esse  dici  ex- 
istimat.    milii  res  dubia  est. 


59,  1  uale  ruati  atis  R  2  eae  res]  V  exc.  Scioppii  ea  eres  R 
•ea  res  P  hae  (s.  hee)  res  g  3  factae  recteque]  gr  facte  recteque 
PV2$  facta  erecteque  R  recteque  facte  V  factae  rectaeque  g  factae 
riteque  Carrio     aruspices  Pg 

60,  5.  6  acias  R1        6  annalio  R        7  plebi  om.  V     per  duel- 

lione  VPR%  pdioduellione  e$-ei  diec  R  a.  corr.  dicit  R  ~Jcom\gitus 
~Jdie  R  perduellionem  ei  iudicauit  et  /.  F.  Gronou.  in  perd.  I.  Gron. 
propter  insenii  coll.  Cicer.  diuin.  in  Caec.  20,  67  8  martio  P 

ptor  epossicit  R   poscit  VP 

61,  9   in— 10   coniecti  et  om.  Sangall.      LXX  (Par.)R1  IIII 

wiprscr.  s.  m.  LXX  iffl  B<rn.  LXXUII  Grut.  Karolir.  10  ui- 

ginti  et  septern]  R1  uiginti  septem  Bamb.  R  XXVII  cet.  libri  ad- 
ulta  Halberst.  combusta  supscr.  s.  m. 

Hiat.  Eom.  rel.  I,  ed.  Peter.    Ed.  alt.  18 


105 
649 


274  RELIQVIAE 

EX  LIBRO  LXXV 

62.  GeJl.  6, 9, 17.   Valerius  Antias  in  libro  historiarum  LXXV 
uerba  haec  scripsit:  Deinde  funere  locato  ad  forum  descendidit. 

EX  EIS  LIBRIS  QVI  POST  XXII  ERANT 

63.  Oros.  5, 16 ,1.  Anno  ab  urbe  condita  dcxlii  C.  Manlius 
consul  et  0.  Caepio  proconsule  aduersus  Cimbros  et  Teutonas  et  Ti- 
gurinos  et  Ambronas,  Gallorum  Cermanorum  gentes,  quae  tunc,  ut  5 
imperium  Romanum  extinguerent,  conspirauerant,  missi  prouincias 
sibi  Rhodano  ilumine  medio  diuiserunt.  ubi  dum  inter  se  grauissima 
inuidia  et  contentione  disceptant,  cum  magna  ignominia  et  periculo 
Romani,  nominis  uicti  sunt,  si  quidem  in  ea  pugna  M.  Aemilius  con- 
sularis  captus  atque  interfectus  est7  duo  filii  consulis  caesi;  octo-  10 


62.  Beferrem  ad  Q.  Marcium  consulem  a.  118.  636  (cf.  Val.  Max.  5, 
10,3:  Q.  Marcius  Rex,  superioris  Catonis  in  consulatu  collega,  filium 
summae  pietatis  et  magnae  spei  et,  quae  non  parua  calamitatis  accessio 
fuit,  unicum  amisit,  cumque  se  obitu  eius  subrutum  et  euersum  uideret, 
ita  dolorem  altitudine  consilii  coercuit,  ut  a  rogo  iuuenis  protinu» 
curiam  peteret  senatumque,  quem  eo  die  lege  habere  oportebat,  con- 
uocaret),  sed  repugnat  libri  numerus  et  huic  coniecturae  et  Muenzero  (l.  ad 
fr.  60  citato),  aui  comparato  Plinio  21, 10  rem  ad  funus  P.  Cornelii  Sci- 
pionis  Nasicae  Serapionis  consulis  mortui  a.  111.  643  (R.  E.  IV  c.  1504  sq.) 
rettulit  numerumque  muiare  (in  XXV)  maluit;  contra  Holzapifel  (uid.  ad 
fr.  60)  hoc  fr.  cum  Caesaris  funere  coniunxit. 

63.  Vid.  Liu.  per.  67:  Ab  isdem  bostibus  [CimbrisJ  Cn.  Manlius 
cos.  et  Q.  Seruilius  Caepio  procos.  uicti  proelio  castris  quoque  binis  exuti 
sunt,  militum  milia  octoginta  occisa,  calonum  et  lixarum  quadraginta 
secundum  k(ntiatem  apud  J.r)>ausionem  (sic  locum  suppleuit  Zange- 
meister  [Heidelberg.  Festschr.  1882  p.  93].  ex  Liu.  Eutrop.  5, 1.  Flor.  1,  38 
[3,  3J,  4.)  Orosius  exscripsit  Liuium,  Liuius  Antiatem. 


62,  2  descescendit  Bcntley 

63,  3  sescentesimo.  XL.  secundo  Laur.  Don.  C.  Manlius  habent 
Orosius  (g-  Laur.  gaius  Pal.  Belid.  Don.)  et  epit.  Cassiod.  (Momms. 
C.I.L.  I  p.  537),  Cn.  grauiorcs  testes  Sallust.  lug.  114,  Cicero  pra 
Mur.  17,36.  pro  Planc.  5,12.  Liuius  per.  67.  Valerius  Max.  2,3,2^ 

5  an  Germanorum  est  delenda?  semper  enim  in  lioc  cap.  M  po- 
puli  Galli  dicuntur.  et  ante  Germ.  add.  Pal.2  BeJid.2  ut  deest  in 
Pal.  Behd.  6  conspirauerant]  coniurauerunt  Laur.  7  rhodanio 
Laur.  ante  corr.  8  discertant  Laur.Pdl.Behd}  Don.  9   m. 

aemilius  Laur.  marcus  aemilius  Pal.  BeJid.2  marcus  aemelius  BeJid} 
M.  Aurelius  uulg.  at  Jiic  (cos.  a.  108.  646)  iam  ante  Jianc  pugnam^ 
de  qua  hoc  l.  sermo  est,  a  Boiorige  (Liu.  per.  67)  trucidatus  erat. 


VALEKII  ANTIATIS  ANNALES.    fr.  G2-66  275 

ginta  milia  Romanorum  socioruni(|ue  ea  tempestate  trucidata,  qua- 
dra^rinta  milia  ralonum  atque  lixarum  interfecta  Antias  scribit.  ita 
ex  omni  penitus  exercitu  decem  tantum  modo  homines,  qui  miserum 
nuntium  ad  augendas  miserias  reportarent,  superfuisse  referuntur. 
5  64.  Plin.  /i.  h.  34,  14.  Antias  quidem  [auctor  est\  lieredes  L. 
Crassi  oratoris  muita  etiam  triclinia  aerata  uendidisse. 

INCERTAE  SEDIS  FRAGMENTA 

65.  Gell.  5,21,6.  Velim  doceas  nos,  cur  fpluria'  siue  fcom- 
pluria'  (nihil  enim  diflert)  non  Latine  sed  barbare  dixerint  M.  Cato; 
Q.  Claudius,  Valerius  Antias,  L.  Aelius,  P.  Nigidius,  M.  Varro,  quos 

io  subscriptores  approbatoresque  huius  uerbi  babemus. 

66.  Plin.  n.  h.  3, 108.  Gelli[an]us  auctor  est  lacu  Fucino  bau- 
stum  Marsorum  oppidum  Archippe  conditum  a  Marsya,  duce  Ly- 
dorum,  item  Vidicinorum  in  Piceno  deletum  a  Romanis  Valeri[an]us. 


64.  Cf.  Piso  fr.  34,  qui  simul  citatur  (ex  Varrone,  Muenzer  Quellen- 
krit,  p.  212). 

65.  Vitl.  Cat.  fr.  24.  Claud.  90  (c.  adn.J. 

66.  Cf.  Getl.  fr.  8,  supra  p.  150. 


91 

663 


1  que  om.  Laur.  1.2  -XL-  milia  Laur.  2  atq.  elixarum 
Ljaur.     antbias  Laur.  Pal.  Lteltd.  Don. 

64-,  5  beredes  JBawb.  heredem  Par.  d  h  5.  6  L.  Crassum  Pur. 
d.  h.  6  oratorem  Par.  h 

65,  9  ancias  VB 

66,  13  Valerius  Antias  Muenger  Quellenhrlt.  p.376.  cf.  appar. 
ad  Gell.  fr.  8 


18  = 


L.  CORNELII  SISENNAE  HISTORIAE 

EX  LIBRO  I 

I*.  Seru.  ad  Verg.  Aen.  1,242.  Hi  enim  duo  [Aeneas  et  An- 
leiutr]  Troiam  prodidisse  dicuntur  secundum  Liuium  —  Sisenna 
t.amen  dicit  solum  Antenorem  prodidisse.  —  ob  hoc  autem  creditur 
Graecis  Antenor  patriam  prodidisse,  quia  et  auctor  reddendae  He- 
lenae  fuit  et  legatos,  qui  propter  Helenam  uenerant,  suscepit  hospitio,  5 
et  Vlixen  in  mendici  habitu  agnitum  non  prodidit. 

2*.  Seru.  ad  Verg.  Aen.  11, 316.  Vnde  sequenda  est  potius  Li- 
uii,  Sisennae  et  Catonis  auctoritas.  nam  paene  omnes  antiquae  histo- 
riae  scriptores  in  hoc  consentiunt,   Cato  enim  in  originibus    dicit 
Troianos  a  Latino  accepisse  agrum,  qui  est  inf er  Laurentum  et  castra  10 
Troiana. 

3*.  Non.  s.  v.  iuxlim p.  127.   Sisenna  ab  urbe  condita:  Iuxtim 
Numicium  flumen  obtruncatur. 

4*.  Seru.  ad  Verg.  Aen.  1,108.    Haec  autem  saxa  inter  Afri- 
cam,  Siciliam  et  Sardiniam  et  Italiam  sunt,  quae  saxa  ob  hoc  Itali  15 
aras  uocant,  quod  ibi  Afri  et  Romani  foedus  inierunt,  et  fines  im- 
perii  sui  illic  esse  uoluerunt.  —  quae  arae  a  Sisenna  propitiae  uo- 
cantur. 


1.  Cf.  Seru.  ad  Aen.  1,  647.  Liu.  1, 1, 1. 

2.  Vid.  Cat.  fr.  8.  Liu.  1,1,5. 

3.  De  Aeneae  morte  esse  sermo  uidetur,  cf.  Schwegler  1  p.  287. 

4.  Cf.  Claudii  fr.  31. 


1 ,  4. 5  et  auctor  reddendae  Helenae  ex  Cassell.  accesserunt.  Paris. 
haec  hdbet:  Antenor  autem  ob  hoc  creditur  patriam  prodedisse  quod 
et  auctor  reddende  helene  fuit  et  legatos  ab  hoc  uenientes  susciperat 
et  ulixe  mendici  habitu  apud  troiam  agnitum  non  prodedit. 

2,  7  sequanda  Paris.  8  sisenne  Regin.  nam  paene]  nempe 
Regin. 

3,  12  Sisenna:  urbe  Mcrcer.  at  urbe  Quicherat  Sisenna  <(Histo- 
riarum  lib.  I:  Proximo  anno)>  ab  urbe  Onions.    uid.  s.  p.  cccxxxix 

4,  15  Siciliam  et  et  Italiam  dcsunt  in  Bem.  17. 18  propitiae 
uocantur]  dictae  sunt  propitiae  Bern.   propiciae  dicuntur  Mon. 


L.  CORNELII  SISENNAE  HISTORIAE.  fr.  1—8  277 

5*.  Cic.  de  diu.  /,  44.  99.  Caeciliae  Q.  (iliae  somnio  modo  Mar- 
sico  bello  templum  est  a  senatu  luiioni  Sospitae  restitutum.  quod 
quidem  somnium  Sisenna  cum  disputauisset  miritice  ad  uerbum  cum 
re  conuenisse,  tum  insolenter,  credo  ab  Epicureo  aliquo  inductus, 

5  disputat  somniis  credi  non  oportere.  idem  contra  ostenta  nihil  dis- 
putat  exponitque  initio  belli  Marsici  et  deorum  simulacra  sudauisse 
et  sanguinem  iluxisse  et  discessisse  caelum  et  ex  occulto  auditas 
esse  uoces,  quae  pericula  belli  nuntiarent,  et  Lanuuii  clipeos,  quod 
baruspicibus  tristissimum  uisuni  esset,  a  muribus  esse  derosos. 

io  6.  Non.  s.u.  protinus  p.  376.  Sisenna  bist.  lib.  I:  nocte  con- 
sumpta  postero  die  per  incertas  uias  Aeserniam,  inde  Romam  pro- 
tinus  profugerant. 

EX  LIBRO  II 

7.  Macrob.  sat.  6,4, 15.   Sed  et  Siseuna  in  secundo  dixit:  Et 

Marsi  propius  succedunt  atque  ita  scutis  proiectis  tecti  saxa  certa- 

15  tim  y  lenta  manibus  coniciunt  in  liostes.    8.  Et  in  eodem:  Vetus 


90 

664 


5.  Eadem  ostenta  Caeciliae  Metellae,  filiae  Q.  Metelli  Baliarici  cos. 
98.  656,  Cicero  2,  27,  5S  repetit:  Sanguine  pluisse  senatui  nuntiatum  est, 
Atratum  etiam  fluuium  fluxisse  sanguine,  deorum  sudasse  simulacra. 
(cf.  25,54:  Multa  me  consule  a  me  ipso  scripta  recitasti,  multa  ante 
Marsicum  bellum  a  Sisenna  collecta  attulisti.)  Mares  adrosis  Lanuui 
clipeis  argenteis  Marsicum  portendisse  bellum  etiam  Plin.  n.  h.  8, 221 
(ex  Varrone,  cf.  Muenzer  Quellenkr.  p.  22)  tradidit.  (alia  prodigia  eius 
temporis  exponit  Oros.  5, 18,  3sqq.) 

6.  Si  de  numero  dubitare  licet,  refero  ad  proelium,  quo  initio  belli 
(a.  90.  664)  L.  Iulius  Caesar  apud  Aeserniam  uictus  aufugit  (Oros.  5, 18, 
14).  uid.  App.  bell.  ciu.  1,41:  Ovirtiog  yiv  Kctxav  [i.  e.  ScatoJ  Zslrov 
'lovXiov  TQitpdiievog  tt  xai  di6%i,Xiovg  xTsivccg  iitl  AIgbqvIccv  i\lu6£  qco- 
(ia'C^ov6av.  cf.  Kiene  Der  roem.  Bundesgenossenkrieg  p.  194.  Riese  p.  55 
Bomanos  intellegit  qui  ex  Apulia  siue  ex  Samnio  interiore,  antequum 
Aesernia  ab  hostibus  obsideretur,  exeunte  a.  91.  663  fugerint. 

8.  Woelfflin  (Centralbl.  1871  p.  276)  comparauit  Sallust.  Iug.  93,  4  de 
expugnato   quodam  castello   a  Mario:  et  forte  in  eo  loco  grandis  ilex 


5,  1  q.  f.  Voss.  A  B  que  Leid.  II  Vind.  2  iunonis  bospite 
Voss.  B  Lcid.  H  restitum  Voss.  B  4  uenisse  Voss.  A1  tum  iibti 
tamen  Vrsinus  epicuro  Voss.  B  5  idemque  L^eid.  H  6  belli 
marsici  initio  Leid.H  7  oculto  Voss.A1  8  lanuini  Vindoh. 
lanuii  Voss.  B  (ii  in  ras.)     clipeum  L^eid.  H 

6,  10  historiae  L   bistoriarum  alii  libri  11   posterio  Gen? 
per  incerta  suiase  (sui  ase  H1)  seruiam  Gen.  H1     eserniam  cet. 

libri  12  perfugerant  Merc.  profugerunt  ci.  Mueller 

7,  1-1  tectis  Paris.  15  lecta  Jioth  amento  aut  Bergh  Boem. 
Schleudergeschosse  p.  58 


278  RELIQVIAE 

ntque  ingens  erat  arbor  ilex,  quae  circum  proiectis  ramis  maiorem 
partem  loci  summi  tegebat. 

9.  Non.  s.  u.  remulcare p.  57.  Sisenna  historiae  lib.  II:  Si  quae 
celeriter  solui  poterat,  in  altum  remulco  retrahit. 

EX  LIBRO  III 

10.  Non.  s.  u.  miras  p.  480.  Siseuna  historiarum  lih.  III:  nolitote  5 
mirare  quam  desperata  uoluntate  ad  unam  belli  faciendi  uiam  .  .  . 

11.  Non.s.u.  imbrices  p.  125.    Sisenna  historiarum  libro  III: 
dissipatis  imbricum  fragminibus  ac  testis  tegularum  .  .  . 

12.  Non.  s.  u.  sagum p.  538.  Sisenna  hist.  lib.  III:  senatus  aucto- 
ritate  f  saga  rianunc.  io 

13.  Non.  s.  u.  mittere  p.348.   Sisenna  hist.  lib.  III:  mulierem 
missa  fide  ac  pietate  propter  amoris  nefarii  lubidinem  obstitisse. 


coaluerat  inter  saxa,  pauluin  modo  prona,  deinde  inflexa  atque  aucta, 
quo  cuncta  gignentium  natura  fert.  cuius  ramis  modo,  modo  eminen- 
tibus  saxis  nisus  Ligus  in  castelli  planitiem  peruenit  [sic  castellum  cap- 
tum  est,  de  quo  Marius  iam  desperaueratj .  idemque  cum  fr.  7  comparauit: 
c.  67,1:  ad  hoc  mulieres  puerique  [VagensesJ  pro  tectis  aedificiorum 
saxa  et  alia  quae  locus  praebebat  certatim  mittere. 

10.  Popma:  Verba  legatorum  aut  ducum  Italicorum  sollicitantium 
populos  uicinos  ad  belli  societatem. 

11.  Popma  refert  ad  caedem  Bomanorum  Asculi  initio  belli  factam 
et  de  fr.  11—13  confert  Liu.  per.  72:  Initio  belli  a  Picentibus  moto  Q. 
Seruilius  proconsul  in  oppido  Asculo  cum  omnibus  ciuibus  Roinanis, 
qui  in  eo  oppido  erant,  occisus  est.  saga  populus  sumpsit.  Seruius 
Gtalba  a  Lucanis  comprebensus  unius  feminae  opera,  ad  quam  deuerte- 
batur,  e  captiuitate  receptus  est.  contra  Riese  p.  60  propter  libri  nume- 
rum  ad  a.  90.  664  descendit  et  ad  L.  lulii  Caesaris  uictoriam  de  Samniti- 
bus  nuntiatam,  ob  quam  Bomae  senatus  saga  deposuit  (Liu.  per.  73.  Oros. 
5, 18, 15).    cf.  adn.  ad  fr.  16. 

9,  3  I  FSH  II  FlLG  que  Fl  qua  F^H1  4  remulcare 
trabit  LHG  remulco  retrahit  Ll  remulcat  id  est  remulco  retrahit 
Lunius,  recte,  nisi  cod.  L1  scripturam  ita  defendis,  ut  etiam  hic  No- 
nium  cxempla  excerpentem  dormiuisse  censeas.  lemma  enim  est  re- 
mulcare  uid.  supra  p.  lxv 

10,  f)  lemma  fnolitote'  pro  fnolite'  Quicherat  uidit.  Sisennae 
exemplum  pertinet  ad  lemma  fmiras'  pro  cmiraris',  ut  duo  Varronis 
quae  antccedunt  6  mirare  Lugd.  Bamb.  mirari  cet.  libri 

11,  8  fracminibus  LHParis. 

12,  10  saga  induunt  Schott.  s.  sumuntur  uel  sumpta  Popma 
saga  ponunt  Ltiese  p.  60.  sagati  sumus  Maduig  adu.  LL p.  663,  saga 
reduunt  L.  Lange  in  Curtii  stud.  X  p.  253  sq.  uid.  s.  p.  cccxxxix 

13,  12  libidinem  FBLH^Gen.     extitisse  LH2G 


L.  CORNELII  SISENNAE  HISTORIAE.    fr.  8—20  279 

14.  Non.  s.  u.  agilemp.58.  Sisenna  historiarum  libro  III:  Agi- 
lem  dari  facilemque  uictoriam  neque  fossas  aut  bellum  remoratum. 

15.  Non.  s.  u.  aperlum  p.  236.    Sisenna  historiarum  libro  III: 
Adoriuntur  auersos  ut  aperlis  lateribus. 

5  16.  Non.  s.u.  adesump.70.  Sisenna  bistoriarum  libro  III:  is- 
dem  temporibus  Aesernini  duplici  fossa  uallo(jue  circumdati  frumento 
adeso,  quod  ex  areis  in  oppidum  portatum  est  .  .  . 

17.  Xon.s.  u.senati  uelsenatuis  p.484.   Sisenna  bistor.  lib.  III: 
Lucius  Calpurnius  Piso  ex  senati  consulto  duas  nouas  tribus  .  .  . 

so         18.  Non.  s.  u.  multifariam  p.  141.    Sisenna   historiarum  libro 

III:  Ouod  loca  palustria que  erant  et  alte  multifariam  con- 

fossa  .  .  . 

19.  Non.  s.  u.  funditores  p.553.   Sisenna  hist.  Iib.  III:  .  .  .  ac 
post  armatos  funditores  et  sagittarios  ponit. 

15         20.  Xon.s.u.manipuli  p.556.   Sisenna  historiarum  lib.  III:  ... 


14  et  15.  Popma  pertinere  censet  ad  proelhim  a  L.  Iulio  Caesare 
consule  contra  Papium  ad  Acerras  commissum.  cf.  App.  b.  c.  1,  42:  rovg 
jthv  Xontovg  twv  Noiiddwv  mg  vTtonxovg  6  K<xl6<xq  ig  Al§vt]v  aTcinsLiipe, 
Ilccitlov  dh  7tsXa6cxvTog  avta  6vv  Y.aT(x(pQovr)6ei  v.a\  LiiQog  i]8i]  tov  %aQa- 
-xog  dia67t(bvTog  rohg  IriTtiag  £x7i£Liipag  xar'  allag  TtvXag  ^ktslvs  tov  TJa- 
Ttiov  tisqI  s£axio%i7.iovg.    Kiene  p.  195. 

16.  Cf.  Liu.  per.  73:  L.  Iulius  Caesar  consul  feliciter  aduersus  Samni- 
tes  pugnauit.  [fr.  14.  15.]  ob  eam  uictoriam  Romae  saga  posita  sunt. 
et  ut  uaria  belli  fortuna  esset,  Aesernia  colonia  cum  M.  Marcello 
in  potestatem  Samnitium  uenit.  App.  b.c.1,41:  v.a\  avTi)v  [Aeserniam] 
oi  uhv  6vvT(XTT0VTsg,  Asvxtog  T6  £-AL7ti(av  Ka\  Asvmog  AKiXiog,  9'SQajtov- 
T(ov  £6&fjTag  VTtoSvvTeg  (XTtidQaeav,  %qov(o  8h  xai  Xlll(o  7taQS6TijaavT0  oi 
TtoXiuioi.    Kiene  p.  195  sq. 

17.  Subsequitur  fr.  136.  De  hac  lege  Calpurnia,  de  qua  nihil  aliunde 
traditum  est,  cf.  Kiene  p.  224  sq.  (qui  rogauit  supplet)  et  229  sq.  infra 
fr.  120.  fortasse  praetor  a.  74.  6S0  (Muenzer  R.  E.  III  c.  1395  sq.). 


14,  1  liber  G  in  libro  FHl       2  uallum  remoraturum  Mercer. 

15,  3  IHI  L  (IH  GF)  4  aduersos  I?FX  ut]  ui  Mueller 
an  et? 

16,  5.6  bisdem  LFXPE         6  eserenni  LGF  corr.  Aldina 
7  adeco  L1  adeoso  G     ariis  Ll  aruis  Mueller 

17,  9  lucilius  B  licius  G     calpus  FG 

18,  11  paulus  tria  L  a.  corr.  quae  L,GF  quaerant  Eoth  ipse 
ante  que  adiectiuum  intercidisse  arbitror.  arte  Murller  11. 12  con- 
f*sso  F1 

19,  13  in  III  histo  F  14  sagittaprios  G1 


280  RELIQVIAE 

Conmutus  tamen  et  tempora  singula  constituit  et;  sieut  steterat, 
manipulos  obuerti  iussit. 

21.  Non.  s.  u.  sparus  p.  555.  Sisenna  histor.  lib.  III:  .  .  .  sparis 
ac  lanceis  eminus  peterent  hostes  .  .  . 

22.  Non.  s.  u.  propter  p.367.  Sisenna  historiarum  lib.  III:  Par-  5- 
tem  cohortium  propter  mare  collocat  in  litore. 

23.  Non.  s.  u.  tela  p.448.  Sisenna  historiarum  lib.  III:  Manua- 
lis  lapides  dispertit,  propterea  quod  is  ager  omnis  eius  modi  telis 
indigebat. 

24-.  Non.  s.  u.  maceriae  p.  141.   Sisenna  historiarum  libro  III:  io 
Post  uillarum  macerias  ac  parietinas  quinque  cohortis  in  insidiis 
reliquit. 

25.  Non.  s.  u.  praestolari  p.  161.  Sisenna  historiarum  libro  III: 
Occulte  tacitique  aduenientiam  cohortium  praestolari  occipiunt. 

26.  Non.  s.u.  sonu  p.491.    Sisenna  histor.  lib.  III:  Postquam  15 
sonu  signorum  proelium  magno  cum  clamore  uirorum  commissum 
est  .  .  . 

27.  Non.  s.  u.protelarep.363.  Sisenna  hist.  lib.  III:  Romanos 
inpetu  suo  protelant,  protelatos  persecuntur. 


21.  cSparos  aut  lanceas'  etiam  Sallustius  Catil.  56,  3  coniunxit. 


20,  1  conmutus  LGB  commutus  L2H  commumtus  Basil.  con- 
uictus  uulgo  connixus  Lipsius  C.  Mutilus  uel  consul  Mutilus  Hertz 
in  progr.  p.  19  Cornutus  Woelfflin  coll.  Cic.pro  Font.  19,43  Coma- 
tus  Bergk  Schleudergeschosse  p.  82  an  coactus?  et  temporae  1} 
et  tempora  cet.  codd.  tempori  Gidielm.  ex  tempore  Lipsius  ec 
tempore  Mueller     singula]  signa  Lipsius     steterant  Gidielm. 

21,  3  IV  B  IIH  Lugd.  (III  LGF)  sparris  Lugd.  (etiam  in 
lemmate)         4  ac]  ad  G 

22,  5  IIII  B  6  conlocati  L1 

23,  7  IIH  H1        7.8  manuales  BLugd.F       8  dispartit  F 
onis  B     teliis  L^G1 

24,  11  cohortes  B  12  reliquid  LFxAxO 

25,  14  occulti  WernicJce  tacite  Popma  aduenientium  LG  ad- 
uenientiam  Popma  aduentum  Botli  aduentum  trium  Boot  prestu- 
lari  L1  prestolari  L2H     accipiunt  libri  occipiunt  Passcratius 

26,  15  HI  om.  F  16  praelium  HB  clamore  utrorum  c. 
Popma   utrorumque  Mueller 

27,  18  romanus  L^H^BGen.  19  imppetu  W1  inpetu  L 
protelatos]  Vrsin.  prolectus  LHGF  proiectos  Popma      persecuto- 
rum  G 


L.  CORNELII  SISENNAE  HISTORIAE.    fr.  20-36  281 

28.  Non.  s.  u.  certatim  />.  516.  Sisenna  histor.  lib.  III:  . . .  atque 
armis  de  uita  certatim  dimicare  nitebatur. 

29.  Non.  s.  u.  materes  />.  556.  Sisenna  hist.  III:  Galli  materibus 
aut  Ianceis  configunt  .  .  . 

5        30.  Non.  datiuus pro  abl. p.  502.   Sisenna  historiarum  Iih.  III: 
.  .  .  ali  saltu  ac  uelocitate  certare. 

31.  .Xon.  s.  u.  manipulatim  p.  141 .  Sisenna  historiarum  libro  III: 

Requiescendi  spatium  naclL  cum  densiores  manipulatim  resistere 

hostibus  instituissent  .  .  . 

10         32.  Non.  s.u.permitterep.162.   Sisenna  historiarum  Iihro  III: 

.  .  .  et  inde  ecum  concitatum  princeps  ad  hostium  permittit  aciem. 

33.  Non.  s.  u.  congenulare p.  57.   Sisenna  historiarum  lihro  III: 

.  .  .  multi  plagis  aduersis  icti  et  congenuclati  Romanis  praecipitatis 

ipsi  supra  uoluit  in  caput  .  .  . 

i5         34.  Non.  s.  u.  mandare p.  135.   Sisenna  historiae  Iibro  III:  post 

principia  paulatim  recedunt  atque  inde  cum  paucis  fugae  se  mandant. 

35.  Non.  s.u.  dispalare  p.101.   Sisenna  historiarum  libro  III: 
.  .  .  dispalati  ab  signis,  digressi  omnes  ac  dissipati  .  .  . 

36.  Non.  s.  u.  binum  milium  numero p.80.  Sisenna  historiarum 
20  lihro  III:  ...  ad  binum  milium  numero  sauciis  utrimque  factis  .  .  . 


35.  Subsequitur  fr.  134. 


28,  1  adque  L1  2  gertatim  L1     nitebantur  Mercer. 

29,  3  sisennast  W    gallia  LHGB  galli  Par.  D  Montep.  P Roth 
4  aut]  Roth      sani  libri   hispani  Nicol.  Loensis   spani  Mercer. 

Suaui  Vlitius  Sueui  Iunius     confligunt  MueUer 

30,  6   alii  H1    aliis  Roth      saltui  ac  uelocitati  F  (ed.  Parm. 
a.  1480)  saltu  ac  uelocitati  Mueller  (uid.  a.  h.  1.) 

31,  8  condensiores  libri   cum  densiores  Mercer.    cum  densi  in 
orbes  Palmer  9  inetituissent  L1 

32,  11  exinde  ci.  Mueller     princeps]  an  praeceps? 

33,  12  liber  G  dc  equis  uiddur  esse  sermo.  (cf.  Coel  fr.  44) 

13  congenulati  libri;  error  est  in  hoc  lemmate  Nonii,  qui  rectius  p.  89 
(Coel.  fr.  44)  congenuclat  scripsit     Romani  praecipitati  Scaliger 

14  ipsis  LG     uoluit  libri  uoluti  Bentin.  uolui  Passeratius 

34,  15.16   posttricipia  LHG2F  postricipia  P1   postripia   G1 
em.  Bentin.         16  sae  L  si*  F1  se  F2 

35,  18  discipati  H1 

36,  20  m.  non  uero  L1    saucius  IjF1  sauciis  G  in  ras.    utrim- 
que  G  in  ras.  uterique  H1 


282  RELIQVIAE 

37.  Non.s.u.  inermis  pro  inermibus p.492.  Sisenna  histor.  lib. 
III:  plerique  inermi  in  castra  perfugiunt. 

38.  Non.  s.  u.  lembus  p.534.  Sisenna  histor.  lib.  III:  Otacilium 
legatum  cum  scaphis  ac  lembis  .  .  . 

39.  Non.  s.  u.  actuariae  p.535.    Sisenna  hist.  lib.  III:   quibus  5 
occisis  actuarias   ad  uiginti  nauis,   item  complures  onerarias  in- 
«endunt. 

40.  Non.s.u.  catapulta  p.  552.  Sisenna  histor.  lib.  III:  praeterea 
catapultas  sedecim,  quattuor  ballistas,  uiginti  plaustra  scorpiis  ac 
minoribus  sagittis  onusta  ...  i< 

41.  Non.  s.  u.  scorpio p.  553.  Sisenna  hist.  lib.  III:  longius  scor- 
pios  catapulta  concitos  .  .  . 

42.  Non.  nominat.pro  abl.p.502.  Sisenna  historiarum  lib.  III: 
omnia  quae  diximus  loca  stalim  potitus  .  .  . 

43.  Non.  s.  u.  in  populum  p.  130.  Sisenna  historiarum  libro  III:  u 
Seruulum  eius  praemio  libertatis  inductum  magno  cum  tumultu  con- 
uentum  in  populum  produxit  armatum. 

44.  Non.  s.  u.  callet p.258.   Sisenna  historiarum  libro  III:  Lu- 


39.  Iterauit  Nonius  s.  u.  onerariae  p.  536. 
42.  Subsequitur  fr.  135. 

44.  De  L.  Memmii  tribunatu  nil  memoriae  traditum  est  (cf.  de  eo 
■Cic.  Brut.  36, 136.  89,  304),  quam  ob  rem  Both  scripsit  Gai  Scriboni  tri- 


37,  2  plerique  LV  plerisque  GP  inhermis  LH  inermis  cet. 
codd.  corr.  Bentin. 

38,  4  scafis  I/GB 

39,  5  p.  536:  hist.  om.  Y  6  auctuarias  H  nauis  F  malis 
LWV  p.  536:  naues  libri  p.  535:  idem  LHGB  item  F  p.  536: 
LHGF     conplures  L  p.  536  Ll 

40,  9  caltapultas  G  XVI  F  ballista  L1  uigisti  LGHxLugd. 
XX  F  plautras  corris  LlGHlLugd.  plautra  coriis  H  a.  corr. 
plaustra  scoriis  F  plaustra  scorris  B  corytis  Lipsius  coricis  Sca- 
liger  scorpiis  Both  10  honusta  libri 

41,  11.12  quamquam  lcmma  est  scorpio,  tamen  scorpios  est  acc. 
plur.  scorpius  G  12  catapultas  uulg.  concitat  ante  Mercerum 
edebatur 

42,  1S  lUl  F         14  que  FLugd.     potius  GLXPF 

43,  16  indictum  LHGF  tumulto  H^F  tulo  L1  16. 17  con- 
uenientium  ucl  coeuntium  Mueller  pop.  X2  supscr.  populo  F1  tu- 
mulo  supscr.  F2 

£4c,  18  IHI  F(Gerh)  18.  p.  283,1  lucilius  L1  Lucilium  LH 
Gen.  luciniu  GF 


L.  CORNELII  SISENNAE  HISTORIAE.    fr.  37—50  283 

cium  Memmium,  socerum  GaiScriboni,  tribunum  plebis,  quem  Marci 
Liui  consiliarium  fuisse  callebant  et  tunc  Curionis  oratorem  .  .  . 

45.  Non.  s.  u.  proprium  p.  361.    Sisenna  bistoriarum  Iib.  III: 
Tum  subito  tacuit  atque  metu  et  suspicioue  propriam  capere  non 

5  poterat  quietem. 

46.  Non.  s.  u.  indulgitate  p.  126.   Sisenna  bistoriarum  Iibro  III: 
Bassus  assiduitate  indulgitate  uictus  .  .  . 

47.  Non.s.u.uicalim p.lSS.  Sisenna  bistoriarum  libro  III:  Cum 
conplures  menses  barba  inmissa  et  intonso  capillo,  Iugubri  uestitu, 

10  populum  uicatim  flens  una  cum  liberis  circumiret  .  .  . 

48.  Nonius  s.  u.  uulgus  p.  230.   Sisenna  bistoriarum  libro  III: 
Inperitum  concitat  uulgum. 

49.  Non.  s.  u.  claritudo  p.82.   Sisenna  historiae  libro  III:  .  .  . 
quod  fortassean  ex  uoluntate  sua  summa  cum  claritudine  celeriter 

15  confecisset  ... 

50.  Non.  s.  u.  inpotentiam p.527.   Sisenna  bistor.  lib.  III:  Sub- 
latus  laetitia  nimia  atque  inpotentia  conmotus  animi  .  .  . 


buni  plebis  (trib.  pl.  90.  664.  cons.  76.  678).  de  extremis  uerbis  cf.  Gic. 
Brut.  89,305:  Erat  enim  tribunus  plebis  tum  [cum  Cicero  adulescens 
essetj  C.  Curio;  quamquam  is  quidem  silebat,  ut  erat  semel  a  contione 
uniuersa  relictus. 

46.  De  hoc  Basso  res  incerta  est. 

47.  Cum  conpl.  —  capillo  iterauit  Nonius  s.  u.  inmissum  p.  130. 
fr.  47  et  48  Popma  ct  qui  eum  secuti  sunt  conttnuarunt,  Schneider  p.  31  sqq. 
ea  ad  C.  Marium  ex  Africa  in  Italiam  reuertentem  rettulit  (comp.  Plut. 
Mar.  41.  App.  1,  67.  Gran.  p.  23  B.  16  Fl.). 


1  caii  F     tributum  G1  tribuni  Roth       1.2  Marci  Liuii]  H2T 
marcelli  uii   marcili  VII  G    martili  VII  G-en.  2  auratore  L 

hortatorem  uel  Cm-ioni  auctorem  Mueller 

45,  4  atquem  libri  (adquem  FBGen.)    suspitione  GF     atque 
in  metu  ex  susp.  uulq.  om.  Mueller       5  potuerat  libri  poterat  uulg. 

46,  7  bassas  Gl     adsiduus  itate  Ll  assidutate  P  assidua  Pc- 
rottus 

47,  8   cum]  p.  130:   sum  LF         9  messes  Fl      intonsa   G1 
p.  130:  LG2H*PVE      pillo  G1  10  eum  F1      circumibet  L1 

48,  12  contat  L  constat  F1 

49,  15  post  confecisset  in  L  communditia  m.  tuliius,  in  F  com- 
munditia  ex  subseq.  ucrsu  inlatum 

50,  17  adque  L1     animi  scclusit  Mueller 


284  RELIQVTAE 

EX  LIBRO  Iin 

51.  Non.  s.  u.  protinus  p.  376.  Idem  [Sisenna  hist.]  lib.  IIII: 
Castra  de  planitie  conuertit  in  montes,  ut  f  crebro  ferculis  protinus 
procedundo  posset  intra  fines  Aesculapiorum  peruenire. 

5*2.  Non.  s.u.testudines  p.58.   Sisenna  bistoriarum  libro  IIII: 
Gaius  Titinius  quidam,  cui  f  minus  proprietas  menis  ab  natura  tra-  & 
dita  uideretur,  primo  ante  testudinem  constitit;  deinde  aput  consu- 
lem  causam  atque  excusationem  praeferre  coepit. 

53.  Non.  s.  u.fluuius p.  207.  Sisenna  bistoriarum  libro  IIII:  .  .  . 
quod  oppidum  tumulo  in  excelso  [loco]  propter  mare  paruis  moe- 


51.  Si  Asculanorum  Jegis,  cf.  App.  1,47 :  ysvouivr}g  6'  iv  %sq6\  rf]g 
ud%r}g  nu\  novovuivotv  dficpoTv,  6  EovXnLxtog  ivsnlunQT}  rb  rcov  noXs- 
\iLcov  6rQur6nsSov ,  xcti  rov&'  oi  noXiutot  -/.urtSovrsg  ig  'A.6xXov  itpsvyov, 
dxo6ucog  uuu  xat  dexQuxrjyijxcog-  AacpQTjviog  yuQ  insnrmnst  ua%6usvog. 
IIo[ini]iog  Ss  v.a\  rb  'A6xXov  insX\ftov  inoXtOQ-nst.  Kiene  p.  203.  si  Aecu- 
lanorum  mauis,  cf  App.1,51:  ZvXXag  S'  ig  $9rog  stsqov  'iQnivovg  usr- 
setQaronidsvs  xal  nQ06i§aXXsv  AixovXdvcp  v.tX.  [a.  89.  665] . 

52.  Fortasse  de  eadem  re  loquitur  Cassius  Dio  fr.  100 p.  90.  344  Boiss. : 
oxi  Kdrcov  [consul  atmi  S9.  665]  derwbv  xu\  dcpr}Xixi6rsQOv  zb  nXslov 
rov  6tqutov  s%cov  ig  ru  uXXu  t)ttov  Zqqcoto  xai  nors  intri\ifj6ut  6(pi6iv, 
ori  \ir]TE  ru  naQayysXX6\isva  nQO&vucog  ....  i]&sXov,  introX(iT]6ug  bXiyov 
xars%m6&ri  pXr^&stg  vn  avxtov.  %a\  irs&vrjxsi  y'  dv,  si  XL&tov  svnoQT}- 
xs6uv.  instSi}  Sh  rb  %cdqLov,  iv  to  6vvstXi%aro,  iysyscoQyrtTO  xal  SLvyQov 
xaru  v6%t\v  t)v,  ovSsv  vnb  ficbXcov  ina&sv.  evvsXijcp&r}  Sh  6  rfjg  6xa6scog 
aQ^ag  rdtog  TLxiog,  dvr]Q  dyoQalog  xca  in  Sticu6rr}QLmv  xbv  fiLov  notov- 
\isvog,  rfi  rs  nuQQT}6Lu  \tsr'  dvut6xvvrLug  xaTuxoQsT  %Qmusvog,  xat  ig  rb 
aexv  ig  xovg  Si}\iaQ%ovg  iniutpdi],  ovx  inoXd6%r}  Si. 

53.  54.  Cf.  App.  1,  50  (a.  89.  665):  Asvmog  Ss  KXoivxtog  ZivXXa  nsQt 
xd  TIofinaTa  oqt}  6XQaronsSsvovri  \tuXa  xaxacpQOvr}xixcbg  dnb  6xaSicov 
XQtcov  nuQS6rQaroniSsvsv.  nal  6  .ZvHa?  ri~}V  v§Qtv  ovx  ivsyxcov  ovSh  rmv 
iSLcov  rovg  %OQroXoyovvrug  dvausLvag  iniSQUus  tw  KXosvtLco  htX.  Kiene 
p.  211. 


51,  2  depaniae  LHGGen.B  corr.  Iunius  crebro]  retro  Both 
secreto  BergJc  Scbleudergescbosse  p.  105  ferculis]  libri  per  collis 
Both  per  callis  Mueller  furculis  Quicherat  protinus  his  scr.BGen. 
L2H  3  procedendo  W1  Asculanorum  Iunius  Salapiorum  Popma 
Aeculanorum  Both 

52,  5  titinius  LXH2  titinnius  L2GFPELugd.  Titius  conieci 
m.  Bh.  XXII  p.  153  cui  inmensa  uel  ingens  procacitas  mentis  con- 
ieci,  cui  minus  sobria  mens  Haupt  in  Herm.  III,  p.  440  6  con- 
stituit  FH^P  constitiit  Lugd.  aput  Ll  7  proferre  Both  et 
Haupt  l.  s. 

53,  9  Lemma  turlatum  est.  de  forma  fluuia  cf.  Lachmann  ad 
Lucret,  p.  326     loco  del.  Mercer. 


L.  CORNELII  SISENNAE  HISTORIAE.    fr.  51—60  285 

nibus  inter  duas  fluuias  infra  Vessuuium  conlocatum.  54.  Idem 
eodem:  .  .  .  transgressus  fluuiam,  quae  secundum  Herculaneum  ad 
mare  perfluebat  .  .  . 

55.  Gell.  11, 15,  7.  Sisenna  in  quarto  historiarum  eiusdem  figu- 
5  rae  uerbo  ita  usus  est:   populabundus,  inquit,   agros  ad  oppidum 

peruenit. 

56.  Non.  s.  u.  populat  p.41 1.   Sisenna  histor.  lib.  IIII:  protinus 
agros  populabundus  ad  Nuceriam  conuertit. 

57.  Non.  s.u.  discedere  p.99.    Sisenna  historiarum  libro  IIII: 
io  Armati  dextera  ducti  (magis}  magisque  in  latitudinem  discedunt. 

58.  Non.  s.  u.  constat p.  273.   Sisenna  hist.  Iib.  IIII:  Multitudi- 
nem  procul  hostium  constare  uiderunt. 

59.  Non.  s.  u.  finis  p.  205.    Sisenna  historiarum  libro  IIII:  et 
prope  mediam  ad  finem  ripae  peruenerant. 

i5        60.  Xon.  s.  u.  fera  uite  p.  113.   Sisenna  historiarum  libro  IIII: 


55.  56.  Cetera  fr.  Gelliana  Nonius  in  doctrinam  suam  (parum  dili- 
genteri  transtulit,  hoc  neglexit,  ut  ex  libro  IV  originem  ducens,  cuius  iam 
satis  multa  ex  aliis  fontibus  liauserat  (uid.  supra  p.  lxiii).  dubium  ta- 
men  est,  num  utrumque  ex  eodem  loco  excerptum  sit.  uid.  Hertzium 
in  Gellianis  p.  109.  Nuceriam  liieme  a.  90.  664/89.  665  C.  Papius  Mu- 
tilus  frustra  adgressus  est.  cf.  App.  b.  c  1,43:  TldTtiog  Ss  v.ul  Utufiiag 
slXs  vcaX  Altsqvov  v.ul  UdXsQvov  ,  t)  Pcouulcov  aTtoixog  r\V  v.ul  rovg  it; 
ocvrcbv  al%uaXcoTOvg  ts  v.al  SovXovg  iaTQUTSvsv.  cbg  Sh  v.al  NovKSQiug  to. 
iv  v.vv.Xca  otuvtu  v.uTiTtQr\a£v ,  ai  itXvaiov  uvtco  TtoXscg  v.uTUTtXuysiaui  TtQoa- 
sti&evto,  (STQaTidv  ts  ahovvTi  %aoiayov  ig  uvQiovg  ns^ovg  xat  i%nsug 
XiXiovg.    cf.  Kiene  p.  194  sq. 

60.  Cf.  App.  b.  c.  1,46:  MuQaovg  Sh  KoQvi]Xiog  SvXXug  v.al  Tdiog 
MaQtog  i%LvxE(iivovg  cqpiffi  GvvTOvcog  iSicov.ov,  usxql  d"Qiyxoig  au%iXcov  i(i- 
-%sasiv  avrovg.  v.ul  MuQaoi  uhv  rovg  &QLyv.ovg  v.uv.o%uQ-cog  v%sqs^ulvov, 
MaQLca  Sh  v.al  HvXXcc  Slcov.slv  vxsq  Toi'TOvg  ovv.  ZSo^ev  KoQvi]Xiog  Sh 
2?vXXug  inl  ftaTEQu  rcov  uintiXcov  GTQaTOitsSsvcov  ula&owsvog  tov  ysyovo- 
tos  v%t\vtu  Toig  ixcpsvyovai  Tcbv  MuqOcov,  xui  %oXXovg  %a\  oSs  uittKTsi- 
vsv  xtX.  locus  corruptus  est,  fauorem  tarnen  Sullae  satis  aperte  indicat, 
uid.  Kiene  p.  198. 

1  infra  Both  intra  LHGLugd.E  om.  Fl  add.  F2  uessuuium 
LH2Lugd.  uesuuium  F2HXE  ue*uium  F1     eollocatum  G 

54,  2  tluuium  LjHG  herculanea  F  3  perfinebat  LF1  per- 
tinebat  F2HGE  perfluebat  scripsi 

55,  4  sisena  QZ  sisenna  017     istoriarum  X 

56,  7.  8  protinus  agros]  in  G  inf.  text.  hoc  F  8  populabun- 
dus  F  populabundos  cet.  <:odd.     Xumeriam  libri  corr.  Gifan. 

-    57,  10  magis  addidit  Gnietus     discendunt  P 

58,  12  dicunt  Aldina 

59,  14  prope  editam  Muellcr     ripe  H G     perueniant  H 


286  RELIQVIAE 

.  .  .  et  partim  fera  uite;  partim  lauro  et  arbuto  ac  multa  pinu  ac 
myrtetis  abundant. 

01.  Non.  s.  u.  carru  p.  195.  Sisenna  bistoriarum  libro  1111:  In- 
pedimentum  conlocant  omne,  construunt  carros  et  sarraca  crebra 
disponunt.  5, 

02.  Non.  s.  u.  conuenire p.  270.  Sisenna  historiarum  libro  IIII: 
signum  nanctus  a  Papio,  quod  inter  eos  tolli  conuenerat,  .  .  . 

03.  Non.  s.  u.  componere  p.257.  Siseima  bistoriarum  lib.  1111 : 
Exercitum  dispertiunt,  ad  confligendum  se  componunt. 

04-.  JSon.  s.u.  crepare  p.255.    Sisenna  historiarum  libro  IIII:  10 
Conglobati  et  conlecti  concrepant  armis. 

05.  Non.s.u.festinatimp.514.  Sisenna  histor.  lib.  IIII:  Praetor 
festinatim  de  castellis  ad  castra  maxima  peditis  conducit. 

00.  Non.  s.  u.  exinanila p.  107.  Sisenna  historiarum  libro  IIII: 
denique  exinanitis  castris  Romani,  qui  clauso  se  loco  potuerant  ex-  15 
pedire  .  .  . 

07.  Non.  s.u.  proprium  p.361.  Sisennahistoriaelib.ini:  Vic- 
toribus  propriae  spem,  uictis  aduersae  fortunae  maiorem  formidinem 
obiecit. 

08.  Non.  s.  u.  insinuare  p.  58.    Sisenna  historiarum  libro  IIII:  20 
Agmen  perturbatum  peditis  insinuant  ac  loco  conmouent. 


62.  Schneider  p.  24  sq.  mutato  numero  libri  (in  III)  comparat  Ap- 
pian.  (1,42):  rdiog  dh  ndniog  [MutilusJ  NwXdv  rs  slXsv  ix  ngoSociug 
■xal  rolg  iv  avrfi  'Pwfiaioig  di6%i\loig  ovGiv  ixrtQV^Ev,  ti  fiEra&oivro,  crpa- 

TEV6ELV    EaVTO). 


00,  1  partim  H2  paratim  cet.  codd.  tera  L1  fara  E  bitae 
LG      arbuto  H2   arbusto  LHG  uulg.      muta  FLH1  2  mir- 

tetis  LHGEF 

61,  4  omni  LHGF  omne  Mcrcer.     sarroca  LHGF 

62,  7  nanctus  Gcn.L1  nactus  cet.  codd.  papo  LHGF  papippa 
B  Papio  uulgo     qui  (uel  quid)  libri  quod  uulgo 

63,  9  disparciunt  F  se  Iunius  sit  LHGGen.  om.  F  conpa- 
rant  LHG  componunt  Mercer.  (cum  lemmate) 

04,  11  conglouati  L1 

05,  12  III  Lugd.     praeter  libri  13  praefestinatim  Eoth 
pedites  uulgo 

00,  15  exinanitas  libri  quae  H1  se  loco  se  F1  seculo  sepu- 
tuerat  H1     putuerant  G1  patuerant  G2 

07,  18  propriae  LrH  proprie  cei.  codd.  pr opriam  Popma  uir- 
tutis  post  propriae  ins.  Mucller 

68,  21  pedites  Muellcr     loco  mouent  Mueller 


L.  CORNELII  SISENNAE  HISTORIAE.   fr.  60—77  287 

69.  Xon.  s.  u. protelare p.363.   Sisenna  liist.  lib.  IIII:  Puae  co- 
hortes  de  subsidio  procedunt  atque  e([uiles  protelant. 

70.  Non.  s.  u.  certamen  />.  196.   Sisenna  bistoriarum  libro  IIII: 
Iaculis  celeriter  consumptis  ad  gladios  certationem  reuocauerunt. 

b         71.  Non.  s.  u.  materae  p.  556.   Idem  [Sisenna]  lib.  IIII:  Galli 
materihus  aut  lanceis  tamen  medium  perturbant  agmen. 

72.  Non.  s.  v.  molimentum  p.  142.    Sisenna  bistoriarum  libro 
IIII:  Galli  contra  magno  cum  molimento  ac  perpetuo  sonu  procedunt. 

73.  Non.  s.  u.  expediti  p.58.   Sisenna  bistoriae  libro  IIII:  Iner- 
io  mos  armati,  impeditos  expediti  sine  ullo  suorum  uulnere  cunctos 

interficiunt. 

74-.  JSon.  s.  u.  amolimini p.  73.   Sisenna  bistoriae  llbro  IIII:  Im- 
pedimentum  omne  de  cunctis  itineribus  amoliuntur. 

75.  Non.  s.  u.  dubitatim  p.98.   Sisenna  bistoriarum  libro  IIII: 
i5  quod  bostem  non  dubitatim  cum  pluteis  ac  scalis  iter  facere  cerne- 

bat  .  .  . 

76.  Non.  s.u. pecua etpecuda p.159.  Sisenna  bistoriarum  libro 
IIII:  .  .  .  iumenta,  pecuda  locis  trepidare  conpluribus  .  .  . 

77.  Non.s.  u.  conducere p.274.   Sisenna  historiarum  lib.  IIII:, 
20  .  .  .  quid  in  rem  publicam  suam  maxume  conducere  uideretur. 


73.  Schneider  p.  52  Cluentii  fugam  a  SulJa  ad  Xolam  descriptam 
esse  (App.  b.  c.  1,  50)  coniecit. 

74.  Idem  fr.  exstat  etiam  in  glossario  Vergiliano  a  Barthio  edito  in 
aduers.  37,5  (nunc  in  Hageni  Seruio  III 2  p.  528),  omisso  tamen  iibri 
numero  et  u.  de  cunctis. 


69,  1.  2  quohortes  L       2  post  protelant  lacunae  signum  posuit 
Mueller 

70,  4  accolis  LHGF  cmend.  Lipsius    agladios  G    certationem 
libri,  at  lemma  est  certamen  generis  est  neutrius 

71,5  ali  libri  alii  edcbatur  Galli  scripsi  cf.  fr.  72. 29  (nam  Galli 
tum  phirimi  in  exercitibus.   cf  ScJmeider  p.  25)        6  matoribu.s  G1 
autj  ac  M     taTil  in  Lugd.  ante  aut 

72,  8  Galli  ex  F^H^E  add.  cet.  codd.  om.     ac*perp.  F  (a.  rras.) 
sona  libri  sono  edebatur  sonu  RotJi 

73,  10  armat  libri  corr.  Iunius     inpeditos  L1 

74,  12.13  inpedimentum  L1  irapedimento  P 

75,  15  honestem  H1  honstem  P1  ostem  G      dubitatem  Fl 
compluteis  G 

76,  17   sysenna  -F1  18  trepida  L1   trepidare  om.  F 

77,  19  historiaru  L         20  in  om.  libri  add.  AJd.     rem  publi 
cam  (publ  L  rem  pub.  Gen.  b  s.  I.  in  G)  libri     maxime  BGcn.H1 


288  RELIQVIAE 

78.  Jon.  s.  u.  ciuitas p.  429.  Sisenna  hist.  lib.  HII:  denique  cum 
uariis  uoluntatibus  incerta  ciuitas  trepidaret,  Pomponius  cum  uelite 
superiorem  locum  insedit. 

79.  Non.  s.  u.  caemenia p.  92.   Sisenna  historiae  libro  IIII:  for- 
midine  oppressus,  quod  bumilem  caementis  instructum  oppidi  mu-  5 
rum  sciebat  .  .  . 

80.  Non.s.u.  secus  p.222.  Sisenna  hist.  libro  1111:  tum  in  muro 
uirile  ac  muliebre  secus  populi  multiludine  omni  conlocata  .  .  . 

81.  Non.  s.  u.  cataphractae  p.  556.  Sisenna  histor.  lib.  IIII: 
Custodiae  in  muro  statuuntur  cataphractarum.  10 

82.  jYoji.  s.  u.  falces p.  556.  Sisenna  histor.  lib.  IIII:  Falces  in- 
iectas  conminuunt,  pluteos  propius  conlocatis  harpagis  deiciunt. 

83.  Non.  s.  u.  malleoli p.556.  Siscnna  histor.  lib.  IIII:  .  .  .  de 
quibus  partim  malleolos,  partim  fasces  sarmentorum  incensos  supra 
uallum  frequentes  ...  15 

84.  Non.  s.  u.  expedire p.  296.  Sisenna  historiarum  libro  IIII: 
Funis  expediunt;  claustra  foribus  inposita  periclitantur. 

85.  Non.  s.  u. permittere p.  162.  Idem  fSisenna]  Iibro  IIII:  .  .  . 
multi  praemissis  armis  ex  summo  se  permitterent. 

86.  Non.  s.  u.  foramen  p.  113.   Sisenna  historiarum  libro  IIII:  20 
Neque  porta  neque  ullum  foramen  erat,  qua  posset  eruptio  fieri. 


77.  78  ad  partium  certamina  de  lege  Iulia  et  Plautia  pertinere  ui- 

dentur. 


78,  2  uolumtatibus  L1  uoluptatibus  H1  trepidare  libri  corr. 
Mercer.  uertice  libri  uelite  Quicherat  meilite  Mueller  3  in- 
sedit  Mudler  inscende  libri 

79,  4  libero  L1  5  cementis  LG     structum  Muellcr 

80,  7  tum  in  muro  HGrEF2  iumina  uiro  LF1  (a  eras.) 

8  specus  L2GrFx  (etiam  in  lemmate)  secus  LJF2E     copuli  F2E 
collecta  Lunius 

81,  10  statum  utuntur  L1 

82,  11  lib.  om.  L1  12  puteos  I1  pluteus  B  arpagiis  LG2 
HF  arpugiis  B  harpagis  Aldina     collocatos  conieci 

83,  15  uallium  libri  fallium  F  corr.  Aldina    frequenter  Mueller 

84,  17  floribus  BGen.H1 

85,  19  se  om.  F^L  permitti  LL2  perm  L1  permitterent  F2 
se  permitterent  F'SH2G2E  se  mitterent  H1  se  permitteret  G1 

86,  21  quas  F1  L1 


L.  CORNELn  SISENNAE  HISTORIAE.    fr.  78—96  289 

87.  Non.  s.u.  euadere  p.  294.  Sisenna  historiarum  lib.  IIII :  co- 

hors  una  passim  concitata,  qua  murus  erat  interruptus,  euadit. 

8S.  Non.  s.  u.  cogere  p.  264.    Sisenna  liistoriarum  libro  IIII: 
summoti  et  intra  moenia  rursum  coacti  .  .  . 
5        89.  Non.  s.  u.  integrare  p.  127.   Sisenna  historiarum  HhroIIM: 
Vltro  citroque  integrant  in  oppido  caedem. 

90.  Non.  s.  u.  coniendere p.258.    Sisenna  hist.  lib.  IIII:   simul 
et  tormenta  contenduntur. 

91.  Non.  s.  u.  periculum  p.364.    Sisenna  hist.  lib.  IIII:  Pericli- 
io  tantur  tormenta  ac  tela  multaque  genera  machinamentorum. 

92.  Non.  s.  u.  ballistae p.555.   Sisenna  histor.  lib.  IIII:  ...  bal- 
listas  talentarias  quattuor  .  .  . 

93.  Non.  s.  u.  concubia  nocte  p.91.    Sisenna  histor.  lib.  IIII: 
Ipsi  legati  concubia  nocte  oppido  digressi  iam  sub  hostium  muni- 

15  tionem  succedunt. 

94.  Non.  s.  u.  apisci  p.6S.   Sisenna  historiographus  libro  IIII: 
Itaque  postero  die  legatos  Iguuium  redeuntis  apiscitur. 

95.  Non.  s.  u.proicere  p.  162.   Sisenna  historiarum  libro  IIII: 
Tum  postquam  apud  Iguuinos  ac  Perusinos  eius  facti  mentionem 

30  proiecit ... 

96.  Non.  s.  u.  subigere  p.400.   Sisenna  hist.  lib.  XIII r  Terrore 
perturbatam  multitudinem  subigunt. 


87,  1.  2  coherima  F  cohorima  cet.  libri  cohors  una  edit.  a.  1476 
2  possim  libri  passini  murg.  ed.  Iun.  cursim  Onions    concitata 

libri  passu  concitato  P.  Marquard  Be  Aristoxeno  diss.  thes.  V.  Maduig 
Adu.  II  p.  661  quam  murus  H2  qua  murus  Ald.  quam  unus  cet. 
libri 

88,  4  submoti  IlH2Gen.A 

89,  6  citoque  i1 

90,  8  et  tormenta  LH2G2  et  ormenta  G1  et  armenia  Gen.H1 
et  del.  Mueller 

91,  10  tela  Lx     machimentorum  Gen.H1 

92,  11  in  III  histo  F        11. 12  ballistas  G1  balistas  cet.  libri 

93,  13  senna  F1     lib.  IIII  om.  LF1         14  concupia  L1     di- 
gessi  P     supra  libri  sub  scripsi 

94-,  17  deligato  siguuium  (siguium  H1)  LH~GF  die  legatos 
Signiam  lunius     Iguuium  uulg.  Iguium  Mueller     redeuntur  F 
aspicitur  LGXFX 

95,  18  sisena  F1  19  posquam  F1     aput  L1     eginus  libri 

corr.  Popma     purusinos  G1  20  proicit  F1 

Hist.  Rom.  rel.  I,  ed.  Petor.    Ed.  alt.  19 


290  RELIQVIAE 

97.  Non.  s.  u.  deducere  p.289.  Sisenna  historiarum  lib.  (III: 
ab  armis  recedere,  praesidia  de  locis  deducere  .  .  . 

98.  Non.  s.  u.  necessitudo  p.354.  Sisenna  hist.  lib.  IIII:  .  .  .  id 
me  neque  metu  neque  calamitatis  necessitudine  inductum  facere. 

99.  Non.  s.  u.  uer  sacrum  p.  522.   Sed  Sisenna  religiosum  dicit  5 
histor.  lib.  1111:  Quondam  Sabini  feruntur  uouisse,  si  res  conmunis 
melioribus  locis  constitisset;  se  uer  sacrum  facturos. 

100.  Non.  s.  u.  damnare p.277.  Sisenna  historiarum  lib.  IIII: 
quo  uoto  damnati  fetum  omnem  dicuntur  eius  anni  statim  con- 
secrasse.  10 

101.  Non.  s.  u.  abunde  p.516.  Sisenna  histor.  lib.  IIII:  . .  .pro- 
fuse  atque  abunde  semper  usi  magnum  pondus  auri  argentique. 

102.  Non.  s.  u.  opinio  p.356.  Sisenna  hist.  lib.  IIII:  Popedius 
opinione  frustrata  .  .  . 

103.  Non.  s.  u.  labra  p.449.    Sisenna  histor.  lib.  IIII:  Innoxios  ib 
trementibus  artubus  repente  extrahis  atque  in  labro  summo  flumi- 
nis;  caelo  albente  .  .  . 

104.  Non.  s.  u.  caecum  p.449.   Sisenna  histor.  iib.  IIII:  Subito 

99  cum  fr.  100  Faber  coniunxit. 

102.  JJe  morte  Q.  Pop(pa)edii  uel  Pompaedii  (sic  apud  Graecos) 
Silonis  uid.  Kiene  p.  295. 

108.  Ad  eundem  Jocum  fortasse  spcctat  Quintil.  8,  3, 35:  putat  — 
prirnum  dictum  esse  —  Caecilius  a  Sisenna  ralbeuti  coelo'.  uid.  Momtn- 
sen  H.  JR.  III  p.  611. 

104.  Subito  —  prouoluere  iterauit  Nonius  s.  u.  horrendum  p.  423. 

97,  2  te  recedere  F  Aldina  det  rec.  marg.  cd.  Iun.  stet  rec. 
Palmer. 

98,  3  sissenna  L     III  L1 

99,  6  IIII  hist.  F     uouisse  HXG     si  res  G  stres  B  tres  MD 
7  constituisset  B    cornrnunes  constitissent  coni.  Quicherat     uer] 

ut  G1 

100,  9  quoduoto  libri  corr.  Victorius 

101,  11  III  C  11.  12  perfusae  X1  perfuse  GL2F  corr.  Lip- 
sius          12  adque  L1     habunde  F     et  argenti  F  nulg. 

102,  13  sisaenna  L  popedius  L1  propedius  F  14  opinio 
BH^Gen. 

103,  15  innoxos  LHGB  corr.  Aldina  16  repente  LH^B 
repetente  H2G*  repentes  Quicherat  extrahis  libri  trahis  Mueller 
extrahit  sistitque  Iun.  adque  L1  in  om.  G  sumno  L^H^B  sum- 
nio  L2H2Lv.gd.  suni  G  (ni  in  ras.)  17  aluente  LHGLugd. 
aduente  B  albenti  coelo  Quintilianus  uid.  adn. 

104,  18  p.  423:  III  libri 


L.  CORNELII  SISENNAE  HISTORIAE.    fr.  97—112  291 

mare  persubhorrescere  caecosque  lluctus  in  se  prouoluere  lenitcr 
occepit. 

105.  Non.  s.  u.  faselus p.  534.   Sisenna  histor.  lih.  IIII:  prores 
actuariae  tragi  grandes  ac  faseli  primo  .  .  . 
5         106.  Non.  s.  u.  myoparo p. 534.  Sisenua  histor.  lih.  IHI:  nauis- 
que  triginta  biremis,  totidem  myoparonas  .  .  . 

107.  Non.  s.u.  centonesp.91.   Sisenna  historiarum  lihro  IIII: 
Puppis  aceto  madefactis  centouihus  integuntur,  quos  supra  perpelua 
ac  laxe  suspensa  cilicia  ohtenduntur. 
io         10S.  Non.s.u.  supersedere pAO.  Sisenna  historiarum  lihro  IIII: 
de  uirtute  eorum  accusanda  proloqui  supersederunt. 

109.  Non.  s.u.longep.339.  Sisenna  histor.  lih.  [III:  egregias 
et  longe  praestantis  ac  timendas  aduersariorum  opes  esse. 

110.  Non.  s.  .u.  enixim  p.  107 .    Sisenna  historiarum  libro  IIII: 
is  ego  illos  malos  et  audaces  semper  enixim  contra  fortunas  atque  ho- 

nores  huius  ordinis  omnia  fecisse  ac  dixisse  sentio. 

111.  Non.  s.  u.  comparare  p.256.  Sisenna  historiarum  lih.  IIII: 
eos  qui  hoc  malum  puhlicum  clandestinis  consiliis  conparaue- 
runt  .... 

20        112.  Non.  accus.num.  s.  pos.  p.495.   Sisenna  histor.  lih.  IIII: 
(|ui  tamen,  quibus  f  laetibus  foedera  maiorum  suum  dissoluta  .  .  . 


1  p.  423:  subhorrere  libri  fluctuus  G1  insolenter  prou.  occ. 
Mudler         2  hoccepit  LH1 

105,  3  priores  Both  primores  a.  trahi  ac  faseli  grandes  Mueller 
parones  Hcraeus  mus.  rh.  LIV p.  308  (mioparones  QuicJierat) 

4  actuarietragi  Lugd. 

106,  5.  6  nauisque  B  nauis  quae  cct.  libri  nactusque  coni.  Muel- 
ler          6  XXX  G     moyparonas  LH 

107,  7  lib.  III  M  8  poppis  LHGB  puppis  FH1  tegun- 
tur  L1  9  classi  libri  ac  laxe  Scaliger  cicilia  FH  obtundun- 
tur  GF1 

108,  11  proliqui  LF1     supersiderunt  F1  H1 

109,  13  ac  tumdas  L  ac  mdas  GF  ac  timendas  cct.  libri  me- 
tuendas  Mercer.  aestumandas  Mueller 

110,  15  renixim  L1       15.  16  honoris  _F2  onoris  H1  onores  7/2 
16  ordines  FHrL 

111,  18  clamdestinis  F  18.19  comparauerint  F 

112,  21  letibus  B  laetibus  cet.libri  legibus  Hertz  in  progr.  p.  16 
litibus  ante  Mercerum  edebatur  leitibus  Mueller  foedere  G  ma- 
lorum  B     an  suorum?  Mudlcr  suppleuit:  uoluerint  notum  uobis 

19* 


292  KELIQVIAE 

113.  Non.  s.  u.  illex  p.  10.  Sisenna  hist.  libro  IIII:  armis,  equis, 
conmeatihus  nos  magis  iuuenint  exleges:  et  minus  honore  dignos 
putabitis? 

114.  Non.  s.  u.  nexp.145.  Sisenna  historiarum  libro  IIII:  Quo- 
niam  neque  mea  nex  neque  intercessio  posse  uidelur  illorum  demen-   5 
tem  reprimere  audaciam  .  .  . 

115.  Non.  s.  u.  granditatem  p.  115.  Sisenna  historiarum  libro 
IIII:  .  .  .  neque  aetatis  granditatem  neque  ea  merita  neque  ordinis 
honestatem  aut  dignitatem  sibi  esse  excusationi. 

116.  Non.  s.  u.  apudp.68.   Sisenna  historiographus  libro  IIII:  10 
.  .  .  dum  pristinum  uinum  apud  ignem  per  sudorem  corpore  exhau- 
serunt. 

117.  Non.  s.u.  praefestinatim  p.161.  Sisenna  historiarum  libro 
IIII:  idemque  perseuerauerunt,  uti  lex  perueniret  ad  quaestorem  ac 
iudices  quos  uellent  instituerent  praefestinatim  et  cupide.  15 

118.  Non.  s.u.  cistas  p.  91.  Sisenna  historiae  lihro  IIII:  .  .  - 
cistasque,  quae  erant  legum  ferendarum  gratia  positae,  deiecerant. 

119.  Non.  s.  u.  iusso  p.130.  Sisenna  historiarum  lihro  IIII:  ta- 
men  Tudertibus  senati  consulto  et  populi  iussu  dat  ciuitatem. 

120.  Non.  s.  u.  ergo  p.  107.   Sisenna  historiarum  lih.  IIII:  mili-  so 
tes,  ut  lex  Calpurnia  concesserat,  uirtutis  ergo  ciuitate  donari  .... 


120.  Vid.  fr.  17  c.  adn. 


113,  1  hist.  (es  L'HCr  hesi1)  ante  Sis.  liabetLugd.    quarto  L 

114,  5  nix  Ll 

115,  8  aera  merita  Mercer.  (* multorum  annorum  stipendia') 
uetera  m.  Hertz  l.  s.p.  19  emerita  stipendia  Mueller  neque  ord.  G 
ne  ord.  FLHBM  nehordinis  L  ne  horridinis  F  9  aut  <uitae> 
Teuffel  in  Fleckeis,  ann.  CIlLp.  280  esset  H1  excusationem  B  a.  corr. 

116,  10  sisennam  L1     in  hist.  LF  historiographus  Lugd. 

11  uinum  libri  uitium  Iun.  at  cf.  Hertz  i.  s.p.  19     corpora  Yrsinus 
11. 12  auserunt  GrB 

117,  14  at  L1  questorem  LHGF  15  indices  H1  cupi- 
dae  L1  pide  F1 

118,  17  quaerant  Lugd.B  partha  LHXF  parta  H2GB  pa- 
ratae  Bentin.     positae  scripsi     defecerant  libri   corr.  Passeratius 

119,  18  lllH^GF  19  tu  desertibus  FXHX  senati  H*F2G 
sati  L1  satis  F  sentis  H1  an  senatuis  cons.?  cf.  fr.  136  iusso  F1  (?) 
tussu  L  iussu  H2F2  lemma  est  iusso 

120,  21  douare  H1 


L.  CORNELII  SISENNAE  HISTORIAE.    fr.  113—126  293 

121.  Non.  s.  u.  silentium  p.449.  Sisenna  histor.  lib.  IIII:  Silen- 
tium  oritur. 

122.  Non.  s.  u.  crebritudinem  p.91.  Sisenna  historiae  libroIIII: 
.  .  .  nam  clandestina  crebritudine  transigi,  apud  notos  cogitata  dici 

5  decet;  non  explanari. 

123.  Non.  s.  u.  Utetare p.133.  Sisenna  libro  IIII:  .  .  .  utrumne 
diui  cultu  erga  se  mortalium  laetiscant  an  superna  agentes  humana 
neglegant. 

124*.  Fest.  p.  333  s.  u.  scrupi  M.  Cornel[/w.?  Sisenna  histor. 
io  lib.]  IIII:  his  tum  inieet[?/s  est  leuis  scrupulus]  et  quaedam  dubitatio. 

EX  LIBRO  VI 

QQ 

125.  Non.  s.  u.  continuare p.93.  Sisenna  historiarum  libro  VI:  — 
Marius  ostio  Liris  euehitur  adque  Aenariam  suos  continuatur. 

126.  Gell.  12, 15,2.   Reliqua  [aduerbia]  in  historiarum  [Sisen- 


125.  Cf  PJut.  Mar.  40:  roiuvrr)  nQO&vuiu  tu%v  nuvrcov  cv^inoQi- 
c&svtcov  xal  Ert"/.uiov  Tivbg  vuvv  tco  Muqico  7taga6%6vTog,  og  v6tsqov 
nivav.a  tiov  nQU^scov  ixsivcov  yQuipdusvog  avi&TjKSv  sig  to  Isqov,  o&ev 
iiifiug  6  MaQiog  dvr^&r^.  tco  nvsvuuri  cpsQOVTi  %Qcb(isvog  icpsQETo  ncog 
xutu  Tv%r\v  ngbg  AivuQiuv  T\tv  vfj6ov.  onov  tov  Tquviov  y.ul  toi>s  uXXovg 
cpilovg  [cf  c.  37]  svqcov  inl.Ei  (isr'  uvtcov  inl  AL§vr}g.  App.  b.  c.1,62: 
y.ul  liuXXov  %rt  aic&ousvog  ig  CY.dcpog  aXiicog  nQsefivTov  nuQOQ(iovv,  §ia- 
edusvog  rbv  nQsc§vTrtv,  icrfXaro  yeiiicovog  bvTog.  v.al  to  nslcfiu  xoipug 
kuI  to  icriov  nsTttcug  inirosipE  rf]  tv%t\  cpiQSiv.  xaTrj%ftr)  Sh  ^g  tivu 
vft6ov ,  b&sv  vscog  oixsicov  uvSqcov  nuQunXeovcrtg  inirv%cov  ig  Ai@vrtv 
iniQu.   Vell.  2, 19, 4. 

126.  Non.  s.  u.  celeratim  p.  87  sua  sumpsit  ex  Gellio,  sed  falso  ad 


121,  1  In  libris  Itacc  sunt:  Silentium  fieri  consuetudine  sump- 
tum  est.  Sisenna  [si*senna  G  sisenon  B]  decontiario  hist.  lib.  IIII: 
oriri  de  contrario  silentium  oritur.  correxit  Mueller  in  Fleckeis.  ann. 
95  p.  493 

122,  4  clamdestina  L1  celeriter  libri  propter  lemma  crebritu- 
dine  N.Faber  scripsit  transii  H1  aput  L1  totos  G1  cogita  F1 
cogitate  Faber 

123,  7  uiri  LHGF  diui  Iunius  letiscant  FH  superne  (su- 
perne  LG)  egentes  Ubri  superna  agentes  AJdina  post  humana:  an- 
naliu  G1 

124,  9  Cornel]  lectio  1  inccrta  est 

125,  11  V  &  12  hostio  G1  ostium  coni.  Quichcrat  atque 
libri  adque  Mercer  atque  ad  Mueller  continuatur  om.  LF1  con- 
tinuat  MueJJer 

126,  13  in  hist.]  inist.  X  historiarum  libro  V  Nonius 


87_ 
667 


294  RELIQVIAE 

naej  sexto  sic  scripta  sunt:  Quam  maxime  celatim  poterat,  in  in- 
sidiis  suos  disponit.  127.  Item  alio  in  loco:  Nos  una  aestate  in  Asia 
et  Graecia  gesta  litteris  idcirco  continentia  mandauimus,  ne  uellica- 
tim  aut  saltuatim  scribendo  lectorum  animos  impediremus. 

128.   Gell.  9, 14, 12.   Sisenna  in  historiarum  libro  VI:  Romanos  5 
inferendae  pernicii  causa  uenisse  .  .  . 

129*.  Tacit.  hist.  3,51.  Proelio,  quo  aput  laniculum  aduersus 
Cinnam  pugnatum  est,  Pompeianus  miles  fratrem  suum,  dein  cognito 
facinore  se  ipsum  interfecit,  ut  Sisenna  memorat. 

EX  LIBRO  IX 

130.  Non.  s.  u.  stare  p.  392.    Sisenna  lib.  VIIII:   Caelum  cali-  10 
gine  stat. 

librum  V  rettulit  et  cum   alia  mutauit  tum  celeratim  scripsit  pro  cela-  . 
tim,  uid.  supra  p.  cccxliv. 

127.  Nonius,  qui  s.  u.  saltuatim  p.  168  et  187  bis  etiam  liaec  uerba 
de  Gellio  transscripsit ,  priore  loco  ex  libro  I  adfert,  altero  librum 
omisit,  uid.  supra  p.  cccxliv. 

128.  Eadem  ex  Gellio  apud  Non.  s.  u.  pernici  p.  486.  Verba  haec 
esse  Mithridatis  aut  unius  ex  eius  ducibus  coniecit  Biese  p.  63. 

121).  Cf.hiu.per.79:  in  quo  bello  duo  fratrea,  alter  ex  Pompei 
exercitu,  alter  ex  Cinnae,  ignorantes  concurrerunt,  et  cum  uictor  spo- 
liaret  occisum,  agnito  fratre  ingenti  lamentatione  edita,  rogo  ei  extructo, 
ipse  se  supra  rogum  transfodit  et  eodem  igne  consumptus  est.  Val. 
Max.  5,5,4.  Oros.  5,19,12.  August.  deciu.  dei2,25.  Gran.  Licin.  p.25  B. 
20  Fl.:  Bello  quod  inter  Pompeium  et  Sertorium  [qui  tum  parti  copia- 
rum  Marianarum  praejwsitus  eratj  fuit,  miles  Pompei  dum  spoliat 
hostem,  ignobilis  quidam  fratrem  adgnouit.  extructo  rogo  dum  iusta 
persoluit,  multa  inprecatus  gladio  se  traiecit. 


1  quam  maxime]  quo  magis  Nonius  qua  Mueller  celatim  TI 
celeratim  Nonius  (etiam  in  lemm.)  poterant  N1  Nonius  in  om. 
Nonius         2  suis  TT 

127,  2  Sisenna  historiae  libro  I  Nonius  p.  168,  Sisenna  histo- 
riarum  Nonius  p.  187     etate  Q   aetate  Nonius  p.  167  et  p.  187  L 

2.  3  Graecia  et  Asia  Nonius  p.  187  3  et]  et  in  B  literis  gesta 
TI  continenter  Bongarsius  3.  4  uillicatl  Z  uellicitatim  TI  uelli- 
catim  HXE  bellicatim  Nonius  4  aut]  ac  T  Nonius     salutatim 

LBTT  saluatim  Nonii  L1  p.  168  ac  saltuatim  om.  Nonii  L p.  187 

inped.  B<p  Nonii  L1  p.  168  et  187 

128,  6  inferendo  Z1  inrecerne  pernici  Nonius     causa  Z 

129,  9  sisenna  Mcd.  a.  corr. 

130,  10  liber  G1      VIII  G  VII  F  (VILTI  LHB  Gen.) 
10.  11  calligine  L1 


L.  CORNELII  SISENNAE  HISTORIAE.    fr.  126—136  295 

EX  LIBRO  XII 

131.  Prisc.  6  p.264  H.    Sisenna  in  XII  historiarum:  Procul  si- 
bilu  significare  consuli  coepit. 

EX  LIBRO  XXIII 

132.  Non.  s.  u.  suffragantur  p.468.   Sisenna  histor.  Iil».  XXIII: 
Multi  populi,  pluriniae  contionis  dictaturam  omnibus  animis  et  stu- 

5  diis  suflragauerunt. 

INCERTA  EX  HISTORIIS 

133.  Lijd.  de  mag.  3,  74  p.  167  W.   IlQog  Hs6lvovvtl,  %61el 
ttjS  rcclaztccg,  (ovtgj  dh  to  %coqlov  dvoficcGfrrivui  6vtup£(3r\x£v  sx. 

XOV    7CE6SLV    CiTtF.CQOVg    hx£%   TttlttTCiV    T&V    TCEqI    'PofittVOV,    E7CL%S- 

Govtcqv  tf]  %gjqcx  Bqevvov  i\yr\6atu£vov  xccl  Tt)v  oimovvliov  avTolg 
10  ycoQav  ex.6iy.eIv  fiiatpyLEVcav ,  Cog  Q>EVE6T£kkag  xccl  Hi6Evccg  ol 
PcoficcloL  cpa6iv,  av  xdg  yQi)6sig  6  Bccqqcov  knl  tcqv  dvd-QOJTCLvojv 
TtQayaccTGjv  ccvrjyaysv  ky&>  6h  xccg  fiifilovg  ovtcco  Tsd-eauccL)  exel 
toCvvv  Te^ievog  i\v  xtI. 

134.  Non.  s.  u.  dispalare p.  101.  Idem  [SisennaJ:  tanto  plures 
16  passim  dispalantur. 

1 35.  Xon.  nominat.  pro  abl.  p.  502.  Idem  [SisennaJ:  hostis  loca 
superiora  potiti  .  .  . 

136.  Non.s.  u.  senati  et  senatuis  p.  484.  Idem  [Sisenna] :  simul 
et  senatuis  consultis  clarissimis  amplificati  .  .  . 

132  ad  Sullae  dictaturam  a.  82.  672  pertinet. 

134.  Antecedit  fr.  35  libri  III. 

135.  Antecedit  fr.  42  Ubri  III. 

136.  Antecedit  fr.  17  libri  III. 


131,  1  XV.  S(angall)  Gr(uter.)  XI  B(amb.)  histo***  JS1  a 
rorr.  1.2  sibilu  Bern}  Vind.  alter  H(alberst.)2  sibilus  Par.RB 
Amien.HSGBern.2  sibilus K(arolvr.)  cum  v  sup.  us     2  caepit  SGK 

132,  3  histor.  om.  L1  lib.  IV  coni.  Mueller  4  plurime  F 
fort.  pl.  nationes 

133,  6  In  codice  multae  Utterae  a  Fussio  quondam  lectae  nunc 
euanuerunt  Hzguvovvtl  cod.  He6GLvovvn  Bekker  10  EiGewag 
Wucnsch 

134,  15  palant  Fl  dispalant  F2 

135,  17  potiri  Mercer 

136,  19  senatis  consultis  libri  senatuis  Mercer  ec  senati  con- 
sultis  Mueller  honoribus  a  JSfonio  in  fine  omissum  esse  existumans 


296  RELIQVIAE 

137.  Gell.  12,15, 1.  Cum  lectitaremus  historiam  Sisennae  ad- 
sidue,  huiuscemodi  figurae  aduerhia  in  oratione  eius  animaduerti- 
mus,  cuimodi  sunt  haec:  Cursim,  properatim,  celatim,  uellicatim, 
saltuatim.  Ex  quihus  duo  prima,  quia  sunt  notiora,  exemplis  non 
indigebant.  5 

138.  Prisc.  3  p.385  H.  Sisenna:  Vitam  cum  dolore  et  insigni 
cruciatu  carnificatus  amisit. 

139.  Prisc.10p.546H.  Sisenna:  Sic  in  eam  paludem  multi 
piscium  salliendorum  causa  a  nauibus  semionustis  commeant. 

140.  Yarro  de  l.  I.  VIII 13.   Item  plures  patres  familias  dicere  to 
non  debuerunt,  sed  ut  Sisenna  scribit,  patres  familiarum. 

141.  Paul.  s.  u.  mediterream  p.  123  M.  Mediterream  melius 
quam  mediterraneam  Sisenna  dici  putat. 

142.  Cynthius  in  Verg.  Aen.  I  636  (ap.  Mai.  class.  auct.  VII 
359).   Apud  Sallustium  et  Sisennam  inuenitur  die  in  datiuo.   (Fa-  15 
ciebant  et  genitiuum  in  ies,  huius  dies.) 


137.  Insequuntur  apud  Gellium  fr.  126  et  127. 

140.  Cf.  Cfiaris.  I  p.  107  K.:  Pater  familias  et  mater  familias  anti- 
qui  magis  usurpauerunt.  —  sed  emendatius  custodiae  Maiae  et  fami- 
liae  dicimus.  quod  ne  celebraretur  Sisenna  effecit.  ait  enim  eum  qui 
diceret  pater  familiae,  etiam  pluraliter  dicere  debere  patres  familiarum 
et  matres  familiarum.  idem  Ip.  120  K. :  Plinius  Secundus  eodem  libro  VI: 
'A  finita  nomina  singulari  nominatiuo  ueteres  casu  genetiuo  as  syllaba 
declinabant,  ut  Maia  Maias.  nam  et  Sisenna  inquit  eum  qui  diceret 
pater  familiae,  patrum  familiarum  oportere  dicere.  itaque  patrum  fami- 
liarum  cum  consuetudinis  taedium  respuerit,  >et  pater  familias  dici  per- 
seueratum  est'.    Corrupta  sunt  uerba  Probi  de  nom.  p.  211  K.:  pater  fa- 

milias   ab  antiquis  dicebatur secutus  est  et  Messala.    sed 

Sisenna,  scriptor  bistoricus,  primus  mutasse  dicitur  pater  familiae  di- 
cendo. 


137,  1    Sisenna  in  libris  bistoriarum  lemma     istoria  X1  isto- 
rias  X2  bistorias  77      sisennie  T  sisenne  B  3  sint  DNTT 
cur  sim  X1          4  salutati  TT 

138,  7  amissit  Gruter.  Karolir. 

139,  8  sisenna  *  sic  in  (.)  Par.B1  sisenna  sic;  in  Far.R* 
eam]  eadem  Sangall.  eadem  Halberst.     puludem  Karolir.        9  sa- 
liendorumPtfr.i^trrwf.2  sallendorum  Saugall  Halberst.1    semionusti 
Roth     comeant  Karolir. 

141,  13  f mediterraneum  in  uulg.  ex  errore  typographi  ortum  esf 
Mucller 


L.  CORNELII  SISENNAE  HISTOR.  fr.  137—143.  —  MIL.  fr.  1—9     297 

143.   Charis.  II  p.  199  K.   False  Sisenna  lib q  iudicium 

false  factum. 

MILESIARVM  LIBRI 

1.    Charis.  2 p.  194  K.  Sisenna  Milesiarum  libro  XIII:  Nisi  com- 
minus  excidisset,  quanti  dantur?  tanti,  inquit  Olumpias;  simul  boc 
5  dicens  suauium  dedit.  —  2.  Tametsi  mox  idem:  Troin  dato  aliquid 
(juod  domi  habebis',  inquit,  fquod  tibi  non  magno  stabit'. 

3.  Char.2  p.  196  K.    Sisenna  Milesiarum  XIII:   confestim  se- 
cuta  est. 

4.  Char.  2  p.  196  K.  Sisenna  Milesiarum  XIII:  Eamus  ad  ipsum. 
10  atque  ipse  commode  de  parte  superiore  descendebat. 

5.  Char.  2  p.  200  K.  Sisenna  Milesiarum  XIII:  Te  istic  besterno 
quid  baesisse  oportuerat  Aristaee? 

6.  Char.  2  p.  201 K.  Sisenna  Milesiarum  XIII:  Quid  nunc  ostium 
scalpis?   quid  tergiuersaris  nec  bene  nauiter  is? 

15         7.   Char.  2  p.208  K.   'Nocte  uagatrix'  non  noctu  Sisenna  Mile- 
siarum  XIII. 

8.  Char.2  p.209  K.   Sisenna  Milesiarum  XIII:  Obuiam  uenit. 

9.  Char.  2  p.  223  K.   Sisenna  Milesiarum  XIII:  Vt  eum  paenitus 
utero  suo  recepit. 


143,  1  lib.  q.  Neap.  libro  quarto  ed.  princ.  libro  I  iudicium 
exc.  Caach.  prima  uerba  fr.  Sisennae  lacuna  hausta  sunt. 

Milesiarum  fr.  Buechcler  in  edit.  tertia  Pctronii  p.  237  sic  ordi- 
nauit:  8.  9.  6.  3.  2.  4.  1.  5.  10;  septimum  eius  est  apud  me  fr.  143. 
1?  3.  4  nisi  comminus  excipis.    set  quanti  Keil 

~  V  -r 

o,  11  milesiarem  Xeap.  istuc  Neap.  hesternoq.  hesisse  iS  eap. 
hesterno   quoque  haesisse  Putschius  12   ariste  Ncap.   Aristaee 

Putschius 

6,  13  os  tuum  edit.  pr. 

9,  18  sisinna  Neap.  ut  cum  Neap.  ut  eum  cd.pr.  19  uterc 
suscepit  exc.  Paris. 


C.  LICINII  MACRI  ANNALES 

EX  LIBRO  I 

1.  Macrob.  sat.  1, 10, 17.  ftfacer  historiarum  libro  primo  Fau- 
stuli  coniugem  Accam  Larentiam  Romuli  et  Remi  nutricem  fuisse 
confirmat.  hanc  regnante  Romulo  Tarutio  cuidam,  Tusco  diuiti,  de- 
nuptam  auctamque  hereditate  uiri,  (juam  post  Romulo,  quem  edu- 
casset,  reliquit,  et  ab  eo  parentalia  diemque  festum  causa  pietatis  5 
statutum. 

2*.  Ioann.  Mal  chron.  7  p.  179  Bind.  Tovxov  ovv  evexev  6 
cPco^iog  STtevoijGs  xa  Xeyoueva  Boovudha,  eiQ-qxcog,  cpi]6iv,  dvay- 
xalov  eivai  xb  xoscpeiv  xbv  xaxd  xaiobv  fia6iXea  xi]V  eavxov 
6vyxXt]xov  %a6av  xal  xovg  iv  a%ia  xa\  7ia6ag  xdg  evdov  xov  na-  10 
Xaxiov  ov6ag  Orparta-r,  cog  evxifiovg,  iv  xco  xaiQcp  xov  %ei[icovog, 
oxe  xa  TioXeuixd  hv8o6iv  %%ei.   xal  i]Qt,axo  TtQcbxovg  xaXelv  xaX 


1.  Ex  Macrobio  glossar.  manu  scr.  Leidense  ap.  Bahium  ad  Cic.  de 
legg.1,2,7 :  Acca.  Macer  [Mater  lib.]  historiarum  1.  1°  [II0  lib.  corr. 
Mommsen  (opusc.  phil.  p.  514)].  —  Accam  fastorum  et  nutricem  fabulae 
uulgaris  Bomuli  et  Itemi  contaminauit  (uid.  Mommsen  l  l.  ad  fr.  Cato- 
nis  16  s.  et  Valer.  Ant.  fr.  1).  Licinius  uel  eius  auctor,  fort.  Masurius 
Sabinus  ap.  Gell.  7,  7,  8:  Sabinus  Masurius  in  primo  memorialium  secu- 
tus  quosdam  historiae  scriptores,  Accam  Larentiam  Romuli  nutricem 
fuisse  dicit.  Ea,  inquit,  mulier  ex  duodecim  filiis  maribus  unum  morte 
amisit.  in  illius  locum  Romulus  Accae  sese  filium  dedit  seque  et  ce- 
teros  eius  filios  fratres  aruales  appellauit.  ex  eo  tempore  collegium 
mansit  fratrum  arualium  numero  duodecim,  cuius  sacerdotii  insigne  est 
spicea  corona  et  albae  infulae.  eadem  ex  Masurio,  id  quod  ex  aucto- 
rim  indice  apparet,  transtulit  Plinius  n.  h.  18,  6. 

2.  Ad  uerbum  haec  ex  Malala  descripsit  chron.  Pasch.  I  p.  211  sq. 
Dind.  (Krumbacher  Byz.  Liter.  p.  328.  33S),  ex  quo  paucas  discrepantias 
adnotaui.  alii  aliis  Saturnaliorum  originem  adsignant,  Romulo  praeter 
hos  nemo. 


1,  1.  2  fastuli  Paris.  2  laurentiam  Bamb.    laraentia   Par. 
(u  ante  r  acld.  sec.  m.)         3  caricio  Par.         4  que  in  ras.  in  Par. 

2,  11    6TQuxiug   Chronicon  Pasch.    crQureiag  Malalas    (in   eclit. 
Oxon.)  12  rtQcoxovg  Chron.  nQibrog  Malalas  (in  ed.  Oxon.) 


C.  LICINII  MACRI  ANNALES.    fr.  1—4  299 

TQScpeiv  rovg  utco  rov  aktpa  e%ovrug  xb  bvofiu  xul  kocTtbv  dxo- 
kov&cog  ecog  roti  rekevruCov  yoduuarog,  xsksv6ag  xul  xr\v  sav- 
rov  6vyxkrtrov  d-QStput  rcp  uvrcp  6yft[iUTL.  xal  s&osipav  xal  uvrol 
rbv  6roarbv  anavra  xal  ovg  efiovkovro.  ot  ovv  sxa6rov  uqlttixov 

s  TCavdovQOi  uTtb  s67tsgag  uTtLovreg  eig  rovg  olxovg  rcov  xaks6av- 
rcov  avrovg  sti  uqC6tco  sig  rr)v  s^fjg  rjvkovv  TtQog  to  yvavac 
sxsivov,  otl  tiuq'  uvrco  TQStpovruL  avQLOv.  xul  xurs6ys  to  e&og 
tcov  BQOi\uakLCOV  sv  rtj  Pooucdcov  TtohrsCcc  ecog  rftg  vvv.  tovto 
de  e7toCt]6sv  6  uvrbgrPco^.og,  ftskcov  s%ukslij>UL  rijv  suvrov  v^qlv, 

!0  otl  of  Pcouuiol  £%&qoI  avrov  bvrsg  xal  pLL6ovvrsg  avrbv  xal 
koLOoQovvreg  sksyov,  otl  ovx  s%Qfjv  avrbv  (3u6Lksv6uL  evv$Qi- 
6uevov  bvru,  6l6tl  eh,  dkkoTQCcov  erQucprj6uv  ol  dvo  ddelcpoC,  ecog 
ov  rekeCag  ijhxCug  syevovro  xal  efiu6Ckev6uv.  6yjiiuCvovreg  otl 
V7cb  rov  <frav6rov  rov  yecoQyov  xul  rf]g  yvvucxbg  uvrov  AvxaC- 

i'3vr]g  erQcccpr]6av  hx  rcov  dkkoTQicov  e6\rCovreg,  cog  TtQoyeyQUTtruL' 
bvecdog  yuQ  vTtfjQye  TtaQU  rPcouuCocg  xul  %&6i  rotg  uQ%aCoLg  xots 
to  sx  tcov  ukkoTQCcov  TQs'cps6d-uC  tivu.  bdsv  XUL  sv  rolg  6Vpi7tO- 
dCotg  rolg  keyojxsvoig  cpihxolg  exu6rog  rcov  6vveQ%ouevcov  ecg 
to  6vjj.7c66lov  to  lSlov  avrov  ^Qcopcu  xal  Tcopcu  ituO''  iuvrov  xo- 

2quC£,sl  xul  sig  to  xolvov  tcuvtu  7Cuqutl&stul  xul  s6\tCov6l  xqutY]- 
6uvrsg  rb  uq%uIov  s&og  scog  rfjg  vvv,  rb  ptr)  dxovsiv  dkkoTQio- 
cpdyoL.  tovtov  yuQLv  S7tsv6rt6e  tovro  6  uvrbg  'Pcopcog  TtQbg  to 
e%Lkeio6c<6&uL  rijv  vj3qlv  suvtov,  xaks6ug  xa\  to  bvouu  tou  uql- 
6tov  QtopLui'6TL  ^QOv^uktovpL^  xu&cog  6  6ocpcbrarog  AixCvvLog  0 

25  'PcouuCcov  yQovoyQucpog  S^S&STO. 

3.  Censor.  d.  d.  n.  20,  2.  Annum  uertentem  Romae  Licinius 
quidem  Macer  et  postea  Fenestella  statim  ab  initio  duodecim  men- 
sum  tuisse  scripserunt,  sed  magis  lunio  Gracchano  et  Fuluio  etVar- 
roni  et  Suetonio  aliisque  credendum,  qui  decem  mensum  putarunt 

50  fuisse,  ut  tunc  Albanis  erat,  unde  orti  Romani. 

4*.  Macrob.  sat.  1, 13,  20.  Quando  autem  primum  inteicalatum 


4.  Concinit  cum  fr.  3.    de  aliis  opinionibus    cf.  Cass.  fr.  18.  Tudit. 
fr.  7.    Ant.  fr.  5  c.  not. 

4   uTtavxa  txaozog   ovg    i^ovketo    Chron.  5    sig  roig  oixovg 

ditLOvrsg  x&v  xakovvrcov  ovg  ij&ekov  ett   doCGxcp  Chron.  13  sfiaoi- 

ksvcuv  Chron.    (3a6Ckev6av  Malalas  (in  ed.  Oxon.)  14   Oavaro- 

Xdyov  Chronici  cod.  Vaticanus  24  fioovLiuha,  o  Igxlv  roacpf\vaL  z% 
xcov  dXXoxoCcov  xa&cog  Cliron. 

3.  Cf.  Fenest.  fr.  3.    Vol.  II  p.  79  27.28  mensiuni  Vat. 


300  RELIQVIAE 

sit,  uarie  refertur.   et  Macer  quidem  Licinius  eius  rei  originem  Ro- 
mulo  adsignat. 

5*.  Dionys.  2,  52,  3.   Xq6vov  6s  ov  7toA.Xov  dLsX&ovxog,  cbg 
fisv  xivsg  cpu6iv,  upu  'Pco[ivXcp  %UQuysvousvog  [TatiusJ  slg  xb 
Aafiiviov  svsxa  &v6iag,  r]v  s6sl  xolg  %uxQtpoLg  &solg  v%sq  xr)g   5 
%6Xscog  &v6ul  xovg  (5u6LXslg,  6v6xdvxcov  h%    avxbv  xcov  sxuCqcov 
xs  xul  ysvst  %Q06r]x6vxcov  xolg  uvrjQiqusvoLg  %qs6(5s6lv,  s%\  xcbv 
fico[i(bv  xalg  (.laysLQixalg  6cpuyC6c  xai  xolg  (lovnoQOLg  ofisXotg 
7ica6nsvog  u%o&vrj6xsL.   cbg  d'  oi  tcsql  Alxlvvlov  yQucpov6cv,  ov 
{isxa  'PcouvXov  %uQuysv6\isvog  ovds  %uqlv  isqcov  uXXu  uovog  cbg  10 
%sC6cov  xovg  <xd Lxrj&svxug  ucpslvuc  xolg  6s6qux66l  xi)v  oQyrjv, 
uyuvuxxrpuvxog  xov  TcXrfoovg  i%i  xcp  [ii]  %uQadsdo6&uL  6cpL6l 
xovg  avdQug,  cog  o  xs  (Pco[iv  Xog  s6lxuCco6e  xui  r]  xcbv  (Pco[iuCcov 
sxqlvs  fiovXr],  xui  xcbv  %Q06r]xovxcov  xolg  xs\rvscb6L  xuxd  %Xr\\fog 
oQ\Lrfiuvxcov  6%'  uvxov,  udvvuxog  cov  sxl  dcucpvystv  xr)v  sx  %sl-  15 
Qog  dixrjv  xaxuXsv6\rsig  v%'  uvxcbv  u%o&vr]6xsL. 

(>.  Non.  s.  v.  luculentum  p.  63.    Licinius  Macer  annali  libro  I: 
Auspicia  pulclira  et  luculenta  conmemorat. 

7.  Prisc.  6 p.243H.   Licinius  Macer  in  I  annali:  Non  minimo 
opere  milites  quietes  uolebant  esse.  20 

EX  LLBRIS  I— II 

8.  Dionys.  4, 6, 4.    TLaQayCvsxuL  cf   sig  'Papcnv  [Tarquinius 
PriscusJ  "Ayxov  MuqxCov  fiu6L?.svovxog,  cog  [isv  TsXXiog  i6xoqsl, 


0.  Vnde  offensio  illa  nata  sit,  ita  refert  Dionys.  2,51:  x&v  stuiqcov 
TLVsg  rov  Tutlov  X7j6ti]qiov  ii-ayayovTsg  slg  tt\v  AufiiviuTcbv  %coquv  %Qr\- 
liaTa.  Th  avTtbv  rjQTtaoav  TtoXXd  v.a\  $06Y.r\iiaTiQV  a.7tr\Xu6uv  uyiXug,  Ttbv 
S'  i7ti§or]&ovvTtov  ovg  llsv  uTtiytxsLvuv,  ovg  S'  iTQavfidrieav.  acpLY.OLiivr]g 
Ss  TtQS6psiag  71uqu  Ttbv  rjdtxrjLisvtov  v.a\  tu  Sixuia  &.7taiTov6r]g  6  llsv 
'PcoLLvXog  iStitaico6s  nuQuSovvai  rovg  SQueavrag  Toig  aSixri&sloiv  unccysiv, 
6  Sh  TuTtog  tcov  £tuiqcov  TtSQts%OLisvog  ovx  r)£,iov  71qo  Sixr^g  rivdg  vn 
i%%Qtbv  uTtdyse&at  %u\  tuvtu  ■noXtTug  ovxag  V7tb  $ivcov  SiKdlsoftut  S 
uvTolg  iytsXsvs  Tovg  rjSLy.fjefraL  XsyovTug  slg  'Pa>LLr]v  utpiY.o\iivovg.  alia  de 
hac  re  fama  ap.  Liuium  1, 14, 1 — 3. 

6.  lam  Krause  p.  237  auspicia  illa,  quae,  cum  urbs  conderetur,  Ro- 
muio  contigerunt,  dici  suspicatus  est. 

8.  Cf.  Gell.  fr.  18.    antea  in  bellis  Anci  Marcii  Latinorumque  de- 


4,  1  ordinem  Paris. 
6?  17  lucinius  L1 

7,  19  licinnius  Par.R1  Bamb.Bern.  Halberst.  Sangall.  Gruter. 
marce  Par.B1         20  miletes  Sang. 

8.  Vid.  appar.  crit.  ad  GeJl.  fr.  18 


63:5 

m 

632 
122 

503 
251 


498 


C.  LICINII  MACRI  ANNALES.    fr.  4—10  301 

xuru  rbv  TtQcoxov  ivLUvxbv  xfjg  ^3u6LXeCug,  cbg  dl  AtxCvvLog  yod,- 
cpec,  y.urd  xbv  bydoov.  e6xco  dijxuxdxovxov  eXrjXv&cbg  xbv  evLuv- 
xov,  xu&  bv  yodcpsi  AixCvvtog,  xal  pr)  tcqotsqov.  iv  v6xeQcp  iiev 
yuQ  ovx  dv  ehj  XQovcp  7tuQuyeyovcbg,  eCye  dr)  xard  rbv  evuxov 
5  eviuvxbv  xr\g"Ayxov  8vvu6xeCug  LTtTticov  r)yovuevog  iiti  xbv  TtQog 
AaxCvovg  TtoXepov  vzb  xov  (iucjLkicog  TteuTtexuL,  cbg  uiicpoxeQOL 
XiyovGLV  ol  6vyyQucpelg. 

9.  Dionys.  5,47, 2.  Kul  d-Qiduj3oLg  V7tb  xfjg  fiovXrjg  exo6uovvxo 
ducpoxeQOL  [P.  Postumius  Tubertus  Agrippa  Menenius  ex  uictoria 

10  de  Sabinis  reportata],  MevrjvLog  uev  xcp  iieCt,ovL  xul  XLULcoxeQco 
xuQeuj3efir]xcog  ecp'  uqilccxCov  dCcpQov  (ju6lXlxov,  IJo6x6pLog  de  xco 
k).a66ovL  xul  v7todee6xeQcp,  bv  xuXov6lv  ovu6xr\v,  TtuQeyxXCvuv- 
xeg  xovvopu  EXXrjvLxbv  v7tccQ%ov  elg  xu6ucpig.  xb  yuQ  TtQcoxov 
evu6xr)g  [ovxcog]  uTtb  xov  6vufiefirtx6xog  eXeyexo,  cog  uvxog  xe 

15  eixut.co  xu\  ev  TtoXXulg  evQC6xco  yQucpulg  exLyjcoQCotg  cpeQocievov, 
xoxe  de  TtQcoxov,  cog  ALxCvviog  i6xooei,  xovxov  i£,evQov6rjg  xbv 
%qCuu$ov  xf\g  fiovXrjg. 

10.  Dionys.  5, 14, 4.  'Euol  iiev  dr)  tiuqu  xcbv  EXXryvcov  do-  ^r 
xov6l  'Pcouulol  tb  TtuQudeiyiLu  Xufieiv,  co67teQ  icpr^v   AtxCvvLog 

scribendis  Dionysius  3,39  Licinium  secutus  erat  (Kiessling  De  Dion.  font. 
p.  30sq.):  Msxu  xovxo  [i.  e.  octatio  anno]  yivovtcct  Acctivcov  ts  y.ctl  'Pcouaicov 
usydXais  SvvdusGL  TtuQuxa^uusvcov  ud%ai  Sittai.  rfj  uhv  ovv  TtooxsQu 
us%ql  tcoXXov  SiuycoviGdusvoi  v.al  So^avxss  iaoQQOTtot,  ysyovsvui  Sisv.Qi&ri- 
cuv  v.ul  ixl  xovs  iSiovs  sxdxsQOL  %uquv.us  d^r\XXdyrfiav ,  xfj  S'  vGxsqu 
Pcauuioi  vlv.logl  tovg  Auxivovg  xal  lls%ql  gxquxottsSov  SicbxovGi.  u-std  Ss 
rdg  ivd%ug  xavtag  dycov  usv  sx  TtuQutdgstog  ovSslg  uvxotg  Stc  itQog  dXXij- 
Xovg  GvvsGtrt,  vutudoofiul  Ss  tijg  ouoqov  %6ioug  vx'  uuqpotiQcov  syivovto 
Gvvs%slg  v.ul  GvuitXov.ul  x&v  TtSQtitoXcov  rijg  yfjg  imtscov  ts  xul  ibiXwv,  sv 
alg  ixsxQatovv  cog  td  -itoXXd  PcouuZol  Svvuulv  vTtut&QOv  fyovtsg  iv  tolg 
iitcxuiQOig   cpQOVQioig   vTtoxuxFrjiiivriv ,    rjg   6    TvQQTjvbs  Tuq-avvlos  ijysito. 

9.  Cf.  Plin.  n.  h.  15, 125  (qui  cum  cetera  quae  de  coronis  disputauit 
tum  haec  Masurio  Sabino  debct,  cf.  Gell.  5,6);  Bellicis  quoque  se  rebus 
inseruit,  triumphansque  de  Sabinis  Postumius  Tubertus  in  consulatu, 
qui  primus  omnium  ouans  ingressus  urbem  est,  quoniam  rem  leniter 
sine  cruore  gesserat,  myrto  Veneris  uictricis  coronatus  incessit  optabi- 
lemque  arborem  etiam  hostibus  fecit.  —  Forsitan  etiam  ipsa  ouatio  se- 
cundum  Macrum  a  Dionysio  descripta  sit. 

10.  Simiiem  famam  secutus  est  Plutarchus  Eotn.  27:  iitsl  Ss  xov 
■Jtdmtov  NouritoQog  iv  'AXprt  tsXsvtr,Guvtos  avtm  lSuglXsvslv  xu^fjxov  slg 

9,  11  6'  iv  libri  Si  Kiessling  12  svcxGrrjv  libri  corr.  Casau- 
bonus  14  evaarr^g  ovrcog  Cliis.  Coislin.   in  marg.  Reg.    tiq&tov 

^ovrog  Yrbin.1  nqcliTov  ovrcog  Vrbin."  ovrcog  clel.  Sintenis  Em.  Dion.  II 
p.  15  16  tot£  81  Coisl.Iieg.  rb  dh  Chis.  Vrbin. 

10,  19  AcxLviog  Chis.  Vrbin. 


302  RELIQVIAE 

6h  71uq'  AXfiuvcbv  oisTut  rbv  dtXTuroott  'Pcopuiovg  elXrjcpivttt, 
rovrovg  Xiytov  TtQcbrovg  Lterd  rbv  AuoXiov  xul  NeiiiroQog  frava- 
tox',  exltnovor^g  rf]g  fia6tXixr]g  6vyyeveiag  evtav6iovg  uQ%ovTag 
u7tod£ti,ttt  xr)v  avrrjv  iyovTug  e\ov6iav  rolg  (5u6tXev6t,  xaXetv 
6h  ccvTovg  dtxTuTOQag.  5 

ogg  11.  Dionys.  6,11,2.  Atxivvtog  \ihv  yuQ  xul  ol  TteQi  TiXXtov 
ovdev  i^rjTttxoreg  ovxe  xcov  eix6xcov  ovre  tcov  6wcctcov  avxbv 
ei6uyov6t  xbv  (5a6tXia  TaQxvvtov  [in  pugna  Regillensi]  uytovt- 
£6uevov  ucp'  tmcov  xui  TtTQco6x6ii£vov,  uv6qu  iv£vrjxoi>Tu  ere6t 

492   7tQ06uyOVTtt.  10 

2^2  12.  Dionys.7, 1,3.  Tuvtu  [67tavtv  i6%VQuv  ti)v  'PoDLirjV  xu- 
ru6%eiv]  r)  (iovfo)  iiuftov6a  7tQi6(ieig  6ti7teti7te  TtQog  TvQQrjvovg 
xal  KuuTtuvovg  xul  to  xuXovuevov  TIcoLiEVTtvov  TteOtov  6lrov 
o6ov  uv  dvvutvro  7tlel6Tov  covrt6oLtivovg'  TIoTtXtog  6h  OvuXi- 
Qiog  xttl  Aevxtog  Teyuvtog  elg  XtxeXiuv  tt7te6TttXrt6ccv,  OvuXi-  15 
Qtog  Lihv  vibg  cov  TloTtXixoXu,  Teyuvtog  8h  ^uriQov  tcov  vTtuTcov 
u6eXcp6g.  tvquvvoi  6h  tot£  xutoc  TtoXag  uhv  rfia.v,  l7ttcpu.vi6Ttt- 
Tog  6h  TiXcov  6  Aetvopivovg  veto6Tt  rr)v  'IitTtoxQUTovg  tov  ccdeX- 
tpov  TVQuvvi6u  7tttQetXrttpcbg,  ovyl  Atovv6tog  6  EvQaxov6tog,  cog 
Atxivvtog  yiyQdcpe  xul  TiXXtog  xul  uXXot  6v%vol  tcov  'PcoLiaicov  20 
6vyyQcccpicov,  ov&ev  efyr^tuxoreg  tcov  TteQt  Tovg  %Qovovg  axQt- 
/3wg,  cbg  ttvrb  6riXot  rovQyov^  ixXX'  eixf)  to  7tQ06Tv%bv  u7tocput- 

144  v6u£vot. 

3Y0         13.  Liu.  4,  7, 10.   T.  Quinctius  Barbatus  interrex  eonsules  creat 
L.  Papirium  Mugilanum  L.  Sempronium  Atratinum.   his  consulibus  25 
cum  Ardeatibus  foedus  renouatum  est.    idque  monumenti  est  con- 


uioov  i&rjxs  xrjV  noXtxsiuv  Svuaycoywv  v.ui  kux'  ivtuvxbv  dnsSsiv.vvsv 
uq%ovxu  xolg  'AXfiuvoZg,  iSiSa^s  xul  xovg  iv  Pd>(iJ]  Svvaxovg  uL3u6iXsvxov 
£t]xeIv  v.ui  uvxqvou-ov  noXixsiuv  dQ%ouivovg  iv  uiQSi  xul  &Q%ovxug. 

11.  Cf.  Cn.  Gell.  fr.  19  c.  adnot.  et  app. 

12.  Cf.  Cn.  Gell.  fr.  20  c.  adnot.  et  app. 

13.  Eundem  Licinium  ante  ocidos  habuit  Dionysius  11,  62:  v.ui  ixst- 
voi  [oi  (iS6o§a6tXstg]  7CQ0Si7t6vxsg  aQ%uiQioiu  xui  x&  Sf]\i(o  xi]v  Siuyvcooiv 
anoSiSovxsg,  sixs  fiovXsxui  %iXiaQ%ovg  sixs  vndxovg  unoSst^ut,  y.Qivuvxog 
avxov  nivsiv  ini  xolg  i£,aQ%f]g  i&i6[iolg,  a7iiSo6av  xotg  fiovXouivotg  x&v 
7iaxQiv.i(ov  (isxtivai  xi]v  vnaxov  uQ%r\v,  v.ai  yivovxui  ■na.Xtv  ix  xav  tiuxqi- 
xicov  viiuxoi  Asvxiog  JJuTtiQtog  MoytXXdvog  xui  Asvxtog  EsuTiQwviog  'Axqu- 
xivog,    kvbg   xmv    uno9E(iivcov   xi]v   %iXtaQ%iav    dSsXcpog.    avxai  Svo  y.uxu 


2  Ttocozovg]  Tcobg  Toi'5  Yrbin. 

13,  24  Titus  Veron.  quintius  Veron.Med.       25  is  conss  Veron. 

26  monsmenti  Veron. 


C.  LICINII  MACRI  ANNALES.    fr.  10—14  303 

sules  eos  illo  anno  fuisse,  (|ui  neque  in  annaiibus  priscis  nequc  in 
libris  magistratuum  inueniuntur.  credo,  quod  tribuni  militum  initio 
anni  fuerunt,  eo  perinde  ac  si  totum  annum  in  imperio  fuerint,  suf- 
fectis  iis  consulibus  praetermissa  nomina.  nomina  cdnsulum  horum 
5  Licinius  Macer  auctor  est  et  in  foedere  Ardeatino  et  in  linteis  libris 
ad  Monetae  inuenta. 

14.  Liu.  4,  23, 1.  Eosdem  consules  insequenti  anno  refectos 
Iulium  tertium  Verginium  iterum  apud  Macrum  Licinium  inuenio; 
Valerius  Antias  et  Q.  Tubero  M.  Manlium  et  Q.  Sulpicium  consules 
10  in  eum  annum  edunt.  ceterum  in  tam  discrepanti  editione  et  Tu- 
bero  et  Macer  libros  linteos  auctores  profitentur,  neuter  tribunos 
militum  eo  anno  fuisse  traditum  a  scriptoribus  antiquis  dissimulat. 

tov  wvtov  iviavTov  dg^ul  PcoLiaicov  ai  to  LiiyiOTOv  i%ov6ut,  xouTog  iyi- 
vovto.  itlr^v  ovx  iv  UTtdeuig  Tutg  'Pcouuixaig  %QOvoygacpiuig  dficpoTtQai 
cpiQOVTai,  dXX  iv  uig  liiv  oi  %i1Lccq%ol  llovov,  iv  ulg  d'  oi  vitaToi,  iv 
ov  rcollaig  6'  dtLcpoTtQOi,  alg  fjLitig  ovn  ccvtv  loyiouov  GvyxatuTi&i- 
LLt&u,  7ti6T£vovTtg  8i  Taig  ix  tcov  itQihv  zs  v.a\  dno&iTiov  fil- 
(ilcov  iLaQTVQiaig.  ullo  Lilv  ovv  ovdlv  iitl  Tf\g  tovtcov  aQ%fjg  o%ts 
itolsuitibv  o#rs  %oliTiv.bv  tQyov  ioTOQiug  d^iov  STtQd%%r\,  6vvftf\Y.ai  8i 
7tQog  rrjv  kQdsuT&v  Ttoliv  iyivovTO  itSQi  cpiliug  ts  xul  6VLiLLU%Lug.  ijtQt- 
6§iv6uvto  yug  ditOTi&iLLtroi  zd  JtiQi  zfjg  %wQug  iy ■/.?.■>] llutu  TtaQaxalovvTtg 
cpLloi  'Pcouaicov  ysvio&at  yu\  6VLiLia%0L.  ruvTug  Tug  6vv&r]y.ug  t6  tcov 
V7tdrav  aQ%tiov  inty.vQcoes.  Etiam  Cicero  hos  consules  nouit  lad  fam.  9, 
21,2  ail  L.  Papirium  Paetum):  Sed  tamen,  mi  Paete,  qui  tibi  uenit  in 
mentem  negare  Papirium  quemquam  unquam  nisi  plebeium  fuisse? 
fuerunt  enim  patricii  minorum  gentium,  quorum  princeps  L.  Papirius 
Mugillanus,  qui  censor  [consul  cod.  Med.  em.  Manut.]  cum  L.  Sempronio 
Atratino  fuit,  cum  antea  coneul  [censor  cod.]  cum  eodem  fuisset,  annis 
post  Romam  conditam  CCCXII.  cf.  Mommsen  chronol.  p.  92sqq.  Schueg- 
ler  1LL127  sqq.  119  sqq. 

14.  Cf.  Ant.  fr.  20.   Tuber.  fr.  6.    Vid.  de  hac  perturbatione  Momm- 
sen  R.  F.  LL  p.  222  sqq. 

1  eo  illo  Veron.     nec  Veron.     neq.  Veron.  3  fuerunt  Vcron. 

ita  tamen  ut  t  non  possit  a  Mothmseno  sponderi  eo]  ax  Veron. 
ac  si]  ac  Veron.  3.  4  suffecti  |  siis  Veron.  suffectis  iis  cons.  dcl. 
Creu.  suffectos  iis  consules  praetermissos.  nomina  consulum  horum 
Licinius  Maduig  em.  p.  111  sq.  suffectorum  iis  consulum  praeter- 
missa  nomina.  Licinius  —  ad  Monetae  ea  inuenta  Th.Mommsen  de 
cod.  Vir.  p.  193.  ipse  nomina  bis  scripsi,  cctera  non  tetigi  5  et] 
etiam  Veron.  6  monatea  Veron. 

14,  8  licinium  macrum  Veron.         9  uelerius  Mcdic.     antiates 
Veron.     et  q  Mcd.  et  q,  cct.  libri  atque  Tub.  Vngtr     manliu  Vercn. 
-  manilium  Medic.  Paris.  Leid.     quinctium  sulp.  Leid.         10  discre- 
panti  Paris.  Vp$.  discrepantis  Veron.1  discrepante  Medic.  Leid. 
1 2  fuisset  Leid.     ab  scr.  Veron. 


434 
320 


428 
326 


364 

390 


304  RELIQVIAE 

Licinio  libros  haud  dubie  sequi  linteos  placuit,  Tubero  incertus 
ueri  est.  sit  inter  cetera  uetustate  cooperta  hoc  quoque  in  incerto 
positum. 

15.  Liu.  4,20,5.  Omnis  ante  me  auctores  secutus  A.  Cornelium 
Cossum  tribunum  militum  secunda  spolia  opima  Iouis  Feretrii  templo    5 
intulisse  exposui.   ceterum,  praeterquam  quod  ea  rite  opima  spolia 
habentur,  quae  dux  duci  detraxit,  nec  ducem  nouimus  nisi  cuius 
auspicio  bellum  geritur,  titulus  ipse  spoliis  inscriptus  illos  meque 

arguit  consulem  ea  Cossum  cepisse. qui  si  ea  in  re  sit  error, 

quod  tam  ueteres  annales  quodque  magistratuum  libri,  quos  linteos  10 
in  aede  repositos  Monetae  Macer  Licinius  citat  identidem  auctores, 
septimo  post  demum  anno  cum  T.  Quinctio  Poeno  A.  Cornelium  Cos- 
sum  consulem  habeant,  existimatio  communis  omnibus  est.  nam 
etiam  illud  accedit,  ne  tam  clara  pugna  in  eum  annum  transferri 
posset,  quod  inbelle  triennium  ferme  pestilentia  inopiaque  frugum  15 
circa  A.  Cornelium  consulem  fuit,  adeo  ut  quidam  annales  uelut  fu- 
nesti  nihil  praeter  nomina  consulum  suggerant.  tertius  ab  consulatu 
Cossi  annus  tribunum  eum  militum  consulari  potestate  habet,  eodem 
anno  magistrum  equitum,  quo  in  imperio  alteram  insignem  edidit 
pugnam  equestrem.  20 

16.  Liu.7,9,3.  Dictatorem  T.  Quinctium  Poenum  eo  anno  fuisse 
satis  constat  et  magistrum  equitum  Ser.  Cornelium  Maluginensem. 
Macer  Licinius  comitiorum  habendorum  causa  et  ab  Licinio  consule 
dictum  scribit,  quia  collega  comitia  bello  praeferre  festinante,  ut  con- 


15.  Cf.  Schivegler  III p.  198  sqq. 

16.  Vid.  s.  p.  ccclvii  et  adn.  ad  Claud.  fr.  J0b.    Consules  eo  anno 
fuerunt  C.  Sulpicius  et  C.  Licinius  Caluus. 


1  aut  dubiae  Medic.  dubiae  Veron.  placuit  tub.  Veron.  placetet 
tub.  Med.  Paris.  Leid.  2  sit  Muret.  //t  Veron.  sed  cet.  libri  con- 
perta  Veron.  Medic.1  inconperta  Med?  Par.  Leid.  cooperta  Mommsen 

in  om.  Medic. 

15,  9  qui  si  libri  quis  Gronou.  10  quos]  Ubri  quosque  Fr. 
Lachmann  librique  quos  Mommsen  uid.s.p.  ccclvi  11  in  eade  re 
positos  moneta  ea  macer  Med.  moneta  eam  meo  Par.  1  2  sep- 
timo  libri  decimo  Glareanus  nono  Sigonius  cum  t.  queincio  poeno 
Med.  cum  t.  quinctinio  poeno  Par.  15  possit  Maduig  ex  cod. 
Lou.  2  posse  Mcd.  posset  cet.  libri  16  A.  Cornelium  ed.  Frob. 
m.  cornelium  libri          18  cossu  Par. 

16,  21  quintium  Med.Par.  poeno  meo  Med.  poenum  eo  Par. 
Pennum  Sigonius         23  lucinio  Par.  a.  corr.         24  qui  HarJei.  I 


C.  LICINII  MACRI  ANNALES.    fr.  14—19  305 

tinuaret  consulatum,  ohuiam  eundum  prauae  cupiditati  fuerit.  Quae- 
sita  ea  propria  familiae  laus  leuiorem  auctorem  Licinium  facit.  cum 
mentionem  eius  rei  in  uetustioribus  annalibus  nullam  inueniam, 
magis  ut  belli  Gallici  causa  dictatorem  creatum  arbitrer,  inclinat 
5  animus.  eo  certe  anno  Galli  ad  tertium  lapidem  Salaria  uia  trans 
pontem  castra  babuere. 

17.  Liu.  0,38,15.   Papirius  [dictalor  dictus]  C.  Iunium  Imbul-  777 
cum  magistrum  equitum  dixit;  atque  ei  legem  curiatam  de  imperio 
ferenti  triste  omen  diem  diftidit,  quod  Faucia  curia  fuit  principium, 

io  duabus  insignis  eladibus,  captae  urbis  et  Caudinae  pacis,  quod  utro- 
que  anno  eiusdem  curiae  fuerat  principium.  Macer  Licinius  tertia 
etiam  clade,  quae  ad  Cremeram  accepta  est,  abominandam  eam  cu- 
riam  facit. 

18.  Liu.  9,40,1.    Eodem    anno    Cn.  Flauius  Cn.   filius  scriba,  — - 

'  450 

15  patre  libertino,  bumili  fortuna  ortus,  ceterum  callidus  uir  et  facun- 
dus,  aedilis  curulis  fuit.  inuenio  in  quibusdam  annalibus,  cum  ap- 
pareret  aedilibus  fierique  se  pro  tribu  aedilem  uideret  neque  accipi 
nomen,  quia  scriptum  faceret,  tabulam  posuisse  et  iurasse,  se  scrip- 
tum  non  facturum.    Quem  aliquanto  ante  desisse  scriptum  facere 

20  arguit  Macer  Licinius  tribunatu  ante  gesto  triumuiratibusque,  noc- 
turno  altero,  altero  coloniae  deducendae. 

19.  Liu.  10,  0, 10.  In  eum  annum  cumQ.  Fabium  consulem  non  zsZ 
petentem  omnes  dicerent  centuriae,  ipsum  auctorem  fuisse  Macer 
Licinius  ac  Tubero  tradunt  differendi  sibi  consulatus  in  bellicosiorem 

25  annum:  eo  anno  maiori  se  usui  rei  publicae  fore  urbano  gesto  ma- 
gistratu.  ita  nec   dissimulantem  quid  mallet   nec   petentem  tamen 


17.  Vid.  Mommsen  R.  F.  II  p.  256. 

18.  Tenor  narrationis  est  ex  Pisonis  annalibus  (fr.  27)  sumptus, 
cui  Licinii  sententia  parenthesis  loco  inserta  est.  Vid.  Seeck  Kalendertaf. 
p.  42  sqq. 

19.  Tuberon.  fr.  6.  codem  Liuius  c.  11,  9  respicit,  uid.  s.  p.  cccux. 
cf.  Pis.  fr.  28. 


1  cos  Par.  continuante  cons  Med.  2  propriae  lib.  aliq.  rec. 

prob.  Maduig.       linium  Medic.  4   ubi  Medic.    ut  cct.  libri   uti 

Drakenb. 

17,  7  C.  Iuniura  Vpsal.  iunium  Med.  Lcid.  diunium  Paris. 
1 1  linius  Paris. 

18,  14  cn  f. Par}  cn.  fil.  Par.2  cn  flauius  gu.  fil.  scriba 

Mcd.  Cn.  filius  libri  rec.  Cn.  fil.  del.  Alschefski  conf.  adnot.  ad  Pison. 
fr.  27 

Hist.  Rom.  rel.  I..  ed.  Poter.    Ed.  alt.  20 


306  RELIQVIAE 

aedilem  curulem  cum  L.  Papirio  Cursore  factum.  id  ne  pro  certo 
ponerem,  uetustior  annalium  auctor  Piso  effecit,  qui  eo  anno  aediles 
curules  fuisse  tradit  Cn.  Domitium  Cn.  f.  Calvinum  et  Sp.  Carvilium 
Q.  f.  Maximum.  id  credo  cognomen  errorem  in  aedilibus  fecisse, 
secutamque  fabulam  mixtam  ex  aediliciis  et  consularibus  comitiis  5 
convenientem  errori. 

EX  LIBRO  II 

20.  Prisc.13  p.  S  H.  G.  Licinius  in  II:  peruersum  esse,  alii  modi 
postulare  Pyrrum  in  te  atque  in  ceteris  fuisse. 

21.  Non.  s.  u.  lues p.52.  Licinius  Macer  annalibus  libro  II:  Ne- 
quaquam  sui  lauandi  reluant  arma  lue.  io 

EX  LIBRO  XVI 

22.  Priscian.  10  p.  525  H.  Licinius  Macer  in  XVI  annalium 
'omnium  nostrum  neglegerit  auctoritatem'  pro  'neglexerit'  ait. 

[EX  LIBRO  XXI 

23.  Non.  s.  u.  patibulum  p.  221.  Licinus  rerum  Romanarum  libro 
XXI:  Deligata  ad  patibulos.  deligantur  et  circumferuntur,  cruci  defi- 
guntur.]  l5 


20.  Verba  Peruersum  esee  —  postulare  Priscianus  protulit  etiam  6 
p.  227  H.  et  266  H. 

22.  Eadem  exstant  ap.  Diomedem  1  p.  369  K.,  item  falso  sub  Aemilii 
Macri  nomine,  sed  omissa  libri  inscriptione. 

23.  Vid.  nunc  uol.  II  p.  78. 


19,  3  Cn.  Domitium]  uid.  app.  cr.  ad  Pis.  fr.  28 

20,  7  G.  Licinnius  Heidelb.  glicinius  Par.  H2  C.  Licinius  Weichert 
quintus  cet.  libri,  p.  227:  G.  om.  S(angall)  Glicinnius  B(amb.) 
Hfalberst.)  lici*nius  Gr(uter.)  licinnius  A(mien.J  Bern.  S,  p.  266: 
GHcinnius  H  licinnius  Par.RBAGr.  II]  -V-  E(arolir.)  ali  in 
Bem.  a.  corr.  8  227 :  postolare  Gr.  phyrrum  Par.B  phirrum 
S  purrhum  Bern.1  pyrrhum  BH2  phirrhum  KGr. 

21,  10  lauadi  FHlL  lanuandi  P1  nequeiquam  sui  leuandi 
Bcrn.2  <^causa)>  Mueller  luae  H1  del.  Mueller 

22,  11  Licinius]  emilius  Bcrn.  Sangall.  Grrutcr.  emelius  Karolir. 
aemilius  cet.  libri  Hcrtzii  et  Diomedes  macerj  mater  Diom.  Par.  B 
Monac.  12  nostrorum  Bamb.  neglegerit  Diom.Par.B  aucto- 
ritem  Halberst.  a.  corr.  autoritatem  Bern.  auctoritate  Diomedis 
libri 


C.  LICINII  MACRI  ANNALES.    fr.  19-27  307 

INCERTAE  SEDIS  RELIQVIAE 

24.  Non.  s.  u.  clipeus  p.196.   Liciiiius  Macer:  Pars  magna  laeuis 
clipea  portant. 

25.  Non.  s.  u.  contendere p.  260.  LiciniusMacer:  Quo  die  magi- 
stratum  obiit,  repente  celeri  gradu  per  forum  se  in  Capitolium  con- 

5  tendit. 

ORATIO  PRO  TVSCIS  HABITA 

26.  Prisc.  10 p.532  H.   Licinius  Macer  pro  Tuscis:  Quis  opor- 
tuit  amissa  restituere,  hisre  etiam  reliquias  auerrerunt. 

RELIQVVM  LIBRORVM  LINTEORVM  FRAGMENTVM 

27.  Liu.  4,13,6.   Consul  sextum  creatus  T.  Quinctius  Capito- 
linus,  minime  opportunus  uir  nouanti  res;  collega  additur  ei  Agrippa 

10  Menenius,  cui  Lanato  erat  cognomen;  et  Lucius  Minucius  praefectus 
annonae  seu  refectus,  seu,  quoad  res  posceret,  in  incertum  creatus: 
nihil  enim  constat,  nisi  in  libros  linteos  utroque  anno  reiatum  inter 
magistratus  praefecti  nomen. 


439 
315 


24  pertinere  ad  historiam  Tarpeiae  Roth  p.  361  opinatur.  ceterum 
et  hoc  fr.  et  25  mihi  dubia  sunt.    uid.  s.  p.  cccliii. 

27.  Ex  hoc  fr.  intellegitur,  etiam  quae  Liu.  c.  12,  8  de  hac  praefec- 
tura  adfert,  ad  libvorum  linteorum  auctoritatem  redire:  Postremo  perpu- 
lere  plebem  haud  aduersante  senatu,  ut  L.  Minucius  praefectus  anno- 
nae  crearetur,  felicior  in  eo  magistratu  ad  custodiam  libertatis  futurus 
quam  ad  curationem  ministerii  sui,  quamquam  postremo  annonae  quo- 
que    leuatae    haud  inmeritam    et  gratiam   et  gloriam   tulit.    cf.  supra 

p.  CCCLX. 

24,  1  lucinius  Hl  Macer]  inmar  F1  in  marte  HLGE  corr. 
Iunius     leuius  LHG  em.  Mercer.  laeueis  Mueller 

25,  3  lecintus  L1  lucius  G 

26,  6  licinnius  Par.  R  Bamb.  Halberst.  SangaU.  Gruter.  Karolir. 
lucinius  Bcrn.  quos  Ubri  quis  Hertz  quibus  Meyer  7  restituero 
Par.  R  a.  eorr.     hisque  Bern.  Grut.     relliquias  Sangall.  a.  eorr. 

27,  8  sexto  Veron.  9.10  agrippa  Menenius  Ups.  Leid.Par. 
m|iamaniliusenenius  Med.  mallius  Veron.  10  praefectus]  praet. 
Veron.  11  refectusj  praefectus  Veron.  quod  Veron.Med.1  quod 
ad  Par.  Leid.  quoad  Med?         1 2  relatus  Veron. 


20* 


Q.  AELH  TVBERONIS  HISTOKIAE 

EX  LIBRO  I 

1.  Non.  s.  m. proti?ius p.376.  Tubero  historiarum  libro  I:  .  .  . 
si  quod  a  parentibus  acceptum  protinus  antiquae  memoriae  tra- 
diderunt. 

2*.  Seru.  ad  Aen.  2, 15.  De  hoc  equo  [Troiano]  uarie  in  histo- 
riis  dictum.    ut  enim  Hyginus  et  Tubero  dicunt,  machinamentum  5 
bellicum  fuit,  quod  equus  appellatur,  ut  aries  et  testudo,  quibus 
muri  uel  discuti  uel  subrui  solent. 

3*.  Dionys.  1,  80.  r£lg  de  TovfieQav  Ailiog,  dsivbg  dvijQ  xal 
7I£ql  rijv  6vvuyayi]v  rrjg  iGroQiag  £iU(isXrjSi  yQcccpst,,  TtQotidorsg 
ol  rov  NeiietoQog  d"v6ovrag  rd  Avxaia  rovg  vsavfaxovg  [Romu-  10 


1.  Fort.  ex  prooemio  quo  de  eis,  qui  antea  res  Romanas  scripsere, 
egerit,  sumptum. 

2.  Cf.  Hygin.  fr.  15  (Vol.  II  p  76).  Plin.  n.  h.  7,202:  Equum  (qui 
nunc  aries  appellatur)  in  muralibua  machinis  Epium  ad  Troiam  (inue- 
nisse  dicunt). 

3  inseruit  Dionysius  narrationi  Fabianae  fr.  5b.  cf.  Liu.  1,4,9: 
Hinc  robore  corporibus  animisque  sumpto  iam  non  feras  tantum  sub- 
sistere  fEomulus  et  RemusJ,  sed  in  latrones  praeda  onustos  impetus 
facere  pastoribus  rapta  diuidere,  et  cum  his  crescente  in  dies  grege  iu- 
uenum  seria  ac  iocos  celebrare.  Iam  tum  in  Palatio  monte  Lupercal 
hoc  fuisae  ludicrum  ferunt  et  a  Pallantio  urbe  Arcadica  Pallantium, 
dein  Palatium  montem  appellatum.  ibi  Euandrum,  qui  ex  eo  genere 
Arcadum  multis  ante  tempestatibus  tenuerit  loca,  sollemne  allatum  ex 
Arcadia  instituisse,  ut  nudi  iuuenes  Lycaeum  Pana  uenerantes  per  lu- 
sum  atque  lasciuiam  currerent;  quem  Romani  deinde  uocauerunt  Inuum. 
huic  deditis  ludicro,  cum  sollemne  notum  esset,  insidiatos  ob  iram  prae- 
dae  amissae  latrones,  cum  Romulus  ui  se  defendisset,  Remum  cepisse, 
captum   regi   Amulio  tradidisse  ultro   accusantes.    crimini  maxime  da- 


1,  1  lubero  G1  2  si  quid  A  antiq:  G  antiquae  cet.  codd. 
antiqui  Mercer  antiquei  Muellcr  antiquurn  Barth  antique  (i.  e. 
studiose)  Roth 

2,  5  Supra  exMbui  Cassellani  scripturam  (nisi  quod  in  eo  est 
uariae),  Hyginus  et  Tubero  de  hoc  equo  dicunt  machinamentum 
bellicum  fuit  Paris.  alii  codd.  et  Tubero  om.  ei  scribunt  dicit 


Q.  AELII  TVBERONIS  HISTORIAE.    fr.  1-4  309 

lum  et  BemumJ  xco  IJavl  xrtv  AQxudLxr)v,  cbg  EvuvdQog  xuxe6xr\- 
6uxo,  &v6Cuv,  ivr\bQev6uv  xbv  xulqov  ixeivov  xf)g  ieQovQyCag, 
r)vCxu  %QJ}V  rovg  tisql  to  HuXXuvtlov  oixovvrag  rcbv  vicov  ix 
ror  AvxccCov  re%vx6rag  xeQieX&elv  dQoucp  xr)v  xcburjv  yvuvovg 

5  V7csico6uivovg  xr)v  aldcb  ralg  doQuig  xcbv  veo&vxcov.  xovro  ds 
xcc&uquov  xvvu  xcov  xcourtrcbv  itdrQLOv  idvvuro,  cog  xal  vvv  exi 
6qutccl.  iv  dr)  rovrco  rcp  %q6vco  rovg  IsQOitOLOvg  vsuvC6xovg  ol 
fiovxoXot  Xo%r\6uvrsg  xara  to  6xev6tioqov  xT\g  odov,  STtstdr)  xb 
TtQcbxov  xdyuu  xb  6vv  xco  'Pcbuco  xar    uvxovg  iyivero,  xcbv  ducpi 

io'PcouvXov  xe  xal  uXXcov  v6xsQLt,6vxcov  (xql%Tj  yuQ  iveviurtvxo  xal 
ix  dLuGxtjuaxog  sdsov)  ov  TtsQLusCvuvxsg  xovg  XotTtovg  oquco6lv 
BTtl  xovg  itQcbxovg  iufior\6avxsg  d&Qoot  xal  %SQL6xdvxsg  SjiccXXov 
ol  usv  dxovxCoLg,  ol  ds  XC&OLg,  ol  (?'  cbg  sxu6roC  n  6lu  %SLQog 
si%ov.    ol  6'  ixnXuyivrsg  rcp  zuQudo^cp  rov  xd&ovg  xui  durj%u- 

15  vovvxsg  o  xl  6qcc6sluv  stQog  tbitXL6uivovg  uvotcXol  uu%6usvol 
xccxu  7toXXr)v  sv-xixsiuv  i%eLQcb&rt6uv.  6  uev  ovv  rPcbuog  i%\  xoig 
TtoXeuCoLg  ysvousvog  ovxcog,  si&'  cog  6  G>d(5Log  nuQudidcoxs,  di- 
6uLog  elg  xr)v"AX$uv  uTtijyexo. 

4.   Gett.  10,28,1.   Tubero  in  historiarum  primo  scripsit,  Ser- 

20  uium  Tullium  regem,  populi  Romani  cum  illas  quinque  classes  <(se- 
niorum  ef)  iuniorum  census  faciendi  gratia  institueret,  fpueros'  esse 
existimasse,  qui  minores  essent  annis  septem  decem,  atque  inde  ab 
anno  septimo  decimo,  quo  idoneos  iam  esse  rei  p.  arbitraretur,  mi- 
lites  scripsisse,  eosque  ad  annum  quadragesimum  sextum  'iuniores' 

25  supraque  eum  annum  fseniores'  appellasse. 


bant  in  Nuinitoris  agros  ab  iis  impetum  fieri ,  inde   eos  collecta  iuue- 
num  manu  bostilem  in  modum  praedas  agere.    sic  ad  supplicium  Numi- 
tori  Remus  deditur.    cf.  Vnger  m.  Bh.  XXXVI  p.  51. 
4.  Vid.  Schwegler  I  p.  733. 


3,  3  i%Qrtv  libri     rcav  voccicov  Buechelcr,  at  cf.  Liu.  1,5,2 

8.  9  to  TtQcoxov  Vrbin.  xb  om.  cet.  libri  9  xar  uvxohg  iyivtxo  om. 
Vrbin.  15  aonXoc  Vrbin.  17  utf  ovxcog  ub^  chg  6  <Z>.  Sintcnis 
Emcnd.  Dion.  I  p.  17 

4,  19  C.  Tubero  uulg.  C.  om.  QZB  K.  Tub.  XOIIN  20  re- 
gem,  ciistinxit  Heris  romaniq;  ZB  a.  corr.  20.21  seniorum  et 
om.  iibri  add.  Tliysius  21  iuniorum  del.  Lipsius  23  quod  X 
qui  Z  iam  om.  II  24  quadrage*simu  (s  eras.)  X  25  **appel- 
lasse  (ap  in  marg.  add.)  X 


434 

320 


310  RELIQVIAE 

EX  LIBRO  II— IX 

5.   Charis.  2  p.202  K.   Tubero  historiarum  IHI:  inimiciter  ira- 
scendum  non  est. 

6*.  Liu.  4,23,1.  Eosdem  consules  insequenti  anno  refectos 
lulium  tertium  Verginium  iterum  apud  Macrum  Licinium  inuenio; 
Valerius  Antias  et  0.  Tubero  M.  Manlium  et  Q.  Sulpicium  consules  5 
in  eum  annum  edunt.  ceterum  in  tam  discrepanti  editione  et  Tu- 
bero  et  Macer  libros  linteos  auctores  profitentur,  neuter  tribunos 
militum  eo  anno  fuisse  traditum  a  scripforibus  antiquis  dissimulat. 
Licinio  libros  baud  dubie  sequi  linteos  placuit,  Tubero  incertus  ueri 
est.  sit  inter  ceterauetustate  cooperta  boc  quoque  in  incerto  positum.  io 

7*.  Liu.  10,  9, 10.  In  eum  annum  cum  Q.  Fabium  consulem  non 
petentem  omnes  dicerent  centuriae,  ipsum  auctorem  fuisse  Macer 
Licinius  ac  Tubero  tradunt  differendi  sibi  consulatus  in  bellicosio- 
rem  annum:  eo  anno  maiori  se  usui  rei  publicae  fore  urbano  gesto 
magistratu.  ita  nec  dissimulantem  quid  mallet  nec  petentem  tamen  15 
aedilem  curulem  cum  L.  Papirio  Cursore  factum. 


455 


256 

498 


EX  LIBRO  IX 

8*.  Gell.  7, 3.  Tubero  in  bistoriis  scriptum  reliquit,  bello  primo 
Poenico  Atilium  Regulum  consulem  in  Africa  castris  apud  Bagradam 
flumen  positis  proelium  grande  atque  acre  fecisse  aduersus  unum 
serpentem  in  illis  locis  stabulantem  inusitatae  inmanitatis,  eumque 


<J.  Vid.  adn.  ad  Ant.  fr.  20.  Licin.  fr.  14. 

7.  Vid.  adn.  ad  Licin.  fr.  19  et  Pison.  fr.  28. 

8.  Eadem  LAuius  narrauerat.  uid.  Valer.  Max.  1,  S  ext.  19:  Quae 
quia  supra  usitatam  rationem  excedentia  attigimus,  serpentis  quoque  a 
T.  Liuio  [cf.  per.  18]  curiose  pariter  ac  facunde  relatae  fiat  mentio.  is 
enim  ait  in  Africa  apud  Bagradam  flumen  tantae  magnitudinis  anguem 
fuisse,  ut  Atilii  Reguli  exercitum  usu  amnis  prohiberet;  multisque  militi- 
bus  ingenti  ore  correptis,  compluribus  caudae  uoluminibus  elisis,  cum  te- 
lorum  iactu  perforari  nequiret,  ad  ultimum  ballistarum  tormentis  undi- 
que  petitam,  silicum  crebris  et  ponderosis  uerberibus  procubuisse,  omni- 
busque  et  cohortibus  et  legionibus  ipsa  Carthagine  uisam  terribiliorem. 
atque  etiam  cruore  suo  gurgitibus  imbutis  corporisque  iacentis  pestifero 
afflatu  uicina  regione  polluta  Romana  inde  summouisse  castra.  adicit 
enim  beluae  corium  centum  et  uiginti  pedum  in  urbem  missum.  item 
ex  Liuio  sua  hauserunt  Orosius  4,  8, 10—15.  Senec.  epist.  11,  3  (82),  24. 
Sil.  Ital.  6, 140.  Zonar.  8, 13.    cf.  Plin.  8,  37  (qui  inmdice  auctorum  nec 


6.  uid.  app.  cr.  ad  Licin.  fr.  14 

7.  uid.  app.  cr.  ad  Licin.  fr.  19 


Q.  AELII  TVBERONIS  HISTORIAE.    fr  5-11  311 

magna  totius  exercitus  conflictione  balistis  atque  catapultis  diu  op- 
pugnatum,  eiusque  interfecti  corium  longum  pedes  centum  et  ui- 
ginti  Homam  misisse. 

9.  Gell.  7, 4.  2.   Kundem  Regulum  Tubero  in  historiis  redisse 
5  Carthaginem  nouisque  exemplorum  modis  excruciatum  a  1'oenis  di- 

cit:  In  atras,  inquit,  et  prolundas  tenebras  eum  claudehant  ac  diu 
post,  ubi  erat  uisus  sol  ardentissimus,  repente  educehant  et  aduer- 
sus  ictus  solis  oppositum  continehant  atque  intendere  in  caelum 
oculos  cogebant.  palpebras  quoque  eius,  ne  coniuere  posset,  sursum 
10  ac  deorsum  diductas  insuebant. 

EX  LIBRO  XIV 

10.  Nonius  s.  u.  luxuriabat  p.481.   Tubero  libro  XIV  historia- 
rum:  Pars  omnis  luxuriabat. 

INCERTAE  SEDIS  RELIQVIAE 

10 A.  Sueton.  Caes.  56.   Feruntur,  ut  ait  Q.  Tubero,  ab  adule- 
scentulo  [Iulio  CaesareJ  quaedam  scripta,  ut  laudes  Ilerculis,  tra- 
»8  goedia  Oedipus,  item  dicta  collectanea.   quos  omnis  iibellos  Augustus 
uetuit  publicari. 

11.  Sueton.  Caes.  83.   Quintus  Tuhero  tradit,  heredem  ab  eo 
[Iulio  CaesareJ  scrihi  solitum  ex  consulatu  ipsius  primo  usque  ad 


Tuberonem  nec  Liuium  nec  Valerium  Maximum  adscripsit) :  Nota  est  iu 
Punicis  beilis  ad  flumen  Bagradam  Regulo  imperatore  balliatia  tormen- 
tisque  ut  oppidum  aiiquod  expugnata  serpens  CXX  pedum  longitudinis. 
pellis  eius  maxillaeque  usque  ad  bellum  Numantinum  durauere  Romae 
in  templo. 

9.  Hoc  caput  a  Getlio  sic  inscriptum  est:  Quid  idem  Tubero  [ante- 
cedit  fr.  8]  nonae  historiae  de  Atilio  Regulo  a  Carthaginiensibus  capto 
litteris  mandauerit,  ubi  Gronouius  pro  nouae  ueram  scripturam  resti- 
tuit.    uid.  s.  p.  CCCLXXI  et  adn.  ad  Tudit.  fr.  5. 


8,  1  ocius  VP  (R  hic  deest)     cata  pultis  V 

9  deest  in  B  6  die  Marldand  8  In  uerb.  ictus  solis  desinit 
P  hictus  V         9  conibere  V 

10,  11   tuuero  L1   tubero  XIIII  pars  F  12   omnis]  bonis 

Muellcr 

10  A,  13  ut  ait  Q.  Tubero  lieifferscheid  et  ait  uero  ab  Mem- 
mian.  Vatic.  et  a  puero  ab  uel  similiter  alii  libri  ut  ait  Varro  ab 
Bentley  et  a  puero  aut  Iernstedt 


250 
504 


312  EELIQVIAE 

initium  ciuilis  belli  Cn.  Pompeium,  idque  militibus  pro  contione 
recilatum. 

12.  Donat.  in  Terent.  Phorm.  2, I,  51  II  p.  420Wessn.  Tubero: 
Hinc  in  millesimum  annum  eorum  columine  ciuitas  continebatur. 

13.  Seru.  (auctus)  ad  Aen.4,390.   Tubero:  Nam  delinquat  aut  r> 
superel  aliquid  tibi,  id  est  deficiat  aut  superet. 


13.  Cf  Coel.  fr.  58.  Gell.  33. 


12,  3  tuo  uero  libri  corr.  Stephanus       4  in  m.  an  suppl.  Steph. 
eorum  Oxon.  om.  cet.  libri 

13,  5    Tubero  om.  Turon.    Tubero  non  delinquit  aut  superest 
Ambros.  delinquat  Masuicius  delinquid  Flor.  delinquit  Turon. 


PROCILII  LIBRI 

1.  Varr.  d.  I.  I.  5, 148.  In  foro  lacum  Curtium  a  Curtio  dictum 
constat  et  de  eo  triceps  historia:  nam  et  Procilius  non  idem  prodi- 
dit  quod  Piso,  nec  quod  is,  *j"  Cornelius  Stilo  secutus.  A  Procilio 
relatum,  in  eo  loco  dehisse  terram  et  id  ex  senatus  consulto  ad 

o  aruspices  relatum  esse.  responsum  deum  f  Manio  postilionem  postu- 
lare,  id  est  ciuem  fortissimum  eo  dimitti.  tum  quendam  Curtium 
uirum  fortem  armatum  ascendisse  in  equum  et  a  Concordia  uersum 
cum  equo  eum  praecipitatum.  eo  facto  locum  coisse  atque  eius  cor- 
pus  diuinitus  humasse  ac  reliquisse  genti  suae  monumentum. 

10  2.  Plin.  n.h.  8,4.  Romae  iuncti  [elephanles]  primum  subiere 
currum  Pompei  Magni  Africano  triumpho,  quod  prius  India  uicta 
triumphante  Lihero  patre  memoratur.  Procilius  negat  potuisse  Pom- 
pei  triumpho  iunctos  egredi  porta. 

1.  Eandem  fabulam  f  insignitiorem*  de  M.  Curtio  Bomano  Liuius 
in  libr.  VII  c.  6, 1 — 6  de  anno  362.  392  narrauit  habuitque  totam  suam 
cohortem  (Val.  Max.  5,  6,  2,  Orosium  aJiosque)  sequentes  itemque  Diony- 
sius  14,11;  antea  tame.n  in  JRomuli  historia  uterque  cum  Pisone  nomen 
lacus  a  Mettio  Curtio  Sabino  deduxerat  (uid.  adnot.  ad  Pis.  fr.  6).  inter- 
pretatio  Lutatii  (fr.  9)  ultimo  loco  a  Varrone  proposita  apud  antiquos 
nemini  placuit,  quod  locum  fulguritum  a  Curtio  consule  M.  Genucii  col- 
Jega  (a.  445.  309)  saeptum  esse  statuerat.  auctores  tamen  de  tribus  illius 
nominibus  uariant;  uid.  R.  E.  IV  Muenzer  c.  1864 sq.  HueJsen  c.  1892 sq. 

2.  Cf.  PJut.  Pomp.  14:  "Ezt,  uaXXov  ocvxovg,  oog  qporfft,  fiovXousvog 
ccviav  6  nointrjtog  iits^iigriasv  iXecpdvTMV  aguccTi  tsttccqcov  inifiug  si6s- 
Xccvvtiv  ijyccye  yccQ  iv.  Ai{Zvr\g  tcov  ^ugiXlkcov  avxvovg  cci%(LccXcoTovg'  ccXXcc 
Tf\g  7tvXvg  CTevoTeQug  oUctjs  ccne6Tr\  xal  ueTf]X&ev  inl  Tovg  iTtitovg.  Gran. 
Licin.  p.  31  (FJ.  38  Bonn.):  Et  Pompeius  f  praetore  ex  Africa  trium- 
phauit  IV   idus  Martias.    quo  (die^>  memorant  populum  (Romanuni) 


362 
392 


81 
673 


1,  3  Aelius  uulgo  et  Lutatius  conieci.  uid.  supra p.  ccLxvmnot. 
4  ex  S-C-  F(lorent)  5  manio  postilionem  FH  Manium 

Laetus  Mantum  Roth  (cf.  Schirmer  ap.  Roscherum  in  Lex.  myth. 
II  c.  2329)  6  eodem  mitti  libri  corr.  Turnebus  7  uirum]  F 
ciuem  uuig.  ad  Concordiae  uersum  Popma  8  eum  F  eo  Haun. 
in  eum  Aldina 

2,  12  triumphos  Leid.1  Vindob.       13  ingredi  portam  Caesar.ed. 


3!i  RELIQVIAE 

3.  Varr.  d.  I.  I.  5, 154.   Intumus  circus  ad  Murcim  uocatur,  ut 
Procilius  aiebat  ab  urceis,  quod  is  locus  esset  inter  figulos. 


elephantos  (in  triumpho)  uidisse,  <]sed  cum)  urbem  ingrederetur,  mi- 
norem  fuisse  elephantis  quattuor  ad  currum  iunctis  <^portam  triumpha- 
lem)>,  quamquam  bis  experirentur. 


3,  1  murcim  uel  mucim  Flor.  corr.  L.  Spengel      uocatu  Flor. 
uocatus  uulg. 


L.  SCKIBONII  LIBONIS  ANNALIS 

132 

1.  Cicer.  ad  Att.  13,30,3.   Sicunde  potes,   erues,  qui  decem  -gg 

legati  Mummio  fuerint.   Polybius  non  nominat.  ego  memini  Albinum 
consularem  et  Sp.  Mummium.   uideor  audisse  ex  Hortensio,  Tudita- 
num.   sed  in  Libonis  annali  Xllii  annis  post  praetor  est  factus  Tudi- 
5  tanus  quam  consul  Mummius.    non  sane  quadrat.  132 

2.  Cic.  adAtt.  13,32,3.  Et  quod  ad  te  de  decem  legatis  scripsi,  ^ 
parum  intellexisti,  credo,  quia  6ia  6qusicov  scripseram.   De  C.  Tudi- 
tano  enim  quaerebam,  quem  ex  Hortensio  audieram  fuisse  in  decem; 
eum  uideo  in  Libonis  praetorem  P.  Popillio  P.  Rupilio.   annis  xim 

10  ante,  quam  praetor  factus  est,  legatus  esse  potuisset,  nisi  admodum 
sero  quaestor  est  factus?  quod  non  arbitror.  uideo  enim  curules 
magistratus  eum  legitimis  annis  perfacile  cepisse. 


1,  1    eruere  M(edic)  erue  uulg.  erues  Baiter  2  fuerunt  M 
3.  4  Tuditano  M         4  annali  (IV)  XIV  cod.  in  add.  Graeuii 

probante  Orellio 

2,  6  a  te  Med.  7  intellexi  M  intellexti  Pius  9  L.  Po- 
pillio  M  P.  Rupilian  Xlffl.  M  consulibus  uulg.  additur  post  Ru- 
pilio  10  non  potuit  Wesenberg  non  potuisset,  nisi  esset — factus 
C.  F.  W.  Muelh  r          11  quaestor]  praetor  Pighius  del.  Orelli 


181 
573 


INCERTAE  AETATIS  SCRIPTORES 

SVLPICII  BLITHONIS  LIBER 

Cornel.  Nep.  Hann.  13, 1 .  Quibus  consulibus  interierit  [Hanni- 
bal],  non  conuenit.  namque  Atticus  M.  Claudio  Marcello  Q.  Fabio 
Labeone  consulibus  mortuum  in  annali  suo  scriptum  reliquit.  at 
Polybius  L.  Aemilio  Paulo  Cn.  Baebio  Tamphilo,  Sulpicius  autem 
Blitho  P.  Cornelio  Cethego  M.  Baebio  Tamphilo.  5 

ALFII  BELLI  CARTHAGINIENSIS  LIBRI 
EX  LIBRO  I 

Fest.  s.  n.  Mamertini  p.  158  M.  Mamertini  appel[/«tf  swit  ha]c 
de  causa:  cum  *j*  de  toto  Samnio  grauis  incidisset  pestilentia,  Sthen- 
nius  Mettius  eius  gentis  princeps  conuocata  ciuium  suorum  contione 
exposuit  se  uidisse  in  quiete  praecipientem  Apollinem,  ut,  si  uellent 
ex  malo  liberari,  uer  sacrum  uouerent,  id  est,  quaecumque  uere  io 
proximo  nata  essent,  immolaturos  sibi.  quo  facto  leuatis  post  annum 
uicensimum  deinde  eiusdem  generis  incessit  pestilentia.  rursum  ita- 
que  consultus  Apollo  respondit  non  esse  persolutum  ab  his  uotum, 
quod  homines  immolati  non  essent,  quos  si  expulissent,  certe  fore 
ut  ea  clade  liberarentur.  itaque  hi  iussi  patria  decedere,  cum  in  15 
parte  ea  Si[ciliae]  consedissent,  quae  [m/n]c  Tauricana  dicitur,  forte 
[7##o]rantibus  bello  no[?/]o  Messanesibus  auxilio  uenerunt  ultro  eos- 
que  [ab  eo\  liberarunt  f  prouinciales.    quod  ob  [wejritum  eorum 

4.  Cf.  Att.  fr.  7  uol.  II  p.  8.    Val.  Ant.  fr.  49  c.  adn. 


5  Blitho  cod.  Gifan.  Parc.  Bhito  Wolfenb.  Sangall.  om.  Mon. 
Bom.     Tamphilio  Sangall.  Pamphilo  Mon.Rom.  corr. 

7  de  toto  Samnio]  cod.  in  toto  Samnio  Mucllcr  16  Tauro- 

menia  Scaliger   Taurominitana  August.  Vrsin.  18  ante  prouin- 

ciales  uulgo  distinguitur.  milri  ea  uox  aut  delenda  aut  in  periculo 
esse  mutanda  uidetur 


86 
668 


INCERTAE  AETATIS  SCRIPTORES  317 

ut  gratiam  referrent,  et  in  suum  corpus  communionemque  agrorum 
inuitarunt  eos  et  nomen  acceperunt  unum,  ut  dicerentur  Mamertini, 
quod  coniectis  in  sortem  duodecim  deorum  nominilms  Mamers  forte 
exierat,  qui  lingua  Oscorum  Mars  significatur.  cuius  historiae  auctor 
5  est  Alfius  libro  primo  belli  Carthaginiensis. 

GAI  PISONIS  HISTORIAE 

Plut.  Mar.45.  rdtog  6s  xig  TleiGcov.  dvrjQ  iGxoQtxog,  iGxoqsl 
xov  Mdoiov  dzb  deiitvov  tisqlxuxovvxu  psxu  xcov  tplkcov  kv  16- 
yoig  ysveG&at  tcsqI  xav  y.u&  euvxbv  TtQuyudxcov  uvco&ev  uQ^d- 
(isvov  y.al  xdg  e%  uttcpoxeQa  xo?J.dxig  uexufio/.dg  dcp^yr^Gduevov 
io  siTtsiv,  cbg  ovx  soxt  vovv  eyovxog  dvdQbg  sxt  xij  xvyj^  xiGxsvstv 
savrov  ix  dh  xovxov  xovg  ztuQOvxug  dGTtuGuuevov  y.al  y.axaxXt- 
%-evxa  Gvveycog  ijueQug  snra  xelevxr\Gui. 

ANNII  FETIALIS  LIBER 

509 

Plin.  n.  hist.  34,  29.   Hanc  primam  [statuam  Cloeliae]  cum  Co-  — 
clitis  publice  dicatam  crediderim  — ,  nisi  Cloeliae  quoque  Piso  tra- 

15  deret  ab  iis  positam,  qui  una  obsides  fuissent,  redditis  a  Porsina 
in  honorem  eius.  e  diuerso  Annius  Fetialis  equestrem,  quae  fuerit 
contra  Iouis  Statoris  aedem  in  uestibulo  Superbi  domus,  Valeriae 
fuisse,  Publicolae  consulis  filiae,  eamque  solam  refugisse  Tiberimque 
transnatauisse  celeris  obsidibus,   qui  Porsinae  mittebantur,  inter- 

20  emptis  Tarquini  insidiis. 

13.  De  Annio  Fetiali,  si  eius  est  hoc  fragmentum,  supra  p.  CCCXXIX  not. 
egi.  de  hac  re  cf.  Pis.  fr.  20.  Plut.  Popl.  19:  'Eitsi  Ss  Gco&eloou  /obsidesj 
ngog  tbv  TJoJi7.iv.6Xav  rjKOv,  ovv.  id~avuu6sv  ovS'  r^yaTtriCcv,  dXX'  ijvid&Ti 
ozl  UoQGiva  v.uv.icov  iv  7ti6tsi  cpavsttaL  v.ul  tb  t6Xu-T]LLU  tcov  TtuQ&svcov 
aitiav  ij^SL  v.a-AovoyriU,a  Poiu-uicov  ysyovsvai.  Sib  6vXXu($cov  avtdg  TtdXtv 
artsGTSii.s  Ttobg  tbv  IJoQaivav.  tavtu  S'  oi  jisql  tbv  Tuqv.vvlov  ttqoul- 
G&ousvoi  y.al  xa&iauvrsg  ivsS^uv  toig  uyovai  tug  TtalSag  iv  tco  TtSQ&v 
ini&svto  TtXsiovsg  ovtsg.  ixsivcov  Ss  OLLcog  6:u,wollsvcov  j)  TIoTtXi-KoXa 
&vydtrtQ  OvaXXsQia  Stu  uiacov  oQur^aaaa  rcov  yuayoLLSvcov  scpsvys  v.ui  tQslg 
tivsg  oi%stui  6vvSisy.7tsa6vtsg  haco^ov  uvtr/v.  —  dvdxsitai  Ss  tr\v  lsquv 
bSbv  7toQsvousvoLg  sig  TTuXutiov  dvSQtdg  uitfjg  [Cloeliae]  ZcpLTtTtog,  ov 
ttvsg  ov  rijg  KXoiXiug  dXXd  tfjg  OraXXsQiag  sivai  Xsyov6Lv. 


6  tOTOQizog]  'legitur  etiam  xi\Li\xw.bq  Stephanus  7  rbv  om. 
Par.AC  9  (lExupoXug  noXXdxtg  Par.C 

18  Publicolae  B(amb.)  publice  V(oss.)  B(icc.)  Par.  d  refugisse 
BPar.d   fugisse  Par.h  fuisse  VB  19  qui  B  Par.dMon.  quae 

V  Par.  h     Porsinae  Bl  Porsennae  cet.  Jibri 


INDICES 


I.  Scriptorum  index. 

II.  Tabula  rerum  romanarum. 

III.  Index  verborum  et  nominum  propriorum  rerumque  memorabilium. 
IY.  Index  locorum,  quibus  fragmenta  servata  sunt. 

V.  Index  a)  locorum  ex  fragmentorum  numero  eiectorum. 

b)  locorum  in   hac   editione  ab   historicis  abiudicatorum  un- 
cisque  inclusorum. 

c)  fragmentorum,  quae  in  hac  editione  accesserunt. 
VI.  Index  librorum  recentioris  aetatis,  qui  breviter  laudati  sunt. 


I1) 

SCRIPTORVM  INDEX 

C.  Acilius  CXXI-CXXIII.    Rel.  49-52. 

Q.  AeliusTuberoCCCLXVI— CCCLXXIII.  (quis  Q.  A.T.  historias  scrip- 

serit  CCCLXVI.    de  historiis  CCCLXX.   qui  usi  sint  CCCLXXII.)    Rel. 

308—312. 
M.  Aemilius    Scaurus    CCXLVI  —  CCLIII.     (de    uitarum    scriptoribus 

CCXLVI.  Scauri  uita  CCXLVII.   de  libris  CCLI.   qui  fragmenta  serua- 

uerint  CCLII.)     Rel.  185—186. 
Albinus  uid.  A.  Postumius. 
Alfius  CCCLXXIX.    Rel.  316. 
Alimentus  uid.  L.  Cincius. 
Annales  maximi  III — XXIX.    (alia  pontificum   scripta  distinguuntur, 

libri  IV.    commentarii  V.    acta  et  album  VII.    fasti   calendares  et  f. 

consulares  VII.    origo  ann.  max.  VIII.    qua  ratione  conscripti  sint  X. 

imago  eorum  adumbratur  XI.    quo  tempore  quoque  consilio  et  ratione 

in  publicum    missi   XIII.    unde    maximi   appellati    XVI.    qua    aetate 

proponi  coepti  XVII.   eorum  usus  XXII.   comparantur  tabulae  pascha- 

les  XXV)    Rel.  3—4. 
Annius  Fetialis  CCCXXIX.    Rel.  317. 
Antias  uid.  Valerius. 
Antipater  uid.  L.  Coelius. 
Asellio  uid.  Sempronius  Asellio. 
Cn.  Aufidius  CCXL-CCXLI. 

Blitho  uid.  Sulpicius. 

L.  Calpurnius  Piso  CLXXXI  — CXCII.  (uita  CLXXXI.  eius  historia 
moralis  CLXXXIII.  de  eius  annalibus  CLXXXIII.  non  est  ab  eo  di- 
stinguendus  alius  Piso,  aetate  inferior  CLXXXV".  qui  eo  usi  sint 
CLXXXVII,  Liuius  CLXXXIX.)     Rel.  120—138. 

C.  Piso  CCCLXVIII.    Rel.  317. 

L.  Cassius  Hemina  CLXV — CLXXIII.  (aetas  CLXV.  de  annalibus 
CLXVI.  ab  aliis  Cassiis  distinguitur  CLXVIII.  qui  scriptores  Hemina 
usi  sint  CLXXII.    eius  de  censoribus  liber  CLXXIII.)     Rel.  98—111. 

Cato  uid.  M.  Porcius. 

Catulus  uid.  Q.  Lutatius. 

L.  Cincius  Alimentus  CI — CXVI.  (uita  CI.  distinguitur  ab  alio  L. 
Cincio,  cuius  libri  enumerantur  ClV.  qui  scriptores  usi  sint  CVIII, 
Liuius  CVIII,  Dionysius  CXIII.)    Rel.  40—43. 

Q.ClaudiusQuadrigarius  CCLXXXV — CCCIV.  (quae  eius  aetas  fuerit 
CCLXXXV.  quas  res  scripserit  CCLXXXVI,  qua  ratione  CCLXXXVI. 
genus  scribendi  CCXC.  qui  Cl.  usi  sint  CCXCII,  Liuius  CCXCIII,  Dio- 
nysius  CCXCIV  adn.  5.  quae  fragmenta  eiecta  sint  CCCIII.)  Rel. 
205—237. 


1)  Indices  I.  II.  n.  d.  Ioannei  Kayser  Misniensis  renouauit,  sextum  addidit. 
Hist.  Rom.  rel.  I,  ed.  Peter.  Ed.  alt.  21 


322  INDICES 

<Paulus>  Clodius  CCXXXVIII  sq.    Rel.  178. 

L.  Coelius   Antipater  CCXI—  CCXXXVII.    'Listoria  eius  CCXI.    quas 

res  scripserit  CCXIII.    genus  dicendi  CCXVI.    fides  et  fontes  CCXVIII. 

qui  eo  usi  sint  CCXXlV,  Liuius  CCXXV.    quo  iure  fragmenta  recepta 

sint  CCXXXIII.    quae  eiecta  CCXXXV.)    Rel.  158—177. 
Congus  uid.  Iunius  Congus. 

P.  Cornelius  Scipio  Africanus  CXVII— CXIX.    Rel.  44—46. 
P.  Cornelius  Scipio  Nasica  CXIX— CXX.    Rel.  47—48. 
L.  Cornelius  Sisenna  CCCXXXIV— CCCXLLX.   (uita  CCCXXXIV.  quas 

res  scripserit   CCCXXXIX.    fides    CCCXLI.    genus   scribendi  CCCXLI. 

qui    usi    sint    CCCXLIII,    Konius    CCCXLIV.     alia    Sisennae    scripta 

CCCXLVIII.)    Rel.  276—297. 
P.  Cornelius  Sulla  CCLXX — CCLXXX.   (qua  aetate  uitam  suam  scrip- 

serit  CCLXX.    quid   commentariis  suis  spectauerit  CCLXXIII.    qui  eo 

usi  sint  CCLXXIX.)    Rel.  195-204. 

Epicadus  CCLXXI  not.  1. 

Q.  Fabius  Maximus  Seruilianus  CLXXVII-CLXXVni.  Rel.  117— 
118. 

Numerius  Fabius  Pictor  LXXIX  not.  1. 

Q.  Fabius  Pictor,  qui  Graecos  annales  scripsit  p.  LXIX — C.  (uita 
p.  LXIX.  quas  res  annales  complexi  sint  LXXII,  qua  ratione  res  per- 
secutus  sit  LXXII.  sermo  Graecus  LXXV.  distinguitur  ab  eo  Fabio 
Pictore,  qui  Latinos  annales  condidit  LXXVII.  quae  ratio  intercesserit 
inter  Graecos  Latinosque  Fabiorum  annales  LXXX.  de  fontibus  Fabii 
LXXXI.  de  fide  LXXXIII.  quo  iure  fragm.  buic  Fabio  adtributa  sint 
LXXXV.  qui  scriptores  Fabio  usi  esse  uideantur  LXXXVII,  Liuius 
LXXXVIIl,  Polybius  XCII,  Diodorus  XCIV.)    Rel.  5—39. 

Fabius  Pictor,  qui  Latinos  annales  condidit  CLXXIV — CLXXVI.  de 
Fabii  Pictoris  iuris  pontificii  libris  CLXXV.    Rel.  112—116. 

C.  Fannius  CXCIII— CXCIX.  (uita  CXCIII.  bistoria  CXCVI.  qui  usi 
sint  CXCVII.)    Rel.  139—141. 

Fetialis  uid.  Annius. 

Cn.  Gellius  CCIV — CCX.  (duos  Gellios  bistoriam  scripsisse  CCIV.  qua 
aetate  Cn.  Gellius  uixerit  CCV.  de  annalibus  CCVI.  de  singulis  qui- 
busdam  fr.  CCVII.    qui  usi  sint  CCIXJ    Rel.  148—157. 

Graccbus  uid.  C.  Sempronius. 

Hemina  uid.  L.  Cassius. 

Iunius  Congus  CLXIX. 

Libo  uid.  Scribonius. 

L.  Licinius  Lucullus  CCLXXXI— CCLXXXII. 

C.  Licinius  Macer  CCCL— CCCLXV.  (uita  CCCL.   annalium  inscriptio, 

quas  res  continuerint  CCCLIII.  genus  scribendi  CCCLIV.  fontes  CCCLV. 

auctoritas  CCCLVI.    qui  usi   sint  CCCLX,   Liuius  CCCLX,   Dionysius 

CCCLXH.  de  singulis  quibusdam  fragmentis  CCCLXIII.)  Rel.  298—307. 
Q.   Lutatius    Catulus    CCLXII  — CCLXIX.     (uita    CCLXII.    de    libris 

CCLXIV.    de  Lutatio  Daphnide  CCLXVIII.)    Rel.  191—194. 

Macer  uid.  C.  Licinius. 

Pictor  uid.  Q.  Fabius. 
C.  Piso  CCCLXXX.    Rel.  317. 
L.  Piso  uid.  L.  Calpurnius. 
Plotus  uid.  Voltacibus. 


SCRIPTORVM  INDEX  323 

M.  Porcius  Cato  CXXVII  —  CLXIV.  (Cornelii  Nepotis  de  originibus 
uerba  CXXVII.  qua  aetate  conscriptae  sint  CXXVIII.  numerus  libro- 
rum  CXXX.  de  inscriptione  originum  CXXXI.  quas  res  singuli  libri 
comprehenderint  CXXXI.  qua  ratione  C.  res  enarrauerit  CXXXV. 
sine  nominibus  res  notatas  esse  CXLI.  de  admirandis  CXLII.  genus 
scribendi  CXLV.  qui  scriptores  C.  usi  sint  CXLVIII,  Liuius  CL,  Pli- 
nius  CLIV,  Charisius  CLIX.  quae  fragmenta  eiecta  sint  CLXII).  Rel. 
55 97 

A.  Postumius  Albinus  CXXIV— CXXVI.    Rel.  53—54. 
Procilius  CCCLXXIV  sq.    Rel.  313— 314. 

QuadrigariuB  uid.  Q.  Claudius. 

P.  Rutilius  Rufus  CCLIV— CCLXI.  (uita  CCLIV.  genus  scribendi 
CCLlvn.    libri  CCLVIII.    qui  usi  sint  CCLX.)   Rel.  187-190. 

Scaurus  uid.  M.  Aemilius. 

Scribonius  Libo  CCCLXXVI— CCCLXXVIII.    Rel.  315. 

Sempronius  Asellio  CCXLII— CCXLV.    Rel.  179—184. 

C.  Sempronius  Gracchus  CLXXIX— CLXXX.    Rel.  119. 

C.  Sempronius  Tuditanus  CCI— CCIII.    Rel.  143—147. 

Seruilianus  uid.  Q.  Fabius  Maximus. 

Sisenna  uid.  L.  Cornelius. 

Sulla  uid.  L.  Cornelius. 

Sulpicius  Blitho  CCLXXIX.    Rel.  316. 

Tubero  uid.  Q.  Aelius. 
Tuditanus  uid.  C.  Sempronius. 

Valerius  Antias  CCCV—  CCCXXXIH.  (uita  CCCV.  quas  res  scripserit 
CCCVI.  genus  scribendi  CCCVI.  fides  CCCVII.  qui  eo  usi  sint  CCCXXI, 
Liuius  CCCXXI,  Dionysius  CCCXXVI,  Plutarchus  CCCXXX).  Rel. 
238—275. 

Vennonius  CC.    Rel.  142. 

L.  Voltacilius  Pitholaus  CCLXXXIII— CCLXXXIV. 


21' 


II 

TABVLA  RERVM  ROMANARVM 

QVAE  HIS  RELIQVIIS  CONTINENTVR  EX  TEMPORVM 
ORDINE  DIGESTARVM1) 

a.  Chr.  a.  urb. 
n.        cond. 

752  Roma  condita  secundum  Catonem  61  1. 

750  Roma  condita  secundum  Lutatium  194  4. 

747  Roma  cond.  sec.  Q.  Fabium  Pictorem  19  3. 

729  Roma  cond.  sec.  Cincium  Alimentum  41  9. 

Romulus  asylum  aperit  120 12.  (62  15.)  Sabinarum  raptus 
19  7.  151  3  (11)  152  (1)3.  Titus  Tatius  expugnat  Tarpeiae 
auxilio  Capitolium  19  10  41  12  121  3.  Mettii  Curtii  facinus 
122  15.  Titi  Tatii  mors  300  3.  R.  intercalat  299  31,  nundi- 
nas  instituit  143  12,  Saturnalia  298  7,  ludos  Feretrios  123  7. 
Interregnum  3  7. 
Numae  mors  125  5,  instituta  102  48.   Ioui  templum  instituit 

124  3,  fetiales  152  10. 
Tullus  Hostilius  belluni  inter  Romanos  Albanosque  62  9. 

Tulli  mors  124  10  125  9. 
Tarquinii  Prisci  Romam  aduentus  153  8  300  21.   ab  Anco 

contra  Latinos  missus  153  15  301  5. 
SeruiiTullii  census  22  3  126  3.   seniorum  et  iuniorum  clas- 
ses  instituit  309  19,  tribus  21  20  62  12  142  1,  nundinas  102  14. 
Tarquinius  Superbus  filius  Prisci  22  7,  nepos  Prisci  126  is. 
manubiae  Pomptinae  25  4   127  22.    frustra  T.  Termini   fa- 
num  exaugurare  uult  03  6.    Roma  expulsus  127  9. 
Scaeuolae  facinus  (103  5). 
Cloeliae  statua  posita  129  4,  Valeriae  317  13. 
honores  M.  Valerio  tributi  245  10. 
P.  Postumius  Tubertus  primus  ouans  in  urbem  ingressus  est 

3018. 
dictatura  Albanorum  exemplo  instituta  301  18. 
A.  Postumius   dictator  eum,   cuius  opera   castra   Latinorum 
expugnata  erant,   corona  aurea   donat   129  8.    Tarquinius 
Superbus  pugnae  Regillensi  interest  153  17  302  6. 
494    260    in  Auentinum  secessio  facta  129  13.   primo  duo  tribuni  plebis 

creati,  tum  ab  his  tres  cooptati  144  9. 
492    262    Syracusas  legati  missi  153  22  302  11. 
490     264    ludi  26  13  29  1  113  5  154  12  174  1. 
488    266    Coriolani  exilium  32  28. 
471     283    numero  tribunorum  pl.  additi  trea  30 1. 


508 

246 

507 

247 

505 

249 

503 

251 

498 

256 

496 

258 

1)  Vbi  paginarum  et  uersuuni  numeri  uncis  inclusa  sunt,  fragmenta  ad  res  ann03- 
quu  indicatos  coniectura  relata  sunt. 


TABVLA  RERVM  ROMAXARVM  325 

a.  Chr.  a.  urb 
n        cond. 

cengus  CCCXXIV. 

proelia  cum  Aequis  conmissa  246  7. 

census  CCCXXIV. 

decemuiri  dc  intercalando  populum  rogant  103  9  146  7. 

conss.  L.  Papirius  Mugilanus  L.  Sempronius  Atratinua  302  24. 

L.  Papirii  L.  Sempronii  censura  CCCLX. 

^j*  [  praefectus  annonae  L.  Minucius  307  8. 

Sp.  Maelii  nex  41  is  30  5. 

Iulius  III  Verginius  II  conss.  303  7.    M.  Manlius  Q.  Sulpicius 

conss.  247  5  310  3. 
A.  Cornelius  Cossus  T.  Quinctius  Pennus  conss.  304  12. 
solis  defectio  3  12. 
primum  lectisternium  1316. 

Romae  incendium  Capitoliique  obsidio  205  (2)  8  (206  2). 
C.  Fabii  Dorsonis  facinus  104  3. 

antiqua   litterarum    monumenta   incendio   Gallico    perierunt 
178  1. 

de  diebuB  atris  decretum  104  14  155  3. 
M.  Manlii  iudicium  206  6  (12). 
P.  Manlii  cum  Gallo  certamen  207  3  15. 
primum  ex  plebe  alter  consul  factus  est  113  11. 
T.  Quinctius  Pennus  dictator  a  Licinio  consule  dictus  304  21. 
M.  Curtii  mors  313  1. 

Valerii  (Coruini)  certamen  cum  Gallo  210  9. 
Fundanorum  a  Romanis  defectio  213  3. 
Lucani  ut  a  Romanis  deficerent  adducti  (213  10  214  1). 
Q.  Fabii  Rulliani  ad  Inbrinium  uictoria  33  3. 
pax  Caudina  214  5  18  215  4  7. 
proelium  ad  Bouinum  (216  1). 
L.  Papirius  Cursor  dictator  iterum  305  7. 
L.  Postumius  T.  Minucius  conss.  132  1. 
Cn.  Flauii  aedilitas  132  7  (cf.  305  14). 

M.  Valerii  Maximi  dictatoris  res  in  Etruria  gestae  CCCXXIV. 
Q.  Fabius  consul  creatus  consulatum  distulit  in  bellicosiorem 

annum,    tum    aedilis    est    factus    305  22    310 11.    cf.  CXC. 

CCCLXI. 
Cn.  Domitius  Sp.  Caruilius  aediles  curules  134  4. 
res  a  consulibue  bello  geetae  34  3  217  20. 
cen*us  CCCXXV. 

Sabinis  deuictis  Romani  diuites  facti  34  12. 
proletarii  armati  (105  11). 
census  CCCXXVII. 

insidiae  Pyrrho  a  familiaribus  structae  218  15  247  7. 
classis   contra  Hieronem  quadraginta  quinque   diebus   aedi- 

ficata  134  9. 
uirtus  Q.  Caedicii  78  7,  seu  Laberii  220  10  (221 1). 
M.  Atilii  Reguli  cum  angue  certamen  310  17. 
census  CCCXXVII. 
250    504    Reguli  legatio  et  mors  144  17  311  5. 

elephanti   a  L.  Metello  in  Sicilia   capti   Romae  per  circum 

acti  134  15. 
249    505    tertii  ludi  saeculares  247  18. 
246    508    census  CCCXXVII. 
241     513    Hasdrubalis  et  Romanorum  certamina  ad  Erycem  36  1. 


465 

289 

4G4 

290 

459 

295 

450 

304 

444 

310 

443 

311 

44U 

314 

439 

315 

439 

315 

434 

320 

428 

326 

403 

351 

399 

355 

390 

364 

389 

365 

384 

370 

367 

387 

364 

390 

362 

392 

349 

405 

330 

424 

326 

428 

325 

429 

321 

433 

311 

443 

310 

444 

305 

449 

304 

450 

302 

452 

299 

455 

294 

460 

293 

461 

290 

464 

280 

474 

278 

476 

263 

491 

258 

496 

256 

498 

326 

a.  Chr 

a.  urb 

n. 

cond. 

231 

523 

225 

529 

219 

535 

INDICES 


Papirii  Masonis  triumphus  et  konos  135  3. 

copiae  a  Romanis  contra  Gallos  missae  35  21. 

primus  medicus  Romam  uenit  107  l. 

initium  belli  Hannibalici  37  8. 

Carthaginiensiurn  perfidia  81  5. 
218    536    Hannibal  per  Cremonis  iugum  Alpes  transiit  162  l. 

itineris  in  Italiam  facti  longitudo  162  3. 

numerus  militum,  quos  Hannibal,  postquam  Rhodanum  trans- 
iit,  amisit  42  25. 

Placentia  colonia  deducta  177  7. 

P.  Cornelius  Scipio  ad  Ticinum  a  seruo  seruatus  162  7. 

Mago  post  proelium  Ticinense  extemplo  Padum  trausnauit 
162  u. 

Sempronius  cons.  celocem  in  Africam  mittit  161  3. 
217    537     Q.  Flaminii  ad  Trasumennum  caedes  163  3  6.    numerus  mili- 
tutn  ad  Tr.  caesorum  38  15. 

Q.  Fabius  a  populo  primus  dictator  creatus  164  10. 
216    538    a.  d.  IV  non.  Sext.  ad  Cannas  pugnatum  222  n. 

consilium   Maharbalis    post  cladem   Hannibali   datum   81 10 
166  6.    Hannibalis  responsum  82  l. 

captiuorum  ab  Hannibale  Romam  missorum  fraus  50  6. 

Fabii  legatio  LXX. 

Postumii  mors  (155  19). 
212    542    res   a  L.  Marcio   in  Hispania  gestae  51  l  135  6  224  n  248  l. 
211    543    Hannibalis  iter  Romam  uersus  factum  167  2. 
210    544    Carthago  noua  expugnata  248  n  249  12. 
209    545    res  in  Hispania  gestae  44  1. 
208    646    Marcelli  rnors  168 1. 

205     549     Cn.  Octauius  naues  Poenorum  capit  169  5  249  22. 
204     550    Scipionis  in  Africam  transitus  1713  9(17). 

Hanno  a  Romanis  ad  Salaecam  captus  172  1  250  1. 
203    551     Syphax  in  castra  Romana  ad  colloquium  uenit  250  12. 

Syphax  captus  (172  8). 

Cn.  Seruilii  cons.   prosperum  proelium  in   agro   Crotoniensi 
250  u. 
202    552    Hannibal  legatus  in  castra  ad  Scipionem  uenit  250  19. 
199    555    res  a  P.  Villio  Tappulo  gestae  251  1. 
197     557     numerus   hostium  ad  Cynoscephalas  caesorum   captorumque 

225  17  251  23. 
196    558    res  a  Marcello  in  Gallia  gestae  227  1  252  11  257  1 

condiciones  pacis  Philippo  datae  226  3  252  1. 
195    559    res  a  Catone  in  Hispania  gestae  94  11.  cf.  CLI.    numerus  ho- 
stium  ad  Emporias  caesorum  83  3  254  3. 

ad  oppidum  Iliturgi  proelium  253  22. 
194    560    T.  Quinctii  triumphus  145  12. 

spectacula  senatorum  a  cetero  consessu  secreta  254  6. 
193    561    C.  Flaminius  praetor  tres  dilectus  habuit  254  i4. 

Hannibalis  Scipionisque  Ephesi  colloquium  51  13. 

P.  Villius  Tappulus  Ephesi  cum  Hannibale  congreditur  227  7. 
191    563    Catonis  ad  Thermopylas  uirtus  95  12. 

numerus  militum  Antiochi,   quot  ad  Thermopylas  pugnaue- 
rint,  qnot  caesi  255  2. 

aedes  Idaeae  matris  dedicata.    primi  ludi  scaenici  255  16. 

P.  Cornelius  Scipio  Nasica  cons.  plurimos  Boios  occidit  255  25. 
190    564    Thraces  exercitum  L.  Scipionis  aggrediuntur  229  1. 


TABYLA  RERYM  ROMAXARVM  327 


a   Chr.   a.  urb. 
n         cond. 


189     565     nuiiierus  Gallorum  in  monte  Olympo  caeaorum  229  12  258  3. 

rumor  Romae  emanauit,  L.  et  P.  Scipiones  ab  Antiocho  com- 
prehensos  esse,  exercitum  Romanum  deletum;  Aetoli  ab- 
nuunt  imperata  facere  256  11. 

res  a  Q.  Fabio  praetore  in  Creta  gestae  257  6. 
187     567     P.  et  L.  Scipionum  iudicium  258  13. 

Cn.  Manlius  Asia  deuicta  semina   futurae   luxuriae   Romam 
inuexit  136  1. 
186    568    ludi  a  L.  Scipione  Asiatico  editi  268  16. 
184    570    cloacae  restitutae  (52  4). 

L.  Quinctii  Flaminini  facinus  269  3. 

duo  milia  hominum  Romae  ueneficii  damnati  268  24. 
183     571     mors  P.  Scipionis  187 11. 

mors  Hannibalis  teste  Valerio  Antiate  269  15. 
181     573    mors  Hannibalis  teste  Sulpicio  Blithone  316  1. 

Numae  arca  et  scripta  inuenta  et  combusta  109  3  124 11 
142  16  242  12  245  6. 

Q.  Fuluii  Flacci  et  A.  Postumii  Albini  censura  270  1. 

Rhodiorum  superbia  230  1. 

Eumenes  praetorem  R.  bello  Persico  non  adiuuit  270  13. 

pugna  ad  Pydnarn  commissa  47  1  48  25. 

triumphus  Persicus  271  9. 

Rhodiensium  causa  Catonisque  oratio  84  3. 

praeda  Illyrica  271  18. 

lex  Fannia  1 56  1. 

secundum   Pisonem  septimum   urbis   saeculum   coepit    136  6. 

P.  Cornelius  Scipio  M.  Popilius  censores  statuas  quasdam  circa 
forum  tollunt  136  10. 

Atheniensium  legatio  187  16. 

M.  Valerius  Messala  C.  Cassius  Longinus  censores  137  4. 

quarti  ludi  saeculares  271  22. 

Ser.  Galbae  causa  89  16  90  10  15. 

L.  Libo  trib.  pl.  141  1. 
146    608    quarti  ludi  saeculares  110  11  137  9  156  5. 

Ti.  Sempronius  Gracchus  primus  Carthaginis  urbis  muros 
escendit  139  8. 

numerus  hostium  ad  Thermopylas  et  in  Phocide  caesorum 
231  1. 

Q.  Caecilius  Metellus  in  Achaia  uincit  272  1. 

proelium  cum  Lusitanis  commissum  231  9. 
137    617    Ti.  Sempronius   Gracchus    consilium    capit    leuandae    plebis 
miseriae  119  9. 

foedua  inter  Romanos  Xumantinosque   ictum   (232  3  272  10). 
133    621    Ti.  Gracchi  studium  ciuium  182  1.    orauit  ut  se  defenderent 
182  3. 

Q.  Metellus  contra  Ti.  Gracchum  dixit  140  11. 

Tuditanus  praetor  315  1. 

Leucas  urbs  a  P.  Licinio  Crasso  oppugnata  182  1. 

Tigurini  L.  Crassum  cons.  interfecerunt  178  7. 

ad  Arausionem  pugna  274  3. 

pugna  Vercellensis   191114  19  196  20  197  3.  m 

Marius  largitione  sextum  consulatum  adeptus  188  10. 

Q.  Caecilii  Metelli  reditus  232  10. 

Sulla  praeturae  repulsam  tulit  197  19. 


174 

580 

169 

585 

168 

586 

167 

587 

161 

593 

158 

596 

155 

599 

154 

600 

149 

605 

132 

622 

131 

623 

107 

647 

105 

649 

101 

653 

100 

654 

99 

655 

95 

659 

328  INDICES 

a.  Chr.  a.  urb. 
ii  cond. 
91     663     M.  Liuii  Drusi  nex  (184  3). 

bellum  Marsicum  198  15. 
90    664    bellum  Marsicum  (279  6  284  4). 

89    665    Sulla  castra  Samnitium  cepit  198  24,  unde  ab  exercitu  corona 
graminea  donatus  est  199  6.    Sulla  Romam  reuertit  199  10. 
88    666    Sullae  periculum  uitae  199  15. 

Marii  fuga  293  n. 
87    667    Sulla  primo  frustra  Piraeum  oppugnauit  234  9. 

proelium  in  Ianiculo  294  6. 
86     668    Athenae  captae  200  10  21. 

pugna  Chaeronensis  200  23  201  l  202  2. 

pugna  Orchomenia  201  9. 

Marii  mors  317  n. 

de  rebus  a  Sulla  gestis  201  22  202  10. 

Sulla  in  Italiam  ex  Graecia  redit;  primae  res  ibi  gestae  202  15. 

Capitolii  incendium  203  13. 

ad  Saciiportum  pugna  203  19  235  8. 

Pompeii  Magni  triumphus  Africanus  313  10. 

Sullae  mors  204  1. 


85 

669 

84 

668 

83 

671 

82 

672 

81 

673 

78 

676 

iipi 


INDEX  VERBORVM  ET  NOMINVM  PROPRIORVM 
RERVMQVE  MEMORABILIVM2) 


a  (ab)  85i6  96  20  111  1  179  7  184  4 
206  7  209  2  2116  12  2204  236  3  273  7 
281  18  284  5  286  7  290  2  296  9  309  2 

abacos  Bomam  jjrimus  imiexit  Cn. 
Manlius  136  i 

abdicasee  133  4 

abire  190  5.  abiens  76  2.  abiret  96  22 

abiciunt  216  2 

Aboriginum  57  n. —  Aborigines  Grae- 
cos  fuisse  (143  4)  ex  Achaia  oriun- 
dos  57  3.  A.  primi  tenuere  Italiam, 
tum  Phrygibus  iuncti  Latini  nun- 
cupati  56  12.  ante  Sabinos  Beate  in- 
colut  runt  69  4 

absens  136  0 

abunde  290  12 

abundant  286  2 

ac  2116  278  8  12  279  13  280  4  11  281 
6  18  282  4  9  286  1  (bisj  21  287  8  15  288  8 
289  10  19  291  4  9  13  16  292  14  311  7  11 

Acca  uid.  Larentia 

accedunt  171  18.  accedebat  184  11. 
accessit  234  18 

accessitauere  62  6 

adcidere  208  11.  accidisset  220  7 

accipere  133  2.  acceptum  308  2 

adcrescit  83  19 

accusanda  291  11 

acerrime  87  3 

acerba  87  7 

aceto  291  8 

Achaei  75  10.  —  quot  A.  Boeotiique 
a  Metello  apud  Thermopylas  et  in 
Phocide  caesi  231  1.  A.  a  Metelloin 
Achaia  fugati  272  a.  ex  Achaia  Abo- 
rigines  oriundi  57  3  143  4.  in  A. 
fdiciter  a  MeteXio  pugnatum  272  5 


Achiui  Aeneae  propter  pietatem  na- 

ues  concesserc  99  9 

(acies.)  aciem  281  11.  acies  211  5 

Acilium  compitum  107  4 

C.  Acilius  senator  188  5 

M.'  Acilius  cons.  141  2 

M.'  Acilius  Glabrio  Catonis  itirtu- 
tem  post  pugnam  Thermopylensem 
laudat  95  18 

acrimonia  206  12 

acriter  237  15 

actuariae  291  4.  actuai-ias  282  6  (fac- 
tuariae,  nauiculae  celeres  dictae, 
quod  cito  agi  possunf  Non.) 

ad  77  15  87  4  6  88  3  102  12  (bis)  123  13 
133  5  139  5  166  5  1711  179  13  180  1 
203  23  20614  220  3  222  2  225 12  274  2 
278  6  281 11  20  282  6  285  2  5  8  14  286 
9  13  287  4  292  14  293  12  309  5 

*addiualis  222  2 

addenda  110 10 

adeso  279  7  ('adesum,  consumptum' 
Non.) 

adeo  66  5  221  12 

adhortati  fpass.)  111  1 

adiectum  116  9 

adiuuere  86  11 

admiratum  106  9 

admouit  234  10 

adulta  (pass.)  273  10 

*adorator  97  1 

adoriuntur  279  4.  adoriantur  96  15. 
adorti  221  13 

adprime  213  13 

adesae  218  12 

aduenientiam  280  14 

aduorsi  85  13.   aduersae  286  18.    ad- 


1)  Indices  III.  V  Conradus  Seeliger  renouauit 

2)  Ipsorum  historicorum   uerba  litterie  rectis  scripta  sunt,   cetera  inclinatia. 
uerba  asterisco  notata  sunt,   aut  coniecturae  <lebentur  aut  emendatione  egent. 


Quae 


330 


INDICES 


uorsum  172  9.   aduorsae  85  15.   ad- 

uersis  '281  13 
aduorsus  (praepos.)  86  13  u  87  3  311  8 
adulescens  2113.  adulescenti  213  12. 

adulescentes  133  6.    adulescentiuni 

236  8.   adidescentes  Rom.  peni  de- 

diti  137  14 
adulescentia  208  4 
adulati  (pass.)  111 1 
aduolat  212  2 
aediB  180  9 
aedes  Ioui  Statori  uota  34  10.    aedi 

Saturni  aedificandae  L.  Furius  trib. 

mil.  praefectus  155  1 
aedificii  lutei  inuentor  Toxius  149  3 
aedilisl33  4.   aedili  132  12.   aedilem 

133i(bis)3.    aedile  189 14.    aediles 

132  12 
Aeetae  tres  filiae  150  8 
Acgimurus  171  13 
Aegina  insula  Attalo  a  Romanis  data 

252  8 
aegre  117  4 
aegritudinem  222  5 
aegrotasset  245  5 
aegrotum  133  6 

apud  Aegyptios  litterae  repertae  148  6 
Aeli  166  5 
Ad  L.  Aelium  historias  suas  misit 

Coelius  158  10 
L.  Aelius  Paetus  censor  254  11 
Aemilium  181  5 

Aemilius  trib.mil.  104  17  155  6 
M.  Aemilius  M.  f.  Lepidus  cons.  136  8. 

eo  consule  statuae  quaedam  circa 

forum  sublatae  136  10 
L.  Aemilius  Papns  cons.  35  21 
L.  Aemilius  cons.  107  3 
Q.  Aemilius  (Papus)  cons.  cum  Fa- 

bricio    collega   Pyrrhum    certiorem 

facit  de  insidiis  219  14 
L.  Aemilius  Paulus  Persen  pugna 

Pydnensi  vincit  47  1  sqq.  eius  dictum 

quoddam  181 5 
M.  Aemilii  Scauri  exercitus  conti- 

nentia  185  15.    eius  hereditas  185  1 
M.  Aemilii  consularis  mors  274  10 
aemulari  173  7 
Aenariam  293  12 
Aeneasll7  4.  Aeneas  5  18.  A.pietas 

99  8.  A.  co>icessis  ab  Argiuis  naui- 

busin  Italiam  nauigauit  99  13.  cum 

sesce-ntis  sociis  Italicis  littoribus  ap- 

pulsus  100  3.  A.  aduentu  Aborigines 

et  Phryges  Latini  appellati  56  13. 


Troiam  in  Italia  condidit  56  8.    A. 

res  in  Italia  post  aduentum  gestae 

58  lsqq.    Lauiniam  accipit  uxorem 

58 14.    A.  somnium  5  12  7  7.    oracu- 

lum  de  condenda  urbe  editum  7  1. 

mors    58  4  11    59  3  (276  12).     comes 

Euximus  54  1  193  10.  sobrinus  Ca- 

pys  175  4 
Aeolicae  linguae,  quam  secum  hde- 

rat  Euander,  Romulus  non  igna- 

rus  61  17  62  3 
aequaliter  102  1 
aequum  87  4  12.  aequo  89  1 
Aequorum  clades  A.  Postumio  con- 

sule  accepta  246  12 
Aesculapii  simulacrum  ludis  magnis 

portatum  31  24 
*Aesculapiorum  284  3 
Aeserniam  277  11 
Aeserniui  279  6 
aestate  294  2 
aetas  91  1.  aetatis  292  8 
Aethiopia  176  3 
Aetoli  nuntio  accepto  P.  et  L.  Sci- 

piones  ab  Antiocho  captos  esse  ab- 

nuunt  imperata  facere  256  17 
aiferri  134  1 
adfirmabat  128  10 
Afri  217  10  276  16 
Africam  159  2  1615 
Africanus  triumphus  Pompeii  316  12 
ager  67  4  280  8.     agri  96  8.     agrum 

57io   67  5   117  4  185  14  210  7  2115 

237  13.     agro   62  6    67  5    75  11   88  5 

103  8.    agros  285  5  8 
agilem  279  1  (:a.  celerem  ab  agendo^ 

Non.) 
agmen  286  21  287  6 
(ago.)  agas  96  18  (cf.  94  7).    agentes 

293  7.     agentibus    211  6      aguntur 

108 13.    acto  173  8.    agenda  139  2 
Agonalia  reperta  a  Numa  Pompilio 

239  6 
ait  224  7.    aiunt  88  1  106  7 
alae  93  7.    alis  89  1  212  4 
alacriores  179  13 
Alba  unde  dicta  6  3  sqq.    ab  Asca- 

nio  condita  60  2.   quo  tempore  60 1. 

nomen  dedit  Albano  monti  60  5 
Albanus  62  10.   Albanus  mons  unde 

dictus  60  5.   in  A.  monte  triumpha- 

uit  de  Corsis  Papirius  Maso  135  4. 

Albanorum   exemplo  Romae  insti- 

tuta  dictatura  302  1 
albente  290  17 


INDEX  VERBORVM  ET  NOMINVM  ETC. 


331 


Albensis  ager  107  u 

Albinus  uid.  Postumius 

album  96  4 

alitis  212  6 

.  I  h  xa  nderMacedo  ab  Hannibale  ma- 

ximus  imperator  dictus  51  24  228  4 
aliquid  312  6.    aliquani  171  l 
aliquantisper  225  u 
aliquantum  218  6 
aliquodfariam  67  5 
aliquot  86  l  94  17 
*alitacinatos  91  12 
aliter  158  16 
(alius).     alius   (gen.)    139  3    170  13. 

alii  (gen.masc.)  158  15  306  7.    (gen. 

fem.)  159  2.     ali  (nom.  pl.)   109  10 

282  6.  alii  94  16.  aliis  80  16  152  1 
ad  Alliam  quo  die  pugnatum  105  4 
allicuit  128  8  [155  11 

Alpes  muri  uice  tuebantur  Italiam 

81  8.    A.  longitudo  161  7 
altaria  111  24 
alte  279  11 
alterll3n.  altera  107  9.  alteri77u. 

alteros  77  14 
alteras  (adu.)  96  8  ( bis)  9 
alternatim  222  5  Ca.  per  uices'  Xon.) 
altum  175  11  278  4 
alumine  235  1 

Amata  inedia  se  interemit  112  2 
ambiguis  211  12 
Ambraciensis  Timochares  247  9 
Ambrones  ad  Arausionem  Romanos 

uincunt  274  5 
Ameria  quo  tempore  condita  68  14 
amicitiae  170  14.    amicitiam  86  15 
amicis  111  2 

Amilcar  158  16.    uid.  Hamilcar 
Amiternum  69  2  167  12  14 
amisit  296  7.    amitti  118  3.   *amisso 

173  5.    amissa  307  7 
amoliuntur    287  13   ( famolimini    est 

recedite  uel  tollite''  Non.) 
amoris  278  12 

Amphiarai  filius  Catillus  71  7 
amplexare  218  14 
ampliticati  295  19 
amplius  (adu.j  139  3 
Amulius  Numitorem   regno   spoliat 

8  3  sqq.    eius  filiam  inter  Vestales 

recipit  8  9.   nepotes  exponit  9  3  sqq. 

41  4  60  7.    a  Romulo  et  Remo  ob- 

truncatur  18  21 
an   93  12   ((ueteres    an  pro    circum 

ponere  solebanV  Macrob.) 


an  86  6  235  15  236  13  (bis)  293  7 

Ancus  Marcius  filius  unius  /Uiae 
Numae  153  6.  unde  nomen  habuerit 
242  20.  Tarquinium  Priscum  ducem 
equitxm  contra  Latinos  mittit  153  9 
301  g 

Angitia  f.  Aeetae  uicina  Fucino  occu- 
pauit  et  dea  habita  est  150  8 

ab  Anicio  praeda  redacta  Illyrica 
quanta  fuerit  271 18 

animi  283  17.  animum  85  11.  animo 
189  4  209  5  213  2  220  1.  animos 
128  8  225  15  294  4.    animis  295  4 

ad  Anienem  cum  Gallis  pugnatum 
207  9 

annales  179  6  8  180  1.  a.  quid  sint 
179  lsqq. 

(Annius.)  Anni  133  3  5  8 

annona  77  8 

anni  94  17  290  9.  annum  312  4.  anno 
816  11312  136  7  179  9  224  4.  anni 
90  17.  annos  81  7.  annis  212  8.  — 
annus  apud  Rom.  statim  ab  initio 
duodecim  mensium  299  26 

ante  139  3  173  3  209  4  284  6 

Antemna  62  7 

Antenor  prodidit  Troiam  276  3 

antequam  73  4  159  1 

Antho  filia  Amulii  mortem  Reae  Sil- 
uiae  deprecatur  8  13 

Antiochi  regnum  et  opes  266  27.  A. 
quot  militibus  ad  Thermopylas  pu- 
gnauerit,  quot  amiserit  255  10.  ab 
Ant.  L.  et  P.  Scipiones  comprehen- 
sos  et  exercitum  Rom  deletum  ru- 
mor  Romae  256  15.  inter  A.  et  Eu- 
menem  certamina  a  L.  Scipione 
dirimuntur  268  19.  de  pecunia  ab 
A.  capta  rogatio  Petillia  263  u. 
264  12 

antiquae  308  2 

antistabat  208  4 

Aous  amnis  251 15 

apertis  279  4 

Apiolae  captae  a  L.  Tarquinio  243  1 

apiscitur  289  17.  apiscuntur  (pass.) 
140  15.  apisci  118  3  (rinuenire'' 
Non.) 

Apollinis  175  11.  Apollo  cur  Musa- 
getes  dictus  192  20.  A.  a  Samniti- 
bus  ut  uer  sacrum  uouerent  postu- 
lauit  316  9.  A.  lectisternium  factum 
131  11 

apparebat  132  12  224  8 

Appio  2113 


332 


INDICES 


apposuit  134  1 

apud   (aput)   74  5   77  7    80  13   206  8 

'217  15  284  6  289  19  292  n  293  4 
*Apuliam   210  7.  —   in  A.  uincitur 

L.  Postumius  cons.  218  17 
aqua  96  21.  aquam  116  2  218  7.  aqua 

116  3 

ab  Aquileia  ad  XII.  lapidem  dele- 

tum  oppidum  a  M.  Claudio  Mar- 

cello  136  4 
L.    Aquinii    haruspicis    de    diebus 

postriduanis  responsum  105  2  155  9 
aquatum  65  4 
aram  111  24.    aras  217  15 
Arae  saxa,  ubi  Afri  et  Romani  foe- 

dus  inierunt  217  8.    arae  propitiae 

276  17 
aratrum  89  n 
ad  Arausionem  exercitus  Pom.paene 

deletus  274  7 
arbitror  86  3  6  10  89  15  166  n.    arbi- 

trantur  86  13.    (pass.)  158  14.   arbi- 

trarier  110  2  3.    arbitrarer  91  2 
arbor  278  l.    arbore  76  2 
arboreta  217  4  (rarb.  ignobilius  uer- 

bum,  arbusta  celebratius:i  Gell.) 
arbuto  286  l 
arca  110  l 
Arcas  Catillus  70  6 
Arcades   150  3.     A.   Euandrum   in 

Italiam  secuti  10  21.   Aeolicam  lin- 

guam  secum  in  Italiam    aduexere 

61  14 

arcebat  212  4 

arcessi  82  2.    arcessitum  172  7 

Archagathus  Lysaniae  f.  primus  Eo- 

mae  medicus  107  2 
Archelaus  235  1.  Archelai  234  17.  — 

A.  repellit  Sullam  a  Piraeo  234  12. 

a  Sulla  proditionis  crimine  libera- 

tus  201  24 
Archilochus  Siculus  Ariciam  condi- 

dit  98  9 
Archippe  oppidum  Marsorum  lacu 

Fucino  haustum  150  7  275  11 
ab  Ardeatibus  sumpto  exemplo  Numa 

fetiales  instituit  152  16.  Ardeatinum 

foedus  303  5 
Ardeatis  Rutulus  (nomin.)  72  4 
ardentissimus  311  8 
ardua  211  7.    arduius  96  19 
area  106  5.    areis  279  7 
argenti  83  18  290  12 
Argis  orta  Falisca  68  9 
arguatur  87  5 


argute  65  7 

Aricia  ab  Archilocho  Siculo  condita 

98  8 

Aricinus  72  4.    Aricino  72  2 

Ariminum  67  4 

Arines  praefectus  Punico  praesidio 

Carthaginis  nouae,  cum  a  Scipione 

rxpugnaretur  248  18 
Aristion     tyrannus     Atheniensium 

200  12  202  5 
armillis  208  3 
arma  216  2  306  10.  armis  2117  216  6 

220  3  2812  286n  288 19  290  2  292 1 
armauit  105  12.    armatum  83  20  282 

17.    armati  285  10  287  10.    armatos 

279u 
Arpinatis  (nomin.)  73  4 
arrabo  215  5 
arrisit  133  8 
adrogantem  211  13 
arte  209  6.    artes  108  13 
*arsinea  92  1 
artificiose  184  9  189  2 
artificiosum  184  2 
Artorius  223  5.  —  A.  et  Taureae  cer- 

tamen  223  5 
artubus  290  16 
Aruns     Tarquinius     a     Tanaquile 

matre  sepultus  23  2  sqq.    Tarquinii 

Prisci  nepos  127  19 
arce  206  2 
*Ascanius  Aenean   ex   Ilio   secutus 

99  20.  A.  cum  Mezentio  ceHamen 
58  5  12  59  3.  Albam  condidit  6  3 
60  14       - 

ascenderat  205  9 

Asia  294  2 

assiduitate  283  7 

assurgere  133  7 

asylum  deus  Lycoris  curat  121  2 

at  81  1  *158 14 

M.  Ateius  primus  (SuTla  duce)  Athe- 

narum  muros  ascendit  200  18 
atras   96  3    311  7.   —   atro  die  non 

oportere  parentare  118  5 
Athenae  a  S^illa  captae  200  10  21 
Atheniensium  legatio  187  17.     A.  a 

Romanis  Lemnus,  Imbrus,  Delus, 

Scyrus  insulae  datae  252  9 
Atberbal  156  12 

M.  AtiJius  cons.  a.  294.  460:  34  6 
C.  Atilius  Pegulus  cons.  35  21 
M.  Atilius  Pegulus  propter  res  in 

Etruria  gestas  triumphat  218  2 
M.  Atilii  Reguli  cum   serpente  ad 


INDEX  VERBORVM  ET  NOMINVM  ETC. 


333 


Bagradam  pugna  310  is.  uirtus 
et  cruciatus  144  n  311  5.  eius  li- 
beri  eandem  poenam  a  nobilissimis 
Poenoram  captiuis  repetunt   145  9 

C.  Atilius  Serranu*  aedilis  curulis 
254  10 

atque  65  4  664  73  11  74  2  75  11  76  1 
80  9  11  u  81  2   85  10  11  (bis)  12  17  86 

3  5  6  10  89  1  6  919  94  3  16  108  13 
139  3  158 16  171  1$  186  4  205  9  206 
2  9  14  208  2  58  9  209  689  210  7  2114 
212  12  347  216  2  222  5  223  2  6  225 
10  235  2  15  27714  278  l  281 1 16  283 

4  17  284  7  287  2  290  12  16  291  15 
306  8  311  9 

atqui  87  n 

Atratinus  uid.  Sempronius 

in  atrio  epulabantur  veteres  Bomani 

93i 
Attahis  Eumenis  pater  226  20.    At- 

talo  Aegina  insula  a  Bomanis  data 

252  7 
Attalus   regis  Eumenis   frater  Bo- 

mam  uenit  ad  indicia  de  Perseo 

deferenda  270  10.   A.  egregia  opera 

in  bello  Persico  271  6 
attinet  87  6  88  3.    attineat  87  4 
auariter  236  10 
auaritia  236  13 
*auctoribus  217  n 

auctoritatem  306  12.  auctoritate  278  9 
audaciam  292  6 
audaces  291  15 
audebat  208  8.  auderet  211 11.  ausi 

sunt  224  6.    ausus  sit  2  05  5 
audisse  181  5 
auenam  seri  169  2 
in    Auentino     Numitoris    pastores 

greges  pascunt  11 21.   in  Au.  a.  494. 

260  secessio  facta  129  14 
in  Auerno  folia  subsiderc  175  1 
auerrerunt  307  7 
auersos  279  4 
auferunt  65  5 

ausit  62  6  /=  'aucta  esf   Xon.) 
augescere  85  12 
augurem  91  6 
augurium  91  6.   —    auguria    multa 

neglegentia   collegii  amissa   et  de- 

serta  95  25 
Auli  sors  24  3 
aureas  92  1 
auri  290  12.  auro  92  1  211 7.  —  aurum 

a  Troia  Albam  transportatum  8  6 
Aurunci  75  10 


auapicia     300  18.      auspicia    multa 

neglegentia   collegii   amissa   et   de- 

serta  95  25 
aut  77  8  (bis)   78  2  lS0  5(bis>    1817 

182l  220  8  fbis)  279  2  *2SL4  2S7  5 

292  9  294  4  312  5 
autem  180  2  221  7 

Bacchi    simulacrum    ludis    magnis 

per  urbem  portatum  31  22 
M.  Baebius   Q.  f.  Tamphilus  cons. 

109  7   124  15  242  4  316  5 
Bagradas  flicmen  310  18 
jBaiae  uwle  nominatac  54  2  193  11 
ballistas  282  9  289  11  ('ballistae  saxa 

maiora  et  grauia    quibus    iaciun- 

tur'  Non.) 
barba  283  9 
Barcha  159  1 

Barcinus  uid.  Hasdrubal 
Bassus  283  7 
bellica  206  10 
bellare  220  2 

bellosum  159  4  (cb.  bellicosuni'  Non.) 
bellum  62  10  108  4  159  8  180  2.   belli 

278  6.   bellol7l2.   bellum  64  5  81  6 

159  3   162  6  232  6  279  2.  bello  180  4 

(bis).    bellis  96  8 
bene  87  12  233  7 
benefactum  80  12 
beneficium  63  10.    beneficia  86  15 
Bcrgomates  unde  orti  66  13 
Bergomum  Oromobiorum  stirpis  66  10 
biber  93  5  139  5 
bibat    124  2.      bibi    124  2.     bibisse 

123  13 
binum  281  20 
biremis  -291  6 
bis  108  11 
quot    Boeotii   Achaeique    a,    Metello 

ad  Thermopylas  et  in  Phocide  caesi 

231i 
Boia  Euximi  nutrix  Boiis  (Baiis) 

nomen  dedit  54  2  193 10 
Boiae  uid.  Baiae 
Boiorum   tribus  CXII.  67  9.    Boio- 

rum   rex   Corolamus   feliciter   cum 

Bomanis  pugnat  252  13.     B.  a  P. 

Cornelio    Scipione    fusi    plurimis 

occisis  se  dedunt  256  1 
bonitate  233  6 
bonum  1816.  boni  76  8.  bona  139  3. 

bonis  233  7 
boues  89  11  71  3 
Brennus  dux  Gallorum  295  9 


334 


INDICES 


breui  166  11 

Brutus  sese  stultum  facit  53  8.    cf. 

Iunius 
brutum  53  6 
bubo  180  9 
buccam  83  io 
Buthroti  Medea  sepulta  150  8 

Cacus  ab  Hercule  oppressus  149  14 
Caeciliae  Q.  f.  somnium  277  l 
Caecilia  Metella  uxor  Sullae  204  7 10 
Q.    Caecilii    Metelli    prospera     ad 

Thermopylas  et  in  Phocide  pugna 

231  l.    in  Achaia  pugna  272  i.    in 

Ti.  Sempronium   Gracchum  oratio 

140  3 
Q.  Caecilius  Metellus  a  Mario  con- 

sulatu  priuatus  188  13 
(Q.)    Caecilius    Metellus    proconsul 

oppidum  oppugnans  235  12 
Caeculus  unde  nomen  inuenerit  72  8. 

condidit  Praeneste  72  10 
caecos    291  1    ('caecum   non   solum 

oculis  captum  sed  et  insidiosum  et 

occulte  malum  et  tacitum  uel  latens 

quid  dicendum  ueteres  aestimaue- 

runtJ  Non.) 
caedem  289  6 

Q.  Caedicii  trib.  mil.  uirtus  78  8  sqq. 
caederentur  71  3 
Caeli  filius  Toxius  149  3 
caelum  294  10  3119.    caelo  290  17 
caementis  288  5  ('caementa  lapides 

non  magni  modi,   quibus  aedificia 

consurgunf  Non.) 
Caeninae  Bomulus  sacra  facit  12  8 
Q.  Caepio  proconsid  274  4 
caerulea  ueste  mulieres  Bomae  usas 

cum  lugerent  92  6 
Caesar  uid.  Iulius 
Caius  uid.  Gaius 

calamitatis  290  4.    calamitate  236  13 
calceos  91 12 

caligo  77  8.    caligine  294  10 
callebant  283  2 
Calpurnius   279  9.     Calpurnia   [lex] 

292  21 
caluaria  177  4.    caluariae  155  20 
Caluns  uid.  Licinius 
calcibus  233  4 
Campania  155 13.  Camp.  Cacus  occu- 

pat  150  2 
Campanum  210  7.    Campani  pedites 

37  1 
campestris  57  11 


campo  71  12  107  13 

cancer  (accus.)  222  3  (rcancer,  can- 
cri,  quod  neutrum  etiam  inuenitur, 
sed  quando  morbum  significat' 
Prisc.) 

candelis  110  1 

candidior  89  8 

ad  Cannas  a.  d.  IIII.  non.  Sextiles 
pugnatum  222  14.  post  Cannenscm 
pugnam  captiui  ab  Hannibale  Bo- 
mam  missi  50  isqq. 

Cantabris  91  9 

cantabat  107  9.    cantabundus  209  5 

Capena  68  13 

Capenatis  (nomin.)  64  9 

Capeni  luci  a  quo  conditi  68  1 

capillum  92  4.    capillo  215  2  283  9 

capiat  91  7.  cape  76  5.  capite  152  1. 
capere  283  4.  caperet  221 11.  cepe- 
runt  113  12.  cepisset  91  12.  capiar 
91  5.  captus  est  195  7.  capta  est 
96  1.    captum  96  9 

Capitolini  ludi  uid.  ludi 

Capitolium  166  8  206  7  232  11  307  4. 
Capitolio  81 13  106  5.  —  Capitolium 
mons  19 11.  incohatum  a  praeda 
Apiolarum  243  1.  unde  nomen  in- 
uenerit  23  16  sqq.  244  1  sqq.  Capi- 
tolii  incendium  203  15 

caprae  70  14.    capras  96  3 

captabat  221  11 

Capua  condita  a  Capye  175  4.  a 
Tuscis  condita  quo  tempore  74  13 

caput  210  3  281i4.    capiti  80  8 

Capys  Capuam  condidit  175  3 

Caras  liberos  esse  iussit  pop.  Bom. 
230i7 

Cariae  conplures  urbes,  quas  Philip- 
pus  tenuerat,  Bhodiis  datae  a  Bo- 
manis  252  9 

Carneadis  eloquentia  188  3  8 

carnifex  medicus  a  Bom.  dictus  107  6 

carnificatus  (pass.)  296  7 

carros  286  4 

Cartbaginienses  81 7.  Carthaginien- 
sium  81  12.  Karthaginienses  74  5. 
—  C.  inprobant  res  ab  Hannibale 
ad  Saguntum  gestas  38  9.  de  C. 
rebus  bello  Punico  primo  gestis 
iniquum  Fabii  iudicium  34  23 

Carthaginis  urbis  potestates  77 19. 
C.  res  nouare  conatur  Hasdrubal 
37u 

Carthagine  noua  expugnata  quot 
scorpiones  Scipio  inuenerit  249  4 


INPEX  VERBORVM  ET  NOMINVM  ETC. 


335 


Sp.  Caruilius  Q.  f.  Maximus  134  e 

cara  77  8.    carum  124  i 

C.  Cassius  eensor  137  7 

L.  Cassius  co>is.  in  Tigurinis  inter- 

fectus  178  9 
Sp.  Cassii  statua  137  2 
castellis  286  13 
castra   94  17  18    171  19    221  10    223  2 

225  9    282  s    284  2    286  13.     castris 

77  u  83  2  286  15 
cataphractarum  288  10 
catapulta   282  12.     catapultas  282  9 

(ec.  iaculum  celer  uel  sagitta''  Xon.) 
Catillus  Arcas  Tibur  condidit  70  6. 

eius  pater  Catillus  Amphiarai  filius 

70  7 
Cato  uid.  Porcius 
Catulus  uid.  Q.  Lutatius 
Caudina  pax  214  9 
caues  220  9 

causa  53  9.    causam  212  7  284  7 
causa  (praep.)  86  7 10  91  5  159  2  170 

u  294  6  296  9 
cautius  86  12 
cederent  225  9 
celatim  294  1  296  3 
Celer  nomen  dat  Celeribus  238  13 
celeri  307  4 

Celeres  unde  appellati  238  11 
celeriter  278  4  283  14  287  4  293  15 
celocem  161  5 

Celtiberi  a  M.  Heluio  uicti  253  24 
cena  81 13  166  8.   cenam  123  13.   ce- 

nae  102  11 
Cenomani  67  2 
censeas   225  12.    censeat  87  5.    cen- 

suit  103  6 
Censorinus  uid.  Marcius 
centonibus  291 8 
cercius  83  19 
Cereale  sacrum  115  18 
cernebat  287  15 
certatim  277  15  281  2 
certationem  225  12  *287  4 
certare  281  6 
certiorem  220  6 
ceterum  80  12.    cetero  166  7.    cetera 

176  5.    ceteri  91  12   272  13.    ceteris 

208  4  211  11  306  8 
Cethegus  uid.  Cornelius 
Chaeronensis  pugna  200  23  201 1  14 
Chuldaei  Sullae  mortem  praedicunt 

204  4 
Chresimus  uid.  L.  Furius 
cilicia  291  9 


Cimbri    ad    Arausionem    Romanos 

uincunt  274  4.    Cimbrorum  jyraeda 

a  Marii  militibus  in  canipis  Bau- 

diis  direpta,  signa  militaria  a  Ca- 

tulo  191  19 

Cimmeria  Sibylla  137  16 
cinctus  209  2 
cinere  92  4 
aduersus   Cinnam    in   Ianiculo  pu- 

gnatum  294  8 
Circe   fdia  Aeetae    Circeios    montes 

insedit  150  8 
Circeii  montes  150  9 
circiter  110  1  222  7 
circum  110  10  278  1 
circumdati  279  6 
circumiret  283  10 
circumferuntur  309  5 
circumspiciens  2119 
circus  intimus  ad  31urcim  uocatus 

314i 
cis  67  4 
cistas  292  17 
cito  224  8 
citratos  110  3 
citro  86  15  289  6 
ciuibus   195  10.  —  quot  ciues  Bom. 

primo  lustro  censi  22  3 
ciuitas    205  3    232  12    288  2    312  4. 

ciuitati    208  11.     ciuitatem   292  19. 

ciuitate  63 10  292  21.  ciuitates  220  7 
clam  220  5 
clamore  280  16 

clandestina  293  4.  clandestinis  291  is 
claritudinis  80 15.    claritudinem   73 

11.    claritudine  283  11 
clarissimis  295  19 
classi  171  18   291  20.  —  classis  con- 

tra  Hieronem   regem    quot   diebus 

aedificata  134  11 
Claudio  211  3 
Appius  Claudius  praetor  praesidium 

sex  milium  M.  Heluio  dat  253  -js 
P.  Claudius  a  Boiis  occisus  252  17 
M.  Claudius  Lepidus  ex  Aetolia  Bo- 

mam  missus  256  21 
M.  Claudii  Marcelli  mors  168  lsqq. 
M.  Claudii  Marcelli  res  in  Gallia 

gestae  252  11.    quot  Gallos  ad  Co- 

mum  occiderit  et  ceperit  253  13 
M.  Claudius  Marcellus  inuito  senatu 

urbem  ab  Aijuileia  ad  XIJ  lapidem 

deleuit  136  5 
P.  Claudius  Pulcher  consul  247  14 
claudebant  3117.    clauso  286  15 


336 


INDICES 


claustra  288  n 

clipca  30  7  2.    uid.  clupeum 

cloacae  a  Tarquinio  Superbo  factae 

103  i.   ad  cloacas  detergendas  quan- 

tum  pecunute  opus  fuerit  52  10 
Cloeliae   statua  posita   ab   eis,    qui 

una  obsides  fuerant  129  5 
Cloelius  62  10 
clupei  Graecorum  rotundi  93  10.  clu- 

peum  Marcium  51  12  135  14  248  10 
Clytemestra    Siculi    cuiusdam    uxor 

nomen  dedit  Crustumerio  98  11 
Clytemestrum    prius    nomen    urbis 

Crustumerii  98  11 
Cneius  uid.  Gnaeus 
Cocles  uid.  Horatius 
Coenomani  in  Yohcis  67  2 
coepit  62  10  182  2  208  6  9  221 10  2312 

237  8  284  7  295  2.  coeperunt  237  u. 

coepisset  106  3 
cogitate  86  11.    cogitata  293  4 
cognatus  78  2 
cognitionem  89  15 
cognobiliorem  89  15 
cognomen  195  6  212  7 
coguominati  sunt  210  5 
cognouit  223  4.    cognouere  80  9 
cogebant  311  10.    coacti  289  4 
cobors   289 1.     cobortem    94  14.    co- 

bortes  77  11  287  1.    cobortium  280 

6  14.    cobortis  280  11 
cobortarent  223  2.  cobortatum  (pass.) 

89  6 
Collatinus  uid.  L.  Tarquinius 
conlaudauit  224  9 

collega  221  11.  collegam  129  1  133  5 
conligatum  65  5 
collecti  286  11 
collocat  280  6.  conlocant  286  4.  con- 

locatum    285  1.     conlocata    288  8. 

*collocatis  288  12 
collum  210  4 
colunt  175  14 
columine  312  4 
columna  180  9.    columna    aurea    in 

fano  Iunonis  Laciniae  157  9 
Comenses  et  Insubres  quot   ad  Co- 

mum  caesi  et  capti  253  13 
Cominius  205  8 
L.  Cominii  trib.  mil.  ad  Inbrinium 

uirtus  33  17 
comitia  133  2.  comitiis  273  7 
commeatum  74  2.    commeatu  216  6. 

commeatibus  292  2  [232  4 

conmemorat   300  18.     commemorant 


commendauit  182  4 

commeant  296  9 

commentus   102  11 

comminunt  288  12 

commissum    est    280  16.     commissa 

237  15 
commodum  165  5.  commodi  220  6 
commouent  286  21.  commouere  180  2 
commotus    283  17.    commoto   208  5. 

commoti  220  1 
communis  290  6  220  2 
communiter  72  3 
commutationes  206  2  Cc.  id  est  con- 

lationes  communicationesque'  Gell.) 
comparant  287  7.    conparentur  102 

12.  comparauerunt  291  18 
conpitum  Acilium  107  4 
compluriens  77  13  14  15 
complures    133  7  282  c  283  9.     con- 

plures    62  6.    conpluria   63  7  236  16 

275  7.    conpluribus  287  18 
componunt  286  9 
conprebensare  218  13 
conputuisse  110  2 

Comum    Oromobiorum   stirpis   66  10 
ad   Comum   quot  Galli   a  Marcello 

caesi  et  capti  253  13.    C.  a  Eoma- 

nis  captum  253  17 
*concedat  129  3.  concedebat  206  10. 

concesserat  292  21 
concessu  210  1 
conciderentur  221 3 
concitos  282  12 
concitat  283  12.   *concitantur  177  2. 

concitata  289  2.  concitatum  281  11 
conclamat  168  13  208  7 
conclaue  133  6 
concordia  224  6 
concrepant  286  11 
concubia    289  14    ('concubia    nocte, 

primi  somni'  Non.). 
Conditorem  115  20 
conditam  212  9.  condita  136  7.  con- 

dendi  urbes  mos  61  6 
conducit  286  13.  conducere  287  20 
confecisset    283  15.     confectum    sit 

180  3 
conlatis  89  1  181  6 
confictus  185  12 
confidentia  206  12 
confisus  209  6 
configunt  281  4 
confligendum  286  9 
confossa  279  11 
confutet  85  u 


INDEX  VERBORVM  ET  NOMINVM  ETC. 


337 


congenuclat  172  9.  congenuclati  281 

13  (rc.  est   genu   replicato    cadere' 

Non.). 
congermanescere  237  10  (rc.,   coale- 

scere,  eoniungi  uel  consociari''  Non.). 
conglobati  286  n 

congrediuntur  211  14.  congredi  211 10 
congressio  209  3 
coniciunt  277  15.  coniecti  sunt  222  7. 

coniecti  273  10 
coniuere  311 10 
coniugis  152  7 
*conmutus  280  l 
conari  159  i.   conati  sunt  234  19.    co- 

natus    esset  234  ig.    conati    essent 

179  7 
consecrasse  290  3 
consedo    108  9    ('consedo    a   conse- 

dendo,  ut  adsedo  uel  adsessor' 'Non .) . 
consentiendo  102  1 
consermonabatur  206  5 
conserebantur  211  14 
consiliarium  283  2 
consilium  152  2  213  2.  consilio  152  8 

179  11  220  7.  consilia  206  3.   consi- 

liis  180  6  29118 
consistunt    211  14.     constitit    209  3 

284  6.    constiterunt    209  4.    consti- 

tisset  290  7 
conspectus  est  180  9 
constante  189  5 

constituit  102  10  280  1.    constituere 
constare  285  12  [209  7 

conBtruunt  286  4 
consuetudinem  190  2.    consuetudine 

173  10 
consul  113  11  224  4  7.    consuli  224  4 

295  2.  consulem284  6.  consulel80  3. 

consules    136  8  218  4  219  16  224  2. 

consulibus  136  8  2113  5.  —  consul 

a  praetore  iure  rogari  non  potest 

146  12 
consulendo  85  13  16 
consulto  (adu.)   172  6 
consultum  245  9.  consulto  279  9  292 

19.  consultis  295  19 
consumpserat    213  14.     consumptus 

est  217  2.    consumpta  277  10.    con- 

sumptis  287  4 
contempnentes  133  7 
contemptum  (suhst.)  2119 
contendit  307  4.  contenduntur  289  8 
contentione  101  15 
continentia  294  3.    continebant  311 

19.  continebatur  312  4 

Hist.  Rom.  rel.  I,  ed.  Peter.    Ed.  alt. 


continget  196  2.  contigit  152  8 

continuo  210  1 

continuatur  293  12  (' '  continuare,  con- 
uenire,  concurrere"  Non.) 

continuas  166  11.  continuis  220  1 

contione  94  16  232  11.  *contionis 
295  4 

contra  86  13  159  4  190  2  196  1  209  3 
287  8  291  15 

contumeliae  86  7 

conturbauit  209  7 

conualuit  80  10 

conualles  217  3 

Conuectorem  115  20 

conuenae  62  5 

conuenire  221  7  224  6.  conuenerat 
286  7  Cc.placere,  constituere"1  Non.). 
*conuentum  282  16 

conuertit  283  2  285  8 

conuiuia  102  11 

copia  176  6.  copiae  2114.  copias 
218  12  221  3  234  17  235  3.  copiis 
236  8 

copiantur  216  7  (ruerbum  castrense 
est  nec  facile  id  reperias  apud 
ciuilium  causarum  oratores,  Non.) 

cocta  sit  166  9.    cocta  erit  81  13 

Coranus  72  4 

Coras  71 9 

Coriolanus  uid.  Marcius 

Cornelius  195  6 

C.  Cornelius  Cethegus  censor  254  11 

P.  Cornelius  L.  f.  Cethegus  cons. 
110  13  124  14  242  4  316  5 

A.  Cornelius  Cossus  cons.  304  4  12 

Cn.  Cornelius  Lentulus  cons.  110 
13  137  11  156  7 

A.  Cornelius  (Mammula)  pro  prae- 
tore  in  Achaia  256  21 

P.  Cornelius  Scipioin  proelio  Tici- 
nensi  a  seruo  Ligure  seruatus  162  7 

L.  Cornelii  Scipionis  exercitum  Thra- 
ces  adgrediunturV29  1.  abAnttocho 
comprehensum  esse  Romae  rumor 
erat  256  15.  solus  Antiochum  ad 
Magnesiam  uincit  266  10.  morbum 
causae  esse  cur  Publius  frater  reus 
factus  abesset,  excusabat  26 1  1.  reus 
factus  ob  Antiochinam  pecuniam 
264  25.  damnatus  265  3.  missus  iu 
Asiam  ad  dirimenda  inter  Antio- 
chum  et  Eumenem  certamina  268  16. 
hidos  Romae  edidit  268  21.  inAsiam 
ad  Hannibalem  interficiendum  mis- 
sus  269  18. 

22 


338 


INDICES 


1'.  (  'ornelius Scipio  Africanns  tmaior) 
Carthaginem  nouam  oppugnat  44  7 
sqq.  uirginem  illam  formosam  Car- 
thagine  noua  expugnata  non  reddi- 
dit  sed  retinuit  249  ».  quot  milites 
•  n  Africam  transportauerit  1713. 
eius  pericula  in  nauigatione  171  9. 
ad  eum  ante  proelium  Zamense 
Hannibal  w  castra  uenit  250  22.  de 
eius  exercitu  multi  milites  in  Africa 
remanent  254  17.  jmssus  est  secerni 
a  cetero  consessu  spectacula  sena- 
torum  254  13.  cum  Han nibale Lphcsi 
colloquium  51  20  228  lsqq.  Sc.  ab 
Antiocho  compreltensum  esse  rumor 
Eomae  256  15.  Elaeae  acger  relic- 
tus,  dum  ad  Magnesiam  dimicatur 
266  10.  Scipioni  duo  Petillii  diem 
dixerunt  258  15.  causam  dicere  ius- 
sus  est  259  8.  in  Liternium  conces- 
sit  260  25.  mors  187  11  12  262  16 
263  9.  dictum  quoddam  94  5.  filius 
ab  Antiocho  captus  256  15 

P.  Cornelius  Scipio  censor  quasdam 
circa  forum  statuas  sustulit  136  11 

P.  Comelius  Scipio  Afr.  min.  pri- 
muspro  lectis  lecticis  utebatur  190  2. 
dictum  quoddam  patris  de  bono 
tmptratore  referebat  181  4.  sigcovsio: 
140  u 

P.  Cornelius  Scipio  Nasica  cons. 
Boios  uincit  et  phirimos  occidit 
255  25.  pro  L.  Scipione  Asiatico 
uratio  265  14.  legatus  ad  Hanni- 
balem  interficiendum  missus  269  18 

P.  Comelius  Scipio  Nasica  Corculus 
Aemilii  Pauli  in  pugna  Pydnensi 
legatus  47  7  sqq. 

P.  Comelii  Sullae  uitae  pcriculum 
200  5.  primum  praeturae  repulsam 
fert  197  19.  Samnitium  castra  capit 
199  5.  apud  Nolam  corona  grami- 
nea  donatur  199  6.  contra  urbem 
proficiscitur  199 10.  egregia  ante 
pugnam  Vercellensem  rei  frumen- 
tariae  cura  196  17.  primo  frustra 
Piraeum  oppugnat  234  11.  quo  die 
Athenas  ceperit  200  10  21.  ad  Chae- 
roneam  uictoria  200  23  201  1.  ad 
Orchomenum  201  9.  Archelaum 
proditionis  crimine  liberat  201  24. 
primae  res  in  Italia  post  reditum 
bello  Mitliridatico  gestae  202  15  sqq. 
ad  Sacriportum  quot  milites  ipse 
amiserit,  quot  hostes  occiderit  203  io. 


mortem  praesagit  204  1.  de  fortuna 
opinio  198  2  12.  prodigia  Sullae 
facta  et  uaticinia  198  24  2019  202 
24  203  13.  ad  Licinium  Lucullum 
conmentarios  suos  misit  195  3  198  12 

Cornelius  Sulla  filius  patri  mortem 
praedicit  204  6 

Corniculo  origiwm  ducit  Seruius 
Tullius  243  3 

cornu  168  13 

Corolamus,  Boiorum  dux,  feliciter 
cum  Iiomanis  pugnat  252  13 

coronas  92 1.  —  coronam  auream 
primus  donauit  A.  Postumius  dic- 
tator  129  11.  cor.  graminea  uel  ob- 
sidioncdis  199  6 

corpore  292  11 

de  Corsis  triumphauit  in  monte  Al- 
bano  Papirius  Maso  135  4 

Coruinus  212  8 

coruus  212  1 

Cossus  uid.  Corrulhts 

Cotylia  a  Sabinis  occupata  69  5 

Crassus  uid.  Licinius 

crassum  65  5 

crebra  286  4 

*crebritudine  293  4 

*crebro  284  2 

creditis  195  10 

ad  Cremeram  cur  male  pugnatum 
105  6  155  13.  clade  ad  Cr.  accepta 
Faucia  curia  abominanda  305  12 

per  Cremonis  iugum  Hannibal  Al- 
pes  transiit  162  2 

crepidarium  184  4.  crepidario  184  4 
Ccr.  sutor  crepidarum''  Gell.) 

crescere  66  5  85  12 

in  Creta  res  a  Q.  Fabio  gestae  257  11 

crinis  92  4 

Critolai  eloquentia  188  3  9 

in  Crotoniensi  agro  feliciter  a  Cn. 
Seruilio  consule  cum  Hannibale 
pugnatum  250  15 

cruciatu  296  7 

crudeliter  236  10 

Crustumerium  antea  Clytemestrum 
dictum  98  12 

cruci  305  6 

cullea  67  6 

cultellum  184  4 

cultores  92  8 

cultu  293  7 

cum  (coni.)  62  10  76  2  80  7  83  19  91 1 
93  14  139  1  181  16  208  1  215  5  217  19 
224  9  234 16  245  4  281 8  283  8  288 18 


INDEX  VERBORVM  ET  NOMINVM  ETC. 


339 


cum  (praep.)  75  12  81  13  82  2  89  1 
108  7  116  3  152  1  159  5  7  106  7  171 
18  176  5  206  3  8  208  7  (bis)  211  10 
215  2  220  2  232  7  12  235 14  236  7 
237  10  272  15  280  16  281  16  282  4  16 
283  10  14  287  8  15  288  12  296  6 

Cumani  Parthenopen  condunt  et 
diruunt  193  1 

Cumani  Apoliinis  fanum  175  10 

cumprime  206  8 

cunctos  287  10.  cunctis  287  13 

cupide  292  15 

curae  85  12 

Cures  a  Sabinis  conditae  69  8 

curia  96  20 

Curionis  283  2 

curabo  166  8 

cursim  296  3 

Curtius  consul  locum  fulguritum 
saepsit  locoque  nomen  dedit  193  14 

M.  Curtii  nwrs  313  6 

Curtius  lacus  unde  nominatus  122 
17  193  13  313  1 

cuxulis  133  4.  curuli  132  12.  curu- 
lem  91i2  133i8.    curuli  134  2 

custodiae  288  10 

custodibus  169  3 

Outiliae  167  11 

Cymaea  193  4 

cymbalissabat  107  9 

ad  Cynocephalas  quot  hostes  caesi 
et  capti  226  1  251  23 

*Dacium  223  4 

damnas  87  10 

damnati  290  9 

in  Dardanis  Aetoli  auxilia  mercede 

conducunt  256  19 
de   63  9   70  17   75  9   81  7   96  21    102  2 

152  7  168  13    209  8    211  6    221  7  10 

281  2    283  2    28C  13    287  2  13   288  13 

290  2  291  11 
deabus  151 9 
debebunt  115  25 
decessere  81 7 
decemuiri,   qui   decem   tabulis  duas 

addiderunt,  de  intercalando  popu- 

Jum  rogauerunt  104  1  146  9 
decreuerunt  232  4.  decreuerit  180  5. 

decernatur  231  20.  decerni  217  19 
decertare  181  6 
decet  293  5 
P.  Decius  cons.  132  2 
decorauere  80  15.  decoratus  208  3 
decuB  73  11 


dedicant  160  2  (*d.  est  dicare'  Non.). 

dedicauit  72  3 
deducere  290  2 
defectio   solis   nonis   Iuniis    a.  403 

351:  3  15 
defendebant    236  3     ('defendere    et 

offendere    inter  sene   aduersa   sunt, 

quorum  —  signiftcat   alterum    ix- 

Ttodcav    Ttoisiv  i.  e.  auertere   atque 

depellere'  Gell.j.  defenderent  182  3. 

defendundam  180  1. 
defetigatum  80  8 
deficere  91  4 
defiguntur  305  6 
defluxerat  80  9 
dehortata  sunt  90  17 
deiciunt  288  11.  deiecit  172  10  209  9. 

deiecerant  292  17 
deinde   81  6   82  1    208  9   210  1    222  7 

224  2  274  2  284  6 
delectat  55  5 
delectare    221 11    (fd.    inlicere,    ad- 

trahere''  Non.) 
deligantur  309  5.   deligata  309  5 
delinquat    312  5      delinquere    176  7 

Cd.pro  deficere'  Seru.).  deliquisset 

128io 
deliquium  solis  deliquionem  (solis) 

157  1 
Delus  insida  Atheniensibus   a  Ro- 

manis  data  252  10 
dementem  292  5 

demessuit  71 13.  demessuerunt  107  13 
demas  83  19 
demoliunt   106  5   ('demoliri  est   de- 

struere'  Non.) 
demonstrare  179  12.  demonstrabant 

179  9.  demonstrauimus  215  2 
denasci  106  7    (d.  decrescere'  Non.) 
dena  67  6 

denique  273  6  286  15  288  1 
densiores  281  8 
deorsum  235  15  236  1  311  10 
depeculari  176  16  C d.  ciiioovXovo^ai* 

Prisc.) 
deportauisse  173  2 
depugnare  86  3  208  7.    depugnatum 

est  86  4.  depugnatum  (partic.)  83  2. 
depugnatum  (supin.)  78  6 
derepente  86  15 

descendit  205  9.     descendere  224  6 
6  8.  descendidit  274  2 
desperata  278  6 
despiciens  211  9 
desubito  218  12 

22* 


340 


INDICES 


deteriores  207  1 

detorsum  70  u 

detraxit  210  3 

deuenisse  117  4 

dii  80  6.    deorum  207  l.    dis  115  24. 

deos  233  7.    —    deorum   duodecim 

simulacra  ludis  magnis  per  urbem 

portata  31  16 

dextrum    210  i  233  6.     dextera  285 

io.  dextera  116  3.  dextris  165  2 
dextimos  165  i 
diadema  92  l 
Diaei  mors  273  u 
Dialis  195  7.  —  Diali  flamini  cae- 

rimoniae  impositae  114  6.   flamini- 

cae  caerimoniae  115  9 
Dianae  lectisternium   factum  131  12 
Dianium  72  2 
diarium  179  9 
dico  85  17    209  1.     dicit  87  3  (bis)  13. 

dicimus  87  1.  dicunt  76  1  91  4  123 

12  13  219  16.     dicam  236  14.     dicat 

87  7.    dicere  181  5.    dicerent  223  2. 

dixi  209  4.    dixit  158  16  273  7.    di- 

ximus  282  14.    dixerunt  273  3.    di- 

xisse   291i6.     dicitur  76  3  133  3  5. 

dicuntur     87  14  291  2.       dici     88  2 

293  4 
dictator  72  3  82  1.  dictatorem  81 12. 

dictatore  206  8.  —  dictator  primus 

a  populo  creatus  Q.  Fabius  Cunc- 

tator  164  10 
dictaturam  295  4.  —  d.  Albanorum 

exemplo  instituta  302  1 
dicta  184  1 
diductas  311  11 
diequinti  81  13  166  8 
dies  86  1.     die  (dat.)  296  15.     diem 

218  9  273  7  (bis).   die  277  11  289  17 

307  3.   —    dierum  postriduanorum 

quae  causa  sit  105  10  155  16 
dignitatem   292  9.     dignitate  206  12 
dignos  195 10  292  2 
digressi  281  is  289  u 
dimicare  281  2 
dimidium  87  8 
dimitti  221  8.     dimissum  81  6.     di- 

missa  232  11 
Diogenis  eloquentia  188  3  9 
ad  Dionysium   Syracusanorum   ty- 

rannum  legati  Bomani  missi  154  7 

302  19 
Dioscurorum  simulacra  ludis  magnis 

pcr  urbem  portata  31  25 
dirigerentur  93  14 


dirui  184  9 

discedunt  285  10.    discessis  169  3 

disciplina  209  5 

didicimus  139  2 

discribere  55  5 

dispalantur  295  5.     dispalati  281  18 
(  dispalare  est  separare'  Non.) 

dispertit  280  8.    dispertiunt  286  9 

dispescit  75  12 

disponit  294  2.     disponunt  286  5 

dissentiuntur  (depon.)  159  10 

dissipati  281  18.  dissipatis  278  8 

dissoluta  291  21 

diu  234  19  311 7 

diuisa  96  2 

diuina  212  1  274  7.  diuinae  273  3 

diuitias  216  11 

diurnare  207  2  ('d.  pro  diu  uiuere' 
Gell.) 

diui  293  7 

dat   292  19.     dant  84  2.     dato  116  2 
152  6.  danto  115  24.  dare  87  5  166  7. 
dedit  73  2  205  9.  dedere  80  7.  dari 
115  25  139  5  279  2.    datus   est  67  5. 
data  esset  181 7.    data  esse  214  2. 
datas  166  11 
docent  85  15 
dolore  296  6 
dolis  220  9 
domina  139  4 
Cn.  Domitius  Cn.   f.  Caluinus   ae- 

dilis  curulis  134  6 
dominum  172  10 
domum     75 10     173  2     2217    232 12. 

domo  181  16.  domus  216  4 
donec  210 2  293  11 
donabam  94  15.    donari  292  21 
Dorso  uid.  Fabius 
dotes  84  1 
Drepanum   139  7.     Drepana    (plur.) 

82  9  139  7 
dubitatim  168  u  287  15 
dubitatio  293  10 
ducere   237  8.     ducent   89 11.     duxi 

185  u.    ducti  285  10 
ductoribus  173  2 
31.  Duellius  trib.  pl.  130  4 
C.  Duilii  classis  134  10 
dum   86  1   96  18  209  7  213  1  221  3  11 

292n 
duo    82  11.     duae   287  1.     duas  65  7 

222  7  279  9  285  1.  duos  173  1  208  2. 

duobus  96  7.    duabus  154  28. 
duodeciens  C  milia  162  3 
duouicesimo  81  6  113  11 


INDEX  VERBORVM  ET  NOMLNVM  ETC. 


341 


duplici  279  6 
durare  109  n 
dux  211  6.  duceni 


!12  6 


e  (ex)  53  9  62  6  70  16  73  5  80  6  83 18 

86  l  91  9  93  8  109  l  113ii  116  8 
15112  158  13  180  3  189  12  206  13 
208u  210  4  211  10  *213  2  273-1 
'279  7  9  283  u  288    : 

ecquando  235  7 

ecquis  87  4  91  6.  ecqua  ^7  7 

edebat  53  9 

editus  211  3 

*edomant  86  15 

edueebant  311  9.    eduxit  89  6  234  17 

Egeria  nympha  Numae  uiam  osten- 

dit,  qua  /ulminis procurandi  scien- 

tiam  adipiseatur  239  12 
Egtrius  paterL.  Tarquinii  Collatini 

26  4  sqq. 
Egerius  Laeuius  72  2 
ego  86  3  87  6  89  15  91  4  124  2  191 15. 

mihi    76  5   85  12   88  1  10  166  7.     me 

87  6  90  17  914  6  166  8  190  5  236  12 
290  4.  me  (cum)  81  12.  nos  8612  87 
1  11  88  3  216  8  220  1  236  10  (bisj 
294  2.  nostri  195  9.  nostrum  86  12 
235  7  306  12.  nobis64  5  87  11  179  10 
196  2  220  8.  nos  86312  882  152  8 
195  9  207  2  220  4  5  225  11  292  2. 
nobis  220  4  2  72  15  (nobiscum) 

egrediuntur  171  18 

egregias  291  12 

eiecti  sunt  103  8 

elaborauit  189  2 

elephanti  a  Metello  in  Sicilia  capti 

Romae  per  circum  acti  134  18 
eloquentia  200  12 
elogiis  80  16 
eminus  172  9  280  4 
emerent  102  12 

ad  Emporias  multi  hostes  caesi  83  3 
enim  86  7  236  7  [254  4 

enixim  291  15  (re.  pro  enixe>  Non.) 
ensem  76  2 

ire  65  4  216  4.  irent  1019.  iuit  78  6 
eo    (adu.j    75 12    76  7    115  26    133  6 

218  4  273  9 
eodem  (adu.)  62  5 
tq  r^ifgidcc  179  10 
epularum  mos  apud  ueteres  Roma- 

nos  92  14  93  1 
equae  233  4 
equitum  81  12  82  2  3.    equites  287  i. 

equitibus  82  3  89  1 


'■quitatum  81  13  166  7 

equos  (nom.)  76  4.  equo  172  9.  ecum 
281  11.  equo  96  13  224  4.  equis 
292  1.  —  equorum  certamina  ludis 
magnis  32  7.  equus  Iroianus  machi- 
namentum  bellicum  308  4 

Eretum  167  10 

erga  293  7 

ergo  220  2  292  21  (fe.  positum  pro 
ea  causa^  Non.) 

eruptio  288  21 

de  Erycinis  certaminibus  iudicium 
Vabii  35  2 

et  64  12  65  7  76  1  8  (bis)  81  6  82  12 
85  15  87  11  881  96  3  10  IOI113  106  5 
107  9  110  3  111  2  112  7  116  29  (bis) 
139  3  152  7  9  166  7  173i  179  7  180 

3  (bis)  8  206  3  9  (bis)  10  208  2  3  (ter) 
209  2  211  7  8  9  10  u  (terj  212  2  3  4  6 
(bisj  213u  216  45  6  217  4  218  9 
220  2  6  8  221 16  223  2  4  224  5  9  233  6 
235  2  7  236  2  272  13  273  6  10  (bis) 
27713  279  1114  280  1  (bis)  281  11 13 
283  249   285  13   286  1  (bis)  4  11    289 

4  8  29113  15  292  2  15  19  293  10  294  2 
295  4  19  296  6  300  18  311  7  8 

etiam*62  7  179  u  195  9  307  7 

Etruriam  94  2.  in  Etruria  pugna- 
tum  a.  294  460:  34  8.  ex  Etruria 
arvspices  acciti  4  ■>.  in  E.  egregie 
res  gestae  a  M.Atilio  Regulo  218  2 

Etrvsci  regebant  Volscos  73  8.  Pisas 
obtintnt  67  12.  in  Etruscos  aruspi- 
C(S  male  ccnsulentes  animaduersum 
uindicatumque  if>sqq.  Etrusea prae- 
da  Carthaginem  portaiur  249  25 

euadit  289  2 

Euander  litteras  sedecim  in  Italiam 
transtulit  5  2.  Aeolicam  linguam  in 
Italiam  secum  aduexit  62  2.  Fau- 
num  deum  dixit  99  1.  Vani  sacrum 
fecit  10  14.  Lycaea  instituit  309  2. 
E.  praefectus  classis  Catillus  716 

euehitur  293  12 

eueniat  85  13  15.  euenire  86  7.  eue- 
nit  80  7  8.  euenisse  236  14 

euertit  210  3.  euertendam  206  14 

Euqanearum      gcntium      oppida 
XXXIIII  66  16 

*euinctum  110  1 

cum  Eumene  Attali  filio  bellum  gerere 
1'liilippus  a  Eomanis  uetitus  226 
20.  Eumenis  frattr  Attalus  Romam 
ueuit  ad  indicia  de  Perseo  defe- 
renda  270  8.  in  bello  Persico  Roma- 


342 


INDICES 


nos  non  adiuuit  271  1.  inter  Eu- 
menem  et  Antiochum  certamina  a 
L.  Scipione  dirimuntur  268  20 

Eunomus  Lycurgi  pupillus  69  14 

*Eurybates  Aeneae  filius  99  21 

*Euximus  comes  Aeneae  54  2  193  10 

exaugurauit  63  7.  exaugurari  63  8 

excellere  85  11 

excelso  284  9.    excelsissimum  73  11 

excusationi  292  9.  excusationem  284  7 

excidunt  65  5 

execrari  (pass.J  82  12 

exempli  220  2.  exempla  237  10 

exire  134  2 

exercitum  80  12  89  5  161  5  185  14 
218  4  286  9.  exercitu  166  8  208  11 
209  4  211  11  212  5  237  7.  —  exer- 
citus  Romani  contincntia  185  15 

exertare  208  9 

exfundato  173  5  Cexfundare,  a  fun- 
do  euertere''  Non.) 

exhauserunt  292  11 

exegerunt  216  13.  exigeretur  93  14. 
exacta  64  11 

exinanitis  286  15 

exleges  292  2  Cexlex  est,  qui  sine 
lege  uiuif  Non.J 

expectaret  220  6 

expediunt  288  17.  expedire  286  15. 
expediti  287  10 

expiatum  76  1 

explanari  293  5 

exponat  161  5 

expurgarunt  155  20 

ex8uperabilem  206  9 

exta  115  24  25 

extemplo  208  G 

extra  78  6 

extrahis  290  16 

exules  82  11 

fabrum  186  2 

Fabius  221  10  224  3  9.  —  Q.  Fabius 

cons.  132  2 
(C.  Fabii)  Doisonis  facinus  104  6 
Q.  Fabii  (Labeonis)  praetoris  res  in 

(1reta  gestae  et  triumphus  2o7 i sqq. 
(t).  Fabius  Maximus  primus  dictator 

a  populo  creatus  164  10 
Q.  Fabii  Maximi  Rulliani   ad  In- 

brinium    pugna    33  7  sqq.      consul 

creatus  consulatum  distidit,  aedilis 

factus  305  22  310  11 
Q.  Fabius  Pictor  res  in  Ligustinis 

gessit  37  5 


C.  Fabricius  consul  Fyrrhum  hostem 

defendit  ab  insidiis  219  2  247  10 
fabulas  180  4  6 
facies  236  5  Cpro  statura  totiusque 

corporis  ftgurd'  Gell.J.  facies  (gen.J 

208  9  217  8.    facii  217  7 
facilem  279  2 
facile  206  13.    facilius  102  12   162  15. 

facillime  236  3 
facit  78  6.     facimus  86  12.     faciant 

124  1.     facite   237  10.     facere   64  5 

77  15     8712581314     941416     1712 

184  7U  206  3  287  15  290  4.  facie- 
bat  53  9  132  n.  faceret  133  3.  fa- 
ceremus  86  9  220  7.  feci  94  17.  fecit 
80 13  87  11.  fecerunt  87  u  102  3.  fe- 
ci8se236i2  29116.  fecerat8l2  94 15 
108  7.  fecissent  272  15.  facturum 
esse  214  4.  facturum  89  13  233  8. 
facturos  290  7.  faciendi  278  6.  fa- 
ciundam  180  1 

factiones  93  3 

factum  170 11.  facti  289 19.  facto  80 11 
210  4.  factum  80  16.  facta  170  12 
184  1.    factis  81  1  206  12 

facundiosa  184  1 

Falisca  Argis  orta  68  9 

fallacias  214  2 

false  297  2 

falces  288  11  (Cf->  armorum  genus, 
murorum      oppugnationi      aptum' 

famam  65  12  [Non.J 

familiae  87  8 

familiaris  220  41.    familiare  189  7 

fanatici  unde  dicti  99  3 

Fannia  lex  quo  anno  data  156  3 

C.  Fannius  trib.  pl.  267  22 

C.  Fannius  historicus  gener  Laelii 
141  6.  post  Ti.  Gracchum  Cartha- 
ginis  muros  escendit  139  15 

fanurn  63  8.  fani  205  5.  fanum  102  3. 
fano  175  11.  fana  63  6.  —  fana  unde 
dicta  99  2 

far  torrere  Numa  instituit  102  4 

*fascias  92  2 

fascis  173  2.  fasces  288  14 

faseli  2914.  C faselus  nauigium  Cam- 
panum7  Non.J 

Faucia  curia  tribus  cladibus  dbo- 
minanda  305  9 

faunae  primo  aedes  sacrae  dictae  99  2 

Faunus  ab  Euandro  deus  dictus  99  1. 
F.  et  Martius  Pieus,  quibus  sacri- 
ficiis  luppiter  in  terram  eliciatur, 
Numam  perdocent  239  13 


INDEX  VERBORVM  ET  NOMINVM  ETC. 


343 


Faustulus  Somulum  et  Bemum  edu- 
cat  10  18 sqq.  Bomulo  originem  ape- 
rit  13  5  sqq.  F.  coniux  Accu  La- 
rentia  •_".»*  i 

fetninas  Bomae,  cum  lugerent,  usas 
esse  ueste  caerulea  92  5 

*ferculis  284  2.  ferculis  duobus  epu- 
labantur  ueteres  Bomani  93  2 

Feretrius   luppiter  uid.  luppiter. 

ferit  172  9 

ferme  64  l 

ferunt  65  4.  tulit  205  3.  fertur  245  5. 
feruntur  290  6.  ferri  173  3.  lata  sit 
180  5.    ferendarum  292  i: 

ferociam  85  n 

Feronia   dea  unde  nomen  inuenerit 

ferocissimum  212  t  [9  23 

ferrareae  83  17 

ferrea  116  10 

fera  286  l  ('fera  uite  positum  pro 
agresW  Non.).    ferae  70  u 

festinatim  286  13 

fetiales  instituti  a  Kuma  ab  Arde- 
atibus  sumpto  exemplo  152  n 

fetum  290  9 

tictilem  116  9 

fidei  220  2.  fide  278  12 

Fidius  Iupjiiter  65  3 

filiabus  84  i 

filius  133  3  5  8  136  9  224  3.  filium 
224  9 

finem  75  u  171  2  285  u  (femin.  gen.). 
fine  108  13  ffemin.  gen .).  fines  284  3 

(fio).  fit74  6  102  2  116  8  *21l4  212l. 
fiunt  67  6  212  1.  fiat  86  u  180  12. 
fiant  159  10.  fieri  86  13  87  3  133  3 
180 11  185  8  195  9  288  21.  factus  est 
113u  133  4.  facta  est  208  6  209  4. 
factum  est  212  3  2259  245  9.  factum 
sit  179  8.  factus  esset  80  7.  factum 
esset  179  11.  factum  83  2  *176  19 
297  2.  factum  faccus.)  184  9  220  8. 
facto  85  16  208  7.  facti  224  2.  factae 
273  3.  *facta  223  2.  factis  281  20. 
v.  factum 

Fiscello  70  u 

Flacco  231  21 

Flaccus  vid.  ]'alerius 

flagellum  76  5 

fiagitium  208  11 

flamen  195  7.  —  flamen  sacrum  Ce- 
reale  faciens  Telluri  et  Cereri  quos 
dies  inuocet  115  17.  fl.  Diali  caeri- 
moniae  impositae  114  6 

flaminicae  Dialis  caerimoniae  115  10 


Flamininus  uid.  T.  Quinctius 

C.  Flaminius  religione  neglecta  ad 

Trasumentnu»  cecidit   16337 
C.  Flamuiius  praetor    tres   dil 

hahuit  254  15 
Flauius  132  11.  133  :?  5  s.  —  Cn   Fla- 

uii,  Anni  fHii,  ai-dilitus  132  }.  ante 

aedilitatem  tribunatum  nessit  duos- 

que  triumuiratus  305  1 1 
flens  182  4  283  10 
fluctus  291  1 

fluminis  290  16.    flumen  276  1:5 
fluit  75  9 
fluuiam  285  2 
fluuias  285  1 
fluuii  75  12.  fluuium  88  7  91  9.  fluuio 

75  9.  fluuii  75  11 
focum  115  25 
fodinae  83  is 
foedus  159  5   232  4   272  15.    foedere 

81  7.  foedera  291  21 
foramen  288  21 
foras  89  6 
foribus  288  17 
foris  206  2 
forma  206  12 

formidinem  286  18.    formidine  288  \ 
Foronia  dea  69  23 
Foronia  wrbs  "  Lacedaemoniis  con- 

dita  '39  22 
fortassean  283  u 
fortem  80  10  206  9 
fortissime  235  u 
fortunael73  7  286  18.  fortunam  80  6. 

fortunas  291  15 
Foruli  167  14 
forum   274  2    307  4.      fora    nauium 

156  15 
fossa  279  6.  fossas  279  2 
fragminibus  278  8 
fregit  78  2 
fremere  106  2 
frequentes  288  15 
fronte  89  1  3 

frumentum  176  7.    frumento  279  6 
frunisci  216  4 
(fruor.)  fructosl85  6 
frustrata  290  14 
Fucinxs    lacus    oppidum    Archippe 

hausit  150  6  275  11 
fugae  281 16.  fugam  222  7 
fulminis  procurandi  scientiam  Xuvia 

adijiiscitur  239  11 

L.  Fuluius  Flaccus   a   fratre  cen- 
sore  Jiotatus  270  6 


344 


INDICES 


Q.   Fuluius  censor  fratrem  et  con- 

sortem  puniuit  270  1 
M.  Fuluius  nobilior  cons.  256  n 
Fundanorum   coniurati  a  Homanis 

puniti  213  ssqq. 
funditore   235  14   236  3.     funditores 

279  14  ('funditores  sunt,  qui  fundis 

magnis  dimicant'  Non.j 
funis  288  17 
funere  274  2 

L.  Furio  211  3.  M.  Furio  206  8 
L.  Furius  tr.  mil.  aedi  Saturtti  ae- 

dificandae  praefectus  155  l 
C.  Furius  Aculeo  quaestor  L.  Sci- 

pionis  rogatione  Petillia  reus  fac- 

tus  264  27,  et  damnatus  265  7 
C.  Furii,  Cresimi  iudicium  135  15 
L.  Furii  Purpurionis  de  rogatione 

Petillia  sententia  264  l 
in  furto  comprehensi  milites  quo  sup- 

plicio  affecti  95  22 

Gabinus  ritus  61  9 

Gaesati  in  Italiam  ex  ulteriore  Gal- 
lia  adducti  36  2 

Gaio  Mancino  272  12 

Gai  Mari  235  7 

Gaius  Popilius  uid.  Popilius  136  9 

Gai  Scriboni  283  1 

Gaius  f  Titinius  284  5 

galbeos  92  2 

galeam  212  2  5 

galearia  217  17 

Gallia  65  6  *62  5.  —  in  G.  Noreia 
urbs  183  2.  Galliae  cisalpinae  de- 
fectio  35  22 

Gallicanus  65  8 

Gallicus67  4.  Gallicum  209  9.  Galli- 
carum  66  3 

Gallus  208  2  9  209  5  7  210  2.  Galli 
209  6.  Gallum209  3  211  12.  Gallo 
209  2.  Galli  113  12  281  3  287  5  8. 
Gallorum21l4  7.  Gallis  168  u  205  9. 
Gallos  205  3  206  8.  Gallis  206  7.  — 
Galli  Capitolium  obsident  104  3.  Pa- 
latium  incendunt  194  2.  GaUorum 
incendio  antiqua  litterarum  monu- 
menta  periisse  178  3.  cum  G.  circa 
Anienem  pugnatum  207  9.  G.  in 
Olympo  monte  caesorum  numerus 
229  12  258  3.  G.  midti  ad  Pesinun- 
tem  ceciderunt  295  8 

C.  Gallus  90  6 

Garga  uicus  in  finibus  Tliurinis  237  3 

Gargara  ciuitas  in  fin  ibus  Troicis  2376 


Gargarum  flumen  in  finibus  Thuri- 

nis  237  2 
gauisi  106  9 

gaudium  222  5.  gaudio  86  1 
gelum  65  4 

M.  Genucius  cons.  193  14 
genus  1594.  genere2069  208  10  2113 

213  13.    genera  289  10 
(gero.j.   geri  159  8.   gestum  sit  179  9. 

gestasint  I8O4  6.  gestum  erat  232  7. 

gesta   essent   179 12.     gesta    173  8. 

gestas  179  7.   gesta  55  5  294  3.  ge- 

stis  221  16 
Getaniae  uxoris  Seruii  Tullii  mors 

244  1 
gladium  209  9.  gladio  209  2.  gladios 

208  2  287  4 
glis  93  4 
glisceretur  180 14  Cgliscitur  pro  gli- 

scif  Non) 
gloriam  80  14 
Gnaeus  132  10  133  358 
gnatus  213  13.  gnato  208  11 
Gracchus  181 16  224  3  172  12.  Graccbo 

232  4.  uid.  Sempronius. 
gradu  307  4 
Graecia  80  u  294  3. 
Graeci  179  10.    Graecos  234  is.  —  a 

Graecis   Roma  condita  49  10.     Gr. 

clupei  rotundi  93  10.    Graeca  sacra 

Hirculi  apud  Ltomanos  facta  50  11 
graminea  corona  199  6. 
grandes  291  4.  grandia  211  8 
granditatem  292  8 
gratia  173  8.   gratiam  80  14.  gratias 

165  4 
gratia  (praep.)  292  17 
Gratiarum  simulacra  ludis  magnis 

per  urbem  portata  31  22 
gratum  63  10.  gratissimum  80  ig 
graui  222  7 

Grauiscae  unde  dictae  68  4 
grauiter  205  3  233  2 
grossulos  53  9    ((grossi  appellantur 

fici  quae  non  maturescunf  Macrob.) 
Grumento  capto  serui  duo  dominam 

seruant  233  10 
Grundilibus  102  3 
grundibat  233  1  (' grunnit  porcus  di- 

cimus,    ueteres  grundire   dicebant'' 

Diom.) 

habentia  225  16   (rh.  industria,  sa- 
pientia,  concordia'  Non.) 
balet  76  10.     babere  87  9  10  11    96  4 


IKDEX  YERBORVM  ET  KOMIKVM  ETC. 


345 


-  165  2  206i4  218  7.  habebat  133  2 
182  4.  haberet  123  14  210  3.  habuit 
65  u  212  8.  habuerunt  57  n  218  9. 
babuere  81  l.  haberi  87  12. 

habitant  77  11 

Hamilcaris  proelia  ad  Erycem  for- 
titer  commissa  35  1.    uid.  Amilcar. 

Hannibal  Hasdrubalis  COnsilia  se- 
eutus  38  5.  per  Cnmonis  iugum  Al- 
pes  transit  162 1.  quantas  copias  in 
Italiam  transduxerit  42  zssqq.  post 
proeliuvi  Ticinense  exercitum  per 
Padum  traducit  l<J2n.  post  pugnam 
Canncnsem  captiuos  Romam  de  re- 
dimendis  captiuis  mittit  &0  6sqq. 
iter  Itomam  factum  166  10.  legatus 
ante  proelium  Zamense  ad  Scipio- 
nem  uenit  250  20.  cum  P.  Africano 
Ephesi  colloquium  51  21  228  2  sqq. 
mors  187  10  269  15  316  1.  somnia 
160  7  169  10  sqq. 

Hanno  ad  Salaecam  capAus  172  isqq. 
250  5 

harpagis  288  12 

haruspices  274  7 

Hasdrubal  Carthagine  tyrannidcm 
petit  37  14.  in  Hispania  res  gerit 
iniussu  senatus  CarthaginievisisSS  7. 
eius  suptrbia  betlum  Hannibalicum 
conflatum  37  10 

Hasdrubalis  castra  in  Hispania  a 
Rom.  expugnata  51  3.  cum  H.  >ntj>- 
tione  pugnatum  248  4.  imago  in 
ciupeo  51  7  135  14  225  2  7  248  10 

haurire  109  2.  hausit  210  1 

haut  76  7  86  6 

*Helenae  simulacmm  iudis  magnis 
per  urbem  portatum  31  25 

31.  Heluius  ad  lliturgi  Celtileros 
uincit  et  oppidum  capit  253  23 

Helymus  Erycis  frater  5  16 

Herculaneum  285  2 

Herculi  a  Pomanis  Graeca  sacra 
facta  49  11.  lectisternium  131  12.  si- 
mulacrum  ludis  magnis  pjer  urbcm 
portatum  31  24 

heredem  73  4 

*heri  232  9 

in  Hernico  agro  pugnatum  cum  Ae- 
quis  246  11 

Hersiliae  apud  T.  Tatium  preces  1525 

Hesiodus  annis  plus  CLX  post  bel- 
"  lum   Troianum  uixit  101  3 

hiberna  94  18 

Hiberum  91  9 


hic  217  1.  haec  85  13  14  861  207  1. 
hoc  179  8  235  15  245  8.  huius  291 16. 
huic  171  2.  hanc  212  7  292  9.  hoc 
184  7  29118.  bi  72  3  133  7  134  2. 
haec  140  15.  his  101  10  124  1  210  7 
218  11  293  10.  hos  108  1  223  2.  haa 
166  4.  haec  225  12.  his  83  17  96  7 
136  8  232  7 

hisce  217  17  307  7 

contra  Hieronem  regem  classis  Bom. 
quot  ditbus  aedificata  134  11 

hinc  312  4 

binnibundae  233  4 

Hispania  108  11  272  12.  Hispania 
(abl.)  176  3.  in  H.  quanta  uirtute  et 
abstinentia  M.  Porcius  Cato  usus 
sit  90  lsqq.  in  H.  res  ab  Hasdru- 
bale  iniussu  se  natus  Carthaginicn- 
sis  gestae  38  4.  in  Hispania  ulte- 
riore  ad  Iliturgi  pugnatum  253  24. 
tn  H.  dilcctus  254  14 

Hispanico  209  2  9 

bistorias  180  7.  historiis  80  16.  histo- 
riae  bonum  56  3 

Homerus  annis  plus  CLX  post  bel- 
lum  Troianum  uixit  101  3 

homo  86  8  107  11.  bominem  83  20 
209  8.  homines55  5  123  14.  homi- 
num  182  1  2215  236  8.  bominibus 
85  10 

bonestatem  292  9 

boneste  94  15 

honorem  87  12.  honore  292  2.  hono- 
res  291 15 

horas  222  7 

Horarum  simulacra  ludis  magnis 
per  urbem  portata  31  22 

Horatii  Coclitis  statua  de  caelo  tacta 

44 
hordeum  71  13  (bis)  107  13 
bostiae  273  9 
A.  Hostilius  legatus  L.  Scipionis  ro- 

gatione  Petillia  reus  factus  264  26, 

et  damnatus  265  6 
L.  Hostilius  legatus  L.  Scipionis  ro- 

gatione  Petillia  rcus  factus  264  26, 

absolutus  265  2 
hosti225  9.  hostem70i6  221 11  287  15. 

bostis  295  16.     hostium  89  1    173  2 

18514  211  6  2127  221  3  28ln  28512 

28914.  hostibus  221 10  2819.  hostes 

87  3  176  8  277  15  280  4.  hostis77i5 

236  3.  hostibus  lfJ5io 
huc  90  17 
humanitus  108  13 


346 


INDICES 


bumana  293  7 
humerani  210  i 
humilem  288  5 

iacebis  220  9 

iaculis  287  4 

iam  82  3  915  151  12  212  1  289  u 

ad  Ianiculum  proelium  294  7 

Ianualis  porta   cur  aedificata  124  3 

Ianus  cur  biformis  sit  194  10.   I.  no- 

minare  die   atro  non  oportet  118  6 
Iason     Medeam    Buthroti    sepeliuit 

150  13 
ibi  80  7    123  13    133  6    175  11    212 1 

218  9  2213  5 
Sp.  Icilius  trib.  pleb.  130  4 
icistis  159  6.   icti  281  13 
icti  (gen.)  210  3.    ictus  311  9 
Idaeae  magnae   matris  aedes  dedi- 

caia  255  16 
Idaeus    uertex    in    finibus     Troicis 

237  5 
idcirco  236  12  294  3 
idem  71  13  14   133  4.    eundem  123  12 

idem  80  12  81 1   86  6  94  16.    eodem 

209  7    210  1.     eadem  173  7.     idem 

(plur.)  292  14.  isdem  279  5 
igitur  64  4  81 11 
ignauiter  218  9 
ignem  234  19  292  11 
ignosciturum  128  10.  ignoturus  8810 
Iguuium  289  17 
Iguuinos  289  19 
ilex  278i 

Ilia  filia  Numitoris  8  10 
ilico  101  10  (bis)  11 
IUturgi  a  M.  Heluio  receptum  253  24 

254  2 
inlatebrant  216  2 
ille  109n  224  8  234  17    236  10  (bis). 

illud  87  8.  illo  80 11.  illi  86  14  89  12 

109  10.     illorum  134  1    292  5.     illis 

162  6.    illos  80  11   87  l  291  15.   illis 

237  10 
inliterati  64  11 
Illyrica  praeda  271 18 
Illyrio  88  6 
imbri  237  11 
imbricum  278  8 
Imbrus  insula  Atheniensibus  a  Bo- 

manis  data  252  10 
inmanitatem  208  8 
inmaniter  211  13 
immensam  92  10 
inmittantur  168  u.     inmissa    283  9 


('inmissum  pro  demissum,  promi- 
nens  et  longius  pendens''  Non.) 

immo  124  1 

immolauit  156  12.  immolatos  71  3 

immortales  80  6 

inpedimentum  286  2  287  12 

impediremus  294  4.  impeditos  287  10 

imperator  78  5  168  12.  imperatorem 
77  15  1816.  imperatorum  190  3 

inperitum  283  12 

imperio  102  1  86  9  224  9.  imperium 
224  9.  imperia  106  2 

impetrato  211  12 

impetum  77  15  210  2.   impetu  280  19 

implet  83  20 

inponit  66  7  210  4.  inpositum  195  6. 
inposita  288  17 

inpotentia  283  17 

impraesentiarum  139  2 

inprouisus  212  2 

impune  87  11 

in  (c.  acc.)  66  7  67  6  71  4  73  11  (bis) 
74  2  77  15  861  93  u  115  24  116  9 
117  4  133  6  159  2  1615  166  8  185  13 
1959  2053  2104  21112  21225  2153 
216  9  222  7  23211  277  15  278  4  279  7 
281 14  282  2 17  ('in  populum  pro  ad 
popidum'  Non.)  284  2  285  10  287  20 
291 1  296  8  307  4  3117  9  312  4.  c.  abl. 
63  6  65  12  66  4  67  5  70u  71  12 13 
72  2  75  11  76  2  77  7  14  80  12  81  13 
83  17  85  13  86  9  10  94  16  96  3  7  12 
106  5  (bis)  107 12  108  10  110 1  (bis)  4 
132u  134i2  139i  165  2  4  166  4 
168  13  173  7  17511  180  4  11  182  3 
206  2  U  209  3  2114  217  2  224  4  232  2 
272  12  280  6U  284  9  288  7  10  289  6 
290  16  294  12   306  8  (bis) 

inaurauerunt  155  20 

ad  Inbrinium  Q.  Fabii  pugna  33  13 

incedebat  211 8 

incendunt282  6.  incendere  234 19.  in- 
cenderet  234  18.  incensos  288  14 

incerta  288  2.  incertas  277  11 

incidit  210  2  232  9 

incipit  212  3.  incepisse  225  12 

inclitissimae  80  15 

incolomiores  207  2 

inde64i  74 1  75  10  76  5  212  2  *217  17 
218  6  232  12  277  11  281  11 16 

indigebat  280  9 

(indo)  inde  76  5 

inductum  282 16  290  4    . 

indulgitate  173  10  283  7 

industriosissime  65  7 


INDEX  VERBORVM  ET  NOMINVM  ETC. 


347 


ineunt  213  2.  iuituni  180  2 
(inermus)  inermi2l6  2  *282a.  iner- 

m08  287  9 
*inerti  213  2 
inferendae  29-1  6 
inflarat  225 16 
infra  285  1 
ingens  278  1.  ingenti216  6.  ingentes 

2114 

ingrediens  211 8 

*iniectus  est  293  10.    iniectas  288  11 

inimiciter  220  1  310  1 

iniquitas  207  1 

iniuriis  220  1 

innoxios  290  15 

Iuporcitorem  115  18 

inquit  82  3 

insidiis  280  11  294  1 

insedit  288  3.  insederant  211 5 

insigni  296  6 

insilibat  212  3 

insinuant  28621  (^insiuuari  [sicj  est 

inmitti  quasi  sinu  accipV  Non.) 
insistit  212  2 
Insitorem  115  19 
insitos  110  2 
inspectante  209  4 
instauratiui  ludi  27  1 
instituerent292 15.  instituissent281 9 
instruebantur  2115.     instruxit  89  6. 

instructum  288  5.  instructo  237  8 
*Insubres  664.  —  I.  et  Comenses  quot 

ad  Comum  caesi  et  capti  253  13 
insulas  88  5 
insuebant  311 11 
insuper  110  2 
integras  152  s 
integuntur  291 8 
integrant  289  6  (' integrare,  redinte- 

grare'  Non.) 
intellegunt   159  9.     intellegeretur 

206  13.    intellexit  176  15   224  8.    in- 

tellegendo  85  17 
intendere  311 9 
inter  77  14  80  8  86  12  94  3  102  2  179  6 

206  2  207  2  211  11  222io  224  5  233  4 

285  1  286  7 
mteredlatum  guando primum  sit  1039 

146  7.   intercalauit  primus  RomultlS 

300 1.    intercalauit   Numa   primus 

sacrorum  causa  239  8 
intercessio  292  5 
interea  94  13  180  5  211  6 
(intereo)  interitis  237  16 
interficiunt  287  11.    interfecit  212  7. 


interfecisset  220  5.     interficiuntur 

169  4 
interim  94  17   208  2 
interposuit  234  17 
interregnum   post  excessum   Romuli 

initum  3  10 
interruptus  erat  289  2 
interest  80 13  235  15.   interfuit  179  8 
intonso  283  9 
intra  284  3  289  4 
intrepide  211  13 
introiuit  133  6.  introierit  180  3 
*inuenit  218  6.  inuenta  139  3 
inuidia  180  14 
inuitum  190  5.    inuiti  134  2 
Iphigenia  75  12 
ipsel66  7    172  8    176  5    190  3    210  4. 

ipsa  66  6.  ipsum  155  20.   ipso  209  3. 

ipsi  64  11  158i5  281 14  289  14.  ipso- 

rum  218  12 
irascimini  88  3.    irascendum  310  1 
inridere  208  9 
is  73  1  80  10  91  9  132  11  133  4   206  9 

208  4  209  1  223  3  280  8.  ea  209  3. 
id87n  882  179  9  196  2  208 10  212  8. 
eius65i2  734  80  6*9 14 16  1394  155  20 
210  5  220  6  224  3  280  8  282  16  289  19 
290  9    311io.     ei  78  6    128  14   133  7 

209  9  224  4  273  7.  eum  65  5  80  8  9 
1174  1292  133137  1823  189  2  2103 
218  9  221  10  223  4  232  12  311  7.  earu 
6011  8613  87  5  12  916  134i  210  3 
220  5  296  8.  id  62 10  63  8  75  9  80 16 
86  5  78  87in  8813  106  9  116  9 
133  8  179  11  180  4  6  182  2  205  3  214  4 
215i  220  5  221  11  290  3.  eo  62  6 
63  7  67  5  110  l  2312.  ea  52  9  8610 
915.  eo  132u  180  4  181  3  209  9 
2114.  i  213i2  2213.  eae273  2.  ea 
77  11  17012  180  6  213  1.  eorum  62  6 
75li  77  13  86  6  88  9  15813  170  14 
215  2  22516  237io  291  11  312  4.  eos 

76  7  87  3  158  15  179  6  7  206  2  224  5 
286  7  29118.  eas66  7.  ea  63  7  8615 
102  13  106  7  *110  10  179  9  214  2 
*218  6  292  8.  iis  110  4  206  5.  ia  159  5. 
eabus  108  7 

istud  123  14 

ita  80  7  86  3  87  3  102  2  109  11   159  5 

173  6  186  4  209  4  210  6  221 16  223  6 

235  l  273io  277  14 
Italia  66  4   96  3.    /.   a   uitulis   deri- 

uanda  120  1     I.  muri  uice  tueban- 

tur  AJpes  81  9.  I.  disciplina  et  uita 

77  3.    /.  primo   tenuere  Aborigines 


348 


INDICES 


56  12.  in  I.  uenit  Aeneas  coucessis 
ab  Argiuis  nauibus  99  19  118  5 

itaque  66  7  74  3  89  15  289  17 

item  222  5  282  6 

iter  96  19  184  n  287  15.  itineribus 
287  13 

iterare  180  4  [7] 

iterum71i4  136  9  209  7  8  (bisj  224  3 

itidem  152  8 

iubet  82  2  165  2  211 10  216  4.  iubere 
224  7.  iubebat  139  5.  iussit  134  1 
182  4  224  9  280  2 

iudices  292  15 

iudicium  297  1 

iugera  67  6  87  9.  iugeris  96  5 

C.  lulius  Caesar  Pompeium  heredem 
scripsit  311  18.  Caesaris  scripta 
quacdam  quae  publicari  Augustus 
vetuit  311  14 

C.  luJius  Iultts  cons.  303  8 

IuJus-Ascanius  58  6 

iumenta  287  18 

iuniores  qui  sint  a  Seruio  Tullio 
dicti  309  21 

C.  Iunius  BubuJcus  magister  equi- 
tum  310  444  :  305  7 

M.  lunius  JBrutus  aedem  Idaeae 
matris  dedicat  255  22 

L.  Ivnius  Pullus  cons.  247  14 

M.  Iunius  SiJanus  a  Scipione  ad 
Iberum  reJictus  44  3.  cJassi  praefec- 
tus  249  7.   a  Boiis  occisus  252  16 

Iunonis  sinndacrum  ludis  magnis 
per  urbcm  portatum  31 14.  lunonis 
Laciniae  fanum  169  11.  Iunonis 
Lucinae  thesaurus  126  8.  lunonis 
Sospitae  templum  restitutvm  277  2 

Iouis  180  9.  Ivppiter  a  Rvma  Pom- 
pilio  ad  terram  elicitur  et  procu- 
rationis  fvJminis  ritum  aperit  240 
11.  /.  nomi  nare  atro  die  non  opor- 
tet  118  6.  I.  simulacrum  Judis  ma- 
gnis  per  urbem  portatum  31  14.  in 
aede  Iovis  Capitolini  torques  ex 
praeda  Insubrum  positvs  227  5.  Io- 
uis  Feretrii  ludi  in  Tarpeio  insti- 
tuti  123  8.  Iuppiter  Fidus  idtm  qui 
Sancus  69  1.  Ioui  Statori  aedes  uota 
34io 

ius  91  5.  iure  159  8.  iurum  92  8 

*iussu  292  19 

Iuuentutis  templum  126  12 

iuuerunt  292  2 

iuxta  17513  224  7 

iuxtim  276  12 


Karthaginieni-es     uide     Carthagini- 
enses. 

Labcrii  uirtus  220  11 

labro  290  16    ('labro  non  homiuum 

solum  sed  et  margines  uel  fines  dici 

2iosse   auctoritas  persuadetf   Non.J 
Lacedatmonii  ad  Jtaliam   delati  se 

cum  Sabinis  ccniunaervnt  69  lssqq. 

Lacedaemonius  Sabus  nomen  dedit 

Sabinis  70  6.  ab  eo  Sabini  originem 

trahunt  151  2 
Laciniae  Iunonis  fanum  169  11 
Laco  80  13 

lacte  (acc.)  96  4  109  2 
Laelii  gener   C.  Fannius  historicus 

141  6 
"laetibus  291  21 
laetiscant  293  7    ( 'laetiscere,   Jaetifi- 

care'  Kon.J 
laetitia  85  14  16  283  17 
*Laeuius  uide  Egerius 
laeuis  307  1 

lanceis  280  4  281  4  287  6 
laniabat  212  4 
Lanuuinus  72  4 

Lanuvii  clipei  a  muribus  adrosi  287  8 
lapis  89  8.  lapidem  109  11  235 15.  la- 

pidell0  2.  iapidemm  156  13.   lapi- 

des  280  8 
laribus  102  3 
Larentia  p.    P.    lieredem    instituit, 

inde  honos  ei  additus  60  12    238  4 

298  2 
largimur,  2S6  10 
Larii  Jacus  ampJitudo  65  1 
laserpitium  76  9 
Latini   213  1.  —  Latini  Aborigines 

Phrygesque  iuncti   apptJJati   56  13. 

Latinorum  uoium  59  15.  ccntraLa- 

tinos  ab  Anco  mittitur  Tarquinivs 

Priscus  153i5  301  6 
Latino  beJJo  Judi uotiui maxumi pri- 

mvm  facti   21$sqq.    154  13    174  2. 

ante  L.  beJJum  A.  Postvmius  dicta- 

tor  Judos  (maguos)  uouit  29  11 
Latinivs  Titus,   rustitus   Bomanus 

27  zsqq.  lbinsqq.  174  6 
Latinus  72  3.  —  L.  Troianis  agrum 

datbl  15  276io.  pugnat  cum  Aenea 

58  2.  et  periit  58  2  9  59  2 
latitudinem  285  10 
Latonae   simidacrum   Judis   magnis 

per  urbein  portatum  31  17.   L.  Jecti- 

sternium  factum  131  11 


IXDEX  VERBORVM  ET  NOMIXVM  ETC. 


349 


lateribus  279  4 
laudabam  94  16 
Lauiniam    Aeneas    accepit    uxorem 

58  15.  eius  sors  post  Aeneae  mortem 

59  isqq. 

Lauini  71  3.  —  Lauinii  Titus  Tatius 
obtruncatus  300  4 

lauandi  306  10 

Laurens  72  4  —  in  Laurenti  agro 
Aeneas  cum  D  C  sociis  posuit  castra 
100  5.  ad  Laurentem  ager  Troia- 
nis  a  Latino  datus  57  15  277  n 

iuxta  Laurolauinium  Aeneae  socii 
praedas  agunt  58  8.  L.  Ascanius 
tenuit  59  4.   concessit  Lauiniae  59  6 

lauro  286  i 

laus  81 l 

laxe  291 9 

lecticis  190  3 

lectisternium  primum  factum   131  7 

lectorum  294  4 

lectis  190  3 

legatum  282  4.  legati  160  2  289  12. 
legatos  289  17 

legiones  73  4.  legionibus  89  2 

leguminum  90  15 

lembis  282  4  (fl.  nauicula  breuis 
piscatoria''  Xon.) 

Lemnus  insula  a  Eomanis  Atheni 
ensibus  data  252  10 

leniter  291  l 

Lentulus  uid.  Cornelius 

*lenta  277  15 

Leonidas  80  13 

Lepido  180  14.  —  uid.  M.  Aemilius 

Lepontii  1'auriscae  gentis  65  13 

Leucas  a  L.  Licinio  Crasso  cons. 
oppugnatur  181  13 

leuibus  94  14 

lex  87  7  180  5  292  u  21.  lege  82  n. 
legum  92  8  292  17 

Liber  uid.  Bacchus 

liberum  173  10.  liberis  882.  liberos 
152  8  182  3  Cantiqui  etiam  unum 
filiitm  filiamue  liberos  multitudvnis 
numero  appellarunt''  Gell.).  liberis 
283  10 

libri  109io  179  8  189  2.  libro  166  4. 
libros  108  2  110  2  3.  libris  110  4.— 
libri  lintei  (in  aede  Monetae  repo- 
siti)  303  5U  304110  310  5  313  7 

libertatis  86  10  282  16 

libertino  132  11 

libido  uicl.  lubido 

'Libii  65  3 


Libitinae  templum  126  11 

L.  Libo  trib.  pl.  140  4.    uid.  Scribo- 

nius 
liceat  152  7.    licebat  210  8 
Licinius  273  6 
C.  Licinius  Caluus  cons.   T.  Quinc- 

tium  Poenum  dictatorem  dicit  304  23 
Lj.  Licinii    Crassi   oratoris   heredes 

multa  triclinia  acrata  uendiderunt 

275  5 
P.  Licinius  Crassus  Mucianus  qaas 

quinque   res  omnium    maximas   et 

praecipuas  habuerit  182  7.    suppli- 

cium    ab   eo   de  architectone   Moe- 

lattensium  sumptum  183  8 
ad  Licinium   Lucullum  Sulla   con- 

mentarios  suos  misit  195  1  198  12 
Licini   forum   Oromobiorum   stirpis 

6611 
lictor  224  8.    lictoris  173  2.    lictores 

224  6 
lignatum  65  4 

ligneum  175  11.  ligneam  234  18 
ligni  64  3.    ligna  218  7  234  18 
Ligui  61 3 
Ligurum  mores  64  10  65  1.  Ligurum 

pagus  Vertamacori  66  10.   Ligurum 

captivi  nauibus  Carthaginem  por- 

tantur  249  25 
a  Ligustinis  praesidium  Romanum 

obsessum  37  5 
Lilybaeo  161  4 
limine  134  1 
lineos  92  2 
linguam  208  9 
lintei  libri  uid.  libri 
Lintirius  ager  p.  B.  a  Larentia  re- 

lictus  60  14 
Liris  293  12 
in  Liternino  P.  Cornelius  Scipio  mor- 

tuus  262  16 
litorosissimum  117  5 
litore  280  6 
litteris    294  3    222  2.    litterae    apud 

Aegyptios  repertaea  Mercurio  148  6. 

quaedam  additae  a  Palamede,  aliae 

a  Simonide  5  4  148  14 
litterosus  107  11  (H.  litteratusf  Non.) 
Marci  Liui  283  2 
M.  Liuius  cons.  107  3 
locato  274  2 

Locris  Pleminianus  tumultus  259  14 
locus  73  1.   loci  278  2.   locum  161  5. 

loco   63  7   80 12   108  11   209  8    2312 

*284  9   286  15  21   288  3.    loca   279  11 


350 


INDICES 


218  6    282  u    295  16.    locis   287  18 
2Q0  2  7 

longe  162  4  29113  (fl.  pro  longitu- 
dine'  Char.).  longius  282  n 

longinqua  76  l 

longius  96  19 

loquare  83  19.  loqui  65  7 

lorum  65  4.  loro  65  5 

lubet  77  7.    luberet  86  9 

lubidinem  278  12 

lubricum  93  14 

Lucano  213  12.  Lucani  214  2.  Lu- 
canos  94  2.  —  L.  ut  a  Bomanis 
deficiant  inpeJJuntur  213  14  214  1. 
Lucanae  Thebae  74  8 

ad  Luceriam  pugnatum  a.  294  460: 
34  8  sqq.  Luceriam  compuJsus  L. 
Postumius  cons.  218  1 

Lucinae  simulacrum  ludis  magnis 
per  urbem  portatum  31  21 

Lucinae  Iunonis  thesaurus  124  7 

Lucius  279  9.  Lucii  63  10.  Lucio  189  6. 
Lucium  181  5  282  18.  Luci  166  5. 
Lucio  211  3 

luculenta  300  18 

lucus  64  8.  lucum  72  2 

Judorum  magnorum  descriptio  29 
nsg^.  impensae  29  15.  I.  saeculares 
ut  centesimo  quoque  anno  fierent 
institutum  erat  246  4.  I.  saec.  tertii 
quo  anno  facti  110  12  137  11  156  5 
247  18  quo  anno  quarti  271  22.  1. 
primi  scaenici  255  23.  I.  Tarpeii 
uel  Capitolini  in  Tarpeio  a  Romulo 
instituti  123  8.  J.uotiui  maxumi  bello 
Latino  primum  facti  26  14  154  13 
1743.  /.  instauratiui  27 1  154 15  174  4 

lue  306  10  (flues  a  rebus  soluendis 
proposita''  Non.) 

lug  . . .  93  8 

lugubri  283  9 

lumine  (dat.)  77  s 

lnnae  77  8 

*lup<ino>  93  8 

lupa  nutrit  Romidum  et  Remum  9  14 

Luperci  cur  nudi  currant  49  14 

lupus  femina  112  4 

Lusitanis  interfectis  Seru.  SuJpicius 
GaJba  a  Catone  accusatus  89  2  91  3. 
a  L.  prosperum  proelium  cum  Ro- 
manis  commissum  231  9 

Q.  Lutatii  CatuJi  in  pugna  Vercel- 
Jensi  opera  196  20  197  14.  de  ma- 
Jignitate  Marii  conqueritur  191  12. 
sibi  uictoriam  uindicat  191  22 


lutus  237  12 

luxuria  213  14 

luxuriabat  311  13 

luxuriose  85  15 

Lycaea  311 10 

Lycios  populus    Rom.    Jiberos   esse 

iussit  230  17 
Lycoris  deus  asyJum  curat  121  2 
Lycurgus  Spartae   Jeges  dedit  69  15 
Lydorum  rex  Marsyas  150  7 
Lysaniae  fdius  Arcliagathus  107  2 

Macedoniae  94  2.  —  in  M.  AetoJi 
auxiJia  mercede  conducunt  256  18 

macerias  280  11 

macerrimum  117  4 

machinamentorum  289  10 

madefactis  291  8 

L.  MaeciJius  trib.  pJ.  130  4 

Sp.  MaeJii  nex  41  18  sqq.    130  6  sqq. 

magalia  110  10  ('m.  casae  Poenicae 
appeJJantur''  Fest.) 

magis   195  10  209  5  285  10  292  2 

magister  81  12  82  s.   magistrum  82  2 

magistratum  91  12  307  4.  magistra- 
tum  (gen.  pJur.)  236  13.  —  m.  pe- 
tentes  circumiuisse  &%Ltcavas  91 4. 
magistratibus  Rom.  niJiil  de  pubJico 
detrahere  licet  39  5 

magnitudinem  208  8.  magnitudine 
208  3 

magnus  83  18  91  9.  magna  307  1. 
magnae  85  12.  magnum  88  8.  mag- 
nam  213  14.  magnum  206  13  290  12. 
magno^  290  3  216  6  *234  16  280  16 
282  16  287  8.    magna  217  4 

Mago  post  proeJium  Ticinense  ex- 
tempJo  Padum  transnauit  162 11 
Magonis  castra  in  Hispania  expu- 
gnata  51  2  248  3.  quot  miJites  caesi 
135  8  224  4  248  5 

maior  180  14.  maiorem  87  10  278  1 
286  18.  maiore  85  17.  maiorum  196  2 
29121 

MaliarbaJis  consilium  HannibaJi  da- 
tum   154  7 

Maiesta  uxor  VuJcani  137  19 

male  87  5  14 

malleolos  288  14  ((m, ,  manipuJi 
spartei,  pice  contracti,  qui  incensi 
aut  in  muros  aut  in  testudines  ia~ 
ciuntur''  Non.) 

Mallius  trib.  miJit.  104  17  155  6 

malum  291  18.    malo  165  4 

malos  291  15 


INDEX  VERBORVM  ET  NOMINVM  ETC. 


351 


Manters  Ungua  Oscorum   Mars  di- 
citur  317  4 
Mamertini  uude  appeUati  316  6 

Mamilii  63  10 

Mancino  272  12 

mandata  160  2 

mandant  281  16.   mandauimus  294  3 

manentlOln.  manerentlOl  10  man- 
serunt  101  10 

M.'  Manilius  cons.  271  24 

*Manio  313  5 

manipulatim  281  8 

manipulum    94  13.    manipulos  280  2 

Manlius  206  7  20'J  5  8.  Manlio  200  10 

M.  ManUus  (CapitoUnus)  cons.  247  5 
310  5 

P.  Manlius  (Torquatus)  eid  Anienem 
Gedlum  occidit  207  10  13 

Cn.  Manlius  (Vidso)  cons.  256  n. 
quot  Gedlos  in  monte  Olympo  oc- 
ciderit  229  12  258  3.  Asia  dcuicta 
triclinia  aerata  eibacosque  et  mo- 
nopodia  Bomani  primus  inuexit 
136  l.  M.  inimicum  incessit  L.  Fu- 
rius  Purpurio  264  3  266  18 

*C.  Manlius  cons.  274  3 

mansuetior  180  12 

manualis  280  7 

manubiae  Pometinae  25  10  sqq. 

manum212  4.  manu  116  2  20S5  211  8. 
manus  212  1.   manibus  116  2  277  15 

mapalia  77  11 

Marcellus  uiel.  Claudius 

Marcius  Ancus  uiel.  Ancus 

Marcius  105  12.    Marcio  273  8 

L.  Marcii  uirtus  51  1  sqq.  laus  135 10 
224  13  225  3  248  6.  Metrcium  clu- 
peum  51  12  135  14  248  10 

L.  Marcius  Censorinus  consul  271  24 

Marcii  Coriolani  exulis  uox  32  28 

Marcius  Figulus  praetor  bello  Per- 
sico  ab  Eumene  non  adiutus  271  1 

Marcus  136  8  206  7.  Marci  136  9 
283  1.    Marco  206  8  273  7 

mare  291  1  280  6  284  0  285  3 

Marius  293  12.  Mari  235  7.  C.  Ma- 
rius  in  Sullam  offensus  196  19.  ejua 
ratione  ad  Vercellas  exercitus  aciem 
instruxerit  196  20.  et  pugnenierit 
197  9.  qua  medignitate  usus  sit  in 
Lutatium  Catulum  191  1  sqq.  qua 
.  ratione  ad  sextuni  consuhitum  per- 
uenerit  188  10.  Sullam  ab  aduersei- 
riis  tuetur  200  5.  M.  fuejei  293  12. 
septimo  consid  235  5.   mors  317  12 


de   C.  Marii  jdii  exercitu  ejuot   ad 
Sacriportum  caesi  235  9 
Marrucini  70  17.  —  167  13 
Martis  152  6.  Martis  spelunca  113  3 
Marsici  belli  initio  quac  osteuta  fue- 

riut  277  5.  somnium  Caeciliae  211  \ 
Marsus    70  16.    Marso    70  18.    Marsi 

277  14.  —  Marsi  167  14.  M.  impera- 

uit  filius  Medeeie  150  8.  Marsorum 

cohors  253  7. 
Marsyae   regis  missu  Cacus  legatus 

etel  Tarclwnem   uenit  149  15.    oppi- 

dum  Archippe  condidit  150  7  275  12 
Martium  112  7 
Martius  Picus  uid.  Picus 
Massilia  67  2 
mater  245  4 
materibus  281  3  287  6  (rm.  tela  gra- 

uia  bellica'  Xon.) 
materiam  235  k 
maternam  76  1 
medrona  Homana  a  suis  inedia  mori 

coacta  39  2 
maturarent  223  2 
Maurusii  175  13 

maxime  207  1  208  4  236  3  287  20  294 1 
Maximus  224  3.   Maximum  224  8 
maximum  73  11  77  7.   maxima  208  7 

224  6  286  13 
meiximi  ludi  uotiui  uid.  ludi 
me  uiel.  ego 
*Mean  ...  176  19 
Meelea  Buthroti  sepidta;  eius  fdius 

Marsis  imperauit  150  8  sqq. 
medicinee  ex  metallis  inuenta  ei  Sole 

149  7 
medicus  quis  primus  fuerit  Eomae 

107  2.    medici  Bomae    in   taedimn 

transierunt  107  7 
mediterream   296  12   (*melius  quetm 

mediterraneam'  Fest.) 
mediam  285  14.  medium  216  9  287  6. 

medio  168  13.   media  110  1 
Meejale  Phryge  socio  Tetrcho  Cacum 

in  uincida  ccmiecit  149  15 
Megalesia  ludi  scaenici  255  23 
rnelle  53  9 

meliore  218  9.  melioribus  290  7 
membrum  78  2 

meminere  64  12.   meminissent  232  7 
Memmium  283  1 

memoria  64  11  76  2.   memoriae  308  2 
memorari  221  13 
mendaces  64  12 
mentis  284  5.  mentem  195  9 


352 


INDICES 


menses  283  9 

mensurae  inuentae  a  Palamede  149  9 

mentionem  289  19 

mercennarii  77  13 

Mercurius  apud  Aegyptios   litteras 

repperit   148  6    165  7.    M.  lectister- 

nium  factum  131  12 
mere  107  11 
merito  196  2 
merita  292  8 
mero  83  18 

M.  Messalla  censor  137  6 
Messaneses   Samnites    in    ciuitatem 

suam  receperunt  316  17 
Messorem  115  19 
Metabus  Priuernas  73  5 
Metelln  uid.  Caecilia 
Metellus   (Q.  Metelli  reditus)  232  1. 

Metelli  236  2.    uid.  Caecilius 
metit  71  14 
metati  171  19 
Mettius  Curtius  Sabinus  lacui  Curtio 

nomen  dat  123  2 
Mettius  uid.  Sthennius 
metuere  86  8  129  2 
metum  211  11.  metu  2093  2834  290  4 
mea  292  5.  meis  88  2 
Mezentii  bellum  cum  Aenea  Asca- 

nioque  bSzsqq.  M.  ab  Ascan;o  in- 

terfectus  58 12  17.  Butulis  imperauit, 

ut  sibi  primitias  offerrent  59  12 
militem  210  8.    milites   77  13    186  4 

235  2    236  2    292  20   303  2.    militum 

80  6  81  1.    militibus  218  7.    milites 

80 11    237  8    296  12.    militum   Bom. 

numerus  37  1.  in  furto  comprehensi 

quo  supplicio  affecti  sint  95  22 
militaris  211  4.  militarem  65  7 
mille  64  2  87  8  221  5.  milia  66  5  182  1. 

milium  281  20 
millesimuui  312  4 
Minerua  Pelopis  membra  reparauit 

118  1.  M.  simulacrum  ludis  magnis 

per  urbem  portaium  31 15 
minime  88  2 
minimo  300  19 
minor  173  8  minus  64  12  87  8  102  13 

175u  181 16  184i  185  5  236  2*284  5 

292  2.  minore  173  8.  minoribus  282 10 
L.  Minucii  praefecti  annonae  (307 

10)    de   Sp.   Maelio   indicium   42  5 

130u 

Ti.  Minucius  cons.  132  1 
mirare   (infin.)    278  6.    mirabantur 

109  10  235  2 


miserrimas  216  12 

miserebitur  235  7 

misericorditer  236  10 

Mithridatis  regis  praefectus  Arche- 

laus  234  12 
mitior  180  11 
mittit  1615.    mittas   235  15.    mitte 

81  12.    misit  62  10.    misimus  166  5. 

mittam  82  2.  mitti  236  1.  misai  sunt 

160  2.     missus  159  2.     missa  278  12 

Cmittere  est  excludere'  Non.) 
Mnemosynae  simulacrum  ludis  ma- 

gnis  per  urbem  portatum  31  17 
modeste  211  14 
modi  94  15  139  3  158  16   220  7  280  8 

306  7.    modo  86  5 
modo  (adv.)  179  10 
Moelattensium  architecton  183  1 
moenia  289  4.  moenibus  284  9 
molimento  287  8    (*m.  pro   conatu' 

Non.) 
mollissimum   96  14 
monuit  81  12 

Monetae  templum  305  8  306  15 
monile  299  16 
monopodia  primus  Bomam   inuexit 

Cn.  Manlius  136  1 
mons  83  18.   montem  219  1.   montea 

285  4.    montibus  71  13  73  2 
monstrum  102  2 
Montanorum    captiui    Carthaginem 

nauibus  portantur  249  25 
monumentis  80  15.  —  monumenta  an- 

tiqua   litterarum   incendio   Gallico 

perierunt  178  2 
morbosum  170  11 
mortuus  73  4.    mortuos  80  8 
mortem  sibi  consciscere  quando  pri- 

mum  turpe  habitum  sit  103  4 
mortalium  293  18.  mortalibus  232  12 
moti  108  11 

Mugilanus  uid.  Papirius 
muliebre  288  8 
mulier  107  9.    mulierem  278  11.    mu- 

lieres  91  17  92  3 
mulleos  91  12  (<m.  genus  caJceorum 

aiunt  esse'  Fest.) 
multa  87  8.  multam  78  6 
multifariam  80  7  279  11    (rm.  parti- 

bus  multis'  Non.) 
multitudo  151  11.  multitudinem  285 

11  289  22.    multitudine  2116  288  8 
multati  96  8 
multus  237  12.  multum  123  13.  multo 

77  1.  multi  77  14  (bis).   multa  221  7 


INDEX  VERBOKVM  ET  NOMINVM  ETC. 


353 


286  1.     rnulto    236  2.     multi    169  4 

28113  288i9  295  4  296  8.   multa  90 

17.    multorum  128  8.    niultos   86  5. 

multas  86  5.    multa   139  2  3  289  10. 

multis  94  16  216  6  232  12  237  15 
L.  Mummius  Achaicus  cons.  110  u 

137  11   156  8  231  6  27-2  8  315  5 
Q.  et  L.  Mummii  rogationi  Petilliae 

intercedunt  263 18.   auctoritate  Ca- 

tonis  deterrentur  26-1  1  •_' 
munitionem  289  14 
inl  Murcim  intimus  circus  uocatus 

314i 
muries  116  8 
murmurari  231  2 
murus    289  2.    murum    110  10   288  5. 

muro  288  7  10 
Musarum  chorum  regit  Apollo  Mu- 

sagetes  192  20.    31.  simulacra  ludis 

magnis  per  urbem  portata  31  21 
Musagetes  Apollo  dictus  192  21 
Mutilus  cf.  adnot.  Sisennae  fragm  20 
Muttinem  Numidam   a  L.  Scipionc 

ad    exploranda    loca    praemissum 

Thraces  aggrediuntur  229  5 
myoparonas    291  6     (' myoparo    est 

nauicida  piratarum''  Non.) 
myrtetis  286  2 
myrto  coronatus  Papirius  Maso  lu- 

dos  circenses  spectabat  135  3 

Q.  Naeuius  ad  duo  milia  hominum 

ueneficii  damnauit  268  25 
nam63  9  80  7  8612  87  6  124  2  179  13 

1815  16   206  6  15   23515  293  4  312  5 
(nanciscor.)  nanctus  286 7.  nacti 281 8 
Naronem  88  8 
narrare  180  7 
nata  sunt  106  7.   natus  132  11.   uid. 

gnatus 
Nasica  uid.  Cornelius 
natinari  94  3   ('natinatio   dicebatur 

negotiatio  et  natinatores  ex  eo  se- 

ditiosa  negotia  gerentes^  Fest.) 
nationi  166  10.   nationes  86  5 
natura  284  5 
*nauis   74  2.    nauis   (acc.  pl.)    282  6 

291  5.    nauibus  171  18  296  9 
ne  85  13   86  *8  9  14   92  11   93  13  106  2 

134  1    184  7    210  2    220  7    222  *2  3 

225  11  294  3  311  10 
ne  . . .  quoque  214  4 
ne  (adnexum)  883  915  293  6 
Neapolis  antea  Parthenope  dicla  193  7 
necessitudo  1816.  necessitudine2904 

Hist.  Kom.  rel.  I,  ed.  Peter.   Ed.  alt 


nefarius  186  6.  nefarii  278  12 

negle°^ntia  236  12 

int   293  8.   neglegez-it  306  12 

negat  133  2.  negauimus  220  5 

neg(otr>  *92  11.  negotium  123  14 
221  t3.  negotio  173  s 

nemo  86  8  87  6  88  9  108  9  133  8 
2088.  nemini206io.  neminem208n 

nemore  72  2 

Neptuniae  217  15 

Neptuni  simulaerum  ludis  magnis 
per  urbem  portatum  31 15.  N.  lec- 
tisternium  factum  131  12.  N.  Satu- 
ram  conpressit  170  10 

nequaquam  306  0 

neque  65  11  66  6  «6  i  87  13  133  2 
158  15  179  13  180  16  196  1  (bis) 
207  2  209 1  210  2  224  5  279  2  288  21 
(bis)  290  4  ( bis)  292  5  (bis)  8  (ter) 

nequitia  213  14 

nequitum  63  8 

Neria  152  6 

nescio  236  14.    nesciebant  101  10 

neue  85  14  220  5 

neutrum  236  1 

nex  292  5.  necem  76  1 

ni  102  10  12 

Nicias  220  4.  —  N.  Pyrrho  regi  in- 
sidias  struit  219  10 

nihil96i8  216  10  225  14.  nihilol73  8 

nimis  85  14  181  5 

nimia  283  17.   nimium  80  13.   nimiis 

217  2 

nisi  170  13  1816  220  9 

nititur  86  14.  nitebatur  281  2.  nixus 

212  6 
nobiles  133  7 
noctu  multa  221  7 
Nola  a  Tuscis  condita  75  1.    ad  N. 

Sulla  castra  SamniUum  capit  199  7. 

corona  graminea  donatur  199  7 
Nolanum  237  13 
nolim  87  6.    nolitote  278  5.    noluere 

86  5.  noluerint  86  7.  noluisse  86  3  6 
nomen70i8  75  12.  nominel29  2.  no- 

mina  165  4 
non  66  6    73  4    76  1    77  7    84  2   8647 

87  12  14  96  12  102  10  110  2  3  123  13 
168  14  170  12  172  7  175n  179  10 
180  l  7   *181 6    184  1    185  8    217  10 

218  9  220  8  224  6  232  5  235  2  283  4 
287  15  293  5  300  19  310  2 

Noreia  urbs  in  Gallia  183  13 
nos  uid.  ego 

noster  78  6.    nostra    106  2.    nostrae 
23 


354 


INDICES 


86  7.  nostram  86 1.  nostra  86  9  233  6. 
nostro  86  9  196 1  220  7.  nostri  108 
n.  nostrae  92  4.  nostrorum  196  2. 
nostras  85  14 

nostratis  (nomin.)  108  2 

notos  293  4 

Nouaria  ex  Vertamacoris  Ligurum 
pago  orta  66  9 

Nouensiles  di  nouem  in  Sabinis 
apud  Trebiam  constituti  138  10 

nosset  189  2 

nouissime  245  4  272  u 

nouas  279  9 

nocte  221  7  10  277  10  289  u.  uid. 
noctu 

Nuceriam  285  8 

nudus  208  2 

nullum  80  8.  nullius  170  13.  nulli 
(gen.)  96  18.  nullae  166  10 

Numa  102  10.  —  N.  senio  confectus 
mortuus  125  5.  unam  filiam,  ma- 
trem  Anci  Marcii,  reliquit  153  6. 
fetiales  exemplo  ab  Ardeatibus 
sumpto  instituit  152  13.  Agonalia 
repperit  239  6.  sacrorum  causa  in- 
tercalationem  inuenit  239  7.  insti- 
tuit  far  torrere  102  4.  fuhnen  euo- 
cauit  124  8.  qua  ratione  procurandi 
fulminis  notitiam  adeptus  sit  239  u. 
portam  lanualem  aedificat  124  4. 
Numae  arca  inuenta  109  5  124  13 
242  2.  Numae  libri  in  arca  inuenti 
combusti  a  Q.  Petilio  praetore  110  5 
125  2  242,9.  senatus  considtum,  quo 
comburi  eos  placuit  245  6.  quot  et 
quales  fuerint  125  3  144  5  242  1 13 16 

Numantinis  232  9 

numerum  87  10.   numero  281  20 

Numicium  276  13 

Numitor  ab  Amidio  regno  spoliatur 
8  zsqq.  N.  pastores  insidiantur  Ro- 
mulo  et  Remo  308  10.  Bemum  ca- 
piunt  13  15  309  18 

L.  Numitorius  tr.  pl.  130  3 

numquam  86  11    181  16   205  5  234  19 

nunc  85  12  86  15  87  7  91  4  195  9 
*278 10 

nundinae  cur  institutae  102  15  187  1. 
institutae  aSomido  143  13.  a  Seruio 
TtdUo  102  14 

nuntiatur  218  12.  nuntiatum  est205  2 

nuptiis  152  7 

(nux.)  nucerum  167  1 

Nympharum  sinmlacra  ludis  magnis 
portata  per  urbem  31  21 


Ob  87  5  12  916  212  7  220  5 

Obaratorem  115  19 

obiit  309  10 

obiecit  286  19 

obiectantes  88  1 

obleuerat  235  1 

obsecro  152  6 

obseruanter  186  4 

obsidum  215  1 

obsidionalis  corona  199  6 

obstiterit  77  9.  obstitisse  278  12 

*oberit  87  13 

obtenduntur  291  9 

obtruncantur  276  13 

obturbabat  212  3 

obuerti  280  2 

obuiam  211  u  224  4 

occasio  181 7 

Occatorem  115  19 

(occido.)  occaso  205  7 

occidit   70  17.    occidere  77  14    103  6. 

occiditur  221  5.     occisis  282  6 
*occipit  136  7.  occipiunt  280  14.  oc- 

cepit  291  2 
occulte  280  14 
occulto  65  12 
occuparet  106  2.   occupabimus  87  2. 

occupatas  futurum  221  3 
Oceanum   175 14.    —    Oceani   filius 

Sol  149  7 
ocissime  177  2 

Ocresia  materSeriiii  Tullii  facta  243  4 
Cn.  Octauius   naues  Punicas   capit 

169  6  249  23 
oculos  212  3  311  10 
Oeclei   aui  missu  Catillus  uenit  in 

Italiam  71  8 
oifendit  218  6  (ro.  est  inuenire7  Non.) 
officiose  186  4 

M.  Ogulnius  a  Boiis  occisus  252  17 
oleabus  156  10 
Oli    Vulcentani   cepulcrum    Capito- 

lium  23i7  244  8 
in    Olympo   quot   Galli    caesi    sint 

229  16  258  3 
ollam  116  9 
omnis    80 14    280  8    311  13.     omnem 

235  1    290  9.     omne    286  4    287  13. 

omni  63  9  211 10  288  8.  omnes  108 

13  123  14  134  2  17117    22113   273  9 

281 18.   omnis  108  13.   omnia  273  10. 

omnium  179  8  306  12.  omnes  2187. 

omnis  88  5.   omnia  87  11  89  13  106  7 

211  9    216  4    273  3    282  14    291  16. 

omnibus  295  4 


IXDEX  VERBORVM  ET  Xn.MIXVM  ETC. 


355 


onerarias  282  6 

oneratum  83  20 

onusta  282  10 

operam  80  10  206  8.   opera  212  6 

upertae  92  1 

opes  291 13 

opinione  290  14 

opinor  87  6 

oportere  184  1.  oportuit  307  6.  opor- 

tuerint  15S  10 
oppidum    96  8  284  9.     oppidi   288  5. 

oppido    73  2.     oppidum    75  9   27'.»  7 

285  5.    oppido  17:J,  5  289  6  u 
Opis  simulacrum  ludis  magnis  per 

urbem  portatum  31  17 
oppositum  311  9 
bppressus  288  5 
obpugnare  221  io 
optime  915  6  236  2 
optimum  207  2 

opus  184  9.    opere  8017  300  20 
opus  85  15  216  11  218  17  236  3 
oracuhtm   Aeneae   editum   de    con- 

denda  urbe  7 1 
oratorem  283  2.  oratorum  93  12.  ora- 

tores  62  10 
orbi  189 12 
Orchia  lex  156  3 

ordinis  291  16  292  8.   ordinem  78  6 
oreas   76  5   ('oreae  freni,   quod  ori 

inseruntur,  dicti'  Fest.) 
Orestes  76  2.    Orestem  75  12 
oritur  91  9  293  2.    oriundi  64  11 
orat  129  2.    orare  182  2 
Oromohiorum    stirpis    est    Comum, 

Bergomum,    Licini    forum    66  10. 

Parra  66  13 
os  78  2  212  3 
ospicatur  23122   ('quod  nos  auspi- 

eatur,  ueteres   ospicatur  dixerunV 

Diomed.) 
ostendere  158  1".    ostendi  206  8 
ossum  155  20 
ostentata  est  190  6 
ostenta  initio  beiU  Marsici  278  10 
ostio  293  12 
Otacilium  282  3 
otiis  217  2.  —  non  minus  otii  quam 

negotii  clarorum  uirorum  rationem 

extare  oportere  55  8 
ouans  primus   urbem    ingressus  est 

P.  Postumius  Tubertus  303  20 

pabulum  218  7 
pacto  209  7  9 


Paelignua  70  17.  —  PaeUgni  167  12 

paene  225  9 

Paetus  uid.  Aelius 

Palamedes  litteris  quibusdam  littera- 
turam  auxit  54  148  »  11.  inuenit 
mensuras  et  pondera  149  10 

Palatium  a  Gallis  incensum  194  2. 
ad  P.  Romulus  et  Remus  expositi 

10  22    11  14 

palpebras  311  10 
paludem  296  8 
palustria  279  11 
(pandq)  passo  215  2 
Panis    antrum     10  7.      simulacrum 
ludis  magnis  per  urbem  portatum 

3125 

papauer  65  8  fgen.  masc.) 

L.  Papirio  Oursore  dictatoie  absente 

Q.  Fabius  ad  Inbrinium  uincit  33 

bsqq.  dictator  iterum  305  7 .  P.aedi- 

lis  curuiis  306  1  310  16 
Papirius  Maso  myrto  coronatus  lu- 

dos  circenses  spectabat  135  3 
L.  Papirius  Mugilanus  cons.  302  £5 
Papio  286  7  (C.  Papkis  Mutilus?  ef. 

adnot.  Sisennae  fragm.  20) 
Parcarum    simulaera    htdis  magnis 

per  urbem  portata  31 17 
parcerent  102  13 

parentes  215  2.    parentibus  308  2 
parentalia  in  honorem  Accae  Laren- 

tiae  instituta  298  5 
parentationis  annuae  honos  60  15 
parentare  non  oportet  atro  die  118  5 
(pareo)  paret  224  9 
parietinas  280  11 
parit  102  2 
pariter  206  12 

pararent  102  2  152  9.    paratum  89  6 
Parra  Oromobiorum  oppidum  66  13 
parricida  186  6 
pars    101 11    307  1    311  13.     partem 

278  2  280  5.    parte  96  8 
parsimonia  102  11 
Partlienope  a  Cumanis  condita,  di- 

ruta,  Xeapolis  nominata  193  1 
Parthenope  Sirena  193  2 
partim  86  6  236  7  13  286  1  (bis)   288 

14  (bis) 
parua  81  1.    paruis  284  9 
passim  184  11  289  2   295  15 
passuum  162  4.    passum  (gen.  phtr.) 

64  2 
pastorum  101  15 

pater  224  4  5.  (pater  familiae,  patrum 
23* 


356 


INDICES 


familiaruni  296  li.)    patrem  181  5. 

patre  132  11   186  n 
patibulos  309  5 
patiebatur  116  4.    pa3sus   est    184  9 

209  1 
patria  223  4.    patriae  186  6  152  9 
pauca  94  17.    paucabus  152  2.    pau- 

cis  281  16 
paucies  172  7  ( ep.  raroi'  Non.) 
paulatim  281  16 
Paulum  181  6 
pausa  208  6 
pacem  152  6  272  13 
*Pecoli  75  12 
pectus  172  9  210  l 
pecuniam  213  u 
pecus  233  2.    pecuum  87  10 
pecuda  287  18  (epecua  et  pecuda  ita 

ut  pecora  ueteres  dixerunf  Nonj 
*pedato   (u)   64  5   Cpedato  positum 

pro  repetitu  uel  accessu,  quasi  per 

pedem,  sicuti  nunc   uulgo  dicitur 

tertio  pedato'  Non.).     pedatu  96  9 
peditis  286  13  21 
pedestri  209  2 
pedetemtim   176  5   (ep.   dictum  est 

caute,  quasi  lenta  et  tarda  itione' 

Non.)  237  3 
peditatu  89  i 
*pelastes  89  9 
pelles  92  2 
penates  di  ex  Samothracia  appellati 

&tol  usydXoi  etc.  100  l 
penes  215  5 

Pennus  uid.  T.  Quinctius 
per  210  6  7  2118  214  2  277  u  292  n 

307  4 
peragier  91  l 
percellit  83  20 
percutit  209  8.   percussit  209  6.  per- 

cussus  172  9 
perdolitum  est  208  10 
perduellionem  273  7 
perierat  159  l 
*perfluebat  285  3 
perfugiunt  282  2 
perhibuit  80  u 
periclitantur  288  17  289  9 
periculo  159  8 
perlitatae  essent  273  3 
permittit  281  u  (ep.  promittere,  in- 

citare  uel  praecipitare'  Non.)  per- 

mitterent  211 13  288  19 
pernicii  (gen.)  294  6.  perniciem  203  23 
peronei  91 13 


perperam  180  1 

perpessi  86  14 

perpetuum  176  14.     perpetuo  287  s. 

perpetua  291  8 
perplexim  101  13 
perscribere  179  7 

persequitur  65  7.  persecuntur  280  19 
perseuerauerunt  292  14 
Persen  86  4  11.  Persei  bellum  46  lsqq. 

68  14.   de  P.  indicia  ab  Aitalo  Eu- 

menis   fratre  Romae   fiunt    270 10. 

P.  Samotliracen  fugit  271  14.    Per- 

sico  triumpho  quanta  captiui  auri 

argentique  summa  translata  sit  271  9 
*persuadent213 12.  persuadetur  101 10 
persubhorrescere  291  1 
perturbant  287  5.   perturbatum  289 

22  286  21 
peruenit  285  6.  peruenire  284  3.  per- 

ueniret    292  14.     peruenerit   222  3. 

peruenerant  285  14.     peruenturum 

esse  203  23 
peruersum  306  7 
Perusinos  289  19 

pedes  70  15  175  12.    pedibus  116  2 
Pesinus   urbs   unde    nomen   habeat 

295  6 
Petelia  excelso  muro  imposita  175  8. 

Peteliae  murus  factus  a  Philoctete 

75  6 
Q.   Petilius  praetor   Numae    libros 

combussit  110  5  125  2  241  9 
Q.  Petillii  diem  dixerunt  P.  Scipioni 

Africano  258  16.  auctore  M.  Porcio 

Catone  (263  10)  rogationem  promul- 

gant  de  pecunia  ab  Antiocho  rege 

capta  263  12 
peteret  220  4.    peterent  280  4 
PhilippxiS  rex  a  Villio  uincitur  251 

13.     Ph.  quibus  condicionibus  pax 

data  sit  226  isqq.  252  5.    Ph.  uicto 

quantas  pecunias  Flamininus  Bo- 

mam  detulerit  145  12 
Philoboeotus   collis   ad  Chaeroneam 

situs  200  26 
Philoctetes  Peteliae  murum  facit  75  6 
philosophiae  110  4 
Philopoemenis  mors  187  10 
in  Phocide   quot   Graeci  a  Metello 

caesi  229  14 
Phrygibus  iuncti  Aborigines  Latini 

nuncupati  52  14 
Phrygiia  107  9 
Picentium  67  5 
Picumno  115  30  ('picumnus  est  auis 


INPEX  VERBORVM  ET  NOMINVM  ETC. 


357 


Marti    dicata,    quam    picum     uel 

picam  uocant ,  et  deus,   qui  sacris 

JRomanis  adhibetwr'  Non.) 
picum  112  7 
Picus    Martius   perdocet    Numam, 

quibus  sacrificiis  Iuppiter  ad  ter- 

ram  eliciatur  240  l 
pietate  278  12 
*pilates    89  9    (fp.    lapidis   genus' 

Fest.) 
pilatim  184  11  185  u  ( fp.  i.  e.strictim 

et  dense'  Seru.) 
Pilumno   115  30.  —  P.  unde   dictus 

138  8 
pinguitudine  66  5 
pinnis  236  3 
pinu  286  1 
Piraeus  primo  frustra   oppugnatus 

a  SuJla  234  12 
Pisae  a  Tarchone  conditae  67  1.    P. 

incolae  67  11 
pisces   102  10.    piscium  296  9 
pisculentus  91 10.    pisculentum  88  8 

Cp.  positum  piscosum'  Non.) 
Piso  279  9.    Piso  a  Tigurinis  fusus 

178  9 
Placentia  177  7  269  6 
placet   220  s.     placere   133  2.     pla- 

centem  236  8 
plagis  281  13 
*planitie  283  2 

plaustrum  83  20.    plaustra  282  9 
L.  Plautius  Venox  cons.  Fundis  con- 

iurationem  aperit  213  3 
plebitatem  103  8  Cpl.  ignobilitatem' 

Non.) 
plebs    106  2.     plebis    283  1.     plebi 

273  7.    plebe  113  11 
Pleminianus  tumultus  259  14 
Pleminii  facinus  176  1 
plerum   180  11   ('plerumque'  Prisc.) 
plerus  57  11   ( epl.  plerusque'  Prisc.) 
plerique  216  2  282  2.  pleraque  65  6. 

plerisque  85  10 
plostrum  66  7 
plurimae  295  4 
plus  70  15  87  9.  plures  295  14.  plura 

87  11.  pluria  236  15  275  7 
pluteos  28812.    pluteis  287  15 
pluuia  237  11 
poena  87  9.    poenas  87  5 
Poenus  225  14.  —  Poenorum  mapalia 

77  11 
Polites   (filius   Priami)    Politorium 
condidit  70  19 


Politorium  a  Poiitc  conditum  70  21 
polliciti  89  12 

pollucerent  102  10.   polluctum  102  12 
polybrum    116  2    1 ' p.    quod   Graeci 

%£qvi@c<:,     nos     trulhan     uocamus'' 

Non.) 
Pometinus    72  4.  —  Pometini    agri 

69  21.  Pometinae  manubiae  25  10 sqq. 

127  22 

Pompeianum  232  4 

Pompeianus     miles    fratrem    suum 

in  proelio,  tum  se  ipsum  interfecti 

294  8 
Pompeius    (Magni   pater?)    189  2. 

—   Pompeii  Magni  patris  impro- 

bitas  188  21 
Cn.  Pompeii  Magni  Africanus  trium- 

phus  313  12.  Cn.  P.  a  Iulio  Caesare 

heres  scriptus  312  1 
Pomponius  288  2 
Pomptinum  211  5 
pondus  290  12.    pondera  inuenta  a 

Palamede  149  9 
ponit  279  14.     ponas   80 12.    ponere 

74  2.   posuisse  133  4.  *positae  292  7 
ponti  (abl.)  209  3 
pontifex   91  5.     pontificem   77  7.   — 

j).    maximum    quae    uerba    dicere 

oporteat,  cum  uirginem  capiat  114  1 
pontificius  108  6.    pontificium  91  0 
Pontii  serui  uaticinium  de  Capitolii 

incendio  203  13 
Pontio   215  1.  —  C.  Pontius  a  dic- 

tatore  Rom.  sex  horarum  indutias 

petit  215s 

Popedius  (Q.  Poppaedius  Silo)  290  13 
C.  Popilius  136  9.  —  eo  consule  sta- 

tuae  quaedam  circa  forum  sublatae 

136io 
M.  Popilius  censor  statuas  quasdam 

circa  forum  sustulit  136  11 
M.  Popillius  consul  315  9 
populabundus  285  5  8 
populare  (infin.)  237  14 
populifugia  unde  nominata  138  4 
populus    231  2.     populi    55  5    215  5 

224  10  236  13  288  8   292  19.    populo 

182  4.  populum  176  16  189  2  282  17 

283  10.   populi  72  3  76  8  295  4.   po- 

pulos  86  5 
M.  Porcii  Catonis  dictum  de  rebus 

suis  in  Hispania  gestis  94  19.     ad 

Emporias  multos  hostes  occidit  83  3 

254  4.  in  pugna  Thermopylensi  uir- 

tus  95  12.    oratio  pro  PJiodiensibns 


358 


INDICES 


8")  10  sqq.  in  Seru.  Sulpicium  Gal- 
bam  dixit  90  2 sqq.  Scipionum  ini- 
micus  et  aduersarius  263  10.  roga- 
tionem  Petiliam  suasit  264  n 

porcos  102  3 

porriciunto  115  24 

Porsennara  103  6.  ex  P.  castris  ob- 
sides  fugerunt  317  19.  P.  obsides 
reddidit  129  7 

porta  288  21.  portabus  155  9.  — porta 
Ianualis  cur  aedificata  124  3 

portant  307  2.    portatum  279  7 

peposcit  273  8 

possederunt  75  10 

potest  96  12  195  9  236  1.  possunt 
158  17  180  2.  possit  66  6.  possirnus 
220  3.  posse  292  5.  poterat  278  4 
283  5  294  1.  posset  134  2  284  3 
288  21  311io.    possent  94  u  109  11 

184  7.  potuerat  284  7.  potuerant 
286  15.     potestur   221  13.     possitur 

185  10.  poteratur  159  8  185  9.  pos- 
setur  217  19 

post   81  6    139  3   212  9   279  14   280  11 

281  15  311 8 
postea  116  9  224  7 
postero  277  11  289  17.   posteri  210  4. 

posteros  152  9 
posterior  (neutr.)  108  4 
postilla  80  10 
postquam   113  12   133  6  156  11   205  2 

218  6  235  2  280  15  289 19 
postremum  (aduerb.)  76  7 
postridie  82  2  88  11  123  u 
postriduanorum  dierum  quae  causa 

sit  105  9  155  16 
postulare  306  8 

Postumius  trib.  mil.  104  17  155  7 
A.  Postumius  dictator  ludos  uouit, 

cuin  pugnaturus  esset  contra  La- 

tinos  29  13.  primiis  coronam  aure- 

am  donauit  129  10 
C.  Postumius  haruspex  199  3 
L.  Postumius  cons.  132  2 
L.  Postximms  cons.  a.  294.  460:  34  4 
A.  Postumius  Albinus  censor  270  2 
Sp.  Postumius  Albinus  aedilis  curu- 

lis  135  18 
A.   Postumms    Aibus    consul    quot 

Aequos  ceciderit  247  1 
A.Postumius  (Megeilus)  cons.  in  Apu- 

lia  uincitur  et  uuhieratur  217  21 
P.  Postumius  Tubertus primus  ouans 

urbem  ingressus  est  301  s  sqq. 
potestatem  86  1 


potitus  282  14.    potiti  295  17 

potiu.s   196  1 

*potando  218  9 

praecellebat  206  13 

praecidit  210  3 

praecipitatis  281  13 

praecipuam  80  15 

praeclariter  221  16 

*praeco  105  12 

praeda  96  1  216  6 

praedicare  180  4 

praedia  93  13 

praefecerunt  102  1 

praefecti  (fabrum)  186  2 

*praeferre  284  7 

praefestinatim  292  15 

praefulgentibus  2117 

praemercarentur  102  13 

praemissis  288  19 

praemium  220  4.  praemio  128  7  220  s 

282  16 
Praeneste  73  2.  —  Praeneste  condita 

a  Caeculo  72  10.  unde  nomen  habeat 
praesidia  290  2  [73  2 

praestantis  291  13 
praestolari  280  14  Cpr.  est  expectare 

uel  manere'1  Non.) 
praesul  27  4 
praeter  208  2 
praeterea,  282  8 
praeterquam,.63  1 
*praetor  62  10  28612.  praetore  273  8. 

—  praetor  consuiem  iure  rogare  non 

potest  146  12 
pransum,  89  6 
pretio  102  13  220  8 
primo  (adu.)  75  10  291  4  284  6 
primura  (adu.)    105  12    113  11    165  2 

190  2  195  6 
(primus)  primo  96  9 
princeps  281 11 
principia  281  16 
prior  (neutr.)  232  4  6   245  9.     priore 

166  4  224  3.    priores  87  1 
pristinum  292  11 
priuatim  86  12 
priuata  102  11 
Priuernas  31etabus  73  5 
prius  (adu.)  67  17  211  12  217  16 
priusquam  71  3 
pro    76  9  81  1  83  2  88  5  133  1  154  28 

1»9  6  190  3  196  1  218  9  220  1  233  6 
procedunt  287  2  8.     processit   85  13 

208  3  209i.  processurum  esse  273  i. 

procedundo  284  3 


INDEX  VERBORVM  ET  NOMINVM  ETC. 


359 


proceritate  2117 

proconsul  224  t.   proconsulein  225  8 

procul  285  12  295  l 

prodire  90  17  209  i.    prodiret  208  8 

produxit  282  n.    produci  182  4 

proelium   83  2  185  7  28016.    proelio 

208  4  222  7.    proeliis  94  14 
proferatur  86  l 
proticiscitur  232  12.    proficiscebatur 

181  16 
profugisse  71 4.    profugerant  277  is 
profundas  311  7 
profuse  290  11 

progreditur  211  13.    progredi  66  6 
proiecit  289  20.  proiecto  209  5.   pro- 

iectis    277 14    278  1   ('proiecta    ab- 

iectcC  Macrob.) 
proletarios   105  12 
prolixis  85  10 
proloqui  291  11 
Promitorem  1 1 5  20 
promouet  225  14 
pronuntiare  179  11 
prope  182  4   285  u.     propius  277  14 

288  12 
properatim  296  3 
propere  218  4 
Propertius    rex    Veientum     iuuenes 

Capenam  mittit  68  12 
propinqui  215  1.    propinquis  215  2 
propriae    286  is    ('proprium    signi- 

ficat  perpetuum'  Non.) 
proprietas  284  5 
propriam   283  4  ('proprium  diutur- 

num'  Non.j.    propriis  152  7 
propter  62  9   75  9   80  u   103  s   208  8 
.  278  12  280  6  284  9 
propterea  70  17  110  2  3  280  8 
propugnatus  212  6 
prores  291 3 
*prosapia    64  7    C  prosapies   generis 

(ongitudo,  dicta  a  prosupando  uel 

proserendo1  Non.) 
*prosata  94  11 
Proserpinae   simulacrum  ludis  ma- 

gnis  per  urbem  portatum  31  31 
*prosita  96  21 
prospectum  212  1 
prosperis  85  11  152  7 
prostitueret  65  12 
protelant  287  2  Cprotelare  etiam  ex- 

eludere'  Non.)  *280  19.  *protelatos 

280  19  Cprotelnre  est  percnterr,  per- 

turbare'  Non.) 
protelo  89  10 


protinus  277  1  284  2  285  7  Cprotinus 

iugiter  et  continue''  Non.)  308  2 
prouohirunt  215  3 
prouoluere  291  1 
proximus  78  2.    proximi  136  8 
prudens  101  12 
apud   Prusiam   Hannibal    mortuus 

269  16 
publice  86  11 
publica  173  5  206  9.    publicae  80  10 

171  7  186  7  235  7.     publicam  180  1 

203  23  206  14  287  20.    publicum  291 

18.     publico    103  8    165  4.     publica 

82  12.  publica  (neutr.  phir.)  102  11 
Publius  195  6 
pudicitia    subuersa     M.    Messallae 

C.  Cassii  censorum  temporibus  137  7 
pudicabus  154  28 
pudorem  211  11 
puellabus  154  27 
puerorum   151  12.     pueris   180  6.  — 

pueri  qui  siyit  a  Seruio  Tuilio  dicti 

309  21 
pugnae  208  6.    pugna  237  15 
pugnemus  196  1.    pugnare  211  10  13 

212  3    220  9.     pugnantibus    208  5. 

pugnauimus  89  2.    pugnatum  esset 

205  2.    pugnatum  108  11.    pugnato 

225  14 
Puilia  saxa  116  4 
pulcher  91  9.    pulcbrum  88  8   184  9. 

pulchra  300  18.  pulcherriinae  33  18. 

pulcherrimo  173  5 
Pulcher  uid.  Iuntus 
Pullus  uid.  Iunius 
pulmentario  76  9 
pulmento  77  2 
puluinaria  102  12 
Punicum   108  4.  —  de  Punici  belli 

primi  iudicium  Fabii  34  2 
puppis  291  s 
purpura  92  1 
Purpurio  uid.  L.  Furius 
putidas  74  2  ('putidum'  Non.) 
putabant206  1.  putarent  220  8.  puta- 

bitis  292  3.    putaretur  217  19 
Pylade  76  1 
Pyrro     219  16.      Pyrrum     306  8.    — 

Pyrrhus  defenditur  a  C.  Fabricio 

a!>  insidiis  219  2  247  7.    P.  «h  Han- 

nibale    secundus    imperator   dictus 

51  27   228  7 
Pythagoricae    110  4.      Pythagoricos 

libros   Numae   fuisse    125  4    144  5 

242  16 


360 


INDICES 


qua  (adu.)  96  u   205  9   288  21  289  2 

quadratuni  109  u 

quadringentis  212  8 

quaestor  272  12.    quaestorem  292  u 

quam  62  8  70  17  88  3  89  9  166  n 
195  10  196i  209  6  278  6  294  l 

quantum  83  19  124  2  (bis).  quanto 
86  n 

quapropter  113  n 

quare  236  2 

quartato  96  u 

quartum  184  n.  quarto  (pro  quar- 
tum)  176  9 

quasi  77  u  179  9 

quaterna  182  l  66  5 

quattuor  81  6  282  9  289.12 

que  (adnexum)  53  9  64  12  80  8  10  (  bis) 
11 16  83  2  85  17  86  15  88  5  92  1  8  96 
8  20  102  12  13  106  9  108  13  110  10 
111  1  116  2  117  5  129  2  132n  133 
14  134  2  155  20 (bis)  17912  ISO412 
182  3  4  184  9  189  2  195  9  196  1  206  8 
208  4  210  4  5  211  5  7  8  9  12  14  212  7 
216  6  273  3  279  2  6H    280  u   2S5  10 

289  6  10  290  12  291  1  6  292  u  17 
293  12 

(queo)  quiverunt  234  19 

querelae  prouincialium  apud  quae- 
stores  aut   legatos   depositae   317  9 

qui  67  4  74  5  75  9  81  1  87  3  4  91  11 
9618  1086  133i  2  208  3  213  12  2204 
224  3  8  27212.  quae  87  7  96 1  180  5 
278  13  285  2.  quod  63  7.  77  7  80 11 
816  8514  96 19  116  8  179  8  11  222  2 
22410  232  7  236  2  279  7  284  9.  cuius 
94  15  102  3  128  7  206  8.  cui  195  6 
284  5.  quem  57  10  76  2  86  8  182  3 
206  7  220  3  283  1.  quam  179  10 
234  17.  quod  86  u  87  1  881  190  4 
195  4  214  4  221 11  235i  236  12  272 
u  283  u  286  7  309  2.  quo  80  12  109 
10  179  9  180  Z(bis)  307  3.  qua  108 
13  179  12.     quo  112i2   179n  210  4 

290  9.  ques  55  4(*86i3).  qui  65  3 
86  7  102  10  12  136  8  158  13  159  5  9 
173  2  175  13  179  6  7  9  196 1  206  2 
(bis)  218  7  9  232  6  272  13  286  15 
29116  21.  quae70i5  106  5  7  139  2  3 
159  9  170io  180  4  217  15  218  7  292 
17.  quibus  195  10.  quis  307  6.  quos 
55  5  215  1  2918  292  15.  quae  282 
u.  quibuB  180  6  282  5  288  u  291  21 

quia  73  1  87  u  123  13  129  2 
quicunque  103  7.  quodcunque  128  9. 
quescunque  73  14 


quidam  208  2  284  5.   quaedam  212  1 

293  10.    cuidam  208  10  213  12 
quidem  *80  13  86  3  182  2 
quietem  283  5.    quietes  300  20 
quiescerent  208  6 
quin  65  12  76  8  225  9  231  19 
T.  Quinctius  cons.  141  2 
T.  Quinctius  quot  Aequos  occiderit 

247  2 
Quinctius  Cincinnatus  non  dictator 

dictus  a  senatu  42  4  130  9 
L.     Quinctii    Flaminini    flagitium 

269  6 
T.   Quinctius   Flamininus  Philippo 

uicto    quantas    pecunias    Pomam 

detiderit  146  1.   legatus  ad  Hanni- 

balem  interficiendum  missus  269  17 
T.   Quinctius  Poenus  cons.   304  12. 

a    Licinio    Caluo    dictator    dictus 

304  23 
quindecim  175  12 
quingenta  87  9 
quinque  212  8  280  11 
Quintus  224  3 
Quirinalis  flamen  Accae  Larentiae 

publice  sacrificium  facit  237  8 
quis  (infin.)    66  7    73  4   78  2  6   *86  13 

Sl8S(bis)iZ  88  3  94  15  106  2  108  2 

134i  208  7  211 10.  quae278  3.  quid 

85  13  86  13  92  11  220  7 
quis   (interrog.)    180  3.      quid    87  7 

88  2.-77  9  85i5  94u  180  5  287  20 
quisquam    88  10    205  5.      quicquam 

220  6.  quemquam  207  2.  quicquam 

88  10.    quosquam  180  2 
quisque   8612  94  u  124  2  173  7  218 

14  221  13.    quemque  216  4 
quidquid  86  8 
quo  (aduerb.)  66  7  85 12  17  96  21  101  9 

115  25  160  2 
quod  (coniunct.)    65  11   80  9  11   85  13 

87  4  5  6  12  13   88  9  152  7   180  9   207  1 

210  7  220  8  224  5  (bis)  233  7  279  11 

280  8  287  15  288  5 
quondam  290  6 
quoniam  292  4 
quoque  214  4  ( f  ne  id  quoque  pro  ne 

id  quidem,  Gell.)  311 10 
quoquoversus  110  1 
quotiens  77  8  (bis) 
ramis  278  1 

raperent  152  8.   raptabus  151  12 
rationem  109  11.  ratione  179  12 
in  Paudiis  campis  pugna  191  1 1419 
Rea  (llia,  Silvia)  filia  Numitoris  8  10 


INDEX  VERBORVM  ET  NOMINVM  ETC. 


361 


Rcate  167n.  a  Sabinis  occitpat u m  69 3 

recedunt  281  16.  recedere  290  2.  re- 
cedens  232  9.  recessit  210  2  218  6 

reciprocans  2118 

recordauit  223  4 

recte  85  16  236  l  273  3 

recto  8'.»  3 

reddebat 109  n 

redeamus  80  2.  redeuntes  75  10.  red- 
euntis  (acc.J  289  17 

redimicula  92  8 

(redueo)  redducunt  218  4.  reduxit 
232  13  235  2 

RegiUensi  pugnae  Tarquinius  Su- 
perbus  interfuit  153 19  302  8 

regionibus  83  17 

regnauissent  73  u 

regnum  106  2.  regno  102  2 

Rtgidus  uid.  Atilius. 

relinquere  179  6.  relinquerent  225  9. 
relinquemus  87  i  216  9.  reliquit 
280  12.   reliquisse  76  3.   relicta  81  l 

reliquias  307  7 

reluant  306  io 

*remoratum  279  2 

remoueantur  168  13 

remulco  278  4  (rremidcure  dictum 
quasi  mdlli  ct  leni  tractu  ad  pro- 
gressum  mulcere'  Non.,  qui  tamen 
falso  Sisennae  lotuin  intellexit;  est 
tuim  apud  lnutc  remulco  ablat. 
substtintiui) 

Remum  102  i.  Remi  et  Romidi  origo 
et  pueritia  8 18 sqq.  120  7.  —  B.nu- 
irix  Acca  Larentia  298  2.  R.  a  Nu- 
mitoris  pastoribus  capitur  12  20±qq. 
309io 

renuntiauerunt  133  l 

Reparatorem  115  18 

repente  212 l  290  16  307  4  311 8 

reprimere  292  6 

requiescendi  281  8 

res  62  6  74  3  85  13  86  l  173  5  209  9 
290  6.  rei96i8  102  3  159  2  170  13 
173  7  186  7.  —  80  10  235  7.  rem  65  7 
81 2  8613  87  513  9116  179  13  180  7 
203  23  206  14.  re  173  8  220  5  287  20. 
res  851516  108 13  273  2.  reruml798. 
res  65  7  8514  166  5  179  7  218  7.  re- 
bus  80 16  85io  221  16 

resciuere  s-j  3.  rescierunt  215  1.  res- 
ciuerunt  214  2  (*qui  factum  aUquod 
occultius  aut  inopinatum  tnspera- 
tumque  cognoscit,  is  dicitur  propric 
rescire'  GeU.) 


re.siluit  223  6 

resistere  281  8 

respondit  76  4  124  1 

*respueret  222  2 

restituere  307  7 

*rete  92  1 

reticula  217  17 

retineret  224  10 

retrabit  278  4 

reuerterunt  221  16 

reuocauerunt  287  4 

reuolabat  212  5 

(rex)  regis  172  9.  regem  864  103  6. 
regi  219  16.  regerum  156  13 

Rhea  uid.  Ops. 

Rheginum  75  11 

postRhodani  transgressum  quotHan- 
nibal  milites  amiserit  in  Italiam 
iter  faciens  43  4 

Rodiensis  881.  Rodienses  86511. 
Rodiensibus  87  13.  Rodienses  86  3. 
Rhodiis  Philippo  deuicto  cumplures 
urbes  datae  a  Rom.  252  8.  Rhodio- 
rum  superbia  230  1.  pro  Rh.  oratio 
M.  Porcii  Catonis  85  10 scqq. 

ripae  285  14 

rogatio  180  5 

rogauit  184  4 

Roma  62  8.  Romae  73  15  166  8.  Ro- 
mam  62  10  81 13  113  12  212  9  221 16 
23119  277n.  Roma  129  3  136  7.— 
R.  quo  anno  condita  sit  3  2  19  3 
41  9  61  4  194  4.  R.  a  Graecis  con- 
ditam  esse  49  10 

Romanus6l4.  Romanum  189  2.  Ro- 
mani  55  5  215  5  236  13.  Romanam 
2091.  Romano211io.  Romani216  5 
21916  286i5.  Romanos  280  18  2945. 
Romanis  179  7  281 13.  —  Romanum 
praesidtum  a  Ligustinis  obsessum 
37  5.  R.  diuitias  experti  sunt  Sa- 
binis  deuictis  34 12.  Sabinorum  mo- 
res  secuti  70 10.  Hercidi  Graeca 
sacra  faciunt  49  11.  R.  magistrati- 
bus  nihil  de  publico  detrahere  lict- 
bat  39  6.  R.  ntilitum  uumerus  a. 
225.  529:  37  1.  de  R.  belio  Punico 
prirno  rebus  quid  iudicaucrit  Fa- 
bius  Pictor  35  23 

Romulum  102i  123 12.  Romulel23i4. 
R.  et  Remi  puerorum  sors  8  18 sqq. 
41  4  60  7.  Acca  Larentia  eius  nu- 
trix  298  2.  ab  Acca  Lar.  heres  fac- 
tus  238  7.  R.  et  Bemus  Xumitorem 
in  regnum  restituunt  18  21.  cogna- 


362 


INDICES 


tos  Titi  Tatii  Lauiniensibus  tradi 
probauit  300  13.  —  It.  tyrannm 
61  13.  Ioui  Feretrio  ludos  Tarpeios 
instituit  123  8;  Saturnalia  298  8. 
sacrificiis  et  sodalitatibus  instituUs 
nundinas  adiecit  1 43  13.  intercala- 
nit  3002.  Aeolicae  Imguaenon  igna- 
rus  61 18.  post  B.  excessum  inter- 
regnum  initum  3  8.  B.  uita  et  uictus 
123  io.  claua  104  l 

Q.  Boscius  comoedus  192  10 

rotundae  77  u 

rudem  116  9 

Bullianus  uid.  Fabius 

rupit  78  2 

P.  Bupilius  aegre  tulit  fratris  re- 
pulsam  140  5 

P.  Bupilius  consul  315  9 

rursum  289  4 

rusceas  91  2  ('ruscum  est  amplius 
joaullo  herba  et  exilius  uirgultis  fru- 
ticibusque,  non  dissimile  iunco,  cu- 
ius  coloris  rebus  uti  mulieres  soii- 
tas  Cato  commemoraf  Fest.) 

rutilus  92  4 

Rutulus  72  5.  —  Butulis  Mezentius 
impcrauit,  ut  sibi  primitias  offerrent 
59  12 

Sabinae  quo  tempore  raptae  19  7 
151  5.  quot  raptae  239  i 

Sabini  290  6.  Sabini  nomen  inuene- 
runt  a  Sabo  Sanci  filio  68 17 ;  a 
Sabo  Lacedaemonio  70  8.  eorum 
origo  69  3  151  i.  fines  69  8.  Lace- 
daemonii  ad  eos  uenere  et  cum  eis 
se  coniunxere,  inde  multa  Sabino- 
rum  instituta  Lacedaemonia  esse 
69  13  26  70  8.  Sabinorum  mores  po- 
pulus  Bomanus  secutus  70 10.  S.per 
Tarpeiam  Capitolium  occupant  19 17 
121  3.  in  S.  apud  Trebiam  Nouen- 
siles  di  constituti  138  n.  S.  diuitiae 
20  3  34 13.  S.  deuictis  Bomani  diui- 
tias  experti  34  12 

Sabus  Sanci  filius  nomen  dedit  Sa- 
binis  68  17.  S.  Lacedaemonius  no- 
men  dedit  Sabinis  70  8.  a  S.  Sabini 
originem  trahunt  151 1 

sacrum  290  7 

sacrificia  instituta  a  Bomulo  143  13 

ad  Sacriportum  quot  milites  occisi 
203i9  235  9 

sacra  73  4 

saeculares  ludi  uid.  ludi 


saeculum  136  8 

saepe  80  10 

saeuierat  212  5 

*saga<(ria)>  278  10 

sagittam  235i4.  sagittis  185 11  282 10 

sagittarius  235  13.    sagittarios  279  14 

Saguntinorum  160  3 

Saguntum  iniussu  senatus  db  Han- 

nibale  captum  38  10  160  7 
sal  116  8  10.  sale  73  5  83  18  116  8 
Salassi  Tauriscae  gentis  65  13 
salientem  176  14 
saliunt  *66  5.  70  15 
salliendorum  296  9 
saltuatim  294  4  296  4 
saltu  281  6 
Saluenius  Sullae  uictoriam    Orcho- 

meniam  praedicit  201  17 
salutem  219  16 
salutaret  189  3 
saluum  220  3 
Samnites  94  2    215  5.     S.   Apollinis 

■iussu  uer  sacrum  uouent  319  7.    S. 

bellum  34  3.    S.  ad  Inbrinium  a  Q. 

Fabio  Bulliano  uicti  33  3 sqq   castra 

a  Sidla  capta  199  5 
Samnium  167  12.     in  S.  aliquot  ur- 

bes  cepit  L.  Postumius  cons.  217  21 
Samothracen    Perseus   fugit  272  20. 

ex  Samothracia  di  penates  100  1 
sanctitudo  205  5 
Sancus  Sabinorum  deus,   a  quibus- 

dam   Iuppiter  Fidius  dictus  68  18 
sane  88  2 
sanguen>80  9 
sanguinulentam  210  4 
sapiens  108  2 
Sardiniam  176  8 
sarmentorum  288  14 
sarraca  286  4 
Sarritorem  115  19 
sationes  184  7 
satis65n    165  6   179  10   2116    212  4 

234  19 
Satura  Saturo  nomen  dedit  170  10 
Saturnalia  a  Bomulo  instituta  298  8 
Saturnus  in  Italia  98 1.  S.  aedi  aedi- 

ficandae  L.  Furius  praefectns  155 1. 

simulacrum  ludis  magnis  per  urbem 

portatum  31  17 
Saturum  a  Satura  pueila  nomen  ac- 

cepit  170  9 
Satyrorum  habitu  ludis  magnis  aii- 

quot  Bomani  incedebant  31  5 
sauciat  223  6.  sauciabantur  236  2 


INDEX  VERBORVM  ET  NOMINVM  ETC. 


363 


saucius  80  7.   sauciis  281  20 

sauiare  218  14 

Sauracti  70  14 

saxi  222  10.  saxo  70  15.  saxa  277  u. 

scaenici  ludi  uid.  ludi 

scalis  287  15 

scaphis  171  18  282  4 

Scaurus  uid.  Aemilius 

scio  85  10   86  g.    scire  91  5.    sciebat 

288  6.  sciebant  224  6.  sciatur237io 
Scipio  uid.  Gornelius 
(scorpius)   scorpios  282  u.    scorpiis 

282  9  ((sc.  est  genus  teW  Non.) 
scriba  108  s 
scribo  76  8.    scribit  101  13.    scribunt 

179  io.    scribere  77  7  180  2  7.    scri- 

bendo  294  4.  scriptas  166  5 
Scriboni  283  l 

L.  Scribonius  Libo  aedilis  cur.  254 10 
T.  (L.?t  ScriboniusLibo  trib.  pl.  89  18 
(scriptum)    scripta  110  4.     scriptis 

158  13 
(scriptus)  scriptum  132  n  1332.  scrip- 

tu  133  4 
*scrobes  66  4 
*scrupulus  293  10 
scutum  208  3  209  6  8.  scuto  209  2  5  6  8. 

scuta  165  2.  scutis  277  14 
Scyrus  insula  Atheniensibus  a  Ro- 

manis  data  252  10 
secant  116  10 

secessio  in  Auentinum  facta  129  u 
secunde  85  13 
secundum  285  2 
secundo  96  9.  secundae  85 16.  secun- 

das  85  14.    secundis  85  10 
securim  65  4 
secus  (sexus)  182  3  288  8 
secus  {pro  post)  184  7 
sed   64  8  11  8O12  83  17   86*4  5  7  87  12 

14    89  10    94 17    179u    213  13    220  2 

222  6  235  14  236  1 12 
sedecim  282  9 
sedere96i2.  sedens  180  9.  sedentem 

134  3.  sedebant  133  7 
sedauit  156  12 
segniores  180  1 
sellam  133  8.  sella  134  2 
semionustis  296  9 
semper  290  12  291  15 
Sempronius  161  4  224  2 
L.  Sempronius  Atratinus  cons.  302  25 
C.  Sempronii  Gracchi  somnium  174  16 
T.  Sempronius  Gracchus  a  Boiis  oc- 

cisus  252  16 


Ti.  Sempronius  Gracchus  (pater)  P. 
Cornelio  Scipioni  reo  facto  auxilio 
est  261  16;  Lucio  Scipioni  267  25. 
pro  uxore  mortem  oppetit  119  lsqq. 
Ti.  Sempronius  Gracchus  (filius)  pri- 
mus  Carthagmis  muros  ascendii 
139 15.  qua  re  ad  miscriam  plebis 
leuandam  adductus  sit  119  10  sqq. 
in  S.  Gr.  Q.  Metellus  dixit  140  3. 
S.  studium  ciuium  182 1.  Gaio  fratri 
mortcm  praedicit  174  18. 

Semurius  ager  populo  Bomano  a 
Larentia  relictus  60  40 

senatorum  spectacula  a  cetero  con- 
sessu  secreta  254  13 

senatus  175  15  180  5  2217.  (gen.:) 
245  8  278  9.  senati279  9  292 19.  se- 
natuis  295  19.  —  s.  decreuit,  ut 
aedes  Saturni  fieret  155  1 

senectus  91  1 

smiores  qui  sint  a  Seruio  Tullio 
dicti  312  26 

sententia  86  10  274  8 

sentinosas  74  2 

sentio  291  16.    sensit  206  9 

septem  273  10 

septimo  235  4 

septimus  75  11.  septimum  135  4. 

septuaginta  173  2 

sequitur  176  6.  secuntur  73  4.  sequi 
166  8  222  5.  sequebantur  182  1 

sero  82  3 

serit  71  13 

serra  116  10 

Serranius  uid.  Atilius 

Seruilius  Ahala  Sp.  Maelium  6b- 
truncat  42  isqq.  130  ios^. 

Cn.  Seruilius  (Caepio)  consul  feli- 
citer  contra  Hannibalem  pugnauit 
250u 

seruitute  86  9 

Seruii  Tullii  origo  diuina  243  s. 
Seruio  T.  caput  arsit  244  4.  Ser- 
uius  Tullius  qua  ratione,  qui  ci- 
uium  numerus  esset,  conpererit  1 264. 
iuniorum  et  seniorum  quinqne  clas- 
ses  instituit  309  19.  agrum  B.  in 
tribus  diuisit  21  20  62  12  142  1.  ci- 
ues  censuit  22  3.  cur  nundinas  fe- 
cerit  102  15. 

seruauit  80  12.  seruasse  206  7.  ser- 
uauerat  81  2.    seruatum  esse  232  5 

seruulum  282  16 

sex  75  11 

sexagenos  70  15 


364 


INDICES 


6eicentesimo  136  7 

sexennium  210  i 

sextum  78  l 

si  55  4  66  7  73  4  74  l  78  2  79  6   82  2 

86  8  13  87  7  9  (bis)  12  88  3  915  94 15 

106  2  108  2  12314  124  2  166  7  184  1 

1904  195  8  208  7  211 10  220  5  7  233  6 

273  2  278  3  290  6  308  2 
sibilu  295  1 
Sibylla    ad    Tarquinium  Superbum 

tres  libros  attuJit  110  6 
Sibylla  Cimmeria  137  16 
sic*212  5  296  8 
Sicani  71  10 

Cn.  Siccius  trib.  pl.  130  3 
Sicilia  cum   continenti  olim   iuncta 

49  20.    Siliciae  pars  Tauricana  316 

16.  in  S.    dilectus  254  14 
Siculus    Archilochus    Ariciam    con- 

didit  98  9 
Siculus  de  nomine  Clytemestrae  con- 

didit  Crustumerium  98  10 
a  Sicidis  Vulsci  dicti  5  10 
sicut  280  1 

significare  208  5  295  2 
signum  175 11    184  11    286  7.     signa 

17119  106  5.  signorum  28016.  signis 

80  15  89  1  181  6  281  18 
silentium  293  1.   silentio  208  7 
Silenorum  habitu  ludis  magnis  ali- 

quot  Romani  incedebant  30  23 
siluam  71  4 
Siluia   (Hia,   Rea)   filia  Numitoris 

810 
Siluius  filius  Lauiniae  59  6.    Asca- 

nio  successit  59  9 
Siluii  reges  Albani  omnes  dicti  59  9 
6imile  80  13 
Simonides    litteris    quibusdam   litte- 

raturam  atixit  5  4  40  6  166  2 
eimul  77  14  112  7   171 18  206  11  208  4 

220  6  221  13  289  7  295  18 
simulare  221  10 
sinapi  299  17 
sine  101  15  159  8  287  10 
singulatim  165  4 
eingula  67  6  280  l 
simstro  168  13.  sinistra  116  2 
sinunt  207  2.    eiui  185  8.     siuissent 

190  5 
Sinuessae  110  10 
Sirena  Parthenope  193  2 
Sittius  apud  Bomanos  propter  luxu- 

riam  male  audiebat  188  24 
eiue  184  11  (bis) 


Smyrnaei  exercitum  romanum  sub- 

levant  202  10 
socerum  283  1 
Socratis  sigavsia  140  12 
sodalitates  institutae  a  Romulo  143 14 
80I  3118.  solis  77  8  157  2  3119.  sole 

205  6.  Sol  Oceani  filius  mediciuam 

inuenit  149  7 
solet  66  6  180  11.  solent  85  16.  eolere 

85  10.  soluerint  173  3 
Soliniua  ager  populo  Eomano  a  La- 

rentia  relictus  60  14 
eolui  278  4 
soli  63  10.    solo  86  9 
somnium    Aeneae  5 14.     Hannibalis 

140  3.  C.    Sempronii  Gracchi  162  7 
sonu  280  16  *287  8 
eordidum  116  8 

spargunt  235  14.    spargentes  233  4 
sparis    280  3    (fsp.    tehim    agreste* 

Non.) 
spatium  281  8.  spatio  166  11 
speca  96  21  ( fsp.  specus'  Prisc.) 
spectacula  senatorum  a  cetero  con- 

sessu  secreta  254  16 
epectare  184 1.  spectante  2125.  spec- 

tabam  94  14 
spelunca  Martis  113  3 
speremus  233  7 
epem  286  18 

epoliari  209  2.  spolabantur  210  8 
speponderant  272  13 
squamosi  102  10 
statim  282  14  290  9 
Stator  u\d.  Iuppiter 
statuis  80  16.  —  statua  Horatii  Co- 

clitis  translata  44.  statuae  quaedam 

circa  forum  stiblatae  136  11.  statua 

Cloeliae  posita  129  5.    Valeriae  Po- 

plicolae  fdiae  317  18 
statuunt  171  19.  statuuntur  288  10 
statum  209  6.  statu  173  7 
Sthennius  Mettius  Samnitium  prin- 

ceps  316  7 
stipendio  96  8 
stat  294io  ('plenum  est'  Non).  stans 

66  6.  steterat  280  1 
Stratonicea  Phodiis  a  Bomanis  data 

252  8 
etrenue  94  15 

strenuam  80  11.  strenui  76  8 
studet  209  7.    studemus  220  2.    stu- 

deat  173  7 
studio  208  5  235  14.    studiis  295  4 
stultum  53  9 


INDExY  VERBORVM  ET  NOMINVM  ETC. 


365 


stuprum  108  7 

suadeo  85  17.  suaderet  214  1 

sub  86  9  96  16  209  9  *289  U 

subdidit  234  18 

subduxit  80  11 

subigunt  289  22 

subinde  176  11 

snbito  *208  10  283  4  290  18 

sublatus  283  16 

sublimauit  73  12  ('$.  id  est  in  altum 
extulif  Fest.) 

subnixo  213  1  ('quasi  sublimi  et 
supra  nixo'  Gell.i 

subrogantur  132  12 

Subruncinatorem  115  19 

subsidio  287  2 

subuertit  210  2 

succedunt  277  u  289  15.  successit 
209  9 

succendit  235  2 

*succidiarum  (succidiauere)  665 

sudorem  292  11 

suffragauerunt  295  5 

(sui)  sibi  133  2  134 1  210  4  216  11 
220  4  236  s  292  9.  se  66  6  181  5 
182  2  209  7  307  4  sese  53  9  87  4 
103  6  133  4  134  2  *173  7  211  13 
214  4.  se  206  13  14  208  7  (secum) 
211  10  (secum)  291 1.  sibi  152  8 
214  2.  se  77  4  94  3  102  2  185  5  206  2 
233  4  281  16  286  9  15  288  19  290  7 
293  7.     sese  89  12  216  2 

suillum  233  2 

Sullae  195  6.  —  uid.  Cornelius 

Sulmo  167  13 

Q.  Sulpicius  trib.  mil.  ad  Alliam 
105  4  155  10 

Q.  Sulpicius  cons.  247  6  310  5 

Ser.  Sulpicius  praetor  urbanus  de 
rogatione  Petillia  ad  senatum  re- 
fert  263  15  264  15 

C.  Sulpicii  Galli  filium  Ser.  Sulpi- 
cius  Galba  in  iudicio  produxit,  ut 
misericordiam  moueret  90  5 
Ser.  Sulpicius  Galba  propter  Lusi- 
tanos  interfectos  a  Catone  reus 
factus  pueris  suis  productis  abso- 
lutus  est  89  17  90  5  10  16  91  3 
P.  Sulpicius  Rufus  tribunus  plebis 

200  6 
(sum) J)  est  62  8  64  1  [67  5]  73  4  75  12 
76  2  77  7  82  3  85  1  [86  4]  87  4  7  11 12 
88  3  10  96  [2]  14  [113  11]  116  19  (bis) 


[133  4]  162  s  165  r,  179  [9]  180  7  [y] 
[184  9  190  7  195  6]  205  [2]  r>  [208 
6  10  209  1  4  212  8  217  2  220  6  225  9J 
233  7  [245  9]  279  7  [28017]  310  2. 
sunt  55  5  64  11 12  70  u  75  11  77  11 
[90  17  103  8  106  7]  136  8  [160  2]  --'"7  : 
[210  5]  218  7  273  10  [222  7  224  6  234 
19].  sies  96  18.  sit  124  1  [166  9  179  9 
180  3  6  205  5].  siet  85  15.  sint  882 
17012  [180  46].  sient76  8.  esto  87 
8  9  10.  esse  »8  1  6  89  15  94  3  106  y 
158  16  179  11  [203  23  214  2  4]  216  11 
217  19  223  2  232  5  [273  4]  291 13  292  9 
300  20  306  7.  erat  96  20  151 12  213  13 
224  4  5  [232  7]  236  3  237  12  278  1  288 
21  [289  2  3118].  erant  106  5  110  4 
111  1  206  2  217  4  218  9  279n  292  17. 
esset  [80  7]  86  8  92  4  94  15  129  2 
173  8  [179  11  181  7  205  3]  215  6 
220  3  224  10  [234  ie].  essent  86  10 
102io  [139  3  179  7  12]  184  1  221  u 
[273  3].  fuit57n  63  7  10  74  4  81  7. 
fuere  63  8.  fuerint  86  6.  fuisse  86 
10  109u  110  2  283  2  306  8.  fuerat 
272  12.  [erit  81  13].  [futurum  221  3] 

summa  181  6  7.  summi  278  2.  sum- 
mam  203  23.  summa  86  13  283  14. 
summo  208  5  10  213  13  235  14  288 
19  290  16 

submouit  234  18.    summoti  289  4 

super  212  2 

superbiam  85  11  2119 

superbi  88  2.  superbos  88  1.  super- 
bior  88  3 

superiorem  288  3.    superiora  295  17 

superna  293  7 

superat  231  19.  superet  312  6 

supersederuut  291 11  ('siipersedere, 
manere,  perseuerare ,  quasi  in  uo- 
luntate  et  consilio  sidere'  Non.i 

subpetit  233  7 

supplicans  151  9 

supra  206  7  215  2  281 14  288  14  291  8 

sursum  235  15  236  1  311  10 

Surus  elephantus  fortissime  proelia- 
tus  in  Punica  acie  82  7 

sus  66  5  102  2 

suscitare  159  3 

suspensa  291 9 

suspicione  283  4 

sustinere  66  6 

sutore  184  5 

suae   80  10.     suum   89  6    129  1    181  5 


1)  Copulae  participiorum  uncis  inclusae  sunt. 


366 


INDICES 


*29l2i  22113.     suam   86  13  287  20. 

buo   280  19.     Bua   129  2   209  5  212  6 

283  14.    sui  306  10.    suorum  287  10. 

suis  152  9  84  2.     suos    182  3  218  u 

293  12  294  2.  suas  216*.   sua  184  l 

216  4 
Sylla  234  16  235  2.    uid.  Comelius. 
Syphax  in  castra  Bomana  ad  col- 

loquiton  uenit  250  12  (captus  172  8) 
Syracusas   legati  missi  ad  frumen- 

tum  emendum  154  3  302i5 

tabula  77  7.  tabulas  133  3 

tacuit  283  4 

*  taciti  280  14 

talentarias  289  12 

talione  78  2 

tali  211  3 

tam  85  13  87  7  166  10  11  184  9  (bis) 
211  12 

tamen  80  8  86  11 14  87  13  91  4  280  1 
287  6  291  21  292  18 

Tamphilus  uid.  Baebius 

Tanaquil  Tarquinii  Superbi  uxor 
23  5 

tandem  87  4  7 

tetigisse  110  4 

tantisper  96  18 

tantummodo  179  8 

tantus  215  5.  tanta  87  9  205  4.  tan- 
tum  87  10.  tantam  86  15  91  1.  tan- 
tum  83  19  159  3  208  11.  tanto  86  1 
208  11  295  14.  tantas  166  10.  tanta 
8615 

Tarcho  Tyrrhenus  Pisas  condidit 
68  1.  Cacum  in  uincula  coniecit 
149u 

Tarpeiae  facinus  et  mors  19  21  sqq. 
41  13  121  isqq.   libationes  122  7 

Tarpeii  ludi  uid.  ludi 

Tarquinio  129  2 

L.  Tarquinium  129  1 

Tarquinius  Priscus  Bomam  uenit 
primo  anno  regni  Anci  Marcii 
153  8;  octauo  3012.  ab  Anco  dux 
equitum  contra  Latinos  mittitur 
153  14  301  5.    mors  23  8 

Tarquinius  Superbus  filius  T.  Prisci 
22  7  sqq.  nepotem  Prisci  fuisse  127 
18.  Suessam  Pometiam  cepit  25  4. 
Apiolas  cepit,  ex  cuius  oppidi 
praeda  Capitolium  incohauit  243  1. 
ad  T.  tres  libros  Sibylla  attulit 
110  6.  T.  iussit  corpora  eorum,  qui 
se  suspendio  necassent,    cruci  af- 


fiji  103  3.   obsidibus  Porsennae  da- 

tis  insidiatur  317  19.  pugnae  Begil- 

lensi  interest  153  19  302  s 
L.  Tartjuinius  Collatinus  filius  Egerii 

26  3  sqq. 
Tarutius  Tuscus  diues,  coniux  Accae 

Larentiae  298  3 
Tatins  Tarpeiae  auxilio  Capitolium 

capit,  Tarpeiam   occidit    19  10  121 

21.    ad  T.  I.  Hersiliae  preces  152  5. 

Lauinii  obtruncatus  300  8 
Taureae  223  5.     T.  et  Artorii  certa- 

men  223  5 
Tauriani  75  9 

Tauricana  pars  Siciliae  316  16 
Taurinum  75  11 
Tauriscae  gentis  Lepontii  et  Salassi 

65  13 
taurum  156  12 
tegebat  278  2.  tecti  277  14 
tegularum  278  8 
Telluris  aedes  137  2 
telum  211  8.   tela  96  16  289  10.  telis 

280  8 
tempestas  156  11 
temptabam  94  u 
tempus    94  17.     tempore     132  11  12 

182  3  2114  234i6.  *tempora  280  1. 

temporibus  279  6 
tenebras  311 7 

teneto  116  2.    tenere  91  6  176  8 
tenus  220  1 
Cn,  Terentius  scriba  arcam  Numae 

effodit  109  4  124  12 
Q,  Terentius  Culleo  praetor  de  pe- 

cunia  Antiochina   a   senatu   quae- 

rere  iussus  264  16  267  18 
A.  Terentius  Varro   ex  Aetolia  Bo- 

mam  missus  256  20 
Termino  63  7.    terminum  93  12 
terna  66  4  182  1 
terram  171  18  233  4.    terrarum    189 

12.  —  terrae  motus  152  16 
terrore  289  22 
tertiato  96  10 

tertio  (pro  tertium)  64  4  176  9 
(testa.)  testis  278  8 
Testruna  prima  Sabinorum  urbs  69  2 
testudinem   284  6   (Hestudines   sunt 

loca  in  aedificiis  camerata,   ad  si- 

militudinem     aquatilium     testudi- 

num ,   quae   duris   tergoribus   sunt 

et  incuruis,  Non.j 
Teutanes    ueteres    Pisarum    incolae 

682 


INDEX  VERBORVM  ET  NOMINVM  ETC. 


367 


Teutones  ad  Arttusionem  JZonianos 

uincunt  2744 

2'hebae  Lucanae  74  s 

Themidis  simulacrum  ludis  magnis 

per  urbem  portatum  31 17 
Thermopylas    80 13.     in   Thermopy- 

lensi  pugna  M.Porcii  Catonis  uir- 

tus  95i6.  quod  militibus  Antiocltus 

pugnauerit,  quot  amiserit  255  10.  ad 

Th.  quot  Graeci  a  JMetello  caesi  231  2 
Jliraces  L.  Cornelii  Scipionis  exer- 

citum  aggrediuntur  229  5 
in  Thracia  Aetoli    auxilia   mercede 

conducuitt  256  is 
"Thesunti  75  9 
in   1'hurinis  finibus  flumen  Garga- 

runt   236  5 
Tiberi  109  1.    in  T.  Romulus  et  Re- 

mus  expositi  9  6 
Tiberius  272  12 
tibiis  107  9.    —  ad  tibias   a    ucteri- 

bus  Eomanis  maiorum  laudcs  cauc- 

bantur  92  15 

Tibur  conditum  a  Catillo  71  5 
Tiburtis    72  4.    Tiburte   107  13.    Ti- 

burti  71  T2 
Tiburtus  71  9 
Tigurini  L.  Cassiitm  cons.  fundunt 

178  9.  ad  Arausionem  Momanos  win- 

cunt  274  4 
timendas  291 13 
*timiditatem  92  11 
Timochares  medicus  Pyrrho  rcgi  in- 

sidias  struit  247  10 
tineas  110  3 
*Titinius  284  5 
Q.    Titius    uictoriam    Orchomeniam 

Sullae  praedicit  201  12 
Tito  Manlio  208  10 
TUus  Tatius  uid.  Tatius 
tolli  286  7.  sustulere  80  10 
topper  173  8  (^fortasse''  Fest.) 
tormenta  289  8  10 
Torquati  210  5 
torquem  210  3.  torque  208  2 
torques  aureus  Gallis  uictis  Ioui  in 

Capitolio  positus  227  5 
tot   16f>  10 
totidem  291  7 
tota  232  12 
Toxius  Caeli  filius  lutei  aediftcii  in- 

uentor  149  3 
tractarel62  6  C diu  trakere'  Macr.j 
tradiderunt  308  2.  tradita  284  5.  tra- 

ditos  215  1 


tragi  291  4 

traicere  66  7 

transfugere  77  15 

transgressus  285  2 

transigi  293  4 

tr;msuorsura  85  16 

ad  Trasumennum  quot  milites  caesi 

38  15.  prodigia  ante  pugnam  facta 

164  4 
Trebia  138  11 
trementibus  290  16 
trepidare  287  18.  trepidaret  288  2 

trepidante  96  13 
*triariorum  184  10 
tribunus  211  4  11    212  5    273  6.    tri- 

buni  212  2  5.  tribuno  80  6  84  1.  tri- 

bunum   283 1.    —    tribuni  pl.  pri- 

mum  duo  fuerunt,  tum  tres  a  col- 

legis  creati  144  12.  a.  471.  283  tres 

additi  130  2 
tribus  279  9.    tribu  133  1.   —  trihtts 

a  Seruio  Tullio   factae  22  1    62  15 

142i 
tributus  93  14  (' ' gen.  masc.'  Non.) 
triclinia  aerata  primus  lxomam  in- 

uexit  Cn.  ManliuslZQ  1.    tr.  aerata 

uendita  a  L.  Crassi  oratoris  here- 

dibus  275  6 

Tricostus  uid.  Yirginius 
triginta  102  3  291  6 
trini  89  11 

triumphansl803.  triumphauerel864 
triumphus  231  10 
triumuiratus    nocturnus   305  20.    tr. 

coloniae  deducendae  305  21 
Troia  75  10.    T.  prodita  ab  Antenore 

277  3.  —  Troia  locus  in  agro  Lau- 

renti,  quo  primum  appulit  Aeneas 

56  8 

Troiana  stirpe  Veneti  orti  67  1 
Troiani  a  Latino  agrum  accipiunt 

57  14  276  10 

Troianus  equus  macltinamentum  bel- 
licum  308  5 

Trophonius  Sullae  uictoriam  Orcho- 
mcniam  uaticinatur  201  9 

Troes  quidam  ad  Gargarum  flumen 
oppidum  mediocre  insederunt,  quod 
piostea  Garga  uicus  erat  237  4 

trudere  85  16 

tu  220  3.  tibi  76  5  81  13  166  8  233  7 
312  6.  te  82  2  152  6  166  5  220  2  (te- 
(cum)Z5  6  235  7  306  8.  uestrorum 
(=  uestrumj  874.  uobisl66n  1737 
195  9.  uos  196  1  237io.    uobisl96i 


368 


INDICES 


Tubertus  uid.  Postumius 
Tudertibus  202  19 
C.  Tuditanus  praetor  315  4  7 
TuUus   Hostilius    quia   parum   rite 

fulmen  deuocare  conatus  erat,  ful- 

mine  ictus  124  10  125  9 
tum  1019  113n   117  4  182  3   211  u 

2144  224  7  283  4  288  7  289  19  293  10 
tumultu  *94  2  282  16 
turnulo  284  9 
tunc  105  12  283  2 
tunsum  116  9 
*Turax  ager  popido  Bomano  a  La- 

rentia  rclictus  00  14 
turmam  94  13 
Turni  pugna   cum  Aenea   57  2sqq. 

T.  fugit  ad  Mezentium  57  3  10.  mors 

57  4  59  3 
turpiter  209  2 
turrim  234  17 

Tusculanus  72  2  3.    Tusculana  63  10 
Tusci  Capuam  etNolam  coiididerunt 

74  13.  Bomanos  in  fugam  uerterunt 

138  3.    uid.  Etrusci 

tuus  220  4.  tua  233  6.  tui  152  7.  tuis 

220i 
Tyrrhus  pastor  59  5 
uagati  210  i 
Valeriae  Poplicolae  filiae  statua  po- 

sita  317  17 
Valerius  211  n 
M.  Valerio  (fratri  Poplicolae)  egregii 

honores  habiti  245  io 
Valerii  Coruini  cum  Gallo  certamen 

210  9sqq. 
L.  Valerius  Flaccus    collega    Marii 

sextum  consulis  188  14 
ualitudo  233  7 
uallum  288  15.   uallo  279  6 
uariis  288  2 
uasta  211  7 
uasum  116  3 
uber  74  3 
ubi    71  13  (bis)    77  n    94  13    107  13 

139  5  161  5  176  15  210  3  212  4  214  2 
215  1  223  4  224  7  232  4  3118 

ue  (adnexum)  llb  2i25  (bis)  180  5 
uectigalium  185  5  189  10 
uehes  64  3 
uebens  224  4 

Veientum  iuuenes  condunt  lucos  Ca- 
penos  68  12 
uel  184  7 

uelite  2882.  uelites  168  13 
uellicatim  294  3  296  3 


uelocitate  281  6 

uenas  222  10 

uencficii  duo  milia  hominum  Bomae 

damnati  269  2 

Veneti  Troiana  stirpe  orti  67  1 
uenit  231  19.   ueniunt  160  2.  ueniat 

1959.  uenire21l9.  ueniebam  1897. 

uenil85u.  uenit94i7  2204  224  5  7 

232  11    234  18.     uenisse   76  1    133  5 

294  6.    uenerat  139  5 
Venox  uid.  Plautius 
uentus  83  19 
uer  290  7.   —  uer  sacrum   a   Sam- 

nitibus  uotum  290  6  9  316  10 
uerba  205  9  214  2.   uerbis  94  16 
Vercellensis  pugna  196  21  197  3 
uereremur  86  8 

C.  Verginius  Tricostus  cons.  303  8 
uerminaret  222  2.  uerminatum  222  2 
uerruca     (Hocus    editus    asperque'' 

Gett.)  79ii6 
uersum   (praep.)  236  1 
uersus  senarius  de  aruspicibus  4  18 
uersus  (adu)  110  1 
Vertamacori  pagus  Ligurum  66  9 
uero  124  1 
uersatur  207  1 
uerum  179  6 
uerum  enim  uero  91  1 
ueri  158 13.  uera  64  12 
Veruactorem  115  18 
uesperi  232  y 
Vessuuium  285  1 
Vestae  sacerdos  Bhea  Siluia  8  10 
Vestales   116 10.    —    Vestalium  lex 

89.    Vestalis   uirgo   cum  capiatur. 

quae  uerba  dicere  oporteat  114 1  sqq, 
ueste  caerulea  Bomae  feminas  usas 

esse,  cum  lugerent  92  6 
uestitu  283  9 
uetus  277  15.  *ueteres  64  6.   ueterior 

62  8 
uia  96  22.    uiam  215  3    278  6.    uias 

277  11 
uiaticum  206  13 
uicatim  283  10 
uicinus  108  9 
uictoribus  286  17 
uictoria  180 11  217 19.  uictoriam2792. 

uictoria  213  2.  uictorias  166  11.   u. 

uitula  nominatur  138  1 
uideo    179  11.    uidebant   112  7.    ui- 

derent  134  2  222  2.  uiderunt  285  12. 

uiderint  76  2.    uidetur  165  6  292  5. 

uidentur  65  4  139  2.  uideretur  284  6 


index  vki;i;i»i;vm  ET  nomlwm  etc. 


3G9 


287  20.  uisum  est  220  6.  uisum<(estr> 

220  2.  uisus  erat  3118.  uisa  essent 

139  3 

Vidicinorum  in  Piccno  275  i3 
niginti  sl  7  273  10  282  6  9 
uiiius   124  l 

uillarn   139  5.  uillarum  2*0  n 
1'.  ViUii  Tappuli  res  in  Macedonia 

gcstae  251  13 
uincere   220  3.    uicit   212  7.    *uinci 

86  i.    uictus  283  7.    uictis  28(5  18 
uinum  124  l.  uini  67  6.  uinum  292  n 
uiolare  205  5 
uirorum  280  16 

Virginius  trib.  militum  104  17  155  u 
uirgines   116  10 
uirile  182  3  288  8 
uiritim  67  4  96  2 
uirtutis  292  l.    uirtutem  209  l.    uir- 

tute  80  6  206  10  208  4  212  6  291  11. 

uirtutes  80  14 
uis  212i.    ui  86is  96  9  206  9  2116. 

uires  91  l.    uiribus  208  3 
uisere  133  5  161 5 
uita  139  1.  uitam  296  6.   uita  281  2. 

uitas  216  13 
uitiauerat  65  12 
uite  286  l 

uitula  uictoria  nominata  138  l 
uitulatio  quibus  diebus  facta  138  5 
uitulari  115  27  (ru   est  icoce  la<tari' 

Ma<  r.i 
uituli  273  9 
uix  221  13  231  19 
ulciscitur  78  2 
ullum  288  21.  ullo  287  10 
ultra  67  5 
ultro  86  15  289  6 
umerum  223  6 
una  283  10  289  2 
unde  64  n  152  8 
unguibus  212  4 
unguitabant  92  4 
unus  86  12.   una  190  6  289  18.  unius 

128  7.  uni  190  6.  unum  89  11.  unam 

234  17  278  6.   una  294  2 
unamquamque  94  13 
uocant  179  10.   uocatur  67  i.  uocan- 

tur   70  17    75  9    77  n.    uocabantur 

217  15.    uocatum  123  13 
Volci  67  2 
uolantia  96  16 
irolo  91  4  6.  uis  82  2   166  7.  uolumus 


87  n.  uelim  88  2.  uelimus  220  3. 
uelle  220  5.  uolebat  184  u.  uole- 
bant  74  s  300  20.  uellet  208  8.  uel- 
lent  94  16  292  15.  uolui  124  2.  uo- 
luit  133  8  224  5.  uoluerit  87  8  9  10. 
uoluisse  87i35i3i4  914.  uoluis- 
sent  179  7.    uolet  667  124  2 

Volsci  57  10.  —  V.  pepulerunt  Me- 
tabum   73  7.    uid.  1rulsci 

uoluntate  129  2  233  7  278  6  283  14. 
uoluntatibus  288  2 

(uoluo)  *uoluit  281 14 

uos  uid.  tu 

uotiui  ludi  maximi  26  11 

uouisse  245  5  290  6 

uoto  290  9 

uox  91  1.  uoce  208  7 

urbes  88  5 

urserunt  222  7  (rurgere  insistere' 
Non.) 

usquam  66  6  210  2 

usque  62  7 

ut  66  6  92  4  94  16  102  2  10  11  168  13 
170ii  180  11  14  182  2  195  9  205  5 
206  13    211  12    220  3  (bis)  6    221  13 

222  1  235  17  237  10  284  2.  uti  85  17 
129  2  134  2  152  7  8  173  6  189  2  208  8 

223  2  292 14 

ut  (=  quomodo)  *65  4  180  11   205  2 

209  1  4  *279  4  292  21.    uti  86  4 
utrius  217  19 
utrumque  236  1.  utroque209  4  212  5. 

utrisque  208  6  218  12  208  5 
utamini  195 10.   uti  152  7.    utebatur 

190  3.  usi   77  2  290  12 
utrasque  tadu.j  108 11  (ru.pro  utrim- 

<[itL''  Non.) 
utrimque  235  14  237  16  281  20 
utrum  236  12  293  6 
Vulcani  area  4  13.  uxor  Maiesta  137 

18.  fdius  Caeculus  72  8 
Vulcentanus  Olus  23  17  244  8 
uulgus  101  15.  uulgum  283  12 
uutnerarius  primus  Romae  medicus 

dictus  107  5 
uulnus    80  8.     uulnere    287  10.    uul- 

neribus  80  9 

\'<<l.-ci  unde  dicti  5  s.    uid.  Volsci 
uulturius  186  6  7 
circa    Vulturnum    regionem    Cacus 

occupat  150  2 
uxoris  173  10 


HiBt.  Kom.  rel.  I,  ed.  Peter.   Ed.  alt. 


24 


IV1) 
INDEX  LOCORVM 

QVIBVS  HAEC  FRAGMENTA  SERVATA  SVNT 


Alcuin.  p.  2091  P:  74  adn.  67. 
Anecdot.  Paris. rhet.  p-20:  78  adn.  83. 
Anonijm.  Haupt.  V  p.  576  Keil:  67 

adn.  43.    de  dub.  nom.  V p.  590  K.: 

176  13. 
Appian.  bell.  ciu.  1,14:  182  adn.  7. 

I,  33:  233  adn.  76.    1,  36:  184  adn. 

II.  1,41:  277  adn.  6  279  adw.  16. 
1,  42:  279  ad«.  14.  15  285  adn.  55. 
56  286  adn.  62.  i,  40:  285  adn. 
60.  i,47:  284  adn.  51.  i,  5tf:  284 
adn.  53.  54.  i,  oi:  284  adn.  51.  i, 
50:  200  adn.  11.  i,  65:  293  adn. 
125.  2,  S4:  203  adn.  18.  2,  i05: 
204  adn.  21.  de  re&.  Gall.  1,  3  p. 
36  B:  178  7.  /r.  6  #.  49  Mend.  (exc. 
Vales.  p.  557):  104  3.  Hannib.  41: 
223  adn.  54.  54:  169  adn.  33.  ffi- 
6er.  S3:  181  adn.  4.  S5:  190  adn. 
13.  87:  181  adw.  5.  Hisp.  40:  83 
adn.  92.  Lybic.  14:  172  adw.  42. 
26:  173  «dw.  44.  Mithr.  41:  184 
ad«.  13.  45:  201  oan.  15.  Punic. 
65:  86  adn.  95b.  £?/r.  9:  227  adw. 
64  A.  10:  227  adn.  64  A.  40:  259 
adn.  45  b. 

.A^mZ.  ae  mund.  14:  83  adn.  93. 

.Am£.  rhet.  2, 20:  76  adn.  72. 

Arnob.  3,38:  138  10.  5,1:  239  9.  0,  7: 
23  16  244  7. 

Ascon.  in  Cic.  Cornel.  p.  61 K.  55  St.: 
254  6.  p.68K.60St.:  144  9.  indc. 
Pison.p.l2K.  18  St.:  245  10.  /r.  3 
p.2K.-Sch.!2St.:  177  5.  Ps.-^4scc- 
wzws  i«  C«!.  dz«.  50,  66  p.  203  St. : 
90  adn.  106.  tn  C«'c.  Verr.p.  217  St.: 
129  adw.  22. 

Athen.  4,  66  p.  168  B.:  188  adn.  6. 
i5,  Oi  p.  543  A:  188  23. 


-4«c£or  arZ  Herennium  4,  12,  18: 
166  3. 

August.  de  ciuit.  dei  2, 18:  103  adn. 
17.  2,24:  199  adn.  9.  3,  iO:  103 
adn.  17.  4,50:  28  adw.  15.  5,12: 
103  aan.  17.    7,34:  109  ad«.  37. 

Aurel.  Victor.  de  uir.  ill.  1,  4:  239 
adn.  2,  c.  3: 109  ad»  37.  53,5:272 
arM.  57.   c.  64:  272  atfn.  57. 

(Beda)  de  orthogr.  VII  p.  285  K: 
76  adn.  74.  75. 

Caes.  bell.  gall.  1,7,4:  178  adn.  2. 
1,12,5:  178  adw.  2. 

Carmen  de  figuris(Anonym.Quicher.) 
u.  139  sqq.  p.  68  Hahn:  90  adn.  108. 

Cassius  JDio  11,13:  26  adn.  14.  fr. 
l,2p.2Boiss.:  6  «r/«.  4.  /r.  iS,i5: 
32  adw.  17.  fr.  56,  69:  172  adw.  42. 
fr.  100  p.  90.  344Boiss.:  284  adn. 
52. 

Gensorin.  de  die  nat.  17,  8:  246  4. 
17,10:  247  18.  i7,  ii:  110  11  137  9 
156  5  27122.  17,13:  136  6.  50,5: 
299  26. 

Charisius  ed.  Keil  I  p.  54:  151  9  n 
152  l  154  27  28  156  9  13  167  l.  p.  55: 
155  19.  p.  71:  156  15.  p.  72:  64  3. 
p.  73:  76  9  77  l.  p.  83:  65  8.  p.  90: 
93  adn.  120.  p.  91:  73  13.  p.  93: 
92  7.  p.  101:  92  3.  p.  102:  96  3. 
p.  107:  296  ad».  140.  p.  110:  195 
adw.  2.  #.  i50: 189  13.  296  adn.  140. 
#.  i54:  93  5  139  4.  p.  125:  189  4. 
23.  126:  165  8.  p.  i5£:  186  l.  p.  130: 
189  6.  p.  131:  93  3.  j9.  i34:  96  5. 
jp.  139: 189  11.  #.  143: 160  3.  p.146: 
185  5  189  8.  p.147: 186  5.  IIp.194: 
297  3.  p.195:  184  8  189  l.  ^- i^O: 
297  7  9.   p.  i£2:  297  l.   #.  500:  297 


1)  Indicem  IV  Dorothea  Peter  renouauit;   ex  adnotationibus  eos  locos  addidit,  qui 
ad  fragmenta  illustranda  adhibiti  sunt. 


INDEX  LOCORVM       -  371 

ll.  p.  202:  65  6  310  l .  p.  203:  161  4  2:  56  adn.  6.  142  adn.  1.  48:  149 
162  3.  p.  207:  297  13.  y/.  208:  245  4  adn.  7.  53,  3:  56  adn.  1.  c.  50:  117 
272  14  297  16.  p. 209:  297  17.  /j.^C:  ad«.  1.  c.  63:  100  aa».  7.  c.  64: 
186  3.  p.215:  96  7.  />.  5ir.-  165  5.  100  adn.  7.  c.  65:  100  adn.l.  70, 
p.  220:  85  adn.  95a  176  n  184  6.  2:  59  adw.  11.  ?2,  4:  7  aatt.  5a. 
J5.  223:  297  18.  74,  i:  19  s  41  9.    74,2:  61 1.    74,3: 

Ohronic.  Paschal.  I  p.  211  Dind.:  3 1.  76,1:  7  adw.  5a.  77,2:  17 
298  «d«.  2.  adn.  5b.   7S,  5:  8  adn.  5a.    c.  7.9: 

(iccronis  acad.  prior.  2,5, 15:  140  9.  8  18  414  60  7  112  adn.  4.  7.9,2: 
/,'/■//.  19,  7  5:  92  oOtt.  118.  20,80:  8  «d>/.  5a.  79,4:  120  7.  c.  80:  12 
89  adn.  106.  22,82:  140  l.  23,8.9:  22  308  8.  c.  82:  13  18.  c.82:  15  n. 
89  16  141  adn.9.   87,299:  UO  adn.      c.  83:  17  16.    87,4:  283  «d«.  2. 

7.  85»,  305:  283  «dn.  44.  de  diuin.  2, 13,  2:  238  10.  28,3:142  adtt.  2. 
2,25,28:9525.  2,  27,  30:  193  adn.  31,1:  19  adn.l  1513.  c.38:  19  io. 
11.  2,28,30:119  1.  1,21,43:  5  11.  38,3:  41  13  1213.  c.  35:  20  20.  30, 
2,24,48:169  10.  2,24,40:100  5.  2:  121  8.  c.  40:  21  14.  40,2:121 
1,26,55:  26  13  113  5  154  12  174  l.  17.  40,2:  122  5.  c.  42:  122  adw.  6. 
2,20,50:174  16.    1,33,72:   198  24.      c.  45— 46:  lol  adn.  12— lo.   49,2: 

1,  35,  77:  163  6.  2,  44,  09:  277  l.  68  1G.  c.  52:  300  atfw.  5.  52,3:  300  3. 
2,25,54:  277  adtt.  5;  2,  27,  58:  277  56,  2:  18  artVi.  5b.  72,  1:  152  10. 
«d».  5.  2,29,62:  119  «d?j.  1.  epjst  c.  75:  125  adtt.  12.  76,  5:  153  3. 
«d  .Att.  0,  0,  3:  146  aa"»i.  8.  12,  5,  3:  3,  C.  2:  62  adn.  22.  c.  35:  126  aOtt. 
141  l.  13,  30,  3:  315  l.  13,  32,  3:  13.  c.  36:  126  adtt.  13.  c.  30:  301 
315  6.  ad  famil.  9,21,2:  303  adw.      adn.  8.   07,  5:  52  4. 

13.  0,22,2:13713.  Lael.20,73:  4,  c  2:  243  adw.  12.  0,2:22  7.  0,3: 
140  «d«.  6.  de  nat.  deor.  1,  28,  79:  22  adn.  11.  6,  4:  153  8  300  21.  c.  7: 
192  6.  2,  3,  N:  163  3.  deoffic.1,13,  126  16.  7,2;  22  adw.  11.  15,1:  21 
40:  50  ad».  3.  3,  2,2:  94  adn.  127.  20  62  12  143  1.  15,5:  126  3.  22,2: 
3,32,113:  50  6.  orai.  69,229:  158  1.  22  «d«.  10.  30,  2:  22  17.  50,  5:  127 
de  orat.  1,53,227:  89  adn.  106.  2,      adn.  16.   04,2:  25  14. 

67,270:  140  adn.  7.  pro  Phtnc.  27,  5,  39,  4:  245  «dn.  17.  47,2:  3018. 
00:  55  6.   de  re  £>uW.  2, 16,  25:  3  12.      74,  4:  301  18. 

2,  27,  27:  94  4.   2,  7,  23:  152  adn.  6,  11, 12:  153  17  302  6. 

12—15.    de  senect.  12,42:  269  ad».  7, 1,3:  153  22  302  11.  58,4: 187  ad». 

48.  20,  75:  78  adtt.  83.  Tuscul.  1,  1.  c.6S:  26  adn.  15.  c.  60:  27  adn. 
2,  3:  92  adn.  118.  2,  42,  202:  79  15.  71,1:  29  1.  c.  72:  29  24.  73,5: 
adn.  83.    4,  2,  3:  92  13.    4,  27,  40:      27  adn.  16. 

140  5.  8,  79,  3:  136  «d«.  37. 

Colum.  2,22:  55  adn.  2.   3,3,2:  67  ./J,  c.  02:  302  adn.  13. 

adtt.  43.    3,  0,3:  67  adtt.  43.    11,1:  12,  4,2:130  5.    4,2—5:4118.    c.  0: 

94  ad«.  127.  131  0. 

( '<</  /ieZ.  2Vep.  Mannib.  c.  13:  270  adVl.  13,  c.  9:  205  adtt.  4.   c.  24:  65  ad«. 

49.  c.  23,2:  316  l.  36. 

( 'ynthius  in  Verg.  Aen.  1, 636:  296  14.  16,  1,4:  215  adn.  21. 

Diodor  4,85,3:  50  adtt.  2A.    8  /r.  -Do«ai.  t«i  rcrcw*.  Eun.  2,  2,  25  (I 

4  p.  148  Vgl.  fexc.  Vales.  p.  547):  p.  322Wcssn.):  82  adn.  90.  Phorm. 

102  adn.  11.    22,68:  130  adtt.  23.      2,  2,  57  fJTjj.  420  Wessn.) :  312  3. 

24,  220,  4:  205  «rf«.  4.    25,  10,  3:      4,  3,  6  [11  p.  464  W.J:  63  adn.  24. 

159  adn.  4.  Ennii  fr.  6,8  ip.  34)  Vahlen:    106 
Diomed.   ed.   Keil  I  p.  374:    185  7     adn.11. 

190  4.  p.376:  190  6.  p.377:  185  11.  Euseb.  chron.  Armen.  ed.  Karst  p. 
.  2?.  383:  231  21  233  1.   p.  384:  101  11.      135:  19  adtt.  6  41  a<(n.i.  p.  137sq.: 

p.  385:  185  9.  6  adtt.  4. 

Dionys.  Ai<(i</«.  roman.  1,10,3:  64  Eutrop.  1,  7:   22  adn.  10.    3,  5:  35 

adn.  31.  32.    22,2:  56  15  142  1.    23,      adtt.  23.    5,2,2:   191  ad«.  3.   5,6': 

24* 


372 


1NDICES 


201  adn,  15.  5,  7:  202  adn.  18.  5, 
8:  235  adn.  84. 

Excerjpt.  rhetor.  Paris.  p.  5S8  Halm: 
56  l. 

Fast.  Praenest.  ed.  Momms.  [C.  I.  L. 
I  12J  p.  234:  193  19.  p.  316:  59 
adn.  12.   p.  338:  60  adn.  16. 

Festus  ed.  Muellvr  p.  19:  242  adn. 
10.  p.  44:  73  adn.  59.  p.  123:  296 
12.  p.  142:  91  ii.  p.  144:  135  adn. 
31.  _p.  i^5:  72  adn.bS.  p.146:  77 
10.  ^.i5S:  116  adn.  9  316  6.  p.  162: 
63  6.  #•  166:  94  l.  p.  273.-  109  adn. 

37.  4>.  iSi:  177  l.  p.  1S2:  62  9  76  4. 
p.  224:  73  adn.  60.  p- 537:  89  8. 
p.246:  87  adn.  95e.  #.  25tf:  116  4. 
p.  253:  102  adn.  13.  p.  262:  91  17. 
p.  265:  59  adn.  12.  p.  285:  137  adn. 

38.  p.  292:  92  adn.  117.  p.  293: 
92  9.  p.  306:  73  10.  p.  358:  246  adn. 

18.  j9.  333:  293  9.  p.  352:  173  6. 
p.  367:  56  adw.  4.  _p.  378:  96  l. 

jP/aw.   Cap.  de   orthogr.  p.  100  K. : 

177  3. 
Flor.  2,2  [3, 14],  2:  272  adn.  57. 
Frontin.  1,5,15:  220  adn.  42.  P.s.- 

Frontin.  4,  1,  16:  95  22.    4,  3,  13: 

18515. 
Fronto   ed.  Naber.    Caes.   epist.   ad 

Front.  2,  13  p.  36:    85    adn.  95. 

Front.  epist.  ad  Caes.  3,  20  p.  57: 

90  10.   ep.  ad  Ver.  2, 1  p.  129:  94  8. 

de  diff.  uoc.  p.  523  K:  41  adn.  2. 
Gai.  3, 223  [=  lustin.  instit.  4, 4,  7]: 

78  adn.  81. 
Gellius  1,  7,  9:  221  1  233  5.     7,  10: 

273i.   12,14:  114 1.    12,16:  195  5. 

12,  17:  913.    13,  10:  182  5.    16,  1: 

2214.    16,4:  64i.   55,  (>:  215  7. 
2,  2,  13:  224  1.    c.  i3:  181  8.    29,  7: 

214i.  i.9,S:  214  18.  i£,  9:  82  1.  55, 

5.9:  83u.   24,2:  156  adn.  27.  58, 

6:  77  6. 
«?,  c.  7:  78  7.  7,  21:  220  10.   c.  S:  218 

15  219  13  247  7. 

4,  c.  5:  4  4.    9,  i5:  183  15. 

5,  4,  3:  113  8.  c.  17:  105  adn.  20. 
i7,  5:  222  11.  28,  7:  179  1.  21,  6: 
63  adn.  24  236 15  275  7.  21,17: 
77  12. 

6,c.3:  84  3.  3,55:  88  aaw.  95  g. 
9,  9:  273  5.  5,  12:  272  10.  5,  27: 
274  1.    11,7:  213  10.    24,8:  187  16. 

19,  7:  267  adn.  45x.  19,  8:  265 
adn.  45  s— t. 


7,  C.  3:  310  17.  c.  4:  311  adn.  9.  4, 1: 
144  17.4,5:3115.  7,2:238  1.  7,8: 
298  adn.  1.  S,  3:  249  12.  c.  9:  132  7. 

9,  2,  2:  235  11.  c.  i2:  210  9.  23,4: 
207  13.  14,  1:  208  appnr.  ad  u.  9. 
24,3:  217  5.  14,12:   294  5. 

10,  2,  3:  176  9  235  4.  2,  20:  81  adn. 
84.  13,4:  236  6  11.  c.  15:  114  6. 
54,  6:  166  6.  54,  7:  81  10  166  adn. 
25.  28,1:   309  19. 

3!J,  2,  2:  120  adn.  1.  2,  6":  78  4.  3,  5: 
83  1  88  4.  S,2:  53  1.  c.  24:  123  10. 
25,  7:  285  4. 

.22,  25,  2:  296  1.  15,  2:  293  13  294  2. 

13,  3, 6: 181 1.  25,4:146u.  22(21), 
8:  184  3.  53  (55;,  23: 152  3.  55,  23: 
85  adn.  95a.  25  (24),  15:  90  15. 
59,2:  232  10.  39,7:  236  4. 

15,1,5:  234  9.  9,  5:  88  11  89  3.  23, 
5:  89  5.  C.  59:  128  11. 

17,2,3:  216 1.  5,4:212  10.  2,5: 
216  3.  5,9:  216  5.  5,29:  205  6.  5, 
22:  216  8.  5,25:  205  1.  2,13:  206 
11.  5,24:206  6.  5, 25:  21  610.  2, 
2£:206i5.  5,27:2064.  5,28:2143. 
2,19:  205  4.  5,52:  215  4.  5,55: 
216  12.  5,53:217  1.  5,54:205  8. 
5,  55:  217  3.  5,  59:  206  1.  9,  29: 
177  14.  23,3:  76  6.  13,4:  65  10. 
23,  5:  23117.  13,  6:  225  8.  52,  3: 
1013. 

J«,  25,  9:  156  11.    12,  7:  62  5. 

2S>,  9,  14:  192  13. 

20,  5,13:  89  14.  9,3:  195  8.  9,22: 
235  6.- 

Glossar.  Leidense  ap.  Bakium  ad 
Cic.  de  legg.  1,2,7:  298  adn.  1. 

Glossar.  Vergil.  in  Barth.  aduers. 
37,  5  (nunc  in  Hageni  Seruio  III 2 
p.  528):  287  adn.  74. 

Gran.  Licin.  p.  25  B.  20  Fl.:  294 
adn.  129.  p.  38  B.  31  Fl :  313  adn.  2. 

Herodian.  2,11,8:  81  adn.  85. 

Hygin.  fab.  260:  57  adn.  9. 

Ioann.  Lyd.  de  mens.  4,2  p.  65  W.: 
194  7.  de  magistr.  1,  1  p.  122  Bk., 
1,2  p.  8  W.:  61  adn,  17.  2,  5  #• 
125Bk,p.  11  W.:  61  63.  1,  47  p.  159 
Bk.  p.  49  W.:  97  1.  3,  74  p.  269  Bl: 
p.l67W.:  295  6. 

Ioann.  Malal.  ed.  Dindorf  chron.  7 
p.  179:  298  7. 

Isidor.  orig.  *4,  7, 34  (ed.  Areual,  III 
p.566):  5  7.  14,S,18:  81  adn,  85. 
15,  2,  3:  61  adn,  18.  20,  11,  4:  190  1. 


[NDEX  LOCORVM  373 

Iustm.  praef.  5,  5:  55  adn.  2.    43,  22,  3,11:  163  adn.  19.20.  5,8:  163 

i,  3:  56  od».  6.  '"//'.  19.  20.    7,  1:   38  15.  8,  5:   L64 

Loctant.  instit.  1,6,9:  137  15.    2,23,  adn.  21.    32,8:   164 10.    32,. '>:  164 

/v   98  od».  1.  adw.  21.   50,4:  165  adw.  22.   c.  52: 

Lactant.    Pktc.    i>>    schol.   ad   Stat.  81  adw.86.   57,5:  108  adw.  32. 

T/>5.  8,  /  p.  .;;.''•/:  232  8.  £5,  11,  8:  166  adw.  26.    19,  11:   167 

Liitins  1,  Z,  •.':  (57  aO».  42.   2,4:  56  odn.  27.  24,11:  155  adw.  26. 

ad».  4.   5,4:  56  ad«.  5.    4,5:  308  24,18,5:  50  adw.  3.  43,-5:  224adw. 

aan.  3.  8,5:  62  ad».  20.    11,5:  19  57.   c.  44:  224  adw.  57.   44,5:  224 

adn.  8.    22,  9:   121  adn.  5.    25,  8:  ad«.  57.  49,4:  175  adn.bb. 

122  «d».  6.  23,5:  123  adrt.  6.  19,  2:  25,3,10:    74  adn.  65.    18,4—15: 

124  ad«.  9.  32,  5:  125  a</».  13.  44,5:  223  ad/i.  56.    30,  22:   51  l.    224  n. 

22  3.  46,4:  23  ad».  11.    49,9:  128  248  l.  39,  25:  135  6. 

ad«.  17.  53,2:  25  4.   c.  55:  63  od«.  ££,  C.6:   223  adn.  54.    22,  S:  167  2. 

24.   55,7:  127  22.    56,7:  53  adrt.  2.  11,  12:  167  adn.  28.   49,2:  248  n. 

57, 6:  25  adn.  14.   58,9: 128  ad«.  18.  27,26,5:  175  adn.  53.  57,22:  168  l. 

2,  5,5:  128  ad».  19.  25,  7:  103  adn.  5«,  46',  24:  169  5.  249  22. 

16.    19,  6:  153  adn.  19.    21,  6:  103  29,  14, 14:  255  adn.  40.  55,  2:171  3. 

adw.  17.    32,3:  129  13.    33,  3:  130  57,23:  1719.    35,2:  172  l    250 1. 

ad».  23.   c.  3ff:  28  ad«.  15.  49,20:  30,3,4:  250  6.    25,2:  172  ad«.  44. 

32  28.   41,10:  136  ad«.  37.    58,1:  19,11:  250  14.    58,2:    173  ad«.  45. 

130  l.  29,  7:25019.  4.2,12  sqq.:  173  ad«.  47. 

5,  5,  25:  246  7.    54,  S:   129  ad».  22.  32,  c.  6:  251  l. 

4,  7,  29:  302  24.  12,  8:  307  odn.  27.  33,  10,  7:  225  17.  10,  8:  251  23.  c.  30: 
13,6:   307s.    25.4:   128   adn.  19.  226  3.    39,2:  252  l.    39,  4:  252  n. 
59,5:3044.  53,2:303  7  310  3.  53,5:  39,  23:  227  l.  39,  15:  227  ad«,  64. 
247  5.  34,  10,1:  253  22.    25,9:  83  3   254  3. 

5,  c.  13:  131  adn.  25.  33,  3:  65  ad«.  52,  7:  83  ad».  93.  44,4:  254  adn.37. 
36.   c.  35:  129  adn.  20.    39,5:  205  52,2:  145  adn.  6. 

ad«.  3.    40,  7:  205  ad«.  2.    c.  49:  ,?5,  5,8:  254  14.    14,1:   51  13  227  7. 

104  adn.  19.  49,  8:  205  adn.  4.  47,  56, 19, 10:  255  3.  39,  3:  255  16.  38,5: 

22:  206  adn.  5.    4S,4:  206  adn.  6.  255  25.  49,5:  255  adn.  41. 

6,  2.  22:  104  adn.  20.  28,  29:  206  37,  34,  5:  256  adw.  42.  c.  48:  256  11. 
adn.  8.    59,  4:  206   adn.  8.    45,  3:  99,2:  257  6. 

207  3.    42,  6:  207  adrt.  10a.    42,  8:  38,23,6:  229  12.  258  3.  41,11:  229  l. 

210  adn.  11.  47,  9:  229  adrt.  66.    50,  4:   258  13. 

7,  2,  3:  210  adrt.  11.  9,  5:  123  ad».  6.  c.  52:  259  13.  C  52:  260  24.  C.  53: 
9,  3:  304  21.  9,  6:  207  ad«.  lOb.  261  26.  c.  54:  263  9.  c.  55:  264  15. 
25,13:  211  ad«.  12.  c.  26:  211  55,  8:  265  adn.  45 r.  59,  3:  263  adrt. 
adn.  12.  451.    c.  58:   265  10.    c.  59:    266  19. 

£,  29,  23:  213  3.  C.  27:  213  ad«.  15.  c.  60:   267  18. 

16.  39,2:  33  3.  39,  6,  7:   136  adn.  34.  23,25:  109 

S,  5,  2:  214  5.  5,  5:  215  ad».  19.  ad«.  36.  22,  8:  268  16.  42,5:26824. 

24,  25:  215  ad«.  19.  15,  8:  215  adn.  43,1:  269  3.  44,5:  52  adn.  6.  59, 22: 

21.  31,14:  216  adn. 22.  38,25:305  7.  187  7.  55,2:  187  12  262  adn.  45 1. 

44,2:  132  l.  49,  2  :  305  u.  49,  2-29:  56,  7:   269  15. 

132  adn.  27.  40,29,1:   68  adrt.  46.    59,3:124 

lO,  9, 10:  305  22  310  11.  9,  25:  1344.  adn.  11.  59,  8:  242  16. 

37,13:  34  3  217  20.  41,  27, 1:  270  l.  57,  25: 110  ad«.  38. 

21,17,6:   161  ad«   12.   55,5:  160  4?,  11,1:  270  8. 

ad«.  11.    35,6:  81   adn.  85.    38,2:  44,  13, 12:270  13.  24,  8:230  l.  c.  25: 

42  25.  38  5:   1619.  44,8:  162  adn.  230  15.  35,14:   47  adn.  lb. 

16.  46,10:    162  7.  47,4:  162  n.  45,  24,  2— 3:   87  adn.  95 d.  55,2: 

47,  5:  162  ad«.  18.  55, 11:   96  adn.  84  adn.  95.  40,1:  271  9.  43,8:  271 18. 

139.  perioch.  13:   220  adn.  40.  41.  49:   90 


37-i 


INDICES 


adn.  106  247  adn.  22.  54:  232  adn. 
73.  67:  274  adrc.  03.  69:  188  adn. 
4  223  adn.  76.  75:  278  arZw.  11.  73: 
279  «djj.  16.  76:  234  adn.  80.  79: 
294  adn.  129.   00:  235  adn.  82.  83. 

/./"•>r£.  2,618sqq.:  107  arfw.  27. 

c  Macrobii)  Excerpt.  Bob.  de  uerbo  V 
p.  651   Kil:   162  5. 

Macrob.  saiurn.  1,  4,  7:  239  5.  4, 18: 
2216.  8,1:  154  29.  9,8:  194  «rf». 
13.  10, 16:  6012.  10, 17:  298  l.  11, 
23:  233  adn.  80.  11,26: 162  adn.  17. 
1,2, 16':  137  18.  13, 16sqq.:  239  adw. 
5.13,50:2397  299  31.  13,51:1039. 
146  7.  14,5:  93u.  16,21:  104  u 
1553.  16,55:  1184.  16,32:  142  12. 
16,33:102u.  16,34:187  1.  17,27: 
195  adw.  2. 

2,2,3:  115-21.  5,11:  115  26  138 
adn.  43.  2, 14:  138  l.  4,  7:  100  adn, 
6.  4,  9:  99  adrc.6.  5,10:  59  11.  17,  3: 
156i.  50,5:  53  8. 

6,  4,15:  277  13  15. 

Jkf a  i  thesaur.  nou  cl.auct.  VIIIp.  389 : 
57  adn.  7.  Lexic.  in  Mai.  thes.  VIII 
p.  53:  128  adn.  17. 

Mar.  Victor.  art.  gramm.  I  p.  23  K.: 
5i.  40  l.  148  u. 

Mart.  Capell.  6,621:  175  adn.  56. 

Maximus  Victorinus  p.  194  K:  40 
adn,  1. 

Minucii  Fel  Octau.  21,  4:  98  «dn.  1. 

Mythographus  Vatic.  I  fab.  202  (Mai 
class.  auct.  III p.  70) :  58  adn.  11. 

Nicolaus  Damascenus  (exc.  de  uirt. 
ed.  Buettneri-Wobstii  Ip.349—51): 
18  adn.bh. 

Nonius  ed,  Mercer.  p.  10:  292  l.  29: 
176  5  237  7.  40:  291  10.  43:  21 
adn.  9.  55:  306  9.  57:  278  3  281 12. 
56':  279i  284  4  28620  287  9.  62 
108  8.  63:  300  17.  64:  64  4.  07 
64  6  105u.  68:  289  16.  292  10.  70 
279  5.  73:  287  12.  76:  93  «dn.  118 
222  4.  80:  159  3  281  19.  65:  283  13. 
87:  77  adn.  79.  89:  172  s.  00: 
107  8  237  9.  01:289  13  2917.  292  16 
293  3.  05:  288  4.  93:  293  n.  07: 
2219.  06:  16812  287  14.   00:285  9. 

#.  100:  81  5.  206  adw.  9.  101:  106  6. 
281  17  295  14.  107:  286  14  291  14. 
292  20.  106:173  4. 113.  285  15  288  20. 
114:  101  adn.  11.  115:  292  7.  110: 
225  15.  122:  233  3.  125:  278  7.  120: 
283  6.  157:27612  289  5.  130: 282  15 


292  18.  133:  107  10  293  6.  135:  281 
15.  137:  17117.  141:  279  10  280  10 
2817.  142:  287  7.  145:  292  4.  149: 
103  7.  151:  88  7  91  8.  152:  74 1. 
154:  218  3.  157:  172  6.  150:  287  17. 
161:  280  13  292  13.  162:  281  10  288 
18  289  18.  176:  165  3.  163:  108  10. 
187:  78  «dn.  83.  186:  283  8.  194: 
157  4  180  8.  1,95:  286  3.  196:  287  3 
307  l.  107:  67  adn.  43. 
p.  505:  108  12  171  l  285  13.  207: 
284  8  285  l.  208:  65  3.  212:  237  n. 
221:  306  13.  222:  217  16  288  7.  553: 
116  7.  55.9.-  93  13.  230:  283  n.  536: 

279  3.  255:  286  10.  556:  291 17.  257: 
286  8.  258:  282  18  289  7.  260:  307  3. 
564:  289  3.  267:  103  5  225  u.  270: 
286  6.  573:  285  11.  274:  287  19.  277: 
290  8.  580:  160  l.  289:  290  1.  504: 

289  l.  296:  288  16. 

#.  355: 101  9.  339:  291 12.  346:  106  4. 
348:  278  11.  354:  290  3.  356:  290  13. 
359:  218  5.  361:  283  3  286  17.  363: 
89io  280  18  287i.  364.-2S9  9.  367: 

280  5.  376:  277  io  284  l  308  l.  392: 
294  10. 

p.  400:    289  21.  405:    212  10.  418: 

222  6.  453:  290  adn.  104.  429: 288  l. 
448:  280  7.  449:  290  15  18  293  l. 
468:  295  3.  471:  237  13  285  7.  472: 

223  1.  475:  223  3.  478:  232  l.  480: 
210  6  278  5.  481: 180  13  311 12.  483: 
109i.  484:279  8  295  18.  401:280  15. 
492:  282i.  495:  29120. 

_p.  502:  281  5  282  13  295  16.  508: 
159  7  173  1  217  18  221 12.  510: 236  9. 
511:  225  13.  514:  218  8  286  12.  515: 
101  12.  516:  221  15  281  l  290  11. 
517:  218  11.  518:  1126  115  29.  522: 

290  5.  557:28316.  534:282  3  29135. 
535:  282  5.  538:  278  9.  544:  116  1. 
555:  282  8.  553:  279  13  282  11.  555: 
280  3  289  11.  556:  279  15  281  3  287  5 
288  9  11  13. 

Obseq.  54  [114]:  198  adn.8. 
Oros.  4,1,1:   105  adn.  21.    4,10,1: 
144  «dn.  5.   4, 13,  5:   35  21.    5,  3, 5: 

231  1  272  1.    5,  4,  5:  231  9.  5,  4, 50: 

232  adn.  73.  5, 16, 1:  274  3.  5, 18, 5: 
198  adn.  8.  5,20,2:  203  adn.  18. 
5,  50,  6:  235  8.  6,  5,  5:  201  adn.  15. 

Ouidius  fast.  3,285sqq.:  239  adn.  6. 

4,803:  59  «d»,  12. 
Paradox.  Vatican.Rohdii  p.lllKell,: 

49  19. 


INDEX  LOCORVM 


375 


Paulus-Festus  ><i<l.  Festus. 
Platon.  Ion.  5  p.  534 A:  109  adn.  36. 
Plinius  nat.hist.2,140:  124,^.2,169: 
17515.    2.241:    248  adn.  23.    3,  ,31: 
91  odn.  110.  3,  50:  07  «(/«.46.  3,51: 
68  9.    3,70:    242  83.    3,  98:   74  8.    3, 
208:    160  6    275n.    3,  iI4:    68  u. 
3.  120:  67,  7.    3,  254:  66  8.    3, 13U: 
67 1.    3,232:  136  4.    3,235:  1617. 
../33:    66  15.    3,  234:  65  13.    7,15: 
150  aflfn.  9.    7,  122:    140  arf«.  6.    7, 
238:  204  adrt.  21.  7,192:40  adn.  1 
148  5.    7,194:   149  3.    7,257-   149  5. 
7,  19S:   149  9.    7,  503:  308  adn.  2. 
8,4:  313io.  S,ll:  82  4.  8,20:134 
12.    6,37:  310  adn.  8.    8,552:  277 
adw.  5.    20,72:    37  4.    23,81:    109  3 
124  u  142  16.    13,87:  109  adn.  37 
242  13  245  6.  14,  52:  67  adw.  43.  2/. 
98:59  aa*n.  12.  i4,80:39i.  15,125 
301  ad«,  9.  15,126:  135  3.  16,192 
134  9.    17,244:  137  4.    28,7:    102  4 
28,41:  135  15.  55,25:  199  6.  25,10 
150  adn.  9.  28,14:   125  9.  58,25 
23  «d».  12.   50,15:    107  l.    31,51 
174  22.   32,20:   102  8.    33,17—19 
133  adw.  27.  33,  38:  129  8.  33, 13S 
268  adn. 46.  34,14:  136  l  275  5.  34, 
15:  136  ad«. 37.  34,59:129  4  317  13. 
34,30:  136io.  35,13:  248  adn.  23. 
35, 14:  224  affot.  57  A.  36, 107:  103 
«d//.  15. 
Flutarch.   Aem.  c.  15:   47  i.    c.  10: 
48  9.    C.52:  48  25. 

Caf.  c.  10:  94  19.  c.  14 :  95  12. 

Coriol.  c.  14:  91  adn.  112. 

I-lamin.  c.9:  225  adn.  62.  c.  14: 
145  12.  c.  18:  269  adn.  48.  c.  51: 
228  arf»/.  64 A. 

Tib.  Gracch.  c.  1: 119  adn.  1.  c.  4: 
139  8.  C.7:  272  adn.bl.  c.  8: 119  9. 
c.  23:  182  aa"».  7.  c.  14:  140 
adn.  5. 

LucuU.  c  1:  195  1.  c.  53:  197 
adn.  8. 

J/.//\  c.  55: 191 1  196  20.  C.2G:  191 
14  197  3.  c.  57:  191  19.  c.28:  188  10. 
c.  35:  199  15.  c.40:  293  arf».  125. 
c.45:  317  6. 

2Vt*i».  e.  1:  69  arf«.  50  51  178  1. 
C.15:  241  orfn.  6.  c.21:  125  5  153 
«d«.  17.  c.22:  241  7. 

Pomp.  c.  14:  313  ad».  2.  c.  37: 
188  16. 

Po/tf.  C.  7: 129  adn.  19.  c.  15  :  127 


adn.  16.  c.  19:  317  adn.u.  13.  c.  50: 
246  «rf».  17.    c.5i:  246  „dn.  18. 

1 '///•/•//.  c.  21:  218  «d».  40  41. 

Bom.  c  3:  7  10  c.  4—c.  8:  8—17 
«-///.  5b.  c.  5:  60  arf//.  16.  c.  6:  239 
adn.  3.  c.  14:  19  7  239  1.  c.  17:  20 
adn.S.  c.18:  123  arf».  6.  c.21:  49 
14.  C.  55:  194  adn.  11.  c.  57:  301 
////«.  10. 

Sull.  c.  4:  196  3.  C.  5:  197  19  197 
arf».  7.  c.  0:  197  29.  c.  8:  199  adn. 
11.  C  0:  199  adn.  9.  c.  14:  200  10  21. 
c.  16:  200  23.  e.  17:  201  9.  c.  19: 
201  1.  c.  23:  201  22.  c.  57:  202  15. 
c.  58:  203  19  235  adn.  84.  c.  37: 
204  1. 

«//  se».  acr.  res  c.  6:  199  10. 

apophth.  reg.  et  imp.  c.  1:  94  adn. 
127. 

rfe  fort.  Rom.  c.  8:  17  «d/t.  5b. 
c.  10:  243  3. 

quaest.  jRom.  c.  35:  60  arf».  16. 
c.  40:  91  14. 
Pohjb.  1, 14, 1:  34  15.  1,  58,  5:  35  1. 
5  c.  54:  36  adn.  23.  5, 55,  0:37  adn. 
23.  3,  8, 1:  37  8.  3,50,  5: 179  arf».  2. 
3  c.39:  162  adn.  15.  3,41,2:  161 
arf».  12.  3,  54,  5:  81  adn.  85.  10, 
0,  7:  44  1.  20  c.  7:  44  17.  10  c.  8: 
45  17.  10  c.  0:46  21.  18  c.  27  [44 
Dind.J:  252  arf».  33.  32, 11,  3:  137 
adn.  38.  39  c.  12  (40,  6):  53  adn.  1. 
Pompeii  comtnent.  artis  Donati  V 
p.208K.:  55  1. 

Priscian.  ed.  Hertz  twl.  I  3  p.  87: 
96  19.  98:  165i. 

4  p.129:  64  8  72  1  73  3. 

5  p.  152:  74  3.  w.  171:  74  5. 
».  285:  57  10  180  10. 

6  p.  19S:  166  10.  p.  226:  170  13. 
p.  227:  63  9  96  17  306  arf».20.  p.232: 
222  1.  p.  243:  300  19.  p.  254:  78  l. 
p.  260:  96  21.  /;.  264:  62  7  295  1. 
p.  266:  306  arfn.  20. 

7  ».  503:  84  1.  p.  294:  108  5. 
^).  347:  108  3  232  3  6  245  8. 

S  p.  380:  111  1  118  3  140  15. 
p.  382:  82  11.  p.  383: 158  13.  p.  385: 
296  6.  £>•  386: 176 15.  jp.  303:  218 13. 
]>.  399:  159  9.  ».435:  170  11. 

9  p.  475:  89  12.  p.  476:  203  22. 
p.  482:  106  8.  p.484:  169  3  237  15. 
p.  4^:  70  16.  .».489:  273  9. 

10 p.  497:  128  7.  p.  510:  88  9  128  9 
159  5.  p.  525:  306  11.  p.  532:  307  6 


376 


INDICES 


p.  537  (cf  part.  XII  iters.  Aen.  132 

p.  490  K.):  71  12  107  12  cum  adnot. 

p.541:  223  5.  p.546:  296  8. 
12  p.  5S7:  108  1. 
ttol.  II 13  p.  8:  139  l  158  15  159  1 

306  7. 
Probus  de  nom.  ed,  Keil  p.  511:296 

adn.  140. 
praef.  in  Verg.  Bucol.  p.  326 H:  758. 
acl  Verg.  georg.  1,  10:  41  adn.  2.   3, 

293  p.382H:  192  20. 
Quintil.  1,  6,  12:  112  3.  1,  10,20: 

93  adn.  118.   2, 15,  8:  90  adn.  106. 

8,  3,  35:  290  adn.  103.   8,  3,  48:  78 

adn.  83. 
lhttil.  Xamat.  de  reditu  suo  1,281: 

68  adn.  46. 
Sallust.  Catil.  6, 1:  56  adn.  5.  56,  3: 

280  adn.  21.  Iug.  67,1:  278  adn.  8. 

85,  31: 183  adn.  10.  93,  4:  277  adn. 

8.  /r.  4,  35  p.  335  Kr.,  26 p.  168  M. : 

49  adn.  2A. 
ScholadEurip.Orest,432IIp.l38Dd.: 

149  atfn.  6. 
(SWw/.  m  Theocr.  p.4Ahr. :  75  arfw.  71. 
Sc/ioZ.  JBern.  arf  Verg.  georg.  2,  197 

p. 902H-.H0 adn.35.  3,474p.950H: 

183  12.  4,561:  192  adn.  7. 
(Sc/io/.  Leidensia  adVerg.  georg.2,197. 

III 2  p.299H:  170  8. 
SchoJ.  Vatic.  ad  Verg.  georg.  2,  345 

(Seru,   III  p.  249):  173  9.    4,  564 

p.359  Th.:  192  23. 
Schol.  Veron.  ad  Verq.  Aen.  2 ,  717 

p.428H:99±  1203.  3,707 p.430H.: 

139  6.   5,251  p.433H:  176  17.    7, 

681  p.  43SH:   72  6.    georg.  3,  7 

p.409H:  117  6. 
Senec.  de  benef:  3, 23,  2:  233  9.  epist. 

82,  22:  79  adn.  83. 
Serg.  explan.  in  Donat.  ed,  Keil  IV 

p  502:  55  adn.  1. 
Seru,  ad  Verg.  georg.1,10: 41 1  98 13. 

I,  21:  115  16.  1,  75:  93  7  1,  77: 169  1 
i,m3:  237i.  1, 135:222  9.  2,159: 
66  1.  2,  345:  173  9.  3,  7:  118  adn.2. 

J.en.  1,  2:  70  adn.  54  175  adn. 
52.  2,  3: 117  1.  1,5:66  8.  1,6:  56  11. 
1,56:  106  1.  1,95:  00  adn.l.  1,10S: 
217  8  276u.  1,  2i2:  276  1.  1,  207: 
57  18.  1,269:  60  1.   1,570:  58  a*i. 

II.  1,273:  112  adn.S  113  aan.  4. 
1,37S:  99  24  100  a<?«.  6.  1,421:11 
adn.  78  110  9.  1,  533:  120  adn.  1. 
1,  570:  57  aan.  9.  1,  637:   93  ad«. 


119.  1,  720:  100  adx.  7.  1,  726: 
93  1. 

5,15:  308  4.  2,761:   120  12. 

3,  15:  100  adn.  6.  3,  6'4:  92  5.  3, 
314:  96  10.  3,405:  75  6  75  adn.  70 
175  5.  1,  637:  93  9.  1,  707:  82  9. 
1,711:  57  adn.  9. 

4,151:  96  12.  4,506:  175  13.  4, 
593:  96  14.  4, 390: 157  1  176  7  312  5. 
4, 457:  57  adn.  9.  4,650:  58  8.  4, 
685:  77  16.  4,  69S:  92  adn.  114. 

5,  73:  5  16.  5,  564:  70  19.  5,  755: 
616. 

6,9:  175  10.  6,  760:  58  14.  6, 
M.5:  242  adn.  10. 

7,158:  bQadn.i.    7,631:   98  10. 

7,  670:  71  adn.  56.  7,  678:  72  adn. 
59.  7,  682:  73  1.  7,  697:  68  11.  7, 
750:   151  adn.  9. 

S,  345:  24  adn.  12.  8, 34S:  20  adn. 

8.  8,  630:  112  8.  <9,  63.S:  70  3  151  1. 
8,  694:   96  16. 

9,600:  77  3.  9,707:  54  1  193  9. 
9,742:   58  adn.  10. 

10,  13:  818.  10,  76:  138  6.  10, 
145:  74  adn.  69  1753.  10,179:  67 
n.  10, 184:   684.  10,541:   71  1. 

11,  316:  57  12  276  7.  11,  567: 
73  5.  11,603:  238  adn.  2.  11,700: 
65i.  11,715:   6410. 

15,  151:  184  10  185  13.  12,134: 

6O3.  15,603:1031  112 1  112adn.l. 
£d,  lYaZ.  S,  451:   68  ad».  50  51.   17, 

134:  172  adn.  44. 
SWm.  I,v7:   149  11.   1,57:   19  ad».  6 

41  adn.  4    194  4.    5,  7:  68  adn.  47 

71  5.    5,  9:    73  a<Z».  59.    5,  10:   lo 

adn.10   98  8.   5,14:  100  3.   2,2S: 

150  8. 
S(ra6o  3,  4,  1<S  p.  165:   84  adn.  94. 

4,  4  25-  ^5.9:   91  adn.  110.   5,  1,  4 

_p.  212:   67  adn.  42.    5,3,1  i).  228: 

3412.  5,3,3  p.  230:  49  1. 
Sueton.  Caes.  56:  311  14.  S3:  311 18. 
Sw  "/.  s.  u.  #a6io?  TlixtcoQ  112  p.  1401 

ed.  Bernh.:  39  4. 
Sulpiciae  sat.  u.48:  85  ad«.  95  a. 
Syncellus  ed.  Dindorfp.  365:  19  adtt. 

6  41adn.4  61adn.ll.  p.366:  5i8. 
Tacit.  ann.  4,56:  202  10.  hist.  3,  51: 

294  7. 
Tertullian,  apolog.  10:  98  1.  ad  nat. 

2, 12:  98  adn.  1.  de  spectac.  5: 123  7. 
Theon.  progymn.  p.  66  ed.  Spengel: 

76  adn.  72. 


INDEX  LOCORVM  377 

Tzetz.  ad  Lycophr.  1253:  56odn.5.  Vdlei.  1,  7,2:  74  io.   1,  10,  6:  270 

Valer.  Max.  1,8,  19:    310  adn.  8.  adn.  50. 

■.'.  ;.  /'.».•  93  «//»..  118.   3,6,5:  135  Fero..4en.  7, 670: 71  adn. 56. 7,678; 

adn.  31.   4,  /,  //.■    185  t.  5,  10,  3:  72  adn.b9. 

274  adn.  62.    6-,5,  1:  247  OOn.  21.  FopWfl  .Prob.uit.Tacit.  U  1  <  I  Ip.l85J: 

7 .  2,2: 181  adn.  5.  .9,5, 1: 144  a(2n.  5.  3  7  78  adn.  83  148  l. 

(Valer.  Max.)  <!<■  praenom.  4  p.  589  Xenophon.  conuiuium  1,1:  bbadn.2. 

K(  mpf  2:  242  19.  Zonaras  7,  7:  242  adn.  10.  7, 11:  24 

Varro  de  ling.  lat.  5,  58: 100  adn.  6.  «r/n.  12.    7,10:  32  adn.  17.   8,  io: 

5, 143:  61  «(/».  18.  5, 144:  6  odn.  4.  145  adn.  5.    8,  55:  160  adn.  11.   8, 

5,  i46':  12215  313  1.  5,  ioU:  193  12.  24:  162  «rtV  18.  S,55:  164  oOn.  19 

5.  i54:  314i.    5,  i6"5:  1243.    6,  6:  20  165  oon.21.  9,5:  51  adn.  3.  9, 

193  16.  8,  73:  296  10.   de  re  r«s£.  1,  14;  250  adn.-30.  9, 16:  226  adn.  63. 

5,7:  67  3.  5,1,5:  70  adn.  52.  5,1,  .9,50:  259  oon.  45c. 

9: 120 1.  5,  3,  3:  70i3.  5,  4,  11:  663.  Zosimus  2,  4,  4:  271  odV  55. 


INDEX 

A)  LOCORVM  EX  HORVM  FRAGMENTORVM  NVMERO 
EIECTORVM 

Appian.  b.  c.  3,77:  ccclxxvh. 

Arnob.  5,  7:  cccxxxm. 

Censor  de  d,  n.  17  10:  246  adn.  1S. 

Cliarisius  I  p.  138  K.:  CCXXXV  (cf.  ccxxxnsq.). 

Cic.  de  orat.  3,38,153:  ccxxxvi. 

Fest.  p.  153  M.:   clxii.   p.  154:   cixin.   p.  166:  clxiii.   p.  249 :   cixin. 

(Paul.)  p.  308:  CCCiv. 
Liv.  3,4,1:  lxxxviii  not.  1.    7,3:  cvill.    34,5,7:  CXXVIII.  CLXII. 
Non.  p.  208  M.:  CCCIV.   p.  220:  CCCLXIV.   p.  259:  CCCLII.    p.535:  CCCIV. 
Plin,  nat.  hist.  praef.  24:  cccvi  not.  1.   8, 11:  ccxxxvi.   8,  Sl:  xcil  not.  1. 

32,9:  CCCLXV.    32,14:  CCCLXV. 
Priscian.  1  p.  13  H.:  CCCLXIII  not.  3.    13  p.  8  H.:  CCCiv. 
Quintil.  inst.  orat.  1,  5,  61:  ccxxxv.    8,  3,  35:  ccxxxvi  not.  1. 
Schol.  Venet.  Hom.  lliad.  9,383:  clxiv. 
Serr.  ad  Verg.  Aen.  1,  273:  clxiii. 
Solin.  2, 12:  ccclxiii. 

B)  LOCORVM  IN  HAC  EDITIONE  AB  HISTORICIS  ABIVDI- 

CATORVM  VNCISQVE  INCLVSORVM 

Dion.  Hal.  1,  74,  3  (ann.  maxim.  fr.  1  p.  3) :  xn  sq. 

Flau.  Cap.  de  orihogr.  p.lOOK.  (Coelii  Antip.  fr.  65  p.  177):  ccxxxiv. 

155  adn.  26. 
Liu.  29,22  (Clodii  Licini  fr.)  cf.  vol.  II  p.  cvnsq.  p.  77. 
Marius  Victor.  I  p.  23  K.  (Cincii  Alimenti  fr.  1  p.  40):  GXlll. 
Non.  s.  u.  bubo  p.  194  (Cn.  Gellii  fr.  34  p.  157)  cf  180  8. 
Non.  s.  u.  patibulum  p.  221  (Licinii  Macri  fr.  23  p.  306):  ccclxiv. 
Schol.  Veron.  ad  Verg.  Aen.  2,717  p.  428  H.  (Calpurn.  Pis.  fr.  2p.l20): 

CLXX     Cf   99  4. 

Seruius  ad  Verg.  georg.  1, 10  (Cincii  Alim.  fr.  2  p.  41) :  cxnt. 
Varro  de  l.  I.  6,6  (Lutat.  Catuli  fr.  10  p.  193):  cclxviii. 

C)  FRAGMENTORVM  QVAE  IN  HAC  EDITIONE  ACCESSERVNT 

Fab.  Pict.  fr.  3  A  p.  5  (Seru.  ad  Verg.  Aen.  5,  73). 

P.  Cornelii  Scipion.  Afr.  mai.  fr.  1  p.  44  (Polyb.  10,  6,  7). 

P.  Cornelii  Scipionis  Nasicae  Corculi  fr.  1  p.  47   (Plut.  Aem.  15).    fr.  2 

p.  4S  (Plut.  Aem.  21). 
C.  Acilii  fr.  2A  p.  49  (Paradox.  Vatic.  Bohdii  p.  111  Kell.). 


IXDEX  LIBRORVM  379 

Porc.  Cuton.  fr.  143  A  p.  97  (Ioann.  Lyd.  de  mag.  1,  47  p.  159  Bk.  49M'.). 
Coel.  Antip.  fr.  34  .1  p.  165  (Charis.  1  p.  120  K.).   fr.  24  B  p.  166  (Auct. 

ad  Hercnnium  4.12.18). 
Sempronii  AseUionis  fr.  2A  p.  180  (Non.  s.  u.  bubo  194). 
Cornelii   SuUae  fr.  10  A   p.  199   (Plut.  an  sen.  ger.  res  c.  6).    fr.  17 A 

p.  202  (Tacit.  annal.  4,56). 
Claudii  Quadr.  fr.  57 A  p.  224  (Liu.  25,  39,  11).   fr.  64  A  p.  227  (Liu. 

35, 14, 1). 
Aelii  Tuberon.  fr.  10  A  p.  311  (Sueton.  Caes.  56). 


VI 
INDEX  LIBRORVM 

RECENTIORIS  AETATIS  QVI  IN  HOC  VOLVMLNE  BREVITER 
LAVDATI  SVNT 

W.  A.  Becker,  Handbuch  der  romischen  Altertiimer  1843 ff.  Fortgesetzt 

von  J.  Marquardt. 
H.  Berger,  Geschichte  der  wissenschaftlichen  Erdkunde  der  Griechen2. 

Leipzig  1903. 
H.  Bluemner,  Die  romischen  Privataltertumer.    1911. 
F.  P.  Bremer,  Iurisprudentiae  antehadrianae  quae  supersunt.    Leipzig 

1886-1907. 
H.  Brunn,  De  auctorum  indicibus  Plinianis  disputatio  isagogica.  Bonn 

1856. 
C.  G.  Bruns,  Fontes  iuris  Romani  antiqui5. 
R.  Buettner,  Porcius  Licinus  und  der  litterarische  Kreis  des  Q.  Luta- 

tius  Catulus.    1893. 

C.  Cichorius,  Rom  und  Mytilene  (Habilitationsschrift).    Leipzig  1888. 

—  Untersuchungen  zu  Lucilius.    Berlin  1908. 

D.  Detlefsen,  Die  Beschreibung  Italiens  in  der  Naturalis  Historia  des 
Plinius  und  ihre  Quellen  (Quellen  und  Forschungen  zur  alten  Ge- 
schichte  und  Geographie,  hrsg.  von  W.  Sieglin.  1.  Heft.).    1901. 

A.  B.  Drachmann,  Diodors  Rom.  Annalen  bis  302  a.  Chr.  Bonn  1912. 

E.  W.  Fischer,  Rom.  Zeittafeln  von  Roms  Griindung  bis  auf  Augustus1 
Tod.    Altona  1846. 

H.  Funaioli,  Grammaticae  Rom.  fragmenta.    Leipzig  1907. 

0.  Gilbert,  Die  Fragmente  des  L.  Coelius  Antipater.   Fleckeisens  Jahrb. 

Supplementband  X  363 — 479. 
A.  v.  Gutschmid,  Kleine  Schriften,  herausg.  von  Franz  Riihl.    Leipzig 

1889—94. 
W.  Harless,    De   Fabiis   et  Aufidiis    rerum   Romanarum    scriptoribus. 

Bonn  1853. 
A.  H.  L.  Heeren,  De  fontibus  et  auctoritate  vitarum  parallel.  Plutarchi 

commentationes  quattuor.    Gottingen  1820. 
M.  Hertz,  Ein  philologisch-klinischer  Streifzug.    Berlin  1849. 

—  Opuscula  Gelliana.    Berlin  1886. 


380  INDICES 

F.  Hultsch,  Grieehische  und  romische  Metrologie2.    Berlin  1882. 

E.  Huschke,  Iurisprudentiae  antciustinianae  quae  supersunt5.    Leipzig 

1886. 
H.  Jordan-Hiilsen,  Topographie  der  Stadt  Rom  im  Altertum.    Berlin 

1878—1907. 
A.  Kiene,  Der  rom.  Bundesgenossenkrieg.    Leipzig  1845. 
Ad.  Kiessling,  Zur  Kritik  der  romischen  Archaologie  des  Dionys  von 
Halikarnass.    Basel  1868. 

—  De  Dionysii  Hal.  antiquitatum  auctoribus  latinis  (Diss.  Bonn.).    Lips. 
1858. 

Hermann  Klapp,  De  vitarum  Plutarchearum  auctoribus  Romanis.  Part.  I. 

Bonnae  1862. 
R.  Klotz,  Handbuch  der  lat.  Litteraturgeschichte.  I.  Teil.  Leipzig  1846. 

E.  Kornemann,   Der  Priestercodex  in  der  Regia  und  die  Entstehung 
der  altromischen  Pseudogeschichte.    1912. 

A.  Krause,    Vitae    et    fragmenta    ueterum    historicorum    Romanorum. 

Berolin.  1833. 
Julianus  Kretzschmer,  De  A.  Gellii  fontibus.    Diss.  Greifswald  1860. 
J.  Kromaver,   Antike   Schlachtfelder  in  Griechenland.    Berlin.    I.  Bd. 

1903.    II.  Bd.   1907.    III.  Bd.  1912. 
Fr.  Lachmann,   De  fontibus   historiarum   T.  Livii   commentatio   I    II. 

Gottingen  1822.  1828. 

F.  Leo,   Die  griechisch-romische  Biographie  nach  ihrer  litterarischen 
Form.    1901. 

—  Geschichte  der  romischen  Litteratur.  I.    Berlin  1913. 

G.  C.  Lewis,  Untersuchungen  iiber  die  Glaubwiirdigkeit  der  alteren  ro- 
mischen  Geschichte.  Deutsch  von  F.  Liebrecht.  2  Bde.  Hannover  1863 

Fr.  Luterbacher,  De  fontibus  librorum  XXI  et  XXII  Titi  Livii.   Diss. 

Strassburg  1875. 
J.  Marquardt,  Romische  Staatsverwaltung 2. 

F.  Marx,  Studia  Luciliana.    Bonn  1882. 

—  C.  Lucilii  Carminum  reliquiae.    Lipsiae  1904. 

O.  Meltzer,  Geschichte  der  Karthager.    Bd.  I  1879.  Bd.  II  1896.  Bd.  HI 

von  U.  Kahrstedt  1913. 
L.  Mercklin,  Die  Citiermethode  und  Quellenbeniitzung  des  Aulus  Gel- 

lius  in  den  Noctes  Atticae,  Fleckeisens  Jahrb.  Suppl.  III.  1860. 

G.  Michael,   De  ratione  qua  Liuius  in  tertia  decade  opere  Polybiano 
usus  sit.    Diss.  Bonn.  1867. 

K.  Thd.  Michaelis,   De  ordine  vitarum  parallelarum  Plutarchi   (Diss. 

inaug.).    Berol.  1875. 
G.  Misch,  Geschichte  der  Autobiographie  I:  Das  Altertum.    1907. 
Th.  Mommsen,  Die  romische  Chronologie  bis  auf  Ciisar.   Berlin  19592. 

—  Geschichte  des  romischen  Miinzwesens.    Berlin  1860. 

—  Romische  Forschungen  1-.    Berlin  1864.    2  1879. 

—  Romisches  Staatsrecht.  I3.  23.  3  1887—1894. 

—  Romisches  Strafrecht  und  rom.  StrafprozeB.    Leipzig  1899. 
L.  Mueller,  Adversaria  Noniana. 

—  De  re  metrica  poetarum  Latinorum 2.    1894. 

Fr.  Muenzer,  De  gente  Valeria.    Diss.  Berol.  1891. 

—  Beitrage  zur  Quellenkritik  der  Naturgeschichte  des  Plinius.    Berlin 
1897. 

H.  Nissen,   Kritische  Untersuchungen  iiber  die  Quellen  der  4.  und  5. 
Dekade  des  Livius.    Berlin  1863. 

—  Italische  Landeskunde.    1—2.    1883—1902. 
K.  W.  Nitsch,  Die  Griechen.    1847. 


IXDEX  LIBRORVM  381 

K.  W.  Xitscb,  Die  romische  Annalistik  von  ihren  ersten  Anfangen  bis 

auf  Valerius  Antias.    Berlin  1873. 
E   Norden,  Die  antike  Kunstprosa-.    Leipzig  und  Berlin  1909. 
C.  Peter,  Geschichte  Roms.    3  Bde.    Halle  1881 4. 

—  Livius  und  Polybius.  Uber  die  Quellen  des  XXI.  u.  XXII.  Buches 
des  Livius.    Progr.    Pforta  1863. 

—  Zur  Kritik  der  Quellen  der  iilteren  romischen  Geschichte.  Halle  1879. 
H.  Peter,   Die  Quellen   des  Plutarch  in   den  Biographien   der  Romer. 

Halle  1865. 

—  Die  Scriptores  historiae  Augustae.  Sechs  litterargeschichtliche  Unter- 
suchungen.    Leipzig  1892. 

—  Die  Geschichtliche  Litteratur  iiber  die  romische  Kaiserzeit  bis  Theo- 
dosius  I.  und  ihre  Quellen.    2  Bde.    Leipzig  1897. 

—  Der  Brief  in  der  romischen  Litteratur.  Litteraturgeschichtliche  Un- 
tersuchungen  und  Zusammenfassungen.  (Abhandlungen  der  philol.- 
hist.  Kl.  d.  K.  S.  Ges.  d.  Wissensch.  XX,  3.    Leipzig  1901.) 

—  Wahrbeit  und  Kunst,  Geschichtsschreibung  und  Plagiat  im  klassi- 
schen  Altertum.    Leipzig-Berlin  1911. 

—  Die  Schrift  Origo  Gentis  Romanae  (Berichte  der  phil.-hist.  Kl.  d.  K. 
S.  Ges.  d.  Wissensch.  Bd.  LXIV,  2). 

Th.  Pluess,  De  Cinciis  rerum  Romanarum  scriptoribus.    Bonn  1865. 
0.  Ribbeck,  Die  romische  Tragodie  im  Zeitalter  der  Republik.  Leipzig 
1875. 

—  Geschichte  der  romischen  Dichtung.  Stuttgart.  1.  2.  Bd.*  1894 — 98. 
3.  Bd.  1892. 

E.  Samter,  Quaestiones  Varronianae.    Berlin  1891. 

P.  Scheller,    De    hellenistica   historiae    conscribendae   ratione.     Diss. 

Lips.  1911. 
0.  E.  Schmidt,   Der  Briefwechsel   des   M.  Tullius   Cicero   von  seinem 

Proconsulat  in  Sicilien  bis  zu  Caesars  Ermordung.    Leipzig  1893. 
0.  Seeck,  Die  Kalendertafel  der  Pontifices.    Berlin  1885. 
W.  Soltau,  Prolegomena  zu  einer  romischen  Chronologie.  Berlin  1886. 

—  Livius'  Geschichtswerk,  seine  Komposition  und  seine  Quellen.  Leipzig 
1897. 

G.  Thilo,  Quaestiones  Servianae.    Halle  1867. 

G.  F.  Unger,  Die  romischen  Quellen  des  Livius  in  der  4.  u.  5.  Dekade. 

Philol.   Suppl.  III,  2.    1878. 
Fr.  Vollmer,  Laudationum  funebrium  Romanorum  historia  et  reliquia- 

rum  editio.    Jahrb.  f.  Philol.  Suppl.  XVIII,  477—528. 
C.  Wachsmuth,    Einleitung    in    das    Studium    der  Alten    Geschichte. 

Leipzig  1895. 
G.  Wissowa,  De  Macrobii  Saturnaliorum  fontibus.  Diss.   Breslau  1880. 

—  Religion  und  Kultus  der  Romer.2    Miinchen  1902. 

—  Gesammelte  Abhandlungen  zur  romischen  R,eligions-  und  Stadt- 
geschicbte.    1904. 

Ed.  Woelfflin,  Antiochos  von  Syrakus  und  Colius  Antipater.    1872. 
L.  Wuelker,  Die  geschichtliche  Entwickelung  des  Prodigienwesens  bei 

den  Romern.  Diss.    Leipzig  1904. 
E   Zarncke,  Der  EinfluB  der  griech.  Litteratur  auf  die  Entwickelung 

der  rom.  Prosa.    In   den  Commentationes  philologae  zu  Ehren  Otto 

Ribbecks.    Leipzig  1888. 
Th.  Zielinski,   Die   letzten  Jahre   des    2.  Punischen   Krieges.    Leipzig 

1880. 


CORRIGENDA 

p.  xiii  u.  18  alterum  anno  delendum  esi. 

p.  lxx  adn.  1  in  ultimo  uersu  pro  Wuellner  lege:  Wuelker. 

p.  cxv  u.  1  pro  font.  lege:  auctor. 

p.  cccixxi  u.  29  pro  noua  lege:  nona. 

p.  78  numeri  annorum  uersui  7  adiungendi  sunt. 

p.  83  is  pro  argentifodinae  lege:  argenti  fodinae. 

p.  116  6  pro  quod  sale  lege:  quod  sal. 

p.  129  n  pro  essent.  hanc  lege :  essent,  hanc. 

p.  134  19  pro  nciresceret  lege:  incresceret. 

p.  199  10  pro  p.  6  lege:  c.  6. 

p.  246  adn.  18  extr.  pro  p.  cccxxx  lege  p.  cccxxxn. 

p.  284  5  pro  menis  lege:  mentis. 

p.  296  6  pro  3  p.  385  lege:  8  p.  385. 

509  ,         507 
P.3l7i3pro  —  lege:  — . 

p.  362  sub  voce  sal  pro  73  5  lege:  74  5. 


PLEASE  DO  NOT  REMOVE 
CARDS  OR  SLIPS  FROM  THIS  POCKET 


UNIVERSITY  OF  TORONTO  LIBRARY 


'■  I